Мектепалды даярлық тобындағы балалардың гендерлік ерекшеліктері
Мазмұны
Кіріспе 3-6
1. Гендерлік ерекшеліктің теориялық негіздері
1.1 Гендер туралы түсінік 7-11
1.2 Мектепалды даярлық тобындағы балалардың психофизиологиялық ерекшеліктер
12-20
1.3 Мектепалды даярлық тобындағы балалардың гендерлік ерекшеліктері.
Гендерлік индикаторлар 21-29
2. Мектепке баланы даярлаудың негізгі бағыттары мен түрлері
2.1 Мектепке жүйелі оқуға 6-7 жастағы балалардың даярлығы туралы
түсінік 30-31
2.2. Мектепке психологиялық даярлық түрлері 32-49
2.3 5-7 жастағы балалардың оқу-әрекеті дағдыларының дамуы 50-54
3. Мектепалды даярлық тобындағы ұлдар мен қыздардың мектепке даярлығын
анықтау
3.1 Мектепалды даярлық тобындағы балалардың мектепке даярлығын анықтауға
арналған зерттеу әдістері
3.2. Мектепке даярлықты зерттеудің нәтижелері
Қолданылған әдебиеттер тізмі
Қосымшалар
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: халқымыз балаға қашанда ерекше мән берген,
өйткені бала біздің болашағымыз, өміріміздің жалғасы. Сондықтан қазіргі
заманда жас ұрпаққа сапалы білім мен саналы тәрбие беру әлеуметтік
құрылымның ең маңызды міндеттеріне айналды. Қазақстан Республикасы
Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстанның бәсекеге қабілетті шығармашыл жеке
тұлғаны қалыптастыру арқылы, дамыған 50 елдің қатарына қосылуға дайындық
барысында білім беру саласында да көп реформалар жасалу қажеттігін атап
көрсетті. Еліміздің білім беру жүйесіндегі реформа жас ұрпақтың
әрқайсысының жеке тұлға ретінде қалыптасуында маңызды мәселелерді шешудің
түрлі жолдарын қарастыруды көздейді. Бет бұрыс әлемдік жаһандану заманына
алғашқы қадам болып табылады. Әр жас өркеннің азамат болып қалыптасуын
қамтамасыз ететін қоғамдағы негізгі де, жауапты сала, ол – білім беру
жүйесі.
Елдің елдігін сақтап, көркейтетін, басқа елмен терезесін тең етіп
өркендететін, сондай-ақ болашағын айқындап та беретін осы білім беру ісі.
Жас ұрпаққа білім беру мәселесі отбасынан бастап, еліміздің қоғамдық
жүйесін толық қамтиды, содай-ақ оның әрбір мүшесін бей-жай қалдырмайды.
Мұнда мектепке дейінгі тәрбиенің рөлі ерекше орын алады.
Қазіргі таңда ұрпақтың білімі мен тәрбиесіне ерекше көңі аудара
отырып, сапалы білім беру талаптарын қойып отыр. Балалардың өмірі мен
денсаулығын қорғау, оларды тәуелсіз мемлекетіміздің білімді, білікті,
мәдениетті азаматы етіп тәрбиелеу барысында жасалып жатқан жұмыстар,
өмірімізге еніп жатқан жаңалықтар осыны дәлелдейді. Қазақстан Республикасы
Денсаулық сақтау, білім және спорт министрлігінің Орта және кәсіптік білім
комитетінің 1999 жылғы 15.06. №97 бұйрығына қосымша Мектепке дейінгі
ұйымдарда және жалпы орта білім беретін мектептерде балалардың міндетті
мектепке даярлығын ұйымдастыру жөніндегі нұсқауы шықты.
Егеменді еліміздің болашақ азаматтарын тәрбиелеуде елеулі үлес қосып,
сәбилерге ұлттық тәлім-тәрбие бере отырып, 5-6 жастағыларды мектепке
дайындау ісі отбасылар мен балабақшаларда берілетін білім мазмұнын жаңарту,
оның біртұтас жүйелігінің сақталуын қамтамасыз етуді мақсат етеді.
Сондықтан да 5-6 жасар балаларды мектепке даярлау мәселелері ата-аналар мен
ұстаздар қауымын ерекше толғандырады.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі Білім беруді дамыту
тұжырымдамасында 5-6 жастағы бала міндетті түрде мектепке дайындықтан өтіп
баруы тиіс делінген. Онда баланы оқыту, бағдарламаның үйлесімділігі, оны
шаршаудан қорғау мақсатында оңтайлы жүктемемен қамтамасыз ету, денсаулығына
назар аудару, баланың оқуға деген құштарлығын арттыру көзделген.
Мектепалды даярлықтың негізгі мақсаты – 5-6 жасар баланың дене дамуы
мен психологиялық саулығын қорғау және нығайту, ақыл-ойын жетілдіру,
олардың бойында қарапайым білім негіздерін, іскерлік пен дағдылардың алғы
шарттарын пайымдай отырып, бастауыш мектепте білім алуға қажетті бастапқы
мүмкіндіктермен қамтамасыз ету.
Психологтар (Л.А.Венгер, В.С.Мухина, Л.И.Божович, Н.Г.Салмина) :
Баланы мектепке дайындау мектепке дейінгі және кіші мектеп жасының
байланысының феномені,- дейді. [46]
Мектептегі оқуға даярлық жұмысын теориялық жағынан жан-жақты
зерттегендер П.Я.Гальперин, А.В.Запорожец, Д.Б.Эльконин, Ю.И.Фаусек,
Е.И.Тихеева, Л.Е.Журова, И.Шванцара, Л.И.Божович және т.б. ғалымдар оқуға
дайындықты балабақшадан бастау қажет екендігін ғылыми негізде дәлелдеген.
А.В.Запорожец, А.Н.Леонтьев, В.С.Мухина, А.А.Люблинская т.б.
психологтар метепке даярлық ұғымына баланың оқу тапсырмаларын түсінуін,
орындау тәсілдерін меңгеруін, өзін-өзі бағалай және бақылай алуына,
мұғалімді тыңдап, материалды еске сақтау қабілеттерін жатқызады.
Л.А.Венгер , В.В.Холомская және басқа ғалымдардың зерттеулері мектепке
дейінгі балалардың мектепке даярлығы, балабақшадағы оқыту деңгейін
анықтады. Өзінің тұстастары және ересектермен қатынас жасау дағдысының, оқу-
танымдық әрекеті бірлігінің, мектепте оқуға әлеуметтік-психологиялық
даярлығының кемшіл болуы мектеп жасына дейінгі баланың дербес дамуындағы
бірден-бір үлкен бөгет. Жеке тұлғаны қалыптастыруда мектепке дейінгі 5-7
жастағы ересек балаларды қамтитын, мектепке даярлаудың мақсатты және жүйелі
жұмыстардың атқарар рөлі зор.
Қазіргі педагогикалық-психологиялық зерттеулерде балаларды мектепке
даярлаудың ерекшеліктерін көрсететін Л.И.Божовичтің, Р.С.Буренің,
Л.А.Венгердің, Я.А.Коломинскийдің, Е.А.Танько және т.б. ғалымдар
еңбектерінің маңызы зор. Онда мектепте оқытудағы аса қажетті қасиеттер:
тәжірибелік ой жұмыстарының қарапайым дағдылары, мінез-құлық
қалыптасуының жайы, адамгершілік-жігерлілік сапалар кеңінен сөз болады.
Отбасы – адам баласының түп қазығы, алтын ұясы. Адам баласы шыр етіп
дүниеге келген күннен бастап, сол ортаның ыстық-суығына көніп, осында ер
жетеді. Осы тұрғыда психология мен педагогика ғылымына енген жаңаша бағыт –
гендерлік білім мен гендерлік тәрбие беру. Гендер – адамның психологиялық
және әлеуметтік дамуын негіздейтін жеке тұлғаның базалық сипаттамаларының
бірі. Мектеп жасына дейінгі кезеңнен бастап бала өзінің қандай жынысқа
жататындығын түсіне бастайды. Белгілі бір жынысқа тиістілік – бұл баланың
өз менін ұғынатын бірінші категория. Біз ұлдар мен қыздар туралы айтқан
кезде, әрдайым олардың психологиясы мен мінез-құлықтарындағы айырмашылықтар
туралы айтамыз. Мұндай айырмашылықтардың зерттелуі В.В.Абраменко, Р.Бэрона,
Д.Ричардсон, В.Е.Кагана, А.В.Либина, И.И.Лунина, Т.И.Юферова сияқты
ғалымдардың эмперикалық зерттеулерінен көрінеді. Кез келген қоғамда бала өз
жынысына сай ұл немесе қыз рөліне тәрбиеленуі тиіс. Мінеки, дәл осылай
балабақшада да қыз бен ұл мектепке барарда гендерлік ерекшеліктері бойынша
даярлануы тиіс. Қыз бен ұл баланың танымдық іс-әрекетте, заттық іс-
әрекетте, бірлескен еңбек әрекетінде, ойындық әрекетінде де айырмашылықтар
бар.
Мектепте оқытудың нәтижелі болуы ең алдымен, балалардың мектептегі
оқуға алдын-ала гендерлік ерекшеліктері бойынша жалпы және арнайы тұрғыдан
дайындығына байланысты. Егер бұл дайындықтар жүзеге аспаса, онда мектепке
дайын емес бала пайда болады. Дайын емес балаларда оқуды қажетсінбеу
пайда болып, оған ынтасы төмендейді. Сондықтан балаға мектеп табалдырығын
аттатпас бұрын, оны жан-жақты даярлап алу керек.
Зерттеу пәні: Балалардың мектептегі оқуға даярлығының гендерлік
ерекшеліктері.
Зерттеу обьектісі: Мектепалды тобындағы балалар.
Зерттеудің мақсаты: Мектеп жасына дейінгі балалардың гендерлік
ерекшеліктері және оқуға даярлық ұғымын теориялық тұрғыда негіздеу, қыздар
мен ұлдардың мектепке даярлығын анықтау.
Зерттеудің міндеттері:
1) Гендер түсінігіне анықтама беру, гендерлік ерекшелікті теориялық
тұрғыда негіздеу;
2) Баланы мектепке даярлаудың негізгі бағыттары мен түрлерін жүйелеу;
3) Мектепке даярлықты анықтауға мүмкіндік беретін зерттеу
әдістемелерін жинақтау;
4) Мектепалды жасындағы ұлдар мен қыздардың мектепке даярлығын
анықтау, салыстырмалы түрде көрсету.
Зерттеу болжамы: Егер баланың мектепке даярлауда олардың
гендерлік ерекшеліктерін ескерсек, онда мектепке даярлау жұмысын жүргізу
жеңілге түседі.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының барлық ресми құжаттары; осы
мәселе бойынша бар оқулықтар мен оқу құралдары.
Зерттеу базасы: Семей қаласындағы № 6 Нұрсауле, № 7 Ақбота, № 2
Айдана бала бақшалары.
Зерттеу әдістері: Керн-Йерасектің төрт субтестен тұратын баланың
мектепке дайындығын бағдарлау тестісі; Сөзді есіңде сақта әдістемесі;
Графикалық диктант әдістемесі; Нүктелерді қой әдістемесі.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, зерттеу
бөлімінен, қорытынды, әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
1 Гендерлік ерекшеліктің теориялық негіздері
1.1 Гендер туралы түсінік
Гендер термині (әлеуметтік жыныс, жыныс мәдениетінің өнімі ретінде)
салыстырмалы түрде жақында пайда болды(1975). Гендер ағылшынның жыныс
деген сөзі. Гендер - адамның психологиялық және әлеуметтік дамуын
негіздейтін жеке тұлғаның базалық сипаттамаларының бірі. Яғни гендер
дегеніміз - ер адамдар мен әйелдер арасындағы биологиялық айырмашылықтарға
әлеуметтік баға беру, солардың арасындағы қарым-қатынастарды әлеуметтік
жолмен құрастыру. Ерлер мен әйелдер арасындағы мінез-құлық, алға қойған
мақсат, қоршаған әлемді қабылдау, т.б. мәселелердегі ерекшеліктер гендерлік
рөл деп аталады. Гендерлік өзгешелік - әр жыныстың өзіне тән қасиеті мен
ерекшеліктері, өмірлік қызметі сияқты мәселелер. Гендерлік ерекшелік - әр
жыныстың өзіне тән қасиеті мен ерекшеліктері, өмірлік қызмет сияқты
мәселелері. Гендерлік құрылым 4 жақты: биологиялық жынысымен, гендерлік
стереотипімен, гендерлік нормамен, гендерлік ұқсастығымен толықтырылады.
Гендер ұғымын нақты түсіну үшін мына категориялардың анықтамасын білу
керек:
Гендерлік стереотип (таптаурын) бұл ерлер мен әйелдердің мінез-құлқы
мен кескін-кейпінін, қарапайым, тұрақты, көңіл-күй тұрғысында алынған
бейнесі. Еркектің үстемдік жағдайын, әйелдің нәзік жыныс екенін көтермелеу.
Яғни, әйелге үй тауқыметі, бала тәрбиесі, отбасын сақтаушы ретінде қарау.
Бұл таптаурындар қалай пайда болды? Бұл тарих талқысынан өтіп, түрлі наным-
сенімге, мәдениет пен еңбек бөлінісіне сәйкес қалыптасты.
Гендерлік ұқсастық - адамның өзін белгілі бір жыныстың өкілі
ретіндегі күйзелісін суреттейтін өзін-өзі тану аспектісі. Кез келген
қоғамда бала өз жынысына сай ұл немесе қыз рөліне сәйкес тәрбиеленуі тиіс.
Отбасында баланың гендерлік әлеуметтенуі ата-ана мен туған-туыстар арқылы
жынысына сай көзқарасынан басталмақ.
Гендерлік рөл - ерлер мен әйелдер арасында әлеуметтік өзгешелік
негізінде туындайды және олардың қалай сезінуі, әрекет ету қажеттігін
анықтайды.
Гендерлік әлеуметтену - бұл адамның өзінің гендерлік рөлін игеру
процесі. Осы процесс арқылы ер мен әйел ұғымына сәйкес қоғамдағы этикет
нормаларын, өз жынысының тиісті құндылықтарды, қажеттіліктерді үйренеді.
Балаларды қазақ отбасында гендерлік әлеуметтендіру - ұлтымыздың ұрпағына
тағылым берудегі жыныстық тәрбие мәселесі оның қызға қатыстысы ер балаға
қатысты тәлімдік үлгілері бүгінгі күн талабына сай қарастырылуы кезек
күттірмейтін іске айналды. [1]
Гендерлік психология тарихында бес кезеңді бөліп көрсетуге болады:
1. Философия ауқымына сәйкес ойларды өңдеу. (Антикалық кезеңнен
19-шы ғасыр аяғына дейін).
2. Гендерлік психология пәні және тарауларының қалыптасуы (19-шы
ғасырдың аяғы - 20-шы ғасырдың басы)
3. Фрейдтік кезең З.Фрейд есімімен және психоанализбен
байланысты (20-шы ғасыр басы – 1930-шы жылдар).
4. Ауқымды эксперименттік зерттеулердің басталуы және алғашқы
теориялардың пайда болуы (1950-1980-ші жылдар).
5. Гендерлік психологияның қарқынды дамуы(1990-шы жылдардан
бастап қазіргі кезең).
Антикалық кезеңдегі зерттеулер жайлы айтқанда Платон мен Аристотель
есімдері аталады. Платон Афинский (427-347ж.ж. б.з.д.) өзінің Пир,
Мемлекет, Заңдар және т.б. еңбектерінде андрогин түсінігін енгізген
және жынысқа қатысты ойларын айтып, ерлі-зайыптылық қатынасты қарастырған.
Платон әйел мен еркектің қасиеттерін иеленген тіршілік иесі – андрогиндер
(грек тілінен аударғанда andros-еркек және gyne немесе gynaikos- әйел)
туралы аңызды қолданған. Зевс құдайы адамдардың батылданып және бағынбай
кеткендігі үшін оларды екі жартыға бөлген. Яғни әйел мен еркек - бүтін
адамның екі жартысы және олар тек қосылғанда ғана (бір-бірін жақсы
көргенде) бүтін бола алады (екі жарты бір бүтін). Платон некелесуге де
норма ұсынған, бала тууды шектеу керек деп есептеген: ер адамдар тек 30-дан
55жасқа дейінгі кезеңде балалы болуға тиіс.
Аристотель Стагирит (384-322ж.ж.б.з.д.). Платоннан айырмашылығы, оның
көзқарасы антифеминистік болды. Оның ойынша еркекте - 37жасқа дейін бала
болу керек, ал әйелде - 18жасқа дейін (мұнда еркек әлеуметтік жағынан
пісіп жетілсе, ал әйел биологиялық жағынан). Аристотельдің ойынша әйел мен
еркек тең емес тіршілік иелері. Әйел балаға денесін береді, ал еркек жанын
береді. Жан денеге қарағанда өте күшті. Еркек норма, әйел одан ауытқушылық.
Еркек жоғары, ал әйел табиғаты бойынша төмен. Еркек басқарады, әйел
бағынады.
Қайта өрлеу дәуіріндегі утопист Томас Мор (1478-1535) өзінің Алтын
кітабында ізгі мемлекетті сипаттады. Онда еркектер мен әйелдердің еш
айырмашылығы жоқ: бұл ғылыми, өнер, қоғамдық және дәстүрлік әрекет; әскерге
бару (бірақ әйелдер ерлерімен бірге ғана барғаны анық). Жоғары қызметте
еркекте және әйелде бола алды. Некелесу махаббатқа емес, олардың
мінездерінің ерекшеліктеріне, ұқсастықтарына негізделді, ерлі-зайыптылар
жұбын ата-аналар таңдады.
Томмазо Кампанелла (1568-1639) Күн қаласында шынайы қаланы
суреттейді. Еркек пен әйелдің білім алуының айырмашылығы жоқ болды, тіпті
киімдері де ерекшеленбеді. Бірақ бір айырмашылығы: еркектер ауыр, физикалық
жұмыстарды орындады, ал әйелдер баланы дүниеге әкелді.
Ағылшын жазушысы Мэри Уоллстоункрафт (1759-1797) ойынша табиғи
бейімділік және еркек пен әйелдің ерекшеліктері тәрбиенің нәтижесі болып
табылады. Қыздар сәнқой және қуыршақтармен ойнайды, ал ұлдар басқа шулы,
белсенді ойындарды ойнайды. [54]
Артур Шопенгауэр (1788-1860) әйел мен еркектің психикалық процесінің
айырмашылықтарына назар аударған: еркектерге – абстрактті (дерексіз) тән
болса, ал әйелдер үшін – нақтылық тән. Еркектерге әділеттіліктің
абстрактілі ойы түсінікті болса, ал әйелдер нақты адамға жанашырлық
танытып, көңіл білдіреді.
Феминизм түсінігі (латын тілінен аударғанда femina – әйел) 19-шы
ғасырдың 1-ші жартысында француз тілінде пайда болды. Францияда феминизм
Ұлы революция кезеңінде 18-ші ғасырдың аяғында туындады. Бұл кезеңде
Олимпия де Гуж өзінің Әйелдер құқығы декларациясымен шықты. Бұл
декларацияда әйелдердің еркектермен тең құқықта болуы көзделді.
Әлеуметтік ғылымдарда гендер түсінігі 20-шы ғасырдың 60-70-ші
жылдарында қолданыла бастады. Оның ғылымға енуін Р.Столлердің Жыныс және
гендер (1968) және Р.Унгердің Жыныс және гендердің редефинциясы туралы
атты еңбектерімен байланыстырады. Мұнда жыныс сөзі адамның тек
биологиялық бағыттарына қатысты айтылды, ал гендер сөзі тек әлеуметтік,
мәдени және психологиялық бағыттарда талқылануда қолданылды.
Гендерлік бағыттың дамуына феминистік антропологиялық ауқымда
орындалған зерттеулер белгілі бір дәрежеде өз үлесін қосты (М.Мид,
М.Розальдо және Ламфере, Ш.Ортнер). Олар екі жыныстың әлеуметтік
теңсіздігін, әйел мен ердің рөлдерін талқылады. Антропологияда алғаш рет
әйелдің қоғамдағы әлеуметтік статусының төмендігінің себептері талқыланды.
Ғалымдардың зерттеуінше жыныстық ерекшелік – бұл әйел мен еркектің
арасындағы биологиялық айырмашылықтың нәтижесі емес, ол әлеуметтік тәжірибе
барысында қалыптасқан және оның өзгеруі мүмкін.
Осы кезеңдегі психологиялық зерттеулерде жыныстардың теңсіздіктерінің
себептеріне және биологиялық дамуды сынауға бағытталған. Г.Рубин, Р.Ангер,
А.Рич және басқаларының зерттеулері қоғамдағы жыныстық рөлдердің бөлінуін
зерттеуге бағытталған.
Гендер мәселесіне баса назар аударылуы жеке тұлғаның қоғамдағы әрқилы
іс-әрекет түрлері көріністерінің күрделі динамикалық жиынтығымен байланысты
әртүрлі аспектілермен міндеттелген. Тарихи-педагогтық талдама гендер
сөзінің 20-шы ғасырдың 70-жылдарының соңынан бері кеңінен таралған
феминистік термин екенін көрсетті. Бұл термин ер адамның және әйел адамның
мінез-құлықтарының белгілері мен сипаттамаларының, өмір сүру салтының, ой
бейнелерінің, нормаларының, тілектерінің, өмірлік ұмтылыстарының және т.б.,
кешенін білдіретін жыныстың әлеуметтік-мәдени құрылымы. Адамның генетикалық
тұрғыда берілген анатомиялық-физиологиялық белгілерінің жиынын анықтайтын
биологиялық жынысқа қарағанда, гендер белгілі бір тарихи кезеңде нақты
әлеуметтік-мәдени контекстіде құрылады, демек, ол уақыт пен кеңістікте
ерекшеленеді. Жыныс - эволюцияның нәтижесі болса, гендер- әлеуметенудің
өнімі болып табылады.
Теориялық әдебиеттердің зерттелінуі гендердің әлеуметтік
тәуелдіктердің бірі ретінде страттық талдауды жүргізуде кеңінен
қолданылатынын дәлелдейді. Жыныстық, жас ерекшеліктік сипаттама, қоғамдық
көзқарас, адамдардың денсаулығының және т.б., мониторингтерін жүргізуде аса
маңызды. Осы тектес зерттеулердің ішінде екі пункті ерекшеленеді: 1) гендер
әлеуметтік-демографиялық категория ретінде; 2) гендер әлеуметтік
конструкция ретінде.
Қазіргі таңда гендердің әлеуметтік-демографиялық категория ретінде
қолданылуы едәуір танымал. Гендердің осылайша қабылдануы әлеуметтік-
экономикалық және әлеуметтік-дәрігерлік зерттеулерге тән. Бұл тұрғы
жыныстың дәстүрлі әлеуметтеуінің әйел затын зерттеуде талқыланатын
идеяларымен комбинациясы болып табылады. Осы тұрғының шеңберінде бір
жағынан жыныс биологиялық дерек ретінде және гендер әлеуметтік -
конструкция ретінде ерекшеленсе, екінші бір жағынан әлеуметтік
конструкциялар ретінде екі биологиялық жыныстардың қолданылуы оғаш болып
көрінбейді. [54]
Әдебиеттердегі және шет елдер тәжірибесінің талдамасы гендерді
зерттеуде жас ерекшелік сипаттамаларды ескеру қажет екенін көрсетеді.
Балалардың гендерлік сауаттандырылуы олардың әлеуметтену мәселелерін жүзеге
асыруға көмектесуге бағытталған. Баланың ұл немесе қыз бала ретінде өзін-
өзі идентификациялауы, демек, солайша нақты әлеуметтік рөлді қабылдауы оның
негізгі бөлігі болып табылады.
1.2 Мектепалды даярлық тобындағы балалардың психофизиологиялық
ерекшеліктері
Балалар ағзасының мүшелерінің құрылысы мен қызметінде ересек
адамдармен салыстырғанда ерекшеліктер бар. Себебі балалар өз өмірінің
әртүрлі кезеңдерінде көп өзгереді. Қалыпты жағдайда өсу және даму үрдістері
үздіксіз жүреді және өзгерістерге ұшырайды. Ондай жағдайды осы екі фазаның
гетерохромдылығы деп атайды. Яғни сан жағынан пайда болған өзгерістер
белгілі уақыттың аралығында кенет өзгеріп, ағза жаңа сапалы өзгеріске
ауысады. Сонда дененің бір бөлімінің мөлшері дененің басқа бір бөлімінің
мөлшеріне теңесетіні байқалады. Бұлшықеттердің күші мен қозғалу қарқыны
ақыл-ой әрекетіне сай келеді. Соның нәтижесінде гармониялық немесе
үйлесімді даму жағдайына жетеді. Дененің дамуы әлеуметтік-экономикалық және
табиғи климаттық факторлар әсерінен түзілетін ағзаның морфологиялық және
физиологиялық белгілерінің жиынтығы сондықтан да, дененің дамуы өмір сүру
жағдайында өсіп келе жатқан ұрпақты тәрбиелеуге әсер етеді.
Бір жастан жеті жасқа дейінгі кезеңдегі аралық бейтарап балалық шақ
деп аталады. Өйткені бұл жаста ұлдар мен қыздардың бір-бірінен салмағы мен
бойында ешқандай айырмашылықтары көрінбейді.
Әр түрлі авторлардың осы бір жас ерекшелік кезеңдеріне мінездеме бере
отырып, физикалық даму көрсеткіштерінің өзгермейтін стандарты
болмайтындығын көрсетеді (А.Г.Цейтлин, Б.А.Никитюк). Осы авторлардың пікірі
бойынша адамның өсу және даму процестерінің көрсеткіштері жеке ерекшелік
қасиеттеріне байланысты.
Бала ағзасының өсуі мен дамуының біркелкі болмауы тек дененің өсуіне
әсер етіп қоймай, сонымен бірге психиканың да дамуына да әсер етеді.
Біркелкі жастағы балалардың өзінде психикалық даму дәрежесі әртүрлі болады.
Ол тек жеке басындағы ой-өрісінің дамуына байланысты болып қана қоймай,
сонымен бірге баланың тәрбие жағдайына да тәуелді. Мүшелер мен жүйелердің
дамуы балалар ағзасының мектепке барғанда жас ерекшелік кезеңдерінде де
жетіле береді. Бірақ та дамудың алты жеті жасында баланың мектепке оқуға
баруын қамтамасыз етеді. [14]
Физикалық дамудың басты көрсеткіштері: дене ұзындығы, дене салмағы,
кеуде шеңберінің аумағы және т.с.с. көрсеткіштері жатады. Бала ағзасы өсуі
мен дамуы өзара байланысты келісімді, әрі сан және сапа жағынан
өзгерістерге ұшырайды. Кейде өсу және даму процестерінің кезеңдері күшейеді
немесе бәсеңдейді. Ағзаның өсу процестерінің нәтижесінде жаңа сапалы
ерекшеліктер байқалады, қимыл-қозғалыстары күрделене түседі. Н.Н.Гребнев
мәліметтері бойынша алты жеті жаста бала 7- ден 10 см-ге дейін қосады,
сондықтан оны бірінші кезең біріншілік созылу немесе жартылай өсіп
жетілудің секірмелі сатысы деп атайды. Бұл Б.А.Никитюктің зерттеу
нәтижелері көрсеткендей, бір жастан жеті жас аралығындағы кезеңде ұлдарда,
қыздарда жылдық бойдың өсуінің 10,5 см-ден 5,5 см-ге дейін ақырындап
кемігенін көреміз.
В.А.Доскин біріншілік созылу 5-8 жаста және де дене салмағының
өсуімен бірге болып отырады деп көрсеткен. М.М.Безрукихтың пікірі бойынша
дененің салмағы сүйек және бұлшықет жүйесінің дамуына, ішкі мүшелердің,
теріасты май клеткаларының дамуына өз әсерін тигізеді және де баланың
конституционалдық ерекшеліктеріне, сыртқы факторлардың (тағам, психикалық
және физикалық жүктемелер) әсеріне байланысты. [13]
Мектепке даярлық кезіндегі бейімделуде, балабақшадан жүйелі оқу үшін
мектепке барған кезде педиаторлар балалардың дене салмағының азаюын
байқайды, салмақтың түсіп кетуі де байқалады. Гигиеналық талаптардың
балалар тәрбиесінде орындалмауынан жанұя мен балабақша орындарында ол да
баланың өсіп жетілуіне кері әсерін тигізеді. Баланың өсіп жетілуі бойы мен
салмағында байқалады. Кішкентай балаларда басы денесіне қарағанда
үлкендірек. 5-7 жас аралығында дененің пішінінің өзгеруі байқалады, ол -
қол мен аяқтың ұзаруы.
6-7 жасқа дейін баланың бас сүйегі көлдененінен өседі, сүйектері
жуандайды. 7-9 жаста бас сүйек бөлігі біркелкі бола бастайды. 6-7 жаста
маңдай сүйегі қалыптаса бастайды. 7 жаста тұрақты тістер қалыптасады, аяқ
сүйектері мен қол сүйектері жуандайды. Сүйектену ер балаларға қарағанда қыз
балаларда екі жыл ертерек байқалады.
Бірінші сыныптағы оқу үлгерімі көбінесе биологиялық дамудың
қарқындылығына оның ішінде морфологиялық көрсеткіштерге байланысты
екендігін көптеген ғалымдар зерттеген. Э.М.Казиннің көрсетуінше өз уақыты
мен психодинамикалық көрсеткіштері жоғары дамыған және мезосомотикалы дене
құрылымы бар балалар мектеп өміріне тез бейімделеді. Алты жастағы
балалардың бұлшықет сүйекшесі мен қимыл-қозғалыс анализаторының дамуын
тексеру үшін еркін жаттығулар мен қоса (жүгіру, секіру, тізерлеп жүру)
күнделікті тірек қимыл-қозғалыстарын тездететін жаттығулардан басқа
мектепалды жасындағы балаларға қиын жаттығулар істетеді. Бұл жастағы
балалар өздері ешкімнің көмегінсіз киініп шешіне алуы керек, түймелерін
түймелеп, аяқ-киімдерінің бауын байлай алулары керек.
Мектепте оқытуға баланың психологиялық даярлығы мектепке дейінгі
балалық шақ кезіндегі психологиялық дамудың басты қорытындыларының бірі.
Алты жасқа келгенде бала күнделікті әңгімелесу кезінде қиын тапсырмалар
жүйесін белгілі деңгейде игереді. Алты жастағы бала контекстік сөз
деңгейінде қарым-қатынас жасауға қабілетті болады, оның сөзінен не туралы
айтылатындығы жеткілікті түрде толық суреттеледі. Мектепке дейінгі жастағы
балалардың қиялы көбінесе ықтиярсыз келеді. Баланы толғандырған жағдай оның
қиялының негізі бола алады. Сезімнің арқасында балалар ертегілерді,
тақпақтарды ойлап шығара алады. Көптеген жағдайларда бала өзінің
шығармасының қандай болатының өзі де білмейді. Күні бұрын қойылған мақсат
арқылы бағытталған арнайы қиял мектепке дейінгі кішкентайлар мен естияр
жастағыларда болмайды. Арнайы қиял мектепке дейінгі ересек шақта іс-
әрекеттің жемісті түрлерінің даму процестерінде балалар құрастыра білуді
үйрене бастаған кезде қалыптаса бастайды. Ықтиярлы, арнайы қиялдың дамуы да
зейін мен ес ықтиярлы формаларының дамуы сияқты баланың мінез-құлқының
сөзбен реттелуінің қалыптаса бастауындағы жалпы процестің бір жағы болып
табылады. Іс-әрекеттің жемісті түрлеріндегі мақсат қою мен ойды құру
жетекшілігі сөз арқылы жүзеге асады.
Мектепке баратын және барған балалардың оқу жұмысын ұйымдастырудың
негізгі формасы – уақыттың әр минутына дейін есептелген сабақ. Сабақта
балалардың бәрі мұғалімнің нұсқауларын қадағалап, оларды дәл орындауы,
алаңдамауы, бөгде іспен айналыспауы тиіс. Мектеп жасындағы баланың өмірі
мен іс-әрекеті жағдайларының барлық осы ерекшеліктері оның өз басының әр
түрлі жақтарына, оның психикалық қасиеттеріне, білімдеріне, қабілеттеріне
жоғары талаптар қояды. [65]
Мектепке баратын баланың оқу іскерлігін қалыптастыратын қасиет жиыны
өте қажет. Баланың ерік қасиеттерң дамуының үлкен мәні бар, онсыз бала
өзінің мінез-құлқын саналы түрде реттеп, оны оқу міндеттерін шешуге
бағындыра, сабақта өзін ұйымшыл түрде ұстай алмайды. Баланың тек сыртқы
мінез-құлқы ғана емес, сонымен бірге ақыл-ой әрекеті де, оның зейіні, есі,
ойнауы – ықтиярлы болуы тиіс.
Баланың мектептегі оқытуға психологиялық дайындығы оны өзгелерден
айыратын психологиялық белгілер мектепке түсер алдында қалыптаса бастайды
дегенді білдірмейді. Психологиялық белгілер мектепте оқыту барысының
өзінде, баланың өзіне тән тұрмыс жағдайларымен іс-әрекеттердің ықпалынан
қалыптаса бастайды. Мектеп жасына дейінгі балалық шақтың даму қорытындысы
болып бала мектеп жағдайларына икемделетіндей оқуға жүйелі түрде кірісе
алатындай жағдайлардың алғы шарттары саналады. Мұндай алғы шарттарға
алдымен мектеп баласы болуға, байсалды іс- әрекетпен шұғылдануға оқуға
деген ынталану жатады. Мектепке дейінгі шақтың соңында мұндай ынта
балалардың басым көпшілігінде пайда болады. Бала психологиялық жағынан
ойынан озып кетеді де, мектеп баласының орны ол үшін ересектікке басқыш
ретінде көрінеді, ал оқу жұрттың бәрі қадірлейтін саналы іс-әрекет болады.
Балабақшаның даярлық топтарында бірнеше рет өткен балалар қойылған
сұрақтардан тек ішінара болмаса, оларды басым көпшілігінің мектепке барғысы
келетіндігі балабақшаға қалғысы келмейтіндігі көрінеді. Ақыл-ой саласы
жағынан баланың мектепке даярлығының өзара байланысты бірнеше жағы бар.
Бірінші сыныпқа түсетін балаға төңіректегі дүние жөнінде заттар мен оларлың
қасиеттері, тірі және жансыз табиғиттың құбылыстары, адамдар мен олардың
еңбегі, ненің жаман, ненің жақсы екені туралы жайында яғни мінез-құлықтың
моральдық шектеулері т.б. туралы білімнің берілуі қажет.
Мектепке психологиялық даярлықтың ерекше орыны - дәстүрлі түрде тек
мектепке тән саналатын сауаттану, санау, арифметикалық есептерді шығару
сияқты кейбір арнаулы білімдер мен дағдыларды меңгере алады. Балалық шақтан
мектепке өту – баланың өмір сүру салтын түбірімен өзгертеді, ол оқу арқылы
білім игеріп қана қоймай, күнделікті міндетті еңбек ету арқылы қоршаған
ортаға беймделе бастайды. 6-7 жаста танымдық жүйенің қарқынды жетілуі оның
мектепке оқуға бейімделуінің басты себебі болып табылады. Бұл жастағы
баланың назар салуы тұрақты болады. Бірақ та, өздігінен тұрақсыз келетін
көңіл аудару басымырақ болады.
Г.А.Урунтаева пікірі бойынша осы жаста көңіл аударудың, бір нәрсеге
тұрақты назар салып көңіл аударудың тұрақтылығы көбейеді. Көңіл аудару
процесі біршама тұрақтанады. Шүйде бөлігінің кірісуімен зейіні ықтиярсыз
басқарылуы тиіс. Кейбір кіші бастауыш мектеп оқушыларында кездесетін
мектепке даярлығы жоқ балалардың ішінде өздігінен көңіл аудару мен таңдап
қабылдай алудың жоқтығы байқалады.
Физиологтардың мәліметі бойынша, баланың психикалық және тәндік даму
ерекшеліктерін анықтайтын ми бөлігі ересек адамдардікіндей қалыптасқан.
Бірақ, ағза қалыптасуы әлі аяқталмаған, ерікті қасиеттері әлсіз, зейіні
тұрақсыз, оқуға мотивациясы осалдау екенін ұмытуға болмайды.
7 жастағы балалардың ерікті есте сақтаудың дамуы олардың оқуға
қатынасынан. Бірақта, ерікті есте сақтауды реттеу 7 жаста шектеулі.
В.П.Герасимова деректері бойынша көңіл бөлудің көлемі 7 жаста аз, үлкен
адамдардан қарағанда көңіл аударудың бөлінуі төмендеу. Бала біруақытта
мұғалімді де тыңдап, кітапты да оқи алмайды. Кіші мектеп жасындағы
балаларда көңіл аудару тұрақтылығы аз ғана, бұл жастың әлсіздік жағы -
тежелу процесі. [73]
Мектепалды жасындағыларда есте сақтаудың дамуы еріксіз түрден ерікті
есте сақтауға ауысудың түрі болып табылады.
Көртеген авторлардың пікірі бойынша ерікті және еріксіз есте сақтау
өзінің кезегінде мотив пен іс-әрекеттің құрылымынан тұрады. 6 жастағы
балаларда, суреттеп – кейіптеудің есте сақталуы басым, сөз логикалық есте
сақтау да басымырақ болады. Оқу процесі кезінде баланың есте сақтау
қабілеті ерікті түрде болады. Есте сақтау өнімділігінің көрсеткіші артады.
А.Д. Алферова пікірінше 7 жастағы балалардың есте сақтау қабілетінің төмен
болуы, олардың есте сақтау прцесін дұрыс ұйымдастыра алмауында, айтылған
сөзді сөзбе-сөз қылып жаттау алуларында, бұл тілдің дұрыс дамуына да әсер
етеді.
Оқудың әсерінен жеті жастағылардың есте сақтауы 2 бағытта дамиды:
сөздік-логикалық есте сақтау және сақтауды өздігінен реттеу және қайта
жаңғырту. Н.В.Гуткина пікірі бойынша 6-7 жастағы балалардың есте сақтау
қабілетін дамыту үшін логикалық есте сақтауды дамыту керек, сөздік-мағынаны
есте сақтауды танымдықты дамытады және баланың танымдық іс-әрекетін
кеңейтеді. Мектепке дейінгі балалық шақта сипап сезу және көріп, тану,
заттарды бақылау жүйелі және ұйымдастырылған түрде болады. 5-6 жаста
объектіні тану 100%-ға болуы мүмкін. Мектепалды даярлық тобындағы
балаларда қоршаған әлемді зерттеуге бағыттала құрылған танымдық
белсенділік, оның қызығушылығы таусылғанша, зерттелу объектісіне ұзақ уақыт
зейінін жұмылдырады. 5-7 жаста бала маңызды ойынмен ойнайтын болса, онда ол
2-3 сағат ештеңеге алаңдамай, ұзақ уақыт өнімдіі іс-әрекетке де зейінін
шоғырландыра алады (сурет салу, құрастыру). [4]
Мектепалды даярлық тобындағы балалар интеллектуалдық тапсырмаларға
зейіндерін салуға қабілетті болады, бірақ олар тез шаршап қалады. 6 жастағы
бала өзінің мінез-құлқын саналы басқара алады, өз іс-әрекетін бағындырады,
қойылған мақсатқа жету, қиындықтарды жеңу т.б.
6 жасар баланың еркінің дамуында өзара байланысты үш жағын бөліп
көрсетуге болады: бұл біріншіден, мақсаттылықтың дамуы; екіншіден, іс-
әрекеттің мақсатымен олардың мотивтерінің арасында қарым-қатынас орнату;
үшіншіден, реттелген сөз рөлін күшейту.
Л.С.Выготский алты жастағы балалар ситуативті жағдайдан тікелей іс-
әрекетке өтеді, әлеуметтік ереже мен талаптарға бағынып және соңғысына өте
сезімталды қарайды.
6 жастағы балалардың сөздік дамуы негізгі екі бағытта жүреді:
біріншіден, қарқынды түрде сөздік қоры көбейеді және морфологиялық жүйесін
игереді; екіншіден, сөз-танымдық прцестерінің құрылуын қамтамасыз етеді,
олар зейін, қабылдау, ес, қиял, ойлау.
Ақыл-ойдың жұмыс істеу қабілеттілігі мидың даярлығы мен оның
функционалдық шынықтыруларына байланысты. Ақыл-ойдың қабілеттілігіне әсер
ететін факторлардың қатарына оқу жүктемесі мен күнтізбенің дұрыс жасалуы
және оның дұрыс қойлуы, ұзақ отыру мен көп қозғалмау бала ағзасының тез
шаршауына әкеледі. Жұмысқа қабілетінің жоғары баланың сол пәнге
бейімділігіне де байланысты. Ақыл-ойдың жұмыс істеу қабілетінің көрсеткіші
оқудың күндік, апталық және жылдық өзгерісіне байланысты. Көптеген
авторлардың пікірі бойынша жұмыс қабілетінің жоғары болуы 8-ден 11-ге
дейінгі сағат аралығында болса, оның төмендеуі түс мезгілі мен түстен
кейінгі уақытта болады.
Мектепке келген бала физиологиялық және әлеуметтік жағынан да даярлығы
болуы керек. Бала ойлау операцияларын орындай алуы керек, тіл табыса білуі
керек, сабақтарға бейімделе және әр пәнді ажырата білуі, сыртқы ортаны
ажырата білуі, өз іс-әрекетін бақылап, өз ісіне жауапкершілікпен қарай
білуі керек. Сондықтан баланың мектепке дейінгі даярлығы – комплексті ұғым,
әр қырынан және баланың барлық өмірі жағынан қарастырылуы тиіс.
Ақыл-ойының жұмыс істеу қабілеттілігі – бұл баланың оқуға іс-
әрекетінің сәтті болуының басты қасиеттерінің бірі. Бұл көрсеткішті
көптеген әсер етуші факторлардан табамыз.
Жұмыс істеуге қабілеттілік, соның ішінде ақыл-ой, ол физиологиялық
жүйелердің қолайлы жағдаймен қамтамасыз етілуі және оның іс-әрекеттегі
белсенділігі. Жұмыс өнімділігінің көрсеткіші балалардың орталық жүйке
жұйесі жағдайының, олардың тұлғалық мүмкіншіліктерін және де жүйелі
даярлығын көрсетеді.
Көптеген авторлар ақыл-ойдың жұмыс істеу қабілеттілігі мидың даярлығы
мен оның функционалдық шынықтыруларына байланысты деп көрсетеді. Бас миының
қыртысында болатын жүйке процестерінің жақсы жүруін К жоғары коэффициент.
Жақсы және өте жақсы көрсеткіштің ортасында коррелятивті байланыстың бар
екенін жоғары дәрежелі функционалды іс-әрекеттерден көрініп тұрады. Ақыл-
ойдың жоғары және төмен көрсеткіштерінің дәрежесі физиологиялық және
психологиялық әр түрлі көрсеткіштермен есептеледі.
Ақыл-ойдың жұмыс істеу қабілеттілігіне М.В.Антропованың және
А.В.Коволев пікірі бойынша эндогенді және экзогенді әр түрлі факторлар әсер
етеді. Бұл факторларды авторлар 3 топқа бөледі:
• Физиологиялық жағынан (жасы, жынысы, денсаулығының жағдайына,
тамағы, жалпы жүктеме, демалыс);
• Физикалық жағынан (сыртқы ортаның жағдайы - жарықтың түсу
дәрежесі, айғай-шу, температура, ауа және т.б);
• Психикалық жағынан (өзіндік көңіл-күйі, жағдайы, мадақтау және
марапаттау және т.б)
Осы факторлардың бәрі де табиғи жағдайда бала ағзасына әсер етеді.
Балалардың физиологиялық және психологиялық жағдайларын қарастыратын
әдебиеттерде 6-7 жастағы баланың орталық жүйке жүйесінің мидың құрылысы мен
функционалдық ерекшеліктерінде көптеген өзгерістер соның ішінде, жүйке
жасушаларының қалыптасуы мен олардың мамандануы және олардың бір-бірінің
арасындағы байланыс. Бала ағзасы сыртқы ортаның жағымсыз жағдайларына әлі
бейімделе қоймаған, сондықтан сырттан келген тітіркенулерге үнемді түрде
физиологиялық реакциялар жауап бере алмайды да, ақырында бала ағзасының
шамадан тыс шаршауы мен қалжырауына әкеліп соғады.
Ақыл-ойдың жұмыс істеу қабілеттілігіне әсер ететін факторлардың
қатарына оқу жүктемесі мен күнтізбесінің дұрыс жасалуы және де ақыл-ойдың
жұмыс істеу қабілеттілігіне күнтізбелік кестенің дұрыс қойылуы. Ұзақ отыру
мен көп қозғалмау баланың ағзасының тез шаршауына әкеледі. Жұмыс істеу
қабілеттілігінің жоғары болуы баланың сол пәнге бейімділігіне де
байланысты.
Ақыл-ойдың жұмыс істеуінің қабілетінің көрсеткіші оқудың күндік
апталық және жылдық өзгерісіне байланысты. Көптеген авторлардың пікірі
бойынша жұмыс қабілетінің жоғары болуы 8-ден 11-ге дейінгі сағат аралығында
болса, оның төмендеуі түс мезгілі мен түстен кейінгі уақытта болады.
М.В.Антропова көптеген авторлармен бірге 6-7 жастағы балалардағы ақыл-
ойдың қабілеттілігі дәрежесінің өзгерісіне оқудың күндік, апталық
өзгерісіне сараптама жасады. Сараптаманың соңында автор мынадай қорытындыға
келді, сабақты таңертеңнен бастаса да орталық жүйке жүйесінің ақпаратты
қабылдауға дайын еместігін көрсетеді. Қорытындысында жұмысты дәл және анық
қабылдау мүмкіндігі азаяды да, зейінін салу дәрежесі төмендейді. Бұндай
жағдайда ақыл-ойдың қабілеттілігі көрсеткіштері сабақтың аяғына қарай жақсы
болады да, ал аптаның аяғында ағзаның қалжырауы жоғары болады.
Тағы да 6-7 жастағы балалардың ақыл-ойының жұмыс істеу қабілетіне әсер
ететін факторлардың бірі болып оқытудың технологиясы мен әдістері деп
көптеген авторлар көрсетеді. Ресей Федерациясының гигиенистерінің VIII-ші
съезінің материалынан алынған мәліметтен: бастауыш сыныптардың
педагогикалық инновациялық практикаға енгізілуінсіз, жаңа типті оқу
орындарының (гимназия-лицей) оқушылары дәстүрлі мектеп оқушыларының жыл
бойы салыстырғанда олардың оқу жүктемесінің ауырлығы күн тәртібінің
денсаулық жағдайның төмендеуін көрсеткен. [11]
Бұл жағдай 6-7 жастағы балалардың ақыл-ойының жұмыс істеу қабілетінің
динамикасы мен дәрежесіне өз әсерін тигізеді.
Көптеген авторлардың пікірі бойынша ақыл-ойдың жұмыс істеу қабілетінің
жоғары көрсеткіші 1 сынып оқушыларының арасында дәстүрлі әдіспен оқитын
құбылыстарынан көрсеткен(р0,001). М.В.Антропова және басқа авторлардың
зерттеулері бойынша жұмыс істеу қабілетінің өте жоғары және тұрақты болуы
көрсеткіші сейсенбіден жұма аралығында гимназистерде жақсы байқалған, бұлар
дамыта оқитын оқыту жүйесімен оқитындар. А.В.Ковалев және Е.Д.Лапоновтар
ақыл-ой қабілеттігіне әсер ететін факторлардың бірі жыныстық жетілу деп
көрсеткен.
Бұл авторлардың зерттеу нәтижелері көрсетіп отырғандай 6-7 жаста
ұлдарда қабілеттілік өнімділігі көрсеткіші қыздарға қарағанда өте жоғары.
Ұлдарда мидың іс-әрекетінің көрсеткіші қыздардан қарағанда жоғары, бірақта
жүрек-қантамыр және вегетативті жүйке жүйесінің іс-әрекеті қыздарда жоғары.
Бұған қарап 6-7 жаста қыздардың жүйке-жүйесінің әлсіз болуын және ми
қыртысының қозу және тежелу прцесіне үлкен ми сыңарлары жарты шарының
қатысуымен түсіндіруге болады.
6-7 жаста ұлдарда ақыл-ойдың жұмыс істеу қабілеттілігі өкпенің
тіршілік сыйымдылығы, жағымды корреляциялы әсер етеді, бұдан біз көңіл
аударудың жұтылатын ауаның көлемімен және сонымен қоса, оттегінің ауамен
қанығуымен байланысты екенін көреміз. Ал қыздарда ақыл-ойдың жұмыс істеуі
кеуде жасушасының шеңбері коррелляциялы жағымды әсер етеді, бұл да оттекті
режиммен қызмет етуіне байланысты.
Жоғарыда айтылғандардан, ақыл-ойдың жұмыс істеу қабілеттілігіне оқу
күнтізбесінен басқа да факторлар, соның ішінде ең бастысы – оқу жүктемесі,
күнтізбесінің реттілікпен орналасуы, мектепке оқыту әдістері мен
технологиясы жатады.
1.3 Мектепалды даярлық тобындағы балалардың гендерлік ерекшеліктері.
Гендерлік индикаторлар
Біз ұлдар мен қыздар туралы айтқан кезде, әрдайым олардың психологиясы
мен мінез-құлықтарындағы айырмашылықтар туралы айтамыз. Мұндай
айырмашылықтардың зерттелуі В.В.Абраменко, Р.Бэрона, Д.Ричардсон,
В.Е.Кагана, А.В.Либина, И.И.Лунина, Т.И.Юферова сияқты ғалымдардың
эмперикалық зерттеулерінен көрінеді. Негізінен ұлдар мен қыздардың
айырмашылықтарының екі саласы бөлініп қарастырылады: тұлғалық дамудың
когнитивті сферасы және әлеуметтік мінез-құлық саласы. Когнитивті сфераға
мыналар жатады: вербальдық, кеңістіктік және математикалық қабілеттердегі
жыныстық айырмашылықтар. Әлеуметтік мінез-құлықта ер адамдар агрессивтілік,
басымдылық сияқты мінездердің жоғары дамуымен сипатталады, ал әйел адамдар-
қамқорлық, жанашырлық мінез-құлықтарымен ерекшеленеді.
Айырмашылық балалық шақтың өзінде көріне бастайды. Ұлдар
тәуелсіздікке, ал қыздар ынтымаққа, келісімділікке ұмтылады. Ұлдар
қатысушылар саны көп ойындарды ойнауды ұнатады. Қыздар агрессивтілігі аз,
қатынасшылар саны да аз шағын топта ойнағанда және бір-біріне қамқор болуды
қалайды, әрі көбінесе үлкендердің әрекетін қайталайды. Мінез-құлықтың
гендерлік стереотиптері мектепке дейінгі кезеңнің өзінде қалыптаса
бастайды. Есейе түскен сайын бұл гендерлік айырмашылықтар ауқымы да кеңейе
түседі. Кез-келген адамдар ортасында ұлдар мен қыздар өздерін әр түрлі
ұстайды және олармен үлкендер әр түрлі қарым-қатынаста болады. [65]
Гендерлік айырмашылық теориялары. Екі жыныс арасындағы айырмашылықты
түсіндіретін барлық концепцияларды 2 үлкен категорияға бөлуге болады:
биологиялық және әлеуметтік. Биологиялық бағыт бойынша әйел мен еркек
арасындағы айырмашылық генетикалық және гормональды факторлар, мидың
құрылымы, туа біткен темперамент ерекшелігі бойынша түсіндіріледі. Мысалы:
С.Нолен-Хоекзема жыныстық айырмашылықты хромосомамен байланыстырды, яғни
әйел депрессияға, үрей мен нейротизмге бейім.
М.Цукерман гендерлік айырмашылықты жыныс гормондарымен байланыстырды.
Ұлдар мен қыздардың әлеуметтенуіне сыртқы ортасы, ата-анасы,
құрдастары әсер етеді. Ұл және қыз болып қалыптасу сөз, әрекет және
сезімнің көмегімен жүзеге асады. Эксперименттік зерттеу дәлелдегендей,
қыздар мен ұлдарда әр түрлі архетиптер, үлгілер, осының негізінде олардың
эмоциональдық саласы жұмыс жасайды және ойлаулары дамиды. Олардың қабылдау,
қиял, армандары да әр түрлі. Мидың әшекейі де, сәулеттілігі де әр түрлі
екендігін батыс мамандары дәлелдеген. Сондай-ақ ұлдар мен қыздардың
психологиясында басқа да ұстанымды айырмашылықтар бар. Кез-келген адамның
санасында қаланған бейнелер деп аталатын архетиптер бар. Мұндай архетиптік
символдар балалар түсінде және суреттерде көрініс табады. Ұлдар да бұлар -
тәуелсіздік және саяхаттау бейнелері (жел, терезе, таулар, көпірлер,
көкжиек, әуеде ұшу, көліктер, ұшақтар, зымырандар, велосипедтер, кемелер),
жауының символдары (дракондар, роботтар, алып дәулер, жыландар), күш пен
күрестің символдары (қылыш, семсер, жебе, қоған), жеңіс символдары
(жалаушалар, алақай! деп айғайлауды бейнелеуі). Ал қыздардың түстер мен
суреттеріндегі бейнелер мүлде өзгеше: аналық символдар (қуыршақтар,
қалыңдық, сәбидің төсегі мен арбашасы), нәзіктілік, қарапайымдылық,
қамқорлық символдары (әуе шарлары, құстар, ханшайым), ошақ пен үйдің жылы
атмосферасының символдары (үй, үстел, ыдыс-аяқ), үйдегі қажеттілікті
қамтамасыз ету (жеміс-жидектер, көкеністер, саңырауқұлақ), әйел сұлулығының
символдары (гүлдер, ашық боялған ерін, көздері, киім киісі). Ұлдар әрдайым
ең бірінші мәнділікті іздейді, оны тапқаннан кейін әрекет етуге дайын
болады. Ал қыздар барынша эмоциональды, сезімге берілгіш. Егер ұл бала
әрдайым қыздық эмоцияны көп сезінетін болса, онда ол әйелдік тип бойынша
тәрбиелене бастайды.
Психиатр Майкл Карр-Греггтің айтуы бойынша ұлдар мен қыздардың милары
әр түрлі жаратылған. Егер қыздардан қандай-да бір суретті салуды сұрасақ,
олар барынша ашық, жарқын түстерді көп қолданады, әрі олар әрқашан зат
есімді қолданады. Ұлдар күңгірт түстерді, қара және қоңырды қолданады, әрі
етістіктерді суреттейді. Осы символикаларға сүйене отырып, баланың жан
дүниесінде не болып жатқанын түсінуге болады. [2]
Қыздардың ойындары жиі жақын қашықтықта болады: қыздар өздерінің бар
байлықтарын алдарына жайып тастап ойнаған ұнатады. Ал ұлдар ойыны алыс
қашықтықта орындалады: ұлдар өздерін қоршаған кеңістікті қолдана отырып бір-
бірін қуалап ойнайды, заттарды лақтырады, атады. Ұлдарға толықтай
психикалық дамуы үшін қыздарға қарағанда барынша кең кеңістік қажет.
Әр түрлі жыныс балаларының қабылдау, ойлау, ес процестерінде де
айырмашылықтар ерекше көрінеді. Қыздар кеңістіктік тапсырмаларды шешу үшін
сөйлеу құралдарын қолданады, ал сөздік, логикалық тапсырмаларды шешу үшін
бейнелік пен эмоциональдылықты қолданады. Ұлдарға таза кеңістіктік
тәсілдерді қолдана отырып, кеңістіктік тапсырмаларды орындаған әлдеқайда
оңай (ойша қайтару, орнына қою және т.с.с.).
Мектепке дейінгі және мектепалды кезеңде қыздардың сөйлеу процесі,
сөздік қоры ұлдардан асып түседі. Олардың сөйлеу тілдері жақсы дамыған,
бірақ ойлауы барынша бір жақты. Ұлдар қалыптан өзгеше және қызық ойлайды,
бірақ олар көп сөйлемегендіктен, олардың ішкі жан дүниесі біздер үшін
ашылмай қалады. Қыздардың сөйлеуі барынша дамыған және жазуды әдемі жазады,
ал ұлдардың ойлары жүйрік, жұмбақ, есеп, сөзжұмбақтарды оңай шешеді.
Ұлдардың кеңістік түсінігі өте жақсы дамыған, себебі кеңістік-көрнекілік
тапсырмаларды орындау үшін іздеу талап етіледі. Балалардың миларын арнайы
зерттеудің көрсетуі бойынша, кеңістіктегі бағытталу алты жасар ұлдар үшін
еш қиындық туғызбайды, ал он үш жасар қыз бала үшін бұны орындау жеңілге
соқпайды. Сондықтан ұлдар кеңістіктік тәсілдердің көмегімен жиі
геометриялық тапсырмаларды шешеді: ойша фигураларды айналдырады, бірінің
үстіне бірін қояды.
Еркектің жыныстың өкілдері әйелдермен салыстырғанда барынша денелік
күшке ие. Ұлдар барынша қозғалғыш, тәуекелшіл, шыдамсыз болып келеді.
Ұлдарды әдетте әр түрлі сұрақтар мен мәселелер қызықтырады (алыс елдер,
жұмбақ құбылыстар, таңғажайып жағдайлар және т.б.). Олар нақты ғылымды
қалайды, техникамен, дене шынықтырумен, спортпен айналысады.
Гейманстың зерттеуі көрсеткендей қыз бала ұлдарға қарағанда жаңа затқа
жиі эстетикалық баға береді, ал ұлдар тек белгілеріне ғана қызығады.
Қыздардың ұлдардан ең басты өзгешелігі – эмоциональдылығы. Қыздар
мадақтауға және ұялту, қолдамауға барынша эмоциональды жауап қайтарады,
оларды күлдіру немесе ұялту, жылату ұлдарға қарағанда әлдеқайда оңай.
Эмоциональды себептермен байланыстағы психикалық ауруларға еркектерге
қарағанда әйелдер жиі шалдығады (34 жағдайларда). Әсіресе бұл қорқыныш
аффектісіне байланысты. Әйелдер ұрыста да эмоциональды және қызу қанды.
Берлиндегі мыңдаған балаларға жүргізілген зерттеу бойынша, қарапайым
және кең мазмұндыны қыздар тез қабылдап жақсы меңгереді, ал қиын, арнайы
және тыс нәрселерді ұлдар жақсы меңгереді.
Сөйлеу тілі. Қыздар ұлдардан ертерек сөйлейді және өмір бойы
еркектерден көп сөйлейді, ал қартайғанда үндемеске айналады.
Қыздардың артықшылығы (ұлдармен салыстырғанда): сабақ үстінде және
қандай да бір іс кезінде зейінді, әрі мұқият; тапсырманы алысымен бірден
іске көшеді; тазалықты, жинақылықты, әділеттілікті жақсы көреді; тиянақты
(кішікпейілді, тапсырманы уақытында өткізеді); көңілді, жанашыр, жұмсақ
мінезді.
Ұлдардың артықшылығы (қыздармен салыстырғанда): сабақта асықпай жауап
береді; барынша тең көңіл-күймен ерекшеленеді.
Психоаналитикалық және феминизммен бірге әлеуметтік теориялар
жинағында барынша жетістікке жеткен Нэнси Ходорованың концепциясы ең
күрделі болып табылады. Ол 1978 жылы өзінің аналық туралы еңбегін жарыққа
шығарды. Оның ойынша, ана өзінің ұлдары мен қыздарын олардың қоғамдағы және
экономикадағы гендерлік рөлдеріне даярлауға тиісті деп есептеді. Ана ұлы
мен қызына деген қарым-қатынаста өзін әр түрлі ұстайды, қорытындысында қыз
аналық өмірге және жанұя құруға дайындалса, ал ұлдар өзін сыртқы ортаға
бағыттап және әйелді қамтамасыз ететін ерге айналады. Ал әкелер баланы
тәрбиелеуде тең дәрежеде қатысып отырады. [34]
Ұлдар мен қыздардың салыстырмалы көрсеткіштері: қыздар мен ұлдар әр
түрлі өлшемдер, көрсеткіштер бойынша салыстырылады – психофизиологиялық
және нейропсихологиялықтан психиканың әлеуметтік-психологиялық
ерекшеліктеріне дейін. Бұл салыстырудың мақсаты – жыныстардың
ұқсастықтарын, әйел мен еркектің спецификалық ерекшеліктерін анықтау.
Психоанализ негізінде нарциссизм феномені туралы түсінік енді. Фрейд
өзінің қалыпты және ауытқушылығы бар нарциссизм туралы теориясында Нарцисс
және Эхо туралы түсінікті қолданды. Қалыпты нарциссизм (балада өмірінің
алғашқы екі жылында пайда болады) – кәдімгі қарапайым адамға өзін-өзі
бағалауға қажетті элемент. Патологиялық нарциссизм мынадай жағдайда дамиды:
а)балалық шақта алған күрделі жарақат нәтижесінде; б) кейінгі кезеңдерде
алған нарциссикалық жарақат (іс-әрекеттегі немесе басқа адамдармен қарым-
қатынаста жолы болсаушылық, физикалық ауруға шалдығу және т.б.)
Патологиялық нарциссизм даму шартының бұзылуынан қалыптасады. Ұлдарда бұл
– егер әкесіз тәрбиеленсе, еркек адам жоқ үйде тәрбиеленген жағдайда
болады. Ал қыздарда – егер әкесі қызын жақсы көрмесе, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3-6
1. Гендерлік ерекшеліктің теориялық негіздері
1.1 Гендер туралы түсінік 7-11
1.2 Мектепалды даярлық тобындағы балалардың психофизиологиялық ерекшеліктер
12-20
1.3 Мектепалды даярлық тобындағы балалардың гендерлік ерекшеліктері.
Гендерлік индикаторлар 21-29
2. Мектепке баланы даярлаудың негізгі бағыттары мен түрлері
2.1 Мектепке жүйелі оқуға 6-7 жастағы балалардың даярлығы туралы
түсінік 30-31
2.2. Мектепке психологиялық даярлық түрлері 32-49
2.3 5-7 жастағы балалардың оқу-әрекеті дағдыларының дамуы 50-54
3. Мектепалды даярлық тобындағы ұлдар мен қыздардың мектепке даярлығын
анықтау
3.1 Мектепалды даярлық тобындағы балалардың мектепке даярлығын анықтауға
арналған зерттеу әдістері
3.2. Мектепке даярлықты зерттеудің нәтижелері
Қолданылған әдебиеттер тізмі
Қосымшалар
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: халқымыз балаға қашанда ерекше мән берген,
өйткені бала біздің болашағымыз, өміріміздің жалғасы. Сондықтан қазіргі
заманда жас ұрпаққа сапалы білім мен саналы тәрбие беру әлеуметтік
құрылымның ең маңызды міндеттеріне айналды. Қазақстан Республикасы
Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстанның бәсекеге қабілетті шығармашыл жеке
тұлғаны қалыптастыру арқылы, дамыған 50 елдің қатарына қосылуға дайындық
барысында білім беру саласында да көп реформалар жасалу қажеттігін атап
көрсетті. Еліміздің білім беру жүйесіндегі реформа жас ұрпақтың
әрқайсысының жеке тұлға ретінде қалыптасуында маңызды мәселелерді шешудің
түрлі жолдарын қарастыруды көздейді. Бет бұрыс әлемдік жаһандану заманына
алғашқы қадам болып табылады. Әр жас өркеннің азамат болып қалыптасуын
қамтамасыз ететін қоғамдағы негізгі де, жауапты сала, ол – білім беру
жүйесі.
Елдің елдігін сақтап, көркейтетін, басқа елмен терезесін тең етіп
өркендететін, сондай-ақ болашағын айқындап та беретін осы білім беру ісі.
Жас ұрпаққа білім беру мәселесі отбасынан бастап, еліміздің қоғамдық
жүйесін толық қамтиды, содай-ақ оның әрбір мүшесін бей-жай қалдырмайды.
Мұнда мектепке дейінгі тәрбиенің рөлі ерекше орын алады.
Қазіргі таңда ұрпақтың білімі мен тәрбиесіне ерекше көңі аудара
отырып, сапалы білім беру талаптарын қойып отыр. Балалардың өмірі мен
денсаулығын қорғау, оларды тәуелсіз мемлекетіміздің білімді, білікті,
мәдениетті азаматы етіп тәрбиелеу барысында жасалып жатқан жұмыстар,
өмірімізге еніп жатқан жаңалықтар осыны дәлелдейді. Қазақстан Республикасы
Денсаулық сақтау, білім және спорт министрлігінің Орта және кәсіптік білім
комитетінің 1999 жылғы 15.06. №97 бұйрығына қосымша Мектепке дейінгі
ұйымдарда және жалпы орта білім беретін мектептерде балалардың міндетті
мектепке даярлығын ұйымдастыру жөніндегі нұсқауы шықты.
Егеменді еліміздің болашақ азаматтарын тәрбиелеуде елеулі үлес қосып,
сәбилерге ұлттық тәлім-тәрбие бере отырып, 5-6 жастағыларды мектепке
дайындау ісі отбасылар мен балабақшаларда берілетін білім мазмұнын жаңарту,
оның біртұтас жүйелігінің сақталуын қамтамасыз етуді мақсат етеді.
Сондықтан да 5-6 жасар балаларды мектепке даярлау мәселелері ата-аналар мен
ұстаздар қауымын ерекше толғандырады.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі Білім беруді дамыту
тұжырымдамасында 5-6 жастағы бала міндетті түрде мектепке дайындықтан өтіп
баруы тиіс делінген. Онда баланы оқыту, бағдарламаның үйлесімділігі, оны
шаршаудан қорғау мақсатында оңтайлы жүктемемен қамтамасыз ету, денсаулығына
назар аудару, баланың оқуға деген құштарлығын арттыру көзделген.
Мектепалды даярлықтың негізгі мақсаты – 5-6 жасар баланың дене дамуы
мен психологиялық саулығын қорғау және нығайту, ақыл-ойын жетілдіру,
олардың бойында қарапайым білім негіздерін, іскерлік пен дағдылардың алғы
шарттарын пайымдай отырып, бастауыш мектепте білім алуға қажетті бастапқы
мүмкіндіктермен қамтамасыз ету.
Психологтар (Л.А.Венгер, В.С.Мухина, Л.И.Божович, Н.Г.Салмина) :
Баланы мектепке дайындау мектепке дейінгі және кіші мектеп жасының
байланысының феномені,- дейді. [46]
Мектептегі оқуға даярлық жұмысын теориялық жағынан жан-жақты
зерттегендер П.Я.Гальперин, А.В.Запорожец, Д.Б.Эльконин, Ю.И.Фаусек,
Е.И.Тихеева, Л.Е.Журова, И.Шванцара, Л.И.Божович және т.б. ғалымдар оқуға
дайындықты балабақшадан бастау қажет екендігін ғылыми негізде дәлелдеген.
А.В.Запорожец, А.Н.Леонтьев, В.С.Мухина, А.А.Люблинская т.б.
психологтар метепке даярлық ұғымына баланың оқу тапсырмаларын түсінуін,
орындау тәсілдерін меңгеруін, өзін-өзі бағалай және бақылай алуына,
мұғалімді тыңдап, материалды еске сақтау қабілеттерін жатқызады.
Л.А.Венгер , В.В.Холомская және басқа ғалымдардың зерттеулері мектепке
дейінгі балалардың мектепке даярлығы, балабақшадағы оқыту деңгейін
анықтады. Өзінің тұстастары және ересектермен қатынас жасау дағдысының, оқу-
танымдық әрекеті бірлігінің, мектепте оқуға әлеуметтік-психологиялық
даярлығының кемшіл болуы мектеп жасына дейінгі баланың дербес дамуындағы
бірден-бір үлкен бөгет. Жеке тұлғаны қалыптастыруда мектепке дейінгі 5-7
жастағы ересек балаларды қамтитын, мектепке даярлаудың мақсатты және жүйелі
жұмыстардың атқарар рөлі зор.
Қазіргі педагогикалық-психологиялық зерттеулерде балаларды мектепке
даярлаудың ерекшеліктерін көрсететін Л.И.Божовичтің, Р.С.Буренің,
Л.А.Венгердің, Я.А.Коломинскийдің, Е.А.Танько және т.б. ғалымдар
еңбектерінің маңызы зор. Онда мектепте оқытудағы аса қажетті қасиеттер:
тәжірибелік ой жұмыстарының қарапайым дағдылары, мінез-құлық
қалыптасуының жайы, адамгершілік-жігерлілік сапалар кеңінен сөз болады.
Отбасы – адам баласының түп қазығы, алтын ұясы. Адам баласы шыр етіп
дүниеге келген күннен бастап, сол ортаның ыстық-суығына көніп, осында ер
жетеді. Осы тұрғыда психология мен педагогика ғылымына енген жаңаша бағыт –
гендерлік білім мен гендерлік тәрбие беру. Гендер – адамның психологиялық
және әлеуметтік дамуын негіздейтін жеке тұлғаның базалық сипаттамаларының
бірі. Мектеп жасына дейінгі кезеңнен бастап бала өзінің қандай жынысқа
жататындығын түсіне бастайды. Белгілі бір жынысқа тиістілік – бұл баланың
өз менін ұғынатын бірінші категория. Біз ұлдар мен қыздар туралы айтқан
кезде, әрдайым олардың психологиясы мен мінез-құлықтарындағы айырмашылықтар
туралы айтамыз. Мұндай айырмашылықтардың зерттелуі В.В.Абраменко, Р.Бэрона,
Д.Ричардсон, В.Е.Кагана, А.В.Либина, И.И.Лунина, Т.И.Юферова сияқты
ғалымдардың эмперикалық зерттеулерінен көрінеді. Кез келген қоғамда бала өз
жынысына сай ұл немесе қыз рөліне тәрбиеленуі тиіс. Мінеки, дәл осылай
балабақшада да қыз бен ұл мектепке барарда гендерлік ерекшеліктері бойынша
даярлануы тиіс. Қыз бен ұл баланың танымдық іс-әрекетте, заттық іс-
әрекетте, бірлескен еңбек әрекетінде, ойындық әрекетінде де айырмашылықтар
бар.
Мектепте оқытудың нәтижелі болуы ең алдымен, балалардың мектептегі
оқуға алдын-ала гендерлік ерекшеліктері бойынша жалпы және арнайы тұрғыдан
дайындығына байланысты. Егер бұл дайындықтар жүзеге аспаса, онда мектепке
дайын емес бала пайда болады. Дайын емес балаларда оқуды қажетсінбеу
пайда болып, оған ынтасы төмендейді. Сондықтан балаға мектеп табалдырығын
аттатпас бұрын, оны жан-жақты даярлап алу керек.
Зерттеу пәні: Балалардың мектептегі оқуға даярлығының гендерлік
ерекшеліктері.
Зерттеу обьектісі: Мектепалды тобындағы балалар.
Зерттеудің мақсаты: Мектеп жасына дейінгі балалардың гендерлік
ерекшеліктері және оқуға даярлық ұғымын теориялық тұрғыда негіздеу, қыздар
мен ұлдардың мектепке даярлығын анықтау.
Зерттеудің міндеттері:
1) Гендер түсінігіне анықтама беру, гендерлік ерекшелікті теориялық
тұрғыда негіздеу;
2) Баланы мектепке даярлаудың негізгі бағыттары мен түрлерін жүйелеу;
3) Мектепке даярлықты анықтауға мүмкіндік беретін зерттеу
әдістемелерін жинақтау;
4) Мектепалды жасындағы ұлдар мен қыздардың мектепке даярлығын
анықтау, салыстырмалы түрде көрсету.
Зерттеу болжамы: Егер баланың мектепке даярлауда олардың
гендерлік ерекшеліктерін ескерсек, онда мектепке даярлау жұмысын жүргізу
жеңілге түседі.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының барлық ресми құжаттары; осы
мәселе бойынша бар оқулықтар мен оқу құралдары.
Зерттеу базасы: Семей қаласындағы № 6 Нұрсауле, № 7 Ақбота, № 2
Айдана бала бақшалары.
Зерттеу әдістері: Керн-Йерасектің төрт субтестен тұратын баланың
мектепке дайындығын бағдарлау тестісі; Сөзді есіңде сақта әдістемесі;
Графикалық диктант әдістемесі; Нүктелерді қой әдістемесі.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, зерттеу
бөлімінен, қорытынды, әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
1 Гендерлік ерекшеліктің теориялық негіздері
1.1 Гендер туралы түсінік
Гендер термині (әлеуметтік жыныс, жыныс мәдениетінің өнімі ретінде)
салыстырмалы түрде жақында пайда болды(1975). Гендер ағылшынның жыныс
деген сөзі. Гендер - адамның психологиялық және әлеуметтік дамуын
негіздейтін жеке тұлғаның базалық сипаттамаларының бірі. Яғни гендер
дегеніміз - ер адамдар мен әйелдер арасындағы биологиялық айырмашылықтарға
әлеуметтік баға беру, солардың арасындағы қарым-қатынастарды әлеуметтік
жолмен құрастыру. Ерлер мен әйелдер арасындағы мінез-құлық, алға қойған
мақсат, қоршаған әлемді қабылдау, т.б. мәселелердегі ерекшеліктер гендерлік
рөл деп аталады. Гендерлік өзгешелік - әр жыныстың өзіне тән қасиеті мен
ерекшеліктері, өмірлік қызметі сияқты мәселелер. Гендерлік ерекшелік - әр
жыныстың өзіне тән қасиеті мен ерекшеліктері, өмірлік қызмет сияқты
мәселелері. Гендерлік құрылым 4 жақты: биологиялық жынысымен, гендерлік
стереотипімен, гендерлік нормамен, гендерлік ұқсастығымен толықтырылады.
Гендер ұғымын нақты түсіну үшін мына категориялардың анықтамасын білу
керек:
Гендерлік стереотип (таптаурын) бұл ерлер мен әйелдердің мінез-құлқы
мен кескін-кейпінін, қарапайым, тұрақты, көңіл-күй тұрғысында алынған
бейнесі. Еркектің үстемдік жағдайын, әйелдің нәзік жыныс екенін көтермелеу.
Яғни, әйелге үй тауқыметі, бала тәрбиесі, отбасын сақтаушы ретінде қарау.
Бұл таптаурындар қалай пайда болды? Бұл тарих талқысынан өтіп, түрлі наным-
сенімге, мәдениет пен еңбек бөлінісіне сәйкес қалыптасты.
Гендерлік ұқсастық - адамның өзін белгілі бір жыныстың өкілі
ретіндегі күйзелісін суреттейтін өзін-өзі тану аспектісі. Кез келген
қоғамда бала өз жынысына сай ұл немесе қыз рөліне сәйкес тәрбиеленуі тиіс.
Отбасында баланың гендерлік әлеуметтенуі ата-ана мен туған-туыстар арқылы
жынысына сай көзқарасынан басталмақ.
Гендерлік рөл - ерлер мен әйелдер арасында әлеуметтік өзгешелік
негізінде туындайды және олардың қалай сезінуі, әрекет ету қажеттігін
анықтайды.
Гендерлік әлеуметтену - бұл адамның өзінің гендерлік рөлін игеру
процесі. Осы процесс арқылы ер мен әйел ұғымына сәйкес қоғамдағы этикет
нормаларын, өз жынысының тиісті құндылықтарды, қажеттіліктерді үйренеді.
Балаларды қазақ отбасында гендерлік әлеуметтендіру - ұлтымыздың ұрпағына
тағылым берудегі жыныстық тәрбие мәселесі оның қызға қатыстысы ер балаға
қатысты тәлімдік үлгілері бүгінгі күн талабына сай қарастырылуы кезек
күттірмейтін іске айналды. [1]
Гендерлік психология тарихында бес кезеңді бөліп көрсетуге болады:
1. Философия ауқымына сәйкес ойларды өңдеу. (Антикалық кезеңнен
19-шы ғасыр аяғына дейін).
2. Гендерлік психология пәні және тарауларының қалыптасуы (19-шы
ғасырдың аяғы - 20-шы ғасырдың басы)
3. Фрейдтік кезең З.Фрейд есімімен және психоанализбен
байланысты (20-шы ғасыр басы – 1930-шы жылдар).
4. Ауқымды эксперименттік зерттеулердің басталуы және алғашқы
теориялардың пайда болуы (1950-1980-ші жылдар).
5. Гендерлік психологияның қарқынды дамуы(1990-шы жылдардан
бастап қазіргі кезең).
Антикалық кезеңдегі зерттеулер жайлы айтқанда Платон мен Аристотель
есімдері аталады. Платон Афинский (427-347ж.ж. б.з.д.) өзінің Пир,
Мемлекет, Заңдар және т.б. еңбектерінде андрогин түсінігін енгізген
және жынысқа қатысты ойларын айтып, ерлі-зайыптылық қатынасты қарастырған.
Платон әйел мен еркектің қасиеттерін иеленген тіршілік иесі – андрогиндер
(грек тілінен аударғанда andros-еркек және gyne немесе gynaikos- әйел)
туралы аңызды қолданған. Зевс құдайы адамдардың батылданып және бағынбай
кеткендігі үшін оларды екі жартыға бөлген. Яғни әйел мен еркек - бүтін
адамның екі жартысы және олар тек қосылғанда ғана (бір-бірін жақсы
көргенде) бүтін бола алады (екі жарты бір бүтін). Платон некелесуге де
норма ұсынған, бала тууды шектеу керек деп есептеген: ер адамдар тек 30-дан
55жасқа дейінгі кезеңде балалы болуға тиіс.
Аристотель Стагирит (384-322ж.ж.б.з.д.). Платоннан айырмашылығы, оның
көзқарасы антифеминистік болды. Оның ойынша еркекте - 37жасқа дейін бала
болу керек, ал әйелде - 18жасқа дейін (мұнда еркек әлеуметтік жағынан
пісіп жетілсе, ал әйел биологиялық жағынан). Аристотельдің ойынша әйел мен
еркек тең емес тіршілік иелері. Әйел балаға денесін береді, ал еркек жанын
береді. Жан денеге қарағанда өте күшті. Еркек норма, әйел одан ауытқушылық.
Еркек жоғары, ал әйел табиғаты бойынша төмен. Еркек басқарады, әйел
бағынады.
Қайта өрлеу дәуіріндегі утопист Томас Мор (1478-1535) өзінің Алтын
кітабында ізгі мемлекетті сипаттады. Онда еркектер мен әйелдердің еш
айырмашылығы жоқ: бұл ғылыми, өнер, қоғамдық және дәстүрлік әрекет; әскерге
бару (бірақ әйелдер ерлерімен бірге ғана барғаны анық). Жоғары қызметте
еркекте және әйелде бола алды. Некелесу махаббатқа емес, олардың
мінездерінің ерекшеліктеріне, ұқсастықтарына негізделді, ерлі-зайыптылар
жұбын ата-аналар таңдады.
Томмазо Кампанелла (1568-1639) Күн қаласында шынайы қаланы
суреттейді. Еркек пен әйелдің білім алуының айырмашылығы жоқ болды, тіпті
киімдері де ерекшеленбеді. Бірақ бір айырмашылығы: еркектер ауыр, физикалық
жұмыстарды орындады, ал әйелдер баланы дүниеге әкелді.
Ағылшын жазушысы Мэри Уоллстоункрафт (1759-1797) ойынша табиғи
бейімділік және еркек пен әйелдің ерекшеліктері тәрбиенің нәтижесі болып
табылады. Қыздар сәнқой және қуыршақтармен ойнайды, ал ұлдар басқа шулы,
белсенді ойындарды ойнайды. [54]
Артур Шопенгауэр (1788-1860) әйел мен еркектің психикалық процесінің
айырмашылықтарына назар аударған: еркектерге – абстрактті (дерексіз) тән
болса, ал әйелдер үшін – нақтылық тән. Еркектерге әділеттіліктің
абстрактілі ойы түсінікті болса, ал әйелдер нақты адамға жанашырлық
танытып, көңіл білдіреді.
Феминизм түсінігі (латын тілінен аударғанда femina – әйел) 19-шы
ғасырдың 1-ші жартысында француз тілінде пайда болды. Францияда феминизм
Ұлы революция кезеңінде 18-ші ғасырдың аяғында туындады. Бұл кезеңде
Олимпия де Гуж өзінің Әйелдер құқығы декларациясымен шықты. Бұл
декларацияда әйелдердің еркектермен тең құқықта болуы көзделді.
Әлеуметтік ғылымдарда гендер түсінігі 20-шы ғасырдың 60-70-ші
жылдарында қолданыла бастады. Оның ғылымға енуін Р.Столлердің Жыныс және
гендер (1968) және Р.Унгердің Жыныс және гендердің редефинциясы туралы
атты еңбектерімен байланыстырады. Мұнда жыныс сөзі адамның тек
биологиялық бағыттарына қатысты айтылды, ал гендер сөзі тек әлеуметтік,
мәдени және психологиялық бағыттарда талқылануда қолданылды.
Гендерлік бағыттың дамуына феминистік антропологиялық ауқымда
орындалған зерттеулер белгілі бір дәрежеде өз үлесін қосты (М.Мид,
М.Розальдо және Ламфере, Ш.Ортнер). Олар екі жыныстың әлеуметтік
теңсіздігін, әйел мен ердің рөлдерін талқылады. Антропологияда алғаш рет
әйелдің қоғамдағы әлеуметтік статусының төмендігінің себептері талқыланды.
Ғалымдардың зерттеуінше жыныстық ерекшелік – бұл әйел мен еркектің
арасындағы биологиялық айырмашылықтың нәтижесі емес, ол әлеуметтік тәжірибе
барысында қалыптасқан және оның өзгеруі мүмкін.
Осы кезеңдегі психологиялық зерттеулерде жыныстардың теңсіздіктерінің
себептеріне және биологиялық дамуды сынауға бағытталған. Г.Рубин, Р.Ангер,
А.Рич және басқаларының зерттеулері қоғамдағы жыныстық рөлдердің бөлінуін
зерттеуге бағытталған.
Гендер мәселесіне баса назар аударылуы жеке тұлғаның қоғамдағы әрқилы
іс-әрекет түрлері көріністерінің күрделі динамикалық жиынтығымен байланысты
әртүрлі аспектілермен міндеттелген. Тарихи-педагогтық талдама гендер
сөзінің 20-шы ғасырдың 70-жылдарының соңынан бері кеңінен таралған
феминистік термин екенін көрсетті. Бұл термин ер адамның және әйел адамның
мінез-құлықтарының белгілері мен сипаттамаларының, өмір сүру салтының, ой
бейнелерінің, нормаларының, тілектерінің, өмірлік ұмтылыстарының және т.б.,
кешенін білдіретін жыныстың әлеуметтік-мәдени құрылымы. Адамның генетикалық
тұрғыда берілген анатомиялық-физиологиялық белгілерінің жиынын анықтайтын
биологиялық жынысқа қарағанда, гендер белгілі бір тарихи кезеңде нақты
әлеуметтік-мәдени контекстіде құрылады, демек, ол уақыт пен кеңістікте
ерекшеленеді. Жыныс - эволюцияның нәтижесі болса, гендер- әлеуметенудің
өнімі болып табылады.
Теориялық әдебиеттердің зерттелінуі гендердің әлеуметтік
тәуелдіктердің бірі ретінде страттық талдауды жүргізуде кеңінен
қолданылатынын дәлелдейді. Жыныстық, жас ерекшеліктік сипаттама, қоғамдық
көзқарас, адамдардың денсаулығының және т.б., мониторингтерін жүргізуде аса
маңызды. Осы тектес зерттеулердің ішінде екі пункті ерекшеленеді: 1) гендер
әлеуметтік-демографиялық категория ретінде; 2) гендер әлеуметтік
конструкция ретінде.
Қазіргі таңда гендердің әлеуметтік-демографиялық категория ретінде
қолданылуы едәуір танымал. Гендердің осылайша қабылдануы әлеуметтік-
экономикалық және әлеуметтік-дәрігерлік зерттеулерге тән. Бұл тұрғы
жыныстың дәстүрлі әлеуметтеуінің әйел затын зерттеуде талқыланатын
идеяларымен комбинациясы болып табылады. Осы тұрғының шеңберінде бір
жағынан жыныс биологиялық дерек ретінде және гендер әлеуметтік -
конструкция ретінде ерекшеленсе, екінші бір жағынан әлеуметтік
конструкциялар ретінде екі биологиялық жыныстардың қолданылуы оғаш болып
көрінбейді. [54]
Әдебиеттердегі және шет елдер тәжірибесінің талдамасы гендерді
зерттеуде жас ерекшелік сипаттамаларды ескеру қажет екенін көрсетеді.
Балалардың гендерлік сауаттандырылуы олардың әлеуметтену мәселелерін жүзеге
асыруға көмектесуге бағытталған. Баланың ұл немесе қыз бала ретінде өзін-
өзі идентификациялауы, демек, солайша нақты әлеуметтік рөлді қабылдауы оның
негізгі бөлігі болып табылады.
1.2 Мектепалды даярлық тобындағы балалардың психофизиологиялық
ерекшеліктері
Балалар ағзасының мүшелерінің құрылысы мен қызметінде ересек
адамдармен салыстырғанда ерекшеліктер бар. Себебі балалар өз өмірінің
әртүрлі кезеңдерінде көп өзгереді. Қалыпты жағдайда өсу және даму үрдістері
үздіксіз жүреді және өзгерістерге ұшырайды. Ондай жағдайды осы екі фазаның
гетерохромдылығы деп атайды. Яғни сан жағынан пайда болған өзгерістер
белгілі уақыттың аралығында кенет өзгеріп, ағза жаңа сапалы өзгеріске
ауысады. Сонда дененің бір бөлімінің мөлшері дененің басқа бір бөлімінің
мөлшеріне теңесетіні байқалады. Бұлшықеттердің күші мен қозғалу қарқыны
ақыл-ой әрекетіне сай келеді. Соның нәтижесінде гармониялық немесе
үйлесімді даму жағдайына жетеді. Дененің дамуы әлеуметтік-экономикалық және
табиғи климаттық факторлар әсерінен түзілетін ағзаның морфологиялық және
физиологиялық белгілерінің жиынтығы сондықтан да, дененің дамуы өмір сүру
жағдайында өсіп келе жатқан ұрпақты тәрбиелеуге әсер етеді.
Бір жастан жеті жасқа дейінгі кезеңдегі аралық бейтарап балалық шақ
деп аталады. Өйткені бұл жаста ұлдар мен қыздардың бір-бірінен салмағы мен
бойында ешқандай айырмашылықтары көрінбейді.
Әр түрлі авторлардың осы бір жас ерекшелік кезеңдеріне мінездеме бере
отырып, физикалық даму көрсеткіштерінің өзгермейтін стандарты
болмайтындығын көрсетеді (А.Г.Цейтлин, Б.А.Никитюк). Осы авторлардың пікірі
бойынша адамның өсу және даму процестерінің көрсеткіштері жеке ерекшелік
қасиеттеріне байланысты.
Бала ағзасының өсуі мен дамуының біркелкі болмауы тек дененің өсуіне
әсер етіп қоймай, сонымен бірге психиканың да дамуына да әсер етеді.
Біркелкі жастағы балалардың өзінде психикалық даму дәрежесі әртүрлі болады.
Ол тек жеке басындағы ой-өрісінің дамуына байланысты болып қана қоймай,
сонымен бірге баланың тәрбие жағдайына да тәуелді. Мүшелер мен жүйелердің
дамуы балалар ағзасының мектепке барғанда жас ерекшелік кезеңдерінде де
жетіле береді. Бірақ та дамудың алты жеті жасында баланың мектепке оқуға
баруын қамтамасыз етеді. [14]
Физикалық дамудың басты көрсеткіштері: дене ұзындығы, дене салмағы,
кеуде шеңберінің аумағы және т.с.с. көрсеткіштері жатады. Бала ағзасы өсуі
мен дамуы өзара байланысты келісімді, әрі сан және сапа жағынан
өзгерістерге ұшырайды. Кейде өсу және даму процестерінің кезеңдері күшейеді
немесе бәсеңдейді. Ағзаның өсу процестерінің нәтижесінде жаңа сапалы
ерекшеліктер байқалады, қимыл-қозғалыстары күрделене түседі. Н.Н.Гребнев
мәліметтері бойынша алты жеті жаста бала 7- ден 10 см-ге дейін қосады,
сондықтан оны бірінші кезең біріншілік созылу немесе жартылай өсіп
жетілудің секірмелі сатысы деп атайды. Бұл Б.А.Никитюктің зерттеу
нәтижелері көрсеткендей, бір жастан жеті жас аралығындағы кезеңде ұлдарда,
қыздарда жылдық бойдың өсуінің 10,5 см-ден 5,5 см-ге дейін ақырындап
кемігенін көреміз.
В.А.Доскин біріншілік созылу 5-8 жаста және де дене салмағының
өсуімен бірге болып отырады деп көрсеткен. М.М.Безрукихтың пікірі бойынша
дененің салмағы сүйек және бұлшықет жүйесінің дамуына, ішкі мүшелердің,
теріасты май клеткаларының дамуына өз әсерін тигізеді және де баланың
конституционалдық ерекшеліктеріне, сыртқы факторлардың (тағам, психикалық
және физикалық жүктемелер) әсеріне байланысты. [13]
Мектепке даярлық кезіндегі бейімделуде, балабақшадан жүйелі оқу үшін
мектепке барған кезде педиаторлар балалардың дене салмағының азаюын
байқайды, салмақтың түсіп кетуі де байқалады. Гигиеналық талаптардың
балалар тәрбиесінде орындалмауынан жанұя мен балабақша орындарында ол да
баланың өсіп жетілуіне кері әсерін тигізеді. Баланың өсіп жетілуі бойы мен
салмағында байқалады. Кішкентай балаларда басы денесіне қарағанда
үлкендірек. 5-7 жас аралығында дененің пішінінің өзгеруі байқалады, ол -
қол мен аяқтың ұзаруы.
6-7 жасқа дейін баланың бас сүйегі көлдененінен өседі, сүйектері
жуандайды. 7-9 жаста бас сүйек бөлігі біркелкі бола бастайды. 6-7 жаста
маңдай сүйегі қалыптаса бастайды. 7 жаста тұрақты тістер қалыптасады, аяқ
сүйектері мен қол сүйектері жуандайды. Сүйектену ер балаларға қарағанда қыз
балаларда екі жыл ертерек байқалады.
Бірінші сыныптағы оқу үлгерімі көбінесе биологиялық дамудың
қарқындылығына оның ішінде морфологиялық көрсеткіштерге байланысты
екендігін көптеген ғалымдар зерттеген. Э.М.Казиннің көрсетуінше өз уақыты
мен психодинамикалық көрсеткіштері жоғары дамыған және мезосомотикалы дене
құрылымы бар балалар мектеп өміріне тез бейімделеді. Алты жастағы
балалардың бұлшықет сүйекшесі мен қимыл-қозғалыс анализаторының дамуын
тексеру үшін еркін жаттығулар мен қоса (жүгіру, секіру, тізерлеп жүру)
күнделікті тірек қимыл-қозғалыстарын тездететін жаттығулардан басқа
мектепалды жасындағы балаларға қиын жаттығулар істетеді. Бұл жастағы
балалар өздері ешкімнің көмегінсіз киініп шешіне алуы керек, түймелерін
түймелеп, аяқ-киімдерінің бауын байлай алулары керек.
Мектепте оқытуға баланың психологиялық даярлығы мектепке дейінгі
балалық шақ кезіндегі психологиялық дамудың басты қорытындыларының бірі.
Алты жасқа келгенде бала күнделікті әңгімелесу кезінде қиын тапсырмалар
жүйесін белгілі деңгейде игереді. Алты жастағы бала контекстік сөз
деңгейінде қарым-қатынас жасауға қабілетті болады, оның сөзінен не туралы
айтылатындығы жеткілікті түрде толық суреттеледі. Мектепке дейінгі жастағы
балалардың қиялы көбінесе ықтиярсыз келеді. Баланы толғандырған жағдай оның
қиялының негізі бола алады. Сезімнің арқасында балалар ертегілерді,
тақпақтарды ойлап шығара алады. Көптеген жағдайларда бала өзінің
шығармасының қандай болатының өзі де білмейді. Күні бұрын қойылған мақсат
арқылы бағытталған арнайы қиял мектепке дейінгі кішкентайлар мен естияр
жастағыларда болмайды. Арнайы қиял мектепке дейінгі ересек шақта іс-
әрекеттің жемісті түрлерінің даму процестерінде балалар құрастыра білуді
үйрене бастаған кезде қалыптаса бастайды. Ықтиярлы, арнайы қиялдың дамуы да
зейін мен ес ықтиярлы формаларының дамуы сияқты баланың мінез-құлқының
сөзбен реттелуінің қалыптаса бастауындағы жалпы процестің бір жағы болып
табылады. Іс-әрекеттің жемісті түрлеріндегі мақсат қою мен ойды құру
жетекшілігі сөз арқылы жүзеге асады.
Мектепке баратын және барған балалардың оқу жұмысын ұйымдастырудың
негізгі формасы – уақыттың әр минутына дейін есептелген сабақ. Сабақта
балалардың бәрі мұғалімнің нұсқауларын қадағалап, оларды дәл орындауы,
алаңдамауы, бөгде іспен айналыспауы тиіс. Мектеп жасындағы баланың өмірі
мен іс-әрекеті жағдайларының барлық осы ерекшеліктері оның өз басының әр
түрлі жақтарына, оның психикалық қасиеттеріне, білімдеріне, қабілеттеріне
жоғары талаптар қояды. [65]
Мектепке баратын баланың оқу іскерлігін қалыптастыратын қасиет жиыны
өте қажет. Баланың ерік қасиеттерң дамуының үлкен мәні бар, онсыз бала
өзінің мінез-құлқын саналы түрде реттеп, оны оқу міндеттерін шешуге
бағындыра, сабақта өзін ұйымшыл түрде ұстай алмайды. Баланың тек сыртқы
мінез-құлқы ғана емес, сонымен бірге ақыл-ой әрекеті де, оның зейіні, есі,
ойнауы – ықтиярлы болуы тиіс.
Баланың мектептегі оқытуға психологиялық дайындығы оны өзгелерден
айыратын психологиялық белгілер мектепке түсер алдында қалыптаса бастайды
дегенді білдірмейді. Психологиялық белгілер мектепте оқыту барысының
өзінде, баланың өзіне тән тұрмыс жағдайларымен іс-әрекеттердің ықпалынан
қалыптаса бастайды. Мектеп жасына дейінгі балалық шақтың даму қорытындысы
болып бала мектеп жағдайларына икемделетіндей оқуға жүйелі түрде кірісе
алатындай жағдайлардың алғы шарттары саналады. Мұндай алғы шарттарға
алдымен мектеп баласы болуға, байсалды іс- әрекетпен шұғылдануға оқуға
деген ынталану жатады. Мектепке дейінгі шақтың соңында мұндай ынта
балалардың басым көпшілігінде пайда болады. Бала психологиялық жағынан
ойынан озып кетеді де, мектеп баласының орны ол үшін ересектікке басқыш
ретінде көрінеді, ал оқу жұрттың бәрі қадірлейтін саналы іс-әрекет болады.
Балабақшаның даярлық топтарында бірнеше рет өткен балалар қойылған
сұрақтардан тек ішінара болмаса, оларды басым көпшілігінің мектепке барғысы
келетіндігі балабақшаға қалғысы келмейтіндігі көрінеді. Ақыл-ой саласы
жағынан баланың мектепке даярлығының өзара байланысты бірнеше жағы бар.
Бірінші сыныпқа түсетін балаға төңіректегі дүние жөнінде заттар мен оларлың
қасиеттері, тірі және жансыз табиғиттың құбылыстары, адамдар мен олардың
еңбегі, ненің жаман, ненің жақсы екені туралы жайында яғни мінез-құлықтың
моральдық шектеулері т.б. туралы білімнің берілуі қажет.
Мектепке психологиялық даярлықтың ерекше орыны - дәстүрлі түрде тек
мектепке тән саналатын сауаттану, санау, арифметикалық есептерді шығару
сияқты кейбір арнаулы білімдер мен дағдыларды меңгере алады. Балалық шақтан
мектепке өту – баланың өмір сүру салтын түбірімен өзгертеді, ол оқу арқылы
білім игеріп қана қоймай, күнделікті міндетті еңбек ету арқылы қоршаған
ортаға беймделе бастайды. 6-7 жаста танымдық жүйенің қарқынды жетілуі оның
мектепке оқуға бейімделуінің басты себебі болып табылады. Бұл жастағы
баланың назар салуы тұрақты болады. Бірақ та, өздігінен тұрақсыз келетін
көңіл аудару басымырақ болады.
Г.А.Урунтаева пікірі бойынша осы жаста көңіл аударудың, бір нәрсеге
тұрақты назар салып көңіл аударудың тұрақтылығы көбейеді. Көңіл аудару
процесі біршама тұрақтанады. Шүйде бөлігінің кірісуімен зейіні ықтиярсыз
басқарылуы тиіс. Кейбір кіші бастауыш мектеп оқушыларында кездесетін
мектепке даярлығы жоқ балалардың ішінде өздігінен көңіл аудару мен таңдап
қабылдай алудың жоқтығы байқалады.
Физиологтардың мәліметі бойынша, баланың психикалық және тәндік даму
ерекшеліктерін анықтайтын ми бөлігі ересек адамдардікіндей қалыптасқан.
Бірақ, ағза қалыптасуы әлі аяқталмаған, ерікті қасиеттері әлсіз, зейіні
тұрақсыз, оқуға мотивациясы осалдау екенін ұмытуға болмайды.
7 жастағы балалардың ерікті есте сақтаудың дамуы олардың оқуға
қатынасынан. Бірақта, ерікті есте сақтауды реттеу 7 жаста шектеулі.
В.П.Герасимова деректері бойынша көңіл бөлудің көлемі 7 жаста аз, үлкен
адамдардан қарағанда көңіл аударудың бөлінуі төмендеу. Бала біруақытта
мұғалімді де тыңдап, кітапты да оқи алмайды. Кіші мектеп жасындағы
балаларда көңіл аудару тұрақтылығы аз ғана, бұл жастың әлсіздік жағы -
тежелу процесі. [73]
Мектепалды жасындағыларда есте сақтаудың дамуы еріксіз түрден ерікті
есте сақтауға ауысудың түрі болып табылады.
Көртеген авторлардың пікірі бойынша ерікті және еріксіз есте сақтау
өзінің кезегінде мотив пен іс-әрекеттің құрылымынан тұрады. 6 жастағы
балаларда, суреттеп – кейіптеудің есте сақталуы басым, сөз логикалық есте
сақтау да басымырақ болады. Оқу процесі кезінде баланың есте сақтау
қабілеті ерікті түрде болады. Есте сақтау өнімділігінің көрсеткіші артады.
А.Д. Алферова пікірінше 7 жастағы балалардың есте сақтау қабілетінің төмен
болуы, олардың есте сақтау прцесін дұрыс ұйымдастыра алмауында, айтылған
сөзді сөзбе-сөз қылып жаттау алуларында, бұл тілдің дұрыс дамуына да әсер
етеді.
Оқудың әсерінен жеті жастағылардың есте сақтауы 2 бағытта дамиды:
сөздік-логикалық есте сақтау және сақтауды өздігінен реттеу және қайта
жаңғырту. Н.В.Гуткина пікірі бойынша 6-7 жастағы балалардың есте сақтау
қабілетін дамыту үшін логикалық есте сақтауды дамыту керек, сөздік-мағынаны
есте сақтауды танымдықты дамытады және баланың танымдық іс-әрекетін
кеңейтеді. Мектепке дейінгі балалық шақта сипап сезу және көріп, тану,
заттарды бақылау жүйелі және ұйымдастырылған түрде болады. 5-6 жаста
объектіні тану 100%-ға болуы мүмкін. Мектепалды даярлық тобындағы
балаларда қоршаған әлемді зерттеуге бағыттала құрылған танымдық
белсенділік, оның қызығушылығы таусылғанша, зерттелу объектісіне ұзақ уақыт
зейінін жұмылдырады. 5-7 жаста бала маңызды ойынмен ойнайтын болса, онда ол
2-3 сағат ештеңеге алаңдамай, ұзақ уақыт өнімдіі іс-әрекетке де зейінін
шоғырландыра алады (сурет салу, құрастыру). [4]
Мектепалды даярлық тобындағы балалар интеллектуалдық тапсырмаларға
зейіндерін салуға қабілетті болады, бірақ олар тез шаршап қалады. 6 жастағы
бала өзінің мінез-құлқын саналы басқара алады, өз іс-әрекетін бағындырады,
қойылған мақсатқа жету, қиындықтарды жеңу т.б.
6 жасар баланың еркінің дамуында өзара байланысты үш жағын бөліп
көрсетуге болады: бұл біріншіден, мақсаттылықтың дамуы; екіншіден, іс-
әрекеттің мақсатымен олардың мотивтерінің арасында қарым-қатынас орнату;
үшіншіден, реттелген сөз рөлін күшейту.
Л.С.Выготский алты жастағы балалар ситуативті жағдайдан тікелей іс-
әрекетке өтеді, әлеуметтік ереже мен талаптарға бағынып және соңғысына өте
сезімталды қарайды.
6 жастағы балалардың сөздік дамуы негізгі екі бағытта жүреді:
біріншіден, қарқынды түрде сөздік қоры көбейеді және морфологиялық жүйесін
игереді; екіншіден, сөз-танымдық прцестерінің құрылуын қамтамасыз етеді,
олар зейін, қабылдау, ес, қиял, ойлау.
Ақыл-ойдың жұмыс істеу қабілеттілігі мидың даярлығы мен оның
функционалдық шынықтыруларына байланысты. Ақыл-ойдың қабілеттілігіне әсер
ететін факторлардың қатарына оқу жүктемесі мен күнтізбенің дұрыс жасалуы
және оның дұрыс қойлуы, ұзақ отыру мен көп қозғалмау бала ағзасының тез
шаршауына әкеледі. Жұмысқа қабілетінің жоғары баланың сол пәнге
бейімділігіне де байланысты. Ақыл-ойдың жұмыс істеу қабілетінің көрсеткіші
оқудың күндік, апталық және жылдық өзгерісіне байланысты. Көптеген
авторлардың пікірі бойынша жұмыс қабілетінің жоғары болуы 8-ден 11-ге
дейінгі сағат аралығында болса, оның төмендеуі түс мезгілі мен түстен
кейінгі уақытта болады.
Мектепке келген бала физиологиялық және әлеуметтік жағынан да даярлығы
болуы керек. Бала ойлау операцияларын орындай алуы керек, тіл табыса білуі
керек, сабақтарға бейімделе және әр пәнді ажырата білуі, сыртқы ортаны
ажырата білуі, өз іс-әрекетін бақылап, өз ісіне жауапкершілікпен қарай
білуі керек. Сондықтан баланың мектепке дейінгі даярлығы – комплексті ұғым,
әр қырынан және баланың барлық өмірі жағынан қарастырылуы тиіс.
Ақыл-ойының жұмыс істеу қабілеттілігі – бұл баланың оқуға іс-
әрекетінің сәтті болуының басты қасиеттерінің бірі. Бұл көрсеткішті
көптеген әсер етуші факторлардан табамыз.
Жұмыс істеуге қабілеттілік, соның ішінде ақыл-ой, ол физиологиялық
жүйелердің қолайлы жағдаймен қамтамасыз етілуі және оның іс-әрекеттегі
белсенділігі. Жұмыс өнімділігінің көрсеткіші балалардың орталық жүйке
жұйесі жағдайының, олардың тұлғалық мүмкіншіліктерін және де жүйелі
даярлығын көрсетеді.
Көптеген авторлар ақыл-ойдың жұмыс істеу қабілеттілігі мидың даярлығы
мен оның функционалдық шынықтыруларына байланысты деп көрсетеді. Бас миының
қыртысында болатын жүйке процестерінің жақсы жүруін К жоғары коэффициент.
Жақсы және өте жақсы көрсеткіштің ортасында коррелятивті байланыстың бар
екенін жоғары дәрежелі функционалды іс-әрекеттерден көрініп тұрады. Ақыл-
ойдың жоғары және төмен көрсеткіштерінің дәрежесі физиологиялық және
психологиялық әр түрлі көрсеткіштермен есептеледі.
Ақыл-ойдың жұмыс істеу қабілеттілігіне М.В.Антропованың және
А.В.Коволев пікірі бойынша эндогенді және экзогенді әр түрлі факторлар әсер
етеді. Бұл факторларды авторлар 3 топқа бөледі:
• Физиологиялық жағынан (жасы, жынысы, денсаулығының жағдайына,
тамағы, жалпы жүктеме, демалыс);
• Физикалық жағынан (сыртқы ортаның жағдайы - жарықтың түсу
дәрежесі, айғай-шу, температура, ауа және т.б);
• Психикалық жағынан (өзіндік көңіл-күйі, жағдайы, мадақтау және
марапаттау және т.б)
Осы факторлардың бәрі де табиғи жағдайда бала ағзасына әсер етеді.
Балалардың физиологиялық және психологиялық жағдайларын қарастыратын
әдебиеттерде 6-7 жастағы баланың орталық жүйке жүйесінің мидың құрылысы мен
функционалдық ерекшеліктерінде көптеген өзгерістер соның ішінде, жүйке
жасушаларының қалыптасуы мен олардың мамандануы және олардың бір-бірінің
арасындағы байланыс. Бала ағзасы сыртқы ортаның жағымсыз жағдайларына әлі
бейімделе қоймаған, сондықтан сырттан келген тітіркенулерге үнемді түрде
физиологиялық реакциялар жауап бере алмайды да, ақырында бала ағзасының
шамадан тыс шаршауы мен қалжырауына әкеліп соғады.
Ақыл-ойдың жұмыс істеу қабілеттілігіне әсер ететін факторлардың
қатарына оқу жүктемесі мен күнтізбесінің дұрыс жасалуы және де ақыл-ойдың
жұмыс істеу қабілеттілігіне күнтізбелік кестенің дұрыс қойылуы. Ұзақ отыру
мен көп қозғалмау баланың ағзасының тез шаршауына әкеледі. Жұмыс істеу
қабілеттілігінің жоғары болуы баланың сол пәнге бейімділігіне де
байланысты.
Ақыл-ойдың жұмыс істеуінің қабілетінің көрсеткіші оқудың күндік
апталық және жылдық өзгерісіне байланысты. Көптеген авторлардың пікірі
бойынша жұмыс қабілетінің жоғары болуы 8-ден 11-ге дейінгі сағат аралығында
болса, оның төмендеуі түс мезгілі мен түстен кейінгі уақытта болады.
М.В.Антропова көптеген авторлармен бірге 6-7 жастағы балалардағы ақыл-
ойдың қабілеттілігі дәрежесінің өзгерісіне оқудың күндік, апталық
өзгерісіне сараптама жасады. Сараптаманың соңында автор мынадай қорытындыға
келді, сабақты таңертеңнен бастаса да орталық жүйке жүйесінің ақпаратты
қабылдауға дайын еместігін көрсетеді. Қорытындысында жұмысты дәл және анық
қабылдау мүмкіндігі азаяды да, зейінін салу дәрежесі төмендейді. Бұндай
жағдайда ақыл-ойдың қабілеттілігі көрсеткіштері сабақтың аяғына қарай жақсы
болады да, ал аптаның аяғында ағзаның қалжырауы жоғары болады.
Тағы да 6-7 жастағы балалардың ақыл-ойының жұмыс істеу қабілетіне әсер
ететін факторлардың бірі болып оқытудың технологиясы мен әдістері деп
көптеген авторлар көрсетеді. Ресей Федерациясының гигиенистерінің VIII-ші
съезінің материалынан алынған мәліметтен: бастауыш сыныптардың
педагогикалық инновациялық практикаға енгізілуінсіз, жаңа типті оқу
орындарының (гимназия-лицей) оқушылары дәстүрлі мектеп оқушыларының жыл
бойы салыстырғанда олардың оқу жүктемесінің ауырлығы күн тәртібінің
денсаулық жағдайның төмендеуін көрсеткен. [11]
Бұл жағдай 6-7 жастағы балалардың ақыл-ойының жұмыс істеу қабілетінің
динамикасы мен дәрежесіне өз әсерін тигізеді.
Көптеген авторлардың пікірі бойынша ақыл-ойдың жұмыс істеу қабілетінің
жоғары көрсеткіші 1 сынып оқушыларының арасында дәстүрлі әдіспен оқитын
құбылыстарынан көрсеткен(р0,001). М.В.Антропова және басқа авторлардың
зерттеулері бойынша жұмыс істеу қабілетінің өте жоғары және тұрақты болуы
көрсеткіші сейсенбіден жұма аралығында гимназистерде жақсы байқалған, бұлар
дамыта оқитын оқыту жүйесімен оқитындар. А.В.Ковалев және Е.Д.Лапоновтар
ақыл-ой қабілеттігіне әсер ететін факторлардың бірі жыныстық жетілу деп
көрсеткен.
Бұл авторлардың зерттеу нәтижелері көрсетіп отырғандай 6-7 жаста
ұлдарда қабілеттілік өнімділігі көрсеткіші қыздарға қарағанда өте жоғары.
Ұлдарда мидың іс-әрекетінің көрсеткіші қыздардан қарағанда жоғары, бірақта
жүрек-қантамыр және вегетативті жүйке жүйесінің іс-әрекеті қыздарда жоғары.
Бұған қарап 6-7 жаста қыздардың жүйке-жүйесінің әлсіз болуын және ми
қыртысының қозу және тежелу прцесіне үлкен ми сыңарлары жарты шарының
қатысуымен түсіндіруге болады.
6-7 жаста ұлдарда ақыл-ойдың жұмыс істеу қабілеттілігі өкпенің
тіршілік сыйымдылығы, жағымды корреляциялы әсер етеді, бұдан біз көңіл
аударудың жұтылатын ауаның көлемімен және сонымен қоса, оттегінің ауамен
қанығуымен байланысты екенін көреміз. Ал қыздарда ақыл-ойдың жұмыс істеуі
кеуде жасушасының шеңбері коррелляциялы жағымды әсер етеді, бұл да оттекті
режиммен қызмет етуіне байланысты.
Жоғарыда айтылғандардан, ақыл-ойдың жұмыс істеу қабілеттілігіне оқу
күнтізбесінен басқа да факторлар, соның ішінде ең бастысы – оқу жүктемесі,
күнтізбесінің реттілікпен орналасуы, мектепке оқыту әдістері мен
технологиясы жатады.
1.3 Мектепалды даярлық тобындағы балалардың гендерлік ерекшеліктері.
Гендерлік индикаторлар
Біз ұлдар мен қыздар туралы айтқан кезде, әрдайым олардың психологиясы
мен мінез-құлықтарындағы айырмашылықтар туралы айтамыз. Мұндай
айырмашылықтардың зерттелуі В.В.Абраменко, Р.Бэрона, Д.Ричардсон,
В.Е.Кагана, А.В.Либина, И.И.Лунина, Т.И.Юферова сияқты ғалымдардың
эмперикалық зерттеулерінен көрінеді. Негізінен ұлдар мен қыздардың
айырмашылықтарының екі саласы бөлініп қарастырылады: тұлғалық дамудың
когнитивті сферасы және әлеуметтік мінез-құлық саласы. Когнитивті сфераға
мыналар жатады: вербальдық, кеңістіктік және математикалық қабілеттердегі
жыныстық айырмашылықтар. Әлеуметтік мінез-құлықта ер адамдар агрессивтілік,
басымдылық сияқты мінездердің жоғары дамуымен сипатталады, ал әйел адамдар-
қамқорлық, жанашырлық мінез-құлықтарымен ерекшеленеді.
Айырмашылық балалық шақтың өзінде көріне бастайды. Ұлдар
тәуелсіздікке, ал қыздар ынтымаққа, келісімділікке ұмтылады. Ұлдар
қатысушылар саны көп ойындарды ойнауды ұнатады. Қыздар агрессивтілігі аз,
қатынасшылар саны да аз шағын топта ойнағанда және бір-біріне қамқор болуды
қалайды, әрі көбінесе үлкендердің әрекетін қайталайды. Мінез-құлықтың
гендерлік стереотиптері мектепке дейінгі кезеңнің өзінде қалыптаса
бастайды. Есейе түскен сайын бұл гендерлік айырмашылықтар ауқымы да кеңейе
түседі. Кез-келген адамдар ортасында ұлдар мен қыздар өздерін әр түрлі
ұстайды және олармен үлкендер әр түрлі қарым-қатынаста болады. [65]
Гендерлік айырмашылық теориялары. Екі жыныс арасындағы айырмашылықты
түсіндіретін барлық концепцияларды 2 үлкен категорияға бөлуге болады:
биологиялық және әлеуметтік. Биологиялық бағыт бойынша әйел мен еркек
арасындағы айырмашылық генетикалық және гормональды факторлар, мидың
құрылымы, туа біткен темперамент ерекшелігі бойынша түсіндіріледі. Мысалы:
С.Нолен-Хоекзема жыныстық айырмашылықты хромосомамен байланыстырды, яғни
әйел депрессияға, үрей мен нейротизмге бейім.
М.Цукерман гендерлік айырмашылықты жыныс гормондарымен байланыстырды.
Ұлдар мен қыздардың әлеуметтенуіне сыртқы ортасы, ата-анасы,
құрдастары әсер етеді. Ұл және қыз болып қалыптасу сөз, әрекет және
сезімнің көмегімен жүзеге асады. Эксперименттік зерттеу дәлелдегендей,
қыздар мен ұлдарда әр түрлі архетиптер, үлгілер, осының негізінде олардың
эмоциональдық саласы жұмыс жасайды және ойлаулары дамиды. Олардың қабылдау,
қиял, армандары да әр түрлі. Мидың әшекейі де, сәулеттілігі де әр түрлі
екендігін батыс мамандары дәлелдеген. Сондай-ақ ұлдар мен қыздардың
психологиясында басқа да ұстанымды айырмашылықтар бар. Кез-келген адамның
санасында қаланған бейнелер деп аталатын архетиптер бар. Мұндай архетиптік
символдар балалар түсінде және суреттерде көрініс табады. Ұлдар да бұлар -
тәуелсіздік және саяхаттау бейнелері (жел, терезе, таулар, көпірлер,
көкжиек, әуеде ұшу, көліктер, ұшақтар, зымырандар, велосипедтер, кемелер),
жауының символдары (дракондар, роботтар, алып дәулер, жыландар), күш пен
күрестің символдары (қылыш, семсер, жебе, қоған), жеңіс символдары
(жалаушалар, алақай! деп айғайлауды бейнелеуі). Ал қыздардың түстер мен
суреттеріндегі бейнелер мүлде өзгеше: аналық символдар (қуыршақтар,
қалыңдық, сәбидің төсегі мен арбашасы), нәзіктілік, қарапайымдылық,
қамқорлық символдары (әуе шарлары, құстар, ханшайым), ошақ пен үйдің жылы
атмосферасының символдары (үй, үстел, ыдыс-аяқ), үйдегі қажеттілікті
қамтамасыз ету (жеміс-жидектер, көкеністер, саңырауқұлақ), әйел сұлулығының
символдары (гүлдер, ашық боялған ерін, көздері, киім киісі). Ұлдар әрдайым
ең бірінші мәнділікті іздейді, оны тапқаннан кейін әрекет етуге дайын
болады. Ал қыздар барынша эмоциональды, сезімге берілгіш. Егер ұл бала
әрдайым қыздық эмоцияны көп сезінетін болса, онда ол әйелдік тип бойынша
тәрбиелене бастайды.
Психиатр Майкл Карр-Греггтің айтуы бойынша ұлдар мен қыздардың милары
әр түрлі жаратылған. Егер қыздардан қандай-да бір суретті салуды сұрасақ,
олар барынша ашық, жарқын түстерді көп қолданады, әрі олар әрқашан зат
есімді қолданады. Ұлдар күңгірт түстерді, қара және қоңырды қолданады, әрі
етістіктерді суреттейді. Осы символикаларға сүйене отырып, баланың жан
дүниесінде не болып жатқанын түсінуге болады. [2]
Қыздардың ойындары жиі жақын қашықтықта болады: қыздар өздерінің бар
байлықтарын алдарына жайып тастап ойнаған ұнатады. Ал ұлдар ойыны алыс
қашықтықта орындалады: ұлдар өздерін қоршаған кеңістікті қолдана отырып бір-
бірін қуалап ойнайды, заттарды лақтырады, атады. Ұлдарға толықтай
психикалық дамуы үшін қыздарға қарағанда барынша кең кеңістік қажет.
Әр түрлі жыныс балаларының қабылдау, ойлау, ес процестерінде де
айырмашылықтар ерекше көрінеді. Қыздар кеңістіктік тапсырмаларды шешу үшін
сөйлеу құралдарын қолданады, ал сөздік, логикалық тапсырмаларды шешу үшін
бейнелік пен эмоциональдылықты қолданады. Ұлдарға таза кеңістіктік
тәсілдерді қолдана отырып, кеңістіктік тапсырмаларды орындаған әлдеқайда
оңай (ойша қайтару, орнына қою және т.с.с.).
Мектепке дейінгі және мектепалды кезеңде қыздардың сөйлеу процесі,
сөздік қоры ұлдардан асып түседі. Олардың сөйлеу тілдері жақсы дамыған,
бірақ ойлауы барынша бір жақты. Ұлдар қалыптан өзгеше және қызық ойлайды,
бірақ олар көп сөйлемегендіктен, олардың ішкі жан дүниесі біздер үшін
ашылмай қалады. Қыздардың сөйлеуі барынша дамыған және жазуды әдемі жазады,
ал ұлдардың ойлары жүйрік, жұмбақ, есеп, сөзжұмбақтарды оңай шешеді.
Ұлдардың кеңістік түсінігі өте жақсы дамыған, себебі кеңістік-көрнекілік
тапсырмаларды орындау үшін іздеу талап етіледі. Балалардың миларын арнайы
зерттеудің көрсетуі бойынша, кеңістіктегі бағытталу алты жасар ұлдар үшін
еш қиындық туғызбайды, ал он үш жасар қыз бала үшін бұны орындау жеңілге
соқпайды. Сондықтан ұлдар кеңістіктік тәсілдердің көмегімен жиі
геометриялық тапсырмаларды шешеді: ойша фигураларды айналдырады, бірінің
үстіне бірін қояды.
Еркектің жыныстың өкілдері әйелдермен салыстырғанда барынша денелік
күшке ие. Ұлдар барынша қозғалғыш, тәуекелшіл, шыдамсыз болып келеді.
Ұлдарды әдетте әр түрлі сұрақтар мен мәселелер қызықтырады (алыс елдер,
жұмбақ құбылыстар, таңғажайып жағдайлар және т.б.). Олар нақты ғылымды
қалайды, техникамен, дене шынықтырумен, спортпен айналысады.
Гейманстың зерттеуі көрсеткендей қыз бала ұлдарға қарағанда жаңа затқа
жиі эстетикалық баға береді, ал ұлдар тек белгілеріне ғана қызығады.
Қыздардың ұлдардан ең басты өзгешелігі – эмоциональдылығы. Қыздар
мадақтауға және ұялту, қолдамауға барынша эмоциональды жауап қайтарады,
оларды күлдіру немесе ұялту, жылату ұлдарға қарағанда әлдеқайда оңай.
Эмоциональды себептермен байланыстағы психикалық ауруларға еркектерге
қарағанда әйелдер жиі шалдығады (34 жағдайларда). Әсіресе бұл қорқыныш
аффектісіне байланысты. Әйелдер ұрыста да эмоциональды және қызу қанды.
Берлиндегі мыңдаған балаларға жүргізілген зерттеу бойынша, қарапайым
және кең мазмұндыны қыздар тез қабылдап жақсы меңгереді, ал қиын, арнайы
және тыс нәрселерді ұлдар жақсы меңгереді.
Сөйлеу тілі. Қыздар ұлдардан ертерек сөйлейді және өмір бойы
еркектерден көп сөйлейді, ал қартайғанда үндемеске айналады.
Қыздардың артықшылығы (ұлдармен салыстырғанда): сабақ үстінде және
қандай да бір іс кезінде зейінді, әрі мұқият; тапсырманы алысымен бірден
іске көшеді; тазалықты, жинақылықты, әділеттілікті жақсы көреді; тиянақты
(кішікпейілді, тапсырманы уақытында өткізеді); көңілді, жанашыр, жұмсақ
мінезді.
Ұлдардың артықшылығы (қыздармен салыстырғанда): сабақта асықпай жауап
береді; барынша тең көңіл-күймен ерекшеленеді.
Психоаналитикалық және феминизммен бірге әлеуметтік теориялар
жинағында барынша жетістікке жеткен Нэнси Ходорованың концепциясы ең
күрделі болып табылады. Ол 1978 жылы өзінің аналық туралы еңбегін жарыққа
шығарды. Оның ойынша, ана өзінің ұлдары мен қыздарын олардың қоғамдағы және
экономикадағы гендерлік рөлдеріне даярлауға тиісті деп есептеді. Ана ұлы
мен қызына деген қарым-қатынаста өзін әр түрлі ұстайды, қорытындысында қыз
аналық өмірге және жанұя құруға дайындалса, ал ұлдар өзін сыртқы ортаға
бағыттап және әйелді қамтамасыз ететін ерге айналады. Ал әкелер баланы
тәрбиелеуде тең дәрежеде қатысып отырады. [34]
Ұлдар мен қыздардың салыстырмалы көрсеткіштері: қыздар мен ұлдар әр
түрлі өлшемдер, көрсеткіштер бойынша салыстырылады – психофизиологиялық
және нейропсихологиялықтан психиканың әлеуметтік-психологиялық
ерекшеліктеріне дейін. Бұл салыстырудың мақсаты – жыныстардың
ұқсастықтарын, әйел мен еркектің спецификалық ерекшеліктерін анықтау.
Психоанализ негізінде нарциссизм феномені туралы түсінік енді. Фрейд
өзінің қалыпты және ауытқушылығы бар нарциссизм туралы теориясында Нарцисс
және Эхо туралы түсінікті қолданды. Қалыпты нарциссизм (балада өмірінің
алғашқы екі жылында пайда болады) – кәдімгі қарапайым адамға өзін-өзі
бағалауға қажетті элемент. Патологиялық нарциссизм мынадай жағдайда дамиды:
а)балалық шақта алған күрделі жарақат нәтижесінде; б) кейінгі кезеңдерде
алған нарциссикалық жарақат (іс-әрекеттегі немесе басқа адамдармен қарым-
қатынаста жолы болсаушылық, физикалық ауруға шалдығу және т.б.)
Патологиялық нарциссизм даму шартының бұзылуынан қалыптасады. Ұлдарда бұл
– егер әкесіз тәрбиеленсе, еркек адам жоқ үйде тәрбиеленген жағдайда
болады. Ал қыздарда – егер әкесі қызын жақсы көрмесе, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz