Түс - сыршырайдың жаны
Мазмұны
Кіріспе
6
1 кескіндеменің Бейнелеу өнерінде даму
тарихы
10
1.1 Бейнелеу өнерінде табиғат жанырының дамуы
20
1.2 Табиғат жанырының түрлері: индустралды, қала табиғаты, ауыл
табиғаты т.б
23
1.3 Қазақстан суретшілерінің шығармашылығындағы табиғат жанры 29
2 Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеті және жастарды тәрбиелеуінде мәні
2.1 Дала сыры атты дипломдық жұмыстың таңдалуы,
мақсаты мен міндеттері
39
2.2 Майлы бояудың техникасы және техналогиясын қолданылатын
құрал-жабдықтары
45
2.3 Табиғат туындылары арқылы жастарды тәрбиелеуде туған жерге
деген отанға сүйеспеншілігін арттыру әдістемесі бойынша сабақ
жоспарлары
57
2.3.1 Тақырыбы: Бейнелеу өнерінде табиғат көрінісін бейнелеу
арқылы эстетикалық тәрбие беру
57
2.3.2 Тақырыбы: Жас суретші атты үйірме жоспары
59
2.3.3 Тақырыбы: Бейнелеу өнерінде түстану және бояу
үйлесімділігінің ерекшіліктері
61
Қорытынды
64
Қолданған әдебиеттер
66
Қосымша
69
Кіріспе
Қазақстанның дамыған елдер деңгейіне жетуіне ықпал етер бірден- бір
құдірет - білім және білімді ұрпақ. Қазіргі таңда көп ұлтты мемлекетіміздің
алдында тұрған міндет - біріншіден біртұтас білім кеңістігін қалыптастыру
болса, екіншіден - халық педагогикасын оқыту үрдісінде пайдалана отыра,
ұлттық тәрбие беруде оқушылар бойына адамгершілік, ұлтжандылық қасиеттерді
қалыптастыра отыра, болашақта еліміздің тізгінін ұстайтын жастарды
тәрбиелеп шығару. Халқымыздың ұлттық мұрасын ұрпақ тәрбиесінде алатын орны
ерекше. Ерекшелігі сол: өсіп келе жатқан жас жеткіншектерді есті, адал,
еңбекқор, парасатты, қайырымды, мейірімді болсын деген үмітпен ата-баба
тәлімін әрқашан мұра тұтып келген.
Халқымыздың ұлттық мұрасын оқу-тәрбие ісімен ұштастыру-басты парыз.
Егеменді еліміздің ертеңі жас ұрпақты әдепті, адамгершілігі жоғары болып
өссін десек, ұлттық тәлім-тәрбие тағылымын басшылыққа алуымыз керек.
Қоғамның негізгі мәселелерінің бірі прогрессшіл дәстүр болып саналса
да, ол әр халықтың алдыңғы қатарлы салт санасы, көркем шығармашылық көз
қарасы - әдет ғұрпы, мәдени байланыстар болып табылады. Халықтың әдет
ғұрпы, тарихымен дүние танымымен зерделеп жаңаша көз қараспен шығармашылық
дамыту негізгі мақсаттардың бірі. Осы орайда мектеп оқушыларыда арнайы
үйірмеде сыршырай техникасыдамытуда және көркем білім берудегі әсемдік
арттыруда, өзекті мәселе ретінде туындап отыр.
Дипломдық жұмыстың тақырыбымен: бейнелеу өнері түрлері туралы түсінік
беру; түстану ерекшіліктері; табиғат көрінісін бейнелеу сабақ жоспарлары
жүргізілді. Осы қарастырылған сабақ жоспарларында келесі мақсаттар алға
қойылды:
-бейнелеу өнері түрлері туралы түсінік беру - оқушыларды бейнелеу
өнері түрлерімен толық таныстыру. Графика, сыршырай, мүсін, қолөнер,
дизайн, саулет өнері жайлы мағұлмат беру.
-түстану ерекшеліктері - бояу түрлерімен таныстыру, олардың
қасиеттерін білуге үйрету. Ұлттық нақыш бояулар жайлы әңгімелеу, көркем
туындылармен таныстыру.
-табиғат көрінісін бейнелеу - оқушыларға табиғат көрнісін бейнелеудің
үлгілерін үйрету. Табиғат көрінісін бақылап этюд жазуға бейімдеу. Қоршаған
ортадағы табиғатты тікелей көріп бейнелеуге, оны сезіммен қабылдауға
оқушылар дағдысын қалыптастыру.
Осы мақсаттан төмендегі міндеттер туындайды:
-тәрбиелеу және дамыту іс-әрекетін дамыту;
-құзыреттілікті қалыптастыру және дамыту;
-оқушы жеке тұлғасының қалыптасуына көмектесу;
-мақсат-мүдделері мен шығармашылық қабілеттерінің байқалуы мен
қалыптасуына жағдай жасау.
Дипломдық жұмыс барысында ғылыми еңбектерге талдау жасалды. Осы
орайда Англия табиғат кескіндемесі, Барбизон мектебі, импрессионистер, орыс
суретшілері және Қазақстан суретшілерін еңбектері терең зерттеледі. Келесі
көкейкесті мәселе дипломдық жұмыстың тақырыбы себепші болған Дала сыры.
Осы салада туған жердің тарихы, аймақтың тарихы, климаттық ерекшелігі
тереңірек қарастырылды. Табиғаты әсем киелі жерлердің бірі..
Ежелгі бейнелеу өнеріндегі мәдени рухани мұралардың алатын орыны
ерекше. Қола дәуіріндегі жартастар бетіне салынып, кілегей қоңыр
қабыршақпен жабылып қалған суреттердің өзіндік ерекшіліктері бар. Ертедегі
адамдар жартастың тегіс бетіне қатты да үшкір тас құралдармен жануралар,
күн бейнелі адамдар суреттерін, соғыс арбалары мен шайқас көріністерін
салған. Жартастарындағы суреттер-петроглифтердің саны және әр алуандығы
жөнінен Қазақстан әлемдегі мұраға бай мемлекеттің бірі. Қола дәуірінің
тасқа қашалып салынған қайталанбас суреттері Сарыарқаның кең аймағындағы
қойтастарда тұнып тұр. Ашық аспан астындағы ғажайып галерея, бір ғана
қошқарда, жылыкөлде, құсшыда астам суреттер бар. Ақтоғай, Ақсу-Аюлы, Атасу
өңіріндегі біздің заманымызға дейінгі XIII-VII ғасырларға сәйкес келетін
ірі тарихи мұралар (обалар, зираттар кешені, таңбалы тастар, бейнелі
мүсіндер) сол кезеңнің өзіндей-ақ бұл аймақта металл өндіру мен қолөнердің,
егіншілік пен мал шаруашылығының, сәулеттілік пен құрылыстың жоғары сатыда
өркендегеніне айғақ болып отыр.
Ата-бабаларымыздың рухани-мәдени мұраларының тарихи ескерткіштермен
ғана шектелмейтіні мәлім. Ал эстетикалық тәрбиенің міндеті жас ұрпақты
өмірдің барлық салаларындағы адамның өмірі мен тұрмысындағы, еңбектегі,
көркем өнеріндегі, табиғаттағы, халық өнерінің тарихи дәстүріндегі сұлулық
пен әсемдікті көре білетін, байқауға алатын азамат тәрбиелеу. Ал күнделікті
өмір мен табиғаттағы әдемілікті түсіну, бақылау, байқау, пайдалану үшін
жастардың халық өнеріндегі, ұлттық тарихи дәстүрдің танымдық қасиеттері
жоғары салауатты өнердің түрлі салаларын жанға рухани азық, ләззаттын ала
алатын, сезім-түсігі ұшқыр, ақыл ойы алғыр, терең білімді азамат болуы
керек. Осындай ұрпақтың өмірге, тарихи дәстүрге, ұлттық өнерге эстетикалық
көзқарасы оның өмір мен қызметінің барлық саласында көрініп тұрады.
Сухомолинскйй: Бала сұлулықты сезініп, оған қуанатын болсын, онда
бейнеленген образдар оның жүрегі мен зердесінде мәңгі қалатын болсын-деп
жазған екен. Әсемдік санаты заңғар жазушының шығармаларында табиғатты
сипаттауда, мінез - құлық қарым –қатынасты суреттеуде де басты рөль
атқарады.
Жас өскінге эстетикалық тәрбие беруде басты назар аударуға лайықты
нәрселердің бірі- табиғат сұлулығы. Табиғат сұлулығы М.Әуезовтың Оқыған
азамат, Қыр суреттері, Көксерек, Қараш-Қараш сияқты шығармаларында
көрініс табады. Майдың күні. Көк жетіліп, көк жапырақ молайған. Жаңа
шыққан алкүрең жасыл шөппен дала жасарған... Жасыл кілемнің түріндей көрікті
далада әр жерге шашырап шыққан қызғалдақтың сары гүлдері көз қуантып жайнап
тұр осындай қуатты сезімнен туған суреттеулер адамның эстетикалық
көзқарасын ұлғайтып, талғамы мен сезімін қалыптастырады. Табиғат сұлулығын
көз алдымызға тайға таңба басқандай әкеледі.
Жапырақ жетілген жас қайың, өзекті қуалап өскен ұзын тоғай, ойнамалы
жүйрік өзен, толқындаған жасыл шалғын, өзектің екі жағындағы
қатарланғанбиік жартас, өзен бойындағы ойнап ұшқан жыршы құстардың бәрі-
сайды жаңа түскен кел іншектің отауындай жайнатады.
Суретшінің бояумен жазған суреті, жазушының сөзбен салған суреті
өрнектелген табиғаттың сұлулығын көз алдымызға әкеледі. Осы сұлулықты
сезген оқушының бойында сұлулық сезім оянады, табиғатқа деген эстетикалық
сезімі шыңдалады. Айналасын қоршаған табиғаттың берген сыйын аялауға
үйренеді,оқушының эстетикалық құштарлығы қалыптасады.
Сондықтан біз халқымыздың мәдени-рухани мұрасындағы ұлттық өнердің
танымдық-эстетикалық дамуын үлкен парасаттылық, жоғары кемелдік биігінен
көруге тиіспіз.
1 кескіндеменің Бейнелеу өнерінде даму тарихы
Сыршырай-өнер әлеміндегі орасан зор, өзіне еліктіріп әкететін,
сиқырлы аймақ. Ол адамзат дамуының таң шапағында, біздің тарихтан бұрынғы
ата-бабаларымыздың үңгірлерінде өнер дүниеге келді. Сан ғасырлар бойына
суретшілердің басшылыққа алған идеялары, олардың ұмтылыстары өзгеріп
отырды, бір стильдің орнын екінші стиль басты, бірақ бәрі бір сыршырайды
жасап, дами берді.
Басқа өнерлердің арасында сыршырай суретшінің қырағы көзі шалғанның
бәрін мейлінше толық бере алса керек. Сан жүздеген жылдар бойы ол
табиғаттан үйреніп, дүниені қызғылықты ететіндердің бәрін –бейнелеудің
таңдай қақтыратын жаңа әдістерін ойлап тапты. Оның бейнелеу құралдары
шексіз бай бола бастады. Сызықтардың өте батыл жүргізілуі, бояулардың бай
үндестігі, жарық пен көлеңкенің батыл, күтпеген контрастары, бейнеленіп
отырған нәрсені орналастырудағы ойлы мөлшерлестік және айқын логика,
қиялдың қызықты құбылмалылығы-осының бәрі сыршырайға өз міндеттерін шешу
үшін берілген. Рыцарь сауыттарының жылтылын, жібек маталардың асқан
әдемілігін, көз жанарының дымқылдануын, жас қыз денесінің нәзіктігін және
ағаштардың дөрекі қабығын көзге түсетіндей етіп беру тіс қаққан сыршырайға
қиындық келтіре қоймайды. Кең жайылған емендердің қуатын, көктемгі
қайыңдардың жан жадыратар жасыл жапырақтарын, қаҺарлы да асқақ аспанды,
мөлдір-сұр тұманды және айлы түндердің тылсым, жұмбақ әлемін, буырқанған
көк теңізді сендерге қызықты, сан қырлы сыршырай өнері көрсетіп бере алады.
Ал ең ғажабы бұл емес! Бар ықыласымен берілген суретші шапшаң, батыл
да нәзік қимылмен кенеп бетіне қылқаламмен бояу жағады –міне енді одан
сендерге тірі адам көз тастайды! Суретші оның жүзіндегі көзге шалына
қоймайтын ой нышандары мен құштарлықтарын таңғажайып қырағылықпен кенеп
бетіне түсірген және бір мезгілде сендерге оның жан-дүниесін ашып берген.
Сыршырайдың ұлы мәні мынада: ол сансыз жүректерді бір мәнді ойда, бір
күшті сезімде бірге соғуға мәжбүр етеді. Ол шапшаң, бірден әсер етеді, оның
тілі халықаралық тіл: оған аудармашылар қажет емес. Оның алдында уақыттың
өзі кеңінен шегінеді. Аса көрнекті совет суретшісінің бірі А.Пластов
сыршырайы туралы осылай шабыттана айтады.
Сыршырай-бұл майлы бояулармен жасалған және багет- рамкаға салынған,
біз музейлерде қызықтайтын картиналар ғана емес, сыршырай ұғымы кең әрі
мейлінше сан алуан техниканы қамтиды, мысалы: түрлі сулы бояулармен
–темперамен, гуашьпен, акварельмен салынған сыршырай болады. Тіпті аздап
боялған суретке (пастель) ауысатын сыршырай бар, жартылай гравюра-сыршырай
(монатипия) бар. Мұның бәрі станоктік, яғни станокта (мольбертте) жасалатын
сыршырай. Монументтік сыршырай да болады. Оның үлгілерін біз ғимараттардың
қабырғаларынан көреміз, мұндай сыршырай арнайы техникада-әк сүтіне
араластырылған бояулар мен жаңа сылақ бетінде жиі жасалады (фреска). Мүлдем
бояусыз-ақ істелетін өзінше ерекшелігі бар монументтік сыршырай да бар.
Бейне түрлі материалдардың алуан тусті кесектерінен жасалады. Сондай-ақ
жарықтанатын сыршырай шыныдан жасалған картинадан өтіп түрлі түсті жарық
түсіретін сыршырай да болады (витраж).
Сыршырай шығармаларын орындаудың алуан түрлі техникалардың
қарастыруға көшпестен бұрын түстанудың кейбір мәселелермен танысалық.
Түстану жөнінде бірер сөз. Түстану-түс туралы ғылым –бояулармен істес
болатын суретші таныс болуға тиісті көптеген мәселелерді зерттейді. Күннің
ақ жарығы шын мәнінде өте күрделі екен және көптеген түстердің тұратыны.
Нәзік күн сәулесін шыны призма арқылы өткізген кезде ол бұзылып отырып,
спектр деп аталатынды, яғни түстердің үздіксіз қатарын құрады, мұнда олар
мынадай тәртіппен орналасады: қызыл, қызғылт-сары, сары-жасыл, жасыл, жасыл-
көгілдір, көк, күлгін түстер. Олардың арасында қатаң шекара жоқ: сары-
жасыл, мысалы: жасылға жасыл жасыл-көгілдірге және т.б. елеусіз ауыса
береді.
Біз көретін заттардың түсі оларға түскен ақ жарықтың тек қайысы бір
бөлігін, яғни спектрдің қайсыбір бөлігін ғана шағылыстыруға, ал оның екінші
бөлігін жұтып қоюға олардың қабылеттілігімен анықталады. Бұл құбылыс
іріктеп жұту деп аталады. Мәселен, жасыл дене спектрдің жасыл бөлігін ғана
шағылыстырады, ал қалған сәулелерді бойына сіңіреді. Егер осы денеге қызыл
шыны арқылы қарайтын болсақ, ол бізге қап-қара болып көрінеді, өйткені
қызыл шыны кезегінде дене шағылыстырған жасыл сәулелерді жұтып қояды.
Барлық спкетрдің түстері және күн спектрінде жеткізпейтін қара қызыл (ең
шеткі қызыл және күлгін түстердің аралығындағы) түстер, түстердің
хроматикалық (түстік) шкаласы деп аталады. Ал ақ заттар бүкіл спектрді
шағылыстырады, ал қара заттар керсінше, бүкіл спектрді жұтып қояды. Егер ақ
және қара бояуларды алып, оларды түрлі пропорцияларда араластырса, таза
ақтан, қараға дейінгі толып жатқан сұрғылт-ақ түстер шығады. Бұл түстердің
басқа шкаласы-ахроматикалық (түссіз) шкала болады.
Ахроматикалық түстер бір-бірінен тек бір белгісі бойынша-ашықтығы
(ашық-сұрғылт немесе қара-сұрғылт) бойынша ерекшеленеді. Хроматикалық түс,
ашықтығы жағынан ерекшеленумен қатар, тағыда екі басты белгілермен түстік
өнмен және қанықтылықпен сипатталады. Түстік өн-бұл қызыл, сары және
т.б. сөздермен анықталатын нәрсе және мұның өзі бір түсті екіншісімен
ерекшелік тұрады. Бірақ қызыл таза немесе ахроматикалық, мысалы: сұрғылт
қоспасы бар болуы мүмкін. Соның өзінде ол бәрі бір қызыл болып қалады-
сұрғұлт қоспа оның түстік өнің өзгертпейді. Егер осындай ашықтықтағы
сұрғылт түсті алсақ, онда жаңа (араластырылған) қызылдың ашықтығы да
өзгермейді. Алайда түс қалай дегенмен басқаша болады: онда оның үшінші
белгісі-қанықтылығы өзгереді. Ахроматикалықтың қоспасынан хроматикалық
түстің қанықтылығы азаяды. Мұндай қаспада ахроматикалық түс не ғұрлым аз
болған сайын оның қанықтылығы да арта түседі.
Сонымен, барлық хроматикалық түс үш параметрмен – ашықтылық пен
түстік өнмен және қанықтылықпен сипатталады.
Хроматикалық түстерді жылы және суық түстер деп шартты түрде бөледі.
Жылы түске спектрдің сары-қызыл бөлігі, ал суық түске көк-көгілдір бөлігі
жатады. Бұл топтар өзінің жылы және суық түстер деген атауын бірі күн мен
от түсімен ойша байланыстырылу, екіншісі-аспанның, су мен мұздың түсімен
ойша байланыстыру арқылы алған. Күлгін және жасыл түстер аралық жағдайға ие
болады және алуан түрлі нақты жағдайларға, үйлесімде байланысты бірде жылы,
бірде суық түске жатқызылуы мүмкін.
Егер бүкіл көршілес түстер біртіндеп өзгере отырып, бірінен-бірі
екіншісіне ауысатын спектрлік бөлісуді алып, сақинаша исек, онда бұл сақина
бірікпейді, себебі, жоғарыда айтып өткеніміздей, шеткі түстердің қызыл және
күлгін түстердің арасында өтпелі қызыл-күлгін (қара қошқыл) түстер
жетіспейді. Егер оларды қоссақ, шеңбер бірігеді. Мұндай түстік шеңбер бізге
түстер жөнінде көп нәрсені түсінуге көмектеседі.
Кез келген хроматикалық түске қоспа күйінде алдымен ахроматикалық (іс
жүзінде қараға жақын) түс беретін басқа түсті іріктеп алуға болады.
Түстердің мұндай жұбы қосымша түстер деп аталады. Мәселен, қызыл-күрең
түске жасыл-көгілдір, сары-жасылға қан қызыл-күлгін қосымша болады және
т.б. Іс жүзінде түстік шеңберде мұндай қосымша түстер қарама-қарсы жатады.
Бейнелеу өнерінде үш түс бар: сары, қызыл және көк негізгі түстер деп
есептеледі. Егер бояулар туралы айтатын болсақ, бұл краплак, сары кадмий
және берлиндік көкшіл бояу.
Осы түстердің кез келген екеуін араластыру үшіншіге қосымша түс
береді, сары және көк жасыл түс (қызылға қосымша), көк пен қызыл-күлгін
(сарыға қосымша), қызыл мен сары-қызғылт сары (көкке қосымша) түс береді.
Егер ахроматикалық (сұр) дақты хроматикалық (мысалға, жасыл) фонмен
қоршаса, онда сұрдың бетінде өте айқын байқалатын хроматикалық реңк, дәл
осы жағдайда қызыл рең пайда болатыны аңғарылады. Шын мәнінде, жасыл
шабындықты бойлай жүгірген соқпақ жол әрдайым ақшыл көк-қызғылт сияқты
болып көрінеді. Түстердің мұндай жұбы (фонның түсі және сұрғылт фонда пайда
болатын хроматикалық реңктің түсі) контрасты түстер деп аталады. Түстік
шеңберде олар қосымша түстермен аздап сәйкес келмей, бір-біріне қарсы
дерлік орналасады. Олардың қосымша түстерден айырмашылығы онша айқын
байқала бермейді, сондықтан іс жүзінде оларды елемеуге болады.
Тікелей көршілес орналастырылған контрасты түстер көзбен көргенде
қанықтылығы жағынан бір-бірін күшейтіп тұрады. Бір түстердің қоршауындағы
екінші түс өзгермеуі үшін бұл түске айналадағы түстен аздап қосу керек. Бұл
ахроматикалық түске де қатысты. Мысалы: жасыл фонның қоршауындағы сұрғылт
дақ қызғылт болып көрінбей, таза сұрғылт түс болып қабылдануы үшін сұрғылт
түске аздап жасыл түс қосу керек. Контур жүргізу түстердің контрастық
әсерін күрт төмендетеді.
Айқын контуры бар дақ түстік контрастың әсерін мүлдем дерлік
сезінбейді. Контрасты емес, жақын түстер, мысалы: сары немесе сары-жасыл,
жасыл және жасыл-көгілдір түстер көрші болған кезде, керсінше, екеуінің
қанықтылығы азайғандай әсер туады. Түстік контрастар заңын түсіну түс іс
жүзінде жоқ жерде, яғни бейтарап сұрғылт дақтарда түстік әсерге қол
жеткізуге және кез келген хроматикалық түстің реңкін, көзбен қарағанда оның
қанықтылығын арттыра немесе төмендете отырып, өзгертуге мүмкіндік берді.
Түсті пайдаланатын суретшінің аса маңызды міндеті-неғұрлым тиімді
гармониялық түстік үйлесімдерді табу. Алынған түстер әдемі (гармониялық)
немесе нашар (дисгармониялық) үйлесуі мүмкін. Түстік гармониялар, бұл
белгілі бір тәртіппен орналасқан аз ғана түстердің қисындасуы. Бояулармен
жұмыс істеген кезде түстердің кеңестік қатынастары деп аталатын тағы бір
қызықты құбылысты ескерген жөн. Кейбір түстер басқа түстермен қатар
тұрғанда бізге алға шығыңқы немесе артқа таман тұрған сияқты болып
көрінетіні анықталады. Негізінен жылы, ашық және қанық түстер алға шығыңқы,
ал суық, күңгірт және қанық емес түстер артқа таман тұрған сияқты болып
қабылданады. Айта кету керек, әрбір нақты жағдайда дақтың сипаты мен
көлемі, контур және басқа жағдайлар роль атқарады. Электр жарығы (қызу
лампасы) құрамында табиғи жарықпен салыстырғанда сары-қызғылт сары сәулелер
едәуір көп болады, мұның өзі біздің түстерді қабылдауымызға елеулі әсер
етеді. Мұндай жарық кезінде барлық түстер қызғылт сары реңкке ие болады:
қызыл түстер бұрынғыдан да қызғылт сары және бояуы қанық бола түседі, ал
суық түстер күлгін және көгілдір түстер, қанықтылығын жоғалтып,
сұрғылттанады, күңгірттенеді. Сары түстер ашықтана түсіп, неғұрлым бозғылт
болып көрінеді. Осының салдарынан электр жарығы кезінде жасалған сыршырай
жұмыстар күндіз тым сарғұлт болып шығуы мүмкін.
Сыршырайдағы түс. Гравюраға арналған өткен тарауда біз түс, бояулар
туралы біршама сөз еттік. Бірақ онда түс әлі де өте тапшы, оның ролі
шектеулі де шартты болатын. Сыршырайда түс бәрін айқындайды, мұнда ол
жетекші орынға ие болады және барлық күш-қуатымен өркен жаяды.
Түс-сыршырайдың жаны. Шынында да реалистік сыршырайдың көркемдік
құралдарының негізін суретпен және жарық пен көлеңкемен бірлікте түс
құрайды. Біз қиярдың жасыл, помидордың қызыл, ал қардың ақ екенін
тәжірибеден білеміз. Біз картинада оларды осындай бояулармен бояп аламыз
ба? Бұл сұраққа ия деп те, жоқ деп те жауап беруге болар еді. Жасыл
қиярды сыршырайдың шығармаларда іс жүзінде сұрғылт немесе көк дерлік,
немесе тіпті қызыл дерлік (мысалы, батып бара жатқан күн сәулесінде) болып
шығуы мүмкін. Егер картинада қарды бір ғана ақ бояумен боясақ, қар сияқты
әсер қалдырмай, жәй ақ дақ болып шығады. Мұның бұлай болатын себебі, ақ
қарда мыңдаған-қызғылт, алтын түстес, көгілдір және күлгін реңктер болады.
Мысалы: В.Суриковтың Бояр әйел Морозова атты картинасында қардың суреті
қалай салынғанына назар аударып, мұқият қарап көріңдер.
Егер заттардың дәл өзіндей түстерді көшірмесек, табиғаттың түстік
сан құбылмалығын қалай нанымды беруге болады? Бәрінде де картинада дұрыс
табылған түстердің өзара қатынастары шешеді. Заттың түсімен сәйкес келетін
бояуды таңдай алуға ұмтылу тіпті де керек емес. Суретшіге қолына қылқалам
ұстап затқа жақын келіп, таңдап алынған түсті, ол дәлме-дәл сәйкес келуі
үшін затпен салыстырып жатудың қажеті жоқ. Картинада басқа түстердің
қоршауында заттың өзіне сәйкес келетін, дұрыс та дәлме-дәл түс ретінде
нанымды қабылданатындай түсті тауып, іріктеп алу қажет. Сөйтіп, суретші
заттардың түсін емес, олардың түстік өзара байланысын зерттейді. Ол
қайсыбір заттардың бізге белгілі табиғи түсіне онша сәйкес келмейтін,
біршама басқаша сияқты болып көрінетін бояуларды пайдалануы мүмкін. Бірақ
ол осы бояуларды картинаның ішіндегі барлық түстік дақтар заттың
өзіндегідей бір-бірімен арақатынаста болатындай етіп алады. Картинада
натурада бізге солай болып көрінетіндегіге қарағанда бәрі біршама күңгіртеу
немесе суықтау болуы ғажап емес, бәрібір картина шынайы болып шығады,
өйткені онда түстік қатынастар дұрыс сақталған.
Нақ осы түстік қатынастарды дұрыс алу реалистік сыршырайдың негізінде
жатады. Н.Крымов бірде шәкірттеріне өз картинасын көрсете отырып: Жасыл
шабындық қалай салынғанын қараңдар: киноварь (қызыл түсті минералдан
істелген бояуды) және қызыл қошқыл бояу, ақшыл көк те, қызыл қоңыр да,
көгілдір де бар-дейді. Байқап қараңдаршы-жасыл шабындықтың суреті
салынған, ал жасыл бояу туралы бір сөз ауызға алынбайды. Аса көрнекті совет
пейзажисі А. Рылов өз естеліктерінде былай деп жазады: Аспаннан түскен көк-
ақшыл рефлекстер күн сәулесі түскен су бетінде өзінің үйлесімсіздігімен
көзді қарықтырды. Мен кейін палитрадан көк бояуларды біртіндеп ығыстыра
отырып, оларды ақ бояуы бар, күйдірілген қалампыр бояумен ауыстыра отырып,
сары су мен көк рефлекстер арасындағы жарасымдылыққа бәрібір қол жеткіздім.
Контрастың және қосымша түстер заңының күшімен қалампыр бояу ақшыл көк-
көгілдер сияқты болып көрінді.
Біздің түстерді қабылдауымызға, әдемі сабақтас түстің пайда болуына
жарық, қашықтық (ауа қабаты) және түстік орта, яғни түрліше боялған
заттардың қатар тұруы шешуші ықпал жасайды. Мәселен, өте күшті жарық
жағдайында, мысалға: жазғы ашық тал түсте, жарық түскен жерлерде түстер
өзінің қанықтылығын жоғалтады-ағарып, түссізденеді. Бұлтты күндері немесе
көлеңкеде, керісінше, түстер өзінің қанықтылығына ие болады да, біздің
көзіміз түстік алмасулар мен реңктерді әлдеқайда көбірек қабылдайды. Кейде
жаңа айналыса бастаған сыршырайшылары мұны түсінбейді де керімінше жасайды,
күшті жарықта тұрғанды ең ашық бояулармен салады, ал көлеңкелелердегіні
күңгірттеу үшін қара бояуды пайдаланады. Сыршырайдың бүкіл құпиясы,- дейді
Б.Иогансон, көлеңкелер мен жартылай көлеңкелерде (жартылай өң-түстерде).
Көлеңкелер мен жартылай көлеңкелер-жарықтың алтын және күміс балықтары
жүзіп шығатын сыршырай аквариумы.
Жарықтан басқа, түстерді қабылдауға қашықтық, ауа қабаты әсер етеді.
Бұл жөнінде ауа перспективасы туралы тарауда айтылды. Заттардың біз
қабылдайтын түстері шағылысқан сәулелермен заттар бір-біріне жіберетін
рефлекстермен де анықталады. Бәрінде де тесіп өтіп, қоршап алғандай болатын
күшті де әлсіз, үлкен де кіші рефлекстердің осынау айқұш-ұйқыш айқасқан
ағымдары ерекше түстік ортаны, әлдебір жалпы түстік қатарды жасайды.
Картинаның барлық бояулық үйлесімдері бірыңғай, тұтас, жарасымды реттілікке
және шынайлыққа ұмтылған кезде, оның мұндай жалпы түстік кейпін сыршырайда
колорит деп атайды.
Профессионал сыршырайдың басты белгілерінің бірі жылы және суық
реңктердің бірлігі мен күресі. Белгілі бір заттың жарық түсіп тұрған және
көлеңкеленген бөліктері жарықтанумен ғана емес, сонымен бірге жылы немесе
суық түстік реңктермен де міндетті түрде ерекшеленеді: егер жарық жылы
болса, онда көлеңке суық, ал егер жарық суық болса, керісінше, онда көлеңке
жылы реңкті болады. Бірақ осы жалпы түстік дақтарда оларға қарама-қарсы
реңктер: жылыда-суық реңктер, суықта-жылы реңктер кей-кейде қылаң береді.
Әрбір жағылған бояу көрші бояуға ұқсамайтын, оған контрасты болуы тиіс.
Жылы және суық түстердің қатарлас тұруы сыршырайға интенсивті әуен
береді. Сыршырайының міндеті-картинаның жақын және алыс нүктелеріндегі
түстердің айырмашылығын аңғарымпаздықпен ұстай білуінде.
Сыршырайшының палитрасы. Палитра сөзінің екі түрлі мағынасы бар:
біріншісі-суретші бояуларды салып, араластыратын тақта және екіншісі-
қайсыбір суретші жұмыста пайдаланатын бояулардың белгілі бір жиынтығы. Бұл
жерде палитра туралы сөз нақ осы екінші мағынасында айтылады.
Бояу палитрасын пайдалана білу және одан мүмкін нәрсені көбірек алу
әрдайым сыршырайшының асқан шеберлігінің белгісі болып келді және солай
болып қала береді. Бұған үйрену үшін, боялардың мүмкіндіктерін терең
зерттеу қажет. Ал оларды қалай зертеу керек? Кейбір тәжірбиелі педагогтар
боялардың санын күрт шектеуді ең жақсы жол деп есептейді. Егер палитрада
олар тым көп болса, онда бәрі жеңіл де оңай сияқты болып көрінеді, олардың
әрқайсысына тәжірбие жасап жатудың қажеті болмайды. Демек, өзіне әрбір
бояуды жан-жақты сынақтан өткізу, зерттеу қажеттіліктен туатындай жағдай
жасау керек. Мұндай әдіс палитрадағы әрбір бояудың мүмкіндіктерін терең
білуге алып келеді.
Осыған байланысты сыршыраймен айналысудағы бар жоғы төрт бояудан: ақ
бояудан, ашық охрадан, күйдірілген охрадан және күйдірілген сүйектен
тұратын палитрадан бастау ұсынылады. Сөйтіп, табиғаттың бүкіл сан алуан
түстерін, пейзаж немесе натюрморт болсын, тек осы бояулардың көмегімен беру
керек. Бұл оңай шаруа емес, өйткені бұл бояулар жиынтығында ашық сары да,
көк те, қызыл да бояу жоқ. Бұлай жұмыс істеу қиын болады, көп нәрсені
ойластырып, байқап көруге тура келеді. Бірақ осы төрт бояудан-ақ жеткілікті
дәрежеде бай бояу үндестігін алуға болатыны біртіндеп айқындала түседі.
Осындай төрт бояулы палитрадан ең азы 10-15 этюд салынады.
Палитраны меңгерудің келесі кезеңі-тағы екі бояуды-өте ашық көк бояу
мен қызыл қоңыр марсты қосу. Көк және қызыл қоңыр бояулардың пайда болуы
колориттік мүмкіндіктерді едәуір ұлғайтады. Мұндай палитрадан да 10-15 этюд
салыңдар. Содан кейін палитраға екі бояуды-күйдірілген ашық-қызыл қоңыр
қалампыр бояуы мен хромның бұлдыр-жасыл тотығын қосуға болады. Осындай
кеңейтілген палитрадан да 10-15 этюд салыңдар. Мұнан кейін жаңа екі бояу-
көк жасыл және краплак қосылады. Бұл енді айтарлықтай кең көлемді палитра-
онда енді жасыл да, қызыл да, көк те бояулар бар, ашық-сары бояу ғана жоқ.
Тағы да 10-15 этюд жасаңдар. Енді ашық-сары бояуларды да: сары кадмий мен
табиғи қалампыр бояуын қосындар. Енді палитра 12 бояуды қамтиды. Шын
мәнінде бояулардың мұндай жиынтығын толық дерлік палитра деп есептеуге
болады. Мұндай палитрадан тағы да 15-20 этюд жасаңдар.
Бояуларда жасырынған мүмкіндіктерді тереңдете зерттеудің осы бір
курсына бір жылға жуық уақыт кетеді. Бірақ бұл босқа кеткен уақыт болмайды:
кімде ерік-жігер күші мен табандылық жеткілікті болса, бояуларды жақсы
біліп шығады. Толық палитра деген сөзді қалай түсіну керек? Әрбір
суретшіде ол әр түрлі кейде осы айырмашылық айтарлықтай болады. Бірақ
өнердің шедеврлерін аса көрнекті туындыларын жасаған, баяғы заман
сыршырайының ұлы шеберлері Рубенс пен Рембрандт салыстырмалы түрде алғанда
онша көп емес бояулармен жұмыс істегені белгілі. Оның үстіне ол кезде
кейінірек дамыған химиялық ғылым мен өнеркәсіп жасаған қазіргі заманғы
бояулардың көбі жоқ та еді. Ол кезде бояуларды көбіне суретшілердің өздері
дайындайтын. Рембрандт кейбір картиналарды жасау кезінде бір-жоғы жеті бояу
қолданғанын зеттеулер көрсетіп берді.
Атақты совет суретшілері де көбіне шектеулі палитраны пайдаланған.
Мәселен, В.Бакшиевтің көптеген картиналары 13-15 бояумен, А. Рыловтың
пейзаждары 12 бояумен салынған. Полотноларды (майлы бояумен салынған сурет)
сирек кездесетін, түстік байлықпен ерекшеленетін тамаша колорист
(бояулардың үйлесімділігін келістіруші) К.Коровин әдетте бір мезгілде 10-15
бояудан көп қолданбаған көрінеді.
Өте ашық бояуларды қолдануға да көп еліге бермеген жөн. Тіпті кешкі
аспан қаншалықты қызарып тұрғанымен, кадмийге, кобальтқа және краплакқа
ұмтылмай-ақ, аспанның ашық бөліктері үшін күйдірілген сүйек, жасыл топырақ
пен өте ашық көк бояудың ұстамды қоспасын, бұлттар үшін күйдірілген сүйек,
күйдірілген охра мен ақ бояу қоспасын ғана алып, сурет салуға болады.
Суретші Н.Крымов көне голланд шеберінің картинасын өзіне қалай
реставрациялауға тура келгенін былай әңгімелейді: Аспан көкпеңбек болып
тұрды. Ал мен тесікті көгілдір бояумен бітеуге әрекет жасап көрдім-
ойдағыдай болмай, ештеңе шықпай-ақ қойды. Содан мен біртіндеп қарайта
бастадым да жасыл бояумен араластырылған қарақоңыр түсіне дейін жеттім.
Қалғанының бәрі голандиялықта қызғылттау, жирендеу және бұлттар да жирендеу
болды, ал міне осы фонда қара қоңыр аспан өте көгілдір болып көрінеді.
Бояуларды араластыра отырып, олардың кейбіреуі қоспада тұрақсыз
болатынын, соның салдарынан қараятынын немесе, керісінше, түссізденетінін,
бояу қабаты бұзылатынын есте ұстаңдар. Неғұрлым берік және тұрақты бояулар
табиғи топырақтар-охра, қалампыр бояу, умбра, жасыл топырақтар, сондай-ақ
металдардың балқытылған тотықтары-кобальт, хром тотығы көк жасыл, марстар
болып табылады. Сондықтан көптеген суретшілер лимон кадмийі, стронций,
берлин көкшіл бояуы, газ күйесі және шам күйесі сияқты бояуларды
қолданбауға тырысады.
Қара бояу туралы: басқа кез келген бояуға қалай қарасаңдар, оған да
солай қараңдар, белгілі бір түске жету үшін оны бояу қоспаларында
қолданыңдар, бірақ оны қарайтқыш ретінде пайдаланбаңдар. Ең жақсы қара
бояулар күйдірілген сүйек пен жүзім бояуы деп есептелдеді.
Жұмыс істеу үшін палитрадағы реттілік елеулі роль атқарады. Бояулар
әрдайым белгілі бір жүйелікте орналастыруға тиіс. Барлық суретшілер
қабылдаған қандай да болсын бірыңғай реттілік жоқ. Әрбір суретші палитра
бетіне бояуларды өзінше, бірақ әрдайым белгілі бір, өзі үшін үйреншікті
жолмен орналастырады. Бояуларды палитра бетіне орналастырудың ықтимал
варианттарының бірі мынандай: барлық спектрлік түстер ақ бояудан сол жаққа,
ал барлық топырақ түстес бояулар және қара бояу оң жаққа, орналастырылады.
Қабылданған реттілік үйреншікті жайға айналады да суретші жұмыс үстінде
қажетті бояуды қылқаламмен палитраға тіпті көз тастамай-ақ, алады. Оның
назары басты сыршырайлық міндеттерді шешуге аударылады.
1.1 Бейнелеу өнерінде өнерінде табиғат жанырының дамуы
Сыршырай жанырлары. Сыршырай-бейнелеу өнерінің неғұрлым бай әрі
толысқан түрі, онда бейнелеудің сан алуан мол құралдары қолданылады.
Суретшілер өнердің ұшы-қиырсыз осы саласынан көбіне өздері сүйген әуендер
мен тақырыптарды таңдап алады. Біреулері портреттер жазғанды ұнатады,
екіншілері пейзаждарды, үшіншілері тарихи, соғыс немесе тұрмыстық
көріністерді бейнелеуге құштар. Бейнелеу өнерінің бұлай сапталуы жанрларға
бөліну деп аталады. Жанр сөзі француздың Qenre-түрі немесе тек сөзінен
шыққан. Сыршырайда мынандай жанрлар бөлінеді: натюрморт, пейзаж, портрет
және тақырыптық картина. Айта керек, соңғы жанр көбінде жанр делінеді, ал
картиналар жанрлық картиналар деп аталады.
Табиғат. (Pausadeдеген француз сөзінен шыққан)-бұл ландшафты,
табиғатты бейнелеу. Пейзаж дербес жанр ретінде, Қытай, Жапонияда және басқа
Шығыс елдерінде (VII-X ғасырларда) Европадағыдан ертерек қалыптасты.
Европалық сыршырай ол XVII ғасырларда, алдымен Италияда пайда болды, ал
содан кейін Голандияда ерекше жоғары дамыды. Орыс өнерінде пейзаждың
гүлденуі XIX ғасырдың соңына тұспа-тұс келеді (И.Левитан, К.Коровин,
Н.Рерих және басқа да көптеген суретшілер). Табиғатты-қайсыбір жерлерді жәй
айнытпай бейнелей салу емес, онда суретшінің сезімдері мен ойларын берудің
үлкен мүмкіндіктері жатыр. Адам өмірімен салыстырып қарағанда табиғат өмірі
мәңгілік сияқты болып көрінеді. Бұлт торлаған аспан, теңіз толқындары,
ормандармен таулар жүздеген, мыңдаған жылдар бұрын қандай болса, сондай
күйінде қалады. Бірақ осы бір өзгермейтін табиғатты алуан дәуір суретшілері
түрліше көріп, түрліше бейнеледі. XVII ғасырдағы голланд суретшілерінің
картиналарында теңіз үнемі дерлік романтикалық сарынсыз болып келеді, олар
табиғат сұлулығын іңкәрлікпен қызықтауға бейім емес. Олар үшін теңіз-сауда
мен жұмыс орын, тіршілік қаракетін іздестіретін кеңістік.
Біздің атақты маринисіміз Айвазовскийде теңіз-әрдайым дерлік үрейлі
дүлей күш, мөлдірлеу құпия сырлы тұңғиық. Орасан зор толқындар қия
жартастарға лап қояды. Адамдар, тіпті кемелердің өзі де-осынау қарһарлы,
өлшеусіз қуатты стихияда өте кішкентай, дәрменсіз де қорғансыз. Оның
картиналары әсем стихияға деген тәнтілікке, романтикалық сүйіспеншілікке
бөлінген. Бір табиғат мотивтің өзі суретшінің қылқаламынан мүлде басқа
толысуға, басқаша түске ие бола отырып, шебердің талғамын, көзқарастарын,
көңіл күйін береді. Оның үстіне, мәңгілік табиғат тіршілігіне уақыт
өтуімен бірге жаңа әуендер енеді, табиғат адамның әсерімен өзгеріп отырады.
Темір жолдар, автомабиль жолдары, жоғары вольтті электр желілерінің
сорайған діңгектері мен сымдары, аспанда ұшқан реактивтік самолеттің
будақтаған ізі-осының бәрі бүгінгі күннің көрнісі. Мұны қазіргі заманғы
суретші аңғармай тұра алмайды.Табиғаттың көз ұшына кетіп жатқан кеңістік
сезілуге тиіс, ал әрбір зат, әрбір ағаш өзіне тән белгілерімен көрінуге
тиіс. Бейне бір ағаштың жеке-дара портретін-діңгегін, бұтақтарын,
ағаштардың ұшар басының, жапырақтардың және жапырақ топтарының сипатын беру
керек. Ағаштың суреті келесі күні сурет пен түпнұсқаның арасындағы дәлме-
дәл сәйкестікті еш қиындықсыз табуға болатындай етіп салынуға тиіс.
Ағаш-бұтақтар мен жапырақтардың кездейсоқ үйінділері емес, осы
элементтердің өте сымбатты жүйесі. Егер суретші мұны сезінбесе, онда
суретті аяқтай отырып, ол бейнеленген ағаштың белгілі бір бөлігі үшін
модель қызметін атқарған бұтақтардың және жапырақ топтарының қайда тұрғанын
білмейтін болады. Жақсы суретте басты бұтақтармен жапырақ топтарының
мөлшері мен өзара орналасуы дәл берілуге тиіс. Мұның үстіне, суретші
силуэтті ғана емес, сонымен бірге ағаштың көлемін де беруге ұмтылады.
Әрине, ағаштың суретін дәл салу туралы айтқанда, біз әрбір жапырақшаны
бейнелеуді көздеп отырған жоқпыз. Бірақ жапырақтарды бейнелеудің біздің
алдымызда қандай ағаш тұрғанын бірден түсінуге мүмкіндік беретіндей
графикалық шешімін табу керек.
Жердің суретін салған кезде оны көрермен горизонталь және көрерменнен
қиырға кетіп бара жатқан жазықтық ретінде қабылдауын қадағалау керек. Бұған
жазықтықтың картина төріне қарай кетуін баса көрсететін горизонталь
бөліктер жәрдемдеседі. Табиғатты игеруге микропейзаждардың, яғни кіші
табиғи формалардың-тастардың, жер қыртыстары бөліктерінің, бұтақтардың,
шөптердің суретін салу көмектеседі. Бірінші пландағы мұндай детальдар
табиғатты жан бітіреді. Шалғайдағы таулар да өзіне тән сыртқы тұрпаты бар
жәй дақ емес. Суретші олардың құрлысын, формаларын, жарықпен білінетін
пластикасын ажырата алуға тиіс.
Табиғатта судың үлкен маңызы бар. Айнадай жылтыр судағы шағылыстарды
құру жөнінде Перспектива тарауында айтылып кетті. Бұл арада толқып жатқан
суға назар аударамыз. Желдің күшімен су бейне бір дөңес және майысқан
айналардың шоғырына айналғандай болады. Сондықтан тұтас шағылысқан бейнелер
бұзылып, үзіледі де бар болғаны толқындардың өркештерінде және олардың
арасындағы жылғаларда ғана сақталып қалады. Толқындардың бізге қараған
құлама жалдары негізгі шағылысқан бейнесін көрсетеді. Толқындар жоғарыдан
дерлік қабылданатын, бақылаушыға таяу жерде бұл үзіктер мейлінше аз болады;
алысырақта олар басым болады, ал негізгі шағылысу мүлдем дерлік жоғалады.
Толқынның формасы қатаң заңдылықтарға бағынады, сондықтан оны,ағаштың
формасы сықылды ,зерттеу керек. Әсіресе жағаға ұмтылған толқындардың
құрылмын мұқият ұғып алу керек, мұнда олар алдыңғы толқынның кейін тепкен
суымен кездесе отырып, үшкір көбікті жотасы бар шыр көбелек дөңгеленген
иірімге айналып, оның бір бөлігі желмен толқынның артқы бетінде жоғалады да
оны өрнекті көбікпен әшекелейді.
Бұлттардың формасы мен табиғатын да ұғыну керек. Бұлттар вертикаль
жазықтықта жабысып тұрмайды, олар жердің дөңгелек бетіне параллель
кеңістікте бейне бір ілініп тұрғандай болады. Табиғаттың суретін салған
кезде ең алдымен бейнеленетін көріністің шегін анықтап алу керек. Сурет
салуды жаңа бастаған суретші алғашқы кезде көрсеткіш тетікті-ортасынан тік
бұрышты тесік кесіп алынған картонды немесе қағазды пайдалана алады.
1.2 Табиғат жанырының түрлері: индустралды, қала табиғаты, ауыл
табиғаты т.б
Этюд салу үстіндегі жұмыс. Этюд (французша etude сөзінен шыққан)
сөзі зерттеу мағынасында аударылады. Заттың өзіне қарап салған этюдті-
қолға қылқалам ұстаған суретшінің белсенді пайымдауы мен ой толғауы деп
айтуға болады.Заттың өзіне қарап этюд салу жұмысы процесінде ол табиғатты
зертейді, өмірден бақылап-байқағандарын жинақтайды әрі сонымен бірге
сыршырадікін материалдарды зерттейді, техникалық дағдыларға ие болады.
Этюд салу үстіндегі жұмыстың мақсаты - өмір мен табиғаттың
құбылыстарына жете көз тастап, шынайы беру, бұл құбылыстар сурет салушының
бойында тудыратын сезімдерді айқын да дәлме-дәл білдіру. Н.Рерих табиғатта
көргенді бейнелей білу маңызды, бірақ бейнелегің келетінді көре білу одан
да маңызды деген болатын.
Кейде ысылмаған әуесқой этюд үшін мотивті ұзақ уақыт таңдай алмайды.
Оған қызықты бірдемені табу үшін бір жаққа алыс кету керек, өйткені оны
күнделікті қоршап тұрған нәрселердің бәрінің әсерлілігі шамалы сияқты болып
көрінеді. Көре білу дегеніміз толық жатқан заттар мен құбылыстардың ішінен
ең маңызды, елеулі және сипатты нәрсені бөліп, іріктеп ала білу.
Нағыз суретші ең елеусіз және күнделікті нәрсенің өзінен көп жағдайда
қызықты нәрсені көріп, оны өз полотносында көрсете алады. А. Рылов міне
былай деп жазады: Саяжай шеңберінен бояулармен ұзак, шықпай-ақ мен
рахаттана этюдтер салдым. Мен енді этюдтер үшін мотивтерді өзімнің
маңайымнан, әрі қанша керек болса да, табуды үйрендім. Қызықты да ойламаған
композицияларды тауып аламын: бір жердің өзі, күн мезгіліне, жарыққа және
көру нүктесіне байланысты түрлі картиналар тудырады. Композициялардың тұтас
бір қоймасы дерсің, оларды тек табу керек. Этюд салуға кірісе отырып,
Левитанда ағаш немесе Айвазовскийде теңіз қалай салынғанын еске түсіріп
жатудың керегі жоқ. Бұл жұмыстағы басты нәрсе - жанды, тікелей әсерлер алу.
Тәжірибесіз сыршырайшылар көбіне суретке аз көңіл бөледі. Бұл үлкен
қателік. Этюдтегі сурет дұрыс әрі дәл болуға тиіс.
Этюд композициясын табиғаттың өзі және оны белсенді, творчестволықпен
қабылдау тудырады. Этюдті компановка жасау кезінде қатаң симметриядан аулаң
болыңдар, бірақ сонымен бір мезгілде оның бір жағын тым көбейтіп
жібермеңдер-композицияның тепе-теңдігі күрт бұзылады. Егер көкжиек этюдті
дәлме-дәл қақ, бөлсе, бұл да жақсы емес. Сурет салуды бастай отырып,
суретші пейзаждың қай бөлігі этюдқа кіретінін, негізгі элементтер-жер,
аспан, орман және басқалар қалай орналасатынын айқын анықтап алуға тиіс.
Бейнелеу объектісі басты бұрмай-ақ бір қарағаннан қамтылатындай болуға
тиіс.
Этюдті салумен қанша уақыт айналысу керек? Бұл суретші өз алдына
қойып отырған міндеттерге, ол жұмыс істейтін жағдайларға және ең алдымен
жарыққа байланысты. К.Коровин міне былай деп жазады: натураны зерттеу үшін
ұзаң уақыт салу қажет әрі пайдалы, бірақ кейде жердің аспанға қатынасын
дұрыс ұстап қалуға үлгеру үшін өте шапшаң салу керек
Егер сендердің міндетің - табиғаттың қандай да бір шапшаң өтіп жатқан
күйін қағазға түсіріп қалу немесе негізгі түстік қатынастарды ұстап қалу
болса, онда 10-15 минут ішінде шағын көлемді (открытканың келеміндей) этюд
салынады. Мұндай этюд нашлепка деп аталады. Әдеттегі бір сеанеты этюд
ашық, күнгі ауа райында 1,5—2 сағатқа созылады. Онан ары қарай жарықтың
өзгеруінен бүкіл картина басқаша бола бастайды. Жарық салыстырмалы түрде
алғанда елеусіз өзгеретін бұлтты ауа райында бір сеанста үш сағат жұмыс
істеуге болады. Көптеген суретшілер ұзаққа созылатын, көп сеансты этюдтарды
дұрыс көреді. А. Рылов өз жұмысын міне былай сипаттайды: Бірінші сеанс
суретке кетеді. Екінші сеанста барлық қатынастардың жалпы пландарын салу
жасалады. Үшінші және төртінші сеанстар - бұрын белгіленген пландарды
детальдау. Жұмыстың мұндай жүйесі кезінде суретші бірнеше этюдтарды қатар
жүргізеді. Оларды белгілі бір сағаттарда және табиғаттың белгілі бір күйі
кезінде бастай отырып, суретші олардың әрқайсысын тиісті уақытта және
табиғаттың сондай жай-күйінде қайта қолға алып, оларды осылайша жалғастыра
береді. Нашлепкалар мен ұзаққа созылатын этюдтерді салу жұмысын
үйлестіріп отырған пайдалы, өйткені осы түрлердің әрбірінің өз
ерекшеліктері бар.
Этюд салу үстіндегі жұмыстың бірізділігі алуан түрлі болуы мүмкін.
Кейбір суретшілер этюд салу үстіндегі жұмысын ең айшықты және белгілі өң-
түстерден бастайды да ең күңгірт және ең ашық түстерді түсіреді, ал оларға
қарап барлық жартылай өң-түстерді теңестіреді. Екіншілері ең қызықты жерден
бастап сала отырып, қабылдау неғұрлым өткір және дұрыс болған кезде тың
күшпен ең басты нәрсені түсіріп қалуға тырысады. Сонымен, этюд салу жұмысын
бастау және жүргізу түрліше болуы мүмкін, бірақ екінші дәрежелі нәрседен
бастамай, дұрыс негізгі қатынастарды бірден алуға ұмтылған жөн. Оқтын-оқтын
кейін шегініп, жұмысты біршама қашықтықтан, оны заттың өзімен салыстыра
отырып, бағалау мүмкіндігі болуы үшін түрегеп тұрып салған жақсы.
Түрлі жарық жағдайында бір мотивті бірнеше рет салған пайдалы. Содан
кейін этюдтарды салыстыру керек. Ашық күнгі тал түсте салынған табиғат
кешкі табиғаттың жарығырақ болуға тиіс, сұрғылт ауа-райында жасалған
табиғатта жарық пен көлеңкенің күрт айырмашылығы байқалмауы керек.
Салыстыру үшін қатар қойылған олардың бәрі табиғаттың сол жай-күйіне тән
жалпы түстік құрылысты дұрыс беруге тиіс.
Егер этюдта сурет салушыға табиғаттың жай-күйін де, оған
автордың көзқарасын да бере білудің сәті түссе, этюдті аяқталған деп
есептеуге болады. Оның өзінде біреуінде кейбір бөлшектер (егер олар жалпы
әсерді күшейтетін болса) мүқият салынса, екіншісінде – бөлшектерді нақтылап
жатпай, сыршырайлы кең тұрғыда шешілген.
Аязда майлы бояумен жұмыс істеу туралы бірнеше сөз. Мұндай
жағдайларда суретші сурет салатын бояулар алдын ала кейбір өңдеуден
өткізуді талап етеді. Түтіктің ішіндегіні, оның төменгі жиегін кейін
қайырып және қалпағын бұрамай, шыны бетіне қысып шығарады. Скипидарға аздап
мастика және даммара лагын қосады да осы қоспамен қысып шығарылған бояуды
қаймаң концистенциясына дейін сұйылтады, содан соң оны түтікке қайта
салады. Этюд салу кезінде еріткіш ретінде таза (дұрысы авиациялық) бензин
пайдаланылады. Мұның бәрі аязда бояу қоюланатын, ал қар түскен кезде тіпті
тас сияқты қатып қалатын болғаңдықтан жасалады. Бензин бұрын сұйылтылып
қойған бояуларға араластырылады да кейін буланып ұшып кетеді. Мұндай жұмыс
кезінде қажеттілігіне қарай қатып қалғандарын ауыстырып отыру үшін,
әдеттегіге қарағанда көп қылқаламдардың болғаны дұрыс.
Шығарманы салу үстіндегі жұмысы. Этюд әрдайым талапкер суретші
творчествосының басы мен аяғы бола бермейді, көбіне ол өз композициясын
сюжетті картинаны жасауға ұмтылады. Шығарманы жасау — қиын, уақыты жағынан
ұзақ жұмыс. Ол шығарманың бейне бір іргетасы, негізі болып табылатын түпкі
ойдан басталады.
Оның пайда болу көздері күрделі, сан алуан, бір-біріне ұқсамайды:
мұнда суретшінің өмірлік, тәжірибесі ішкі жан-дүниесі, оның идеялық
позициялары, көркемдік бейімділігі, көру әсерлері жымдасып жатады. Түпкі ой
пісіп-жетіліп, айқындалып, болашақ, шығарма туралы қандай да бір нақты көз
алдына елестетуге пайда болған кезде, оны бейнелеуге жолдарын
іздестіру,эскиздерді компоновка жасау басталады.
Эскизде табылған композиция негізінен суретшінің қанағаттандырған
кезде, ол өз эскизін торлар бойынша үлкейте отырып, картон деп аталатынды
(болашақ картинаның толық көлеміндегі суреті) жасайды. Бұлай үлкейту
көптеген нақтылаулар мен өзгерістерге түрткі болады. Картон түзетіліп,
сурет одан кенеппен ауыстырылған кезде тікелей шығарманы жасау үстіндегі
жұмыс басталады.
Толып жатқан ондаған және тіпті жүздеген этюдтер салып болғанына
қарамастан, шығарманың тікелей жасауға кірісе отырып, суретші мұның әлі де
жеткілікті емес екенін аңғарады, жиналған материал оған толық емес, үстірт,
тіпті қарама-қайшы сияқты болып көрінеді. А.Пластов былай дейді: Шығарманы
бастауға бел байлау үшін көптеген этюдтар керек болса, ал күш-жігер бағытын
да, көлемді де, сапаны да, материалдар құрылысын да өктем мәжбүрлеп таңатын
болашақ, шығарманың алғашқы контурларын түсірген кезде олар одан да көбірек
керек.
Типтеудің, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
6
1 кескіндеменің Бейнелеу өнерінде даму
тарихы
10
1.1 Бейнелеу өнерінде табиғат жанырының дамуы
20
1.2 Табиғат жанырының түрлері: индустралды, қала табиғаты, ауыл
табиғаты т.б
23
1.3 Қазақстан суретшілерінің шығармашылығындағы табиғат жанры 29
2 Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеті және жастарды тәрбиелеуінде мәні
2.1 Дала сыры атты дипломдық жұмыстың таңдалуы,
мақсаты мен міндеттері
39
2.2 Майлы бояудың техникасы және техналогиясын қолданылатын
құрал-жабдықтары
45
2.3 Табиғат туындылары арқылы жастарды тәрбиелеуде туған жерге
деген отанға сүйеспеншілігін арттыру әдістемесі бойынша сабақ
жоспарлары
57
2.3.1 Тақырыбы: Бейнелеу өнерінде табиғат көрінісін бейнелеу
арқылы эстетикалық тәрбие беру
57
2.3.2 Тақырыбы: Жас суретші атты үйірме жоспары
59
2.3.3 Тақырыбы: Бейнелеу өнерінде түстану және бояу
үйлесімділігінің ерекшіліктері
61
Қорытынды
64
Қолданған әдебиеттер
66
Қосымша
69
Кіріспе
Қазақстанның дамыған елдер деңгейіне жетуіне ықпал етер бірден- бір
құдірет - білім және білімді ұрпақ. Қазіргі таңда көп ұлтты мемлекетіміздің
алдында тұрған міндет - біріншіден біртұтас білім кеңістігін қалыптастыру
болса, екіншіден - халық педагогикасын оқыту үрдісінде пайдалана отыра,
ұлттық тәрбие беруде оқушылар бойына адамгершілік, ұлтжандылық қасиеттерді
қалыптастыра отыра, болашақта еліміздің тізгінін ұстайтын жастарды
тәрбиелеп шығару. Халқымыздың ұлттық мұрасын ұрпақ тәрбиесінде алатын орны
ерекше. Ерекшелігі сол: өсіп келе жатқан жас жеткіншектерді есті, адал,
еңбекқор, парасатты, қайырымды, мейірімді болсын деген үмітпен ата-баба
тәлімін әрқашан мұра тұтып келген.
Халқымыздың ұлттық мұрасын оқу-тәрбие ісімен ұштастыру-басты парыз.
Егеменді еліміздің ертеңі жас ұрпақты әдепті, адамгершілігі жоғары болып
өссін десек, ұлттық тәлім-тәрбие тағылымын басшылыққа алуымыз керек.
Қоғамның негізгі мәселелерінің бірі прогрессшіл дәстүр болып саналса
да, ол әр халықтың алдыңғы қатарлы салт санасы, көркем шығармашылық көз
қарасы - әдет ғұрпы, мәдени байланыстар болып табылады. Халықтың әдет
ғұрпы, тарихымен дүние танымымен зерделеп жаңаша көз қараспен шығармашылық
дамыту негізгі мақсаттардың бірі. Осы орайда мектеп оқушыларыда арнайы
үйірмеде сыршырай техникасыдамытуда және көркем білім берудегі әсемдік
арттыруда, өзекті мәселе ретінде туындап отыр.
Дипломдық жұмыстың тақырыбымен: бейнелеу өнері түрлері туралы түсінік
беру; түстану ерекшіліктері; табиғат көрінісін бейнелеу сабақ жоспарлары
жүргізілді. Осы қарастырылған сабақ жоспарларында келесі мақсаттар алға
қойылды:
-бейнелеу өнері түрлері туралы түсінік беру - оқушыларды бейнелеу
өнері түрлерімен толық таныстыру. Графика, сыршырай, мүсін, қолөнер,
дизайн, саулет өнері жайлы мағұлмат беру.
-түстану ерекшеліктері - бояу түрлерімен таныстыру, олардың
қасиеттерін білуге үйрету. Ұлттық нақыш бояулар жайлы әңгімелеу, көркем
туындылармен таныстыру.
-табиғат көрінісін бейнелеу - оқушыларға табиғат көрнісін бейнелеудің
үлгілерін үйрету. Табиғат көрінісін бақылап этюд жазуға бейімдеу. Қоршаған
ортадағы табиғатты тікелей көріп бейнелеуге, оны сезіммен қабылдауға
оқушылар дағдысын қалыптастыру.
Осы мақсаттан төмендегі міндеттер туындайды:
-тәрбиелеу және дамыту іс-әрекетін дамыту;
-құзыреттілікті қалыптастыру және дамыту;
-оқушы жеке тұлғасының қалыптасуына көмектесу;
-мақсат-мүдделері мен шығармашылық қабілеттерінің байқалуы мен
қалыптасуына жағдай жасау.
Дипломдық жұмыс барысында ғылыми еңбектерге талдау жасалды. Осы
орайда Англия табиғат кескіндемесі, Барбизон мектебі, импрессионистер, орыс
суретшілері және Қазақстан суретшілерін еңбектері терең зерттеледі. Келесі
көкейкесті мәселе дипломдық жұмыстың тақырыбы себепші болған Дала сыры.
Осы салада туған жердің тарихы, аймақтың тарихы, климаттық ерекшелігі
тереңірек қарастырылды. Табиғаты әсем киелі жерлердің бірі..
Ежелгі бейнелеу өнеріндегі мәдени рухани мұралардың алатын орыны
ерекше. Қола дәуіріндегі жартастар бетіне салынып, кілегей қоңыр
қабыршақпен жабылып қалған суреттердің өзіндік ерекшіліктері бар. Ертедегі
адамдар жартастың тегіс бетіне қатты да үшкір тас құралдармен жануралар,
күн бейнелі адамдар суреттерін, соғыс арбалары мен шайқас көріністерін
салған. Жартастарындағы суреттер-петроглифтердің саны және әр алуандығы
жөнінен Қазақстан әлемдегі мұраға бай мемлекеттің бірі. Қола дәуірінің
тасқа қашалып салынған қайталанбас суреттері Сарыарқаның кең аймағындағы
қойтастарда тұнып тұр. Ашық аспан астындағы ғажайып галерея, бір ғана
қошқарда, жылыкөлде, құсшыда астам суреттер бар. Ақтоғай, Ақсу-Аюлы, Атасу
өңіріндегі біздің заманымызға дейінгі XIII-VII ғасырларға сәйкес келетін
ірі тарихи мұралар (обалар, зираттар кешені, таңбалы тастар, бейнелі
мүсіндер) сол кезеңнің өзіндей-ақ бұл аймақта металл өндіру мен қолөнердің,
егіншілік пен мал шаруашылығының, сәулеттілік пен құрылыстың жоғары сатыда
өркендегеніне айғақ болып отыр.
Ата-бабаларымыздың рухани-мәдени мұраларының тарихи ескерткіштермен
ғана шектелмейтіні мәлім. Ал эстетикалық тәрбиенің міндеті жас ұрпақты
өмірдің барлық салаларындағы адамның өмірі мен тұрмысындағы, еңбектегі,
көркем өнеріндегі, табиғаттағы, халық өнерінің тарихи дәстүріндегі сұлулық
пен әсемдікті көре білетін, байқауға алатын азамат тәрбиелеу. Ал күнделікті
өмір мен табиғаттағы әдемілікті түсіну, бақылау, байқау, пайдалану үшін
жастардың халық өнеріндегі, ұлттық тарихи дәстүрдің танымдық қасиеттері
жоғары салауатты өнердің түрлі салаларын жанға рухани азық, ләззаттын ала
алатын, сезім-түсігі ұшқыр, ақыл ойы алғыр, терең білімді азамат болуы
керек. Осындай ұрпақтың өмірге, тарихи дәстүрге, ұлттық өнерге эстетикалық
көзқарасы оның өмір мен қызметінің барлық саласында көрініп тұрады.
Сухомолинскйй: Бала сұлулықты сезініп, оған қуанатын болсын, онда
бейнеленген образдар оның жүрегі мен зердесінде мәңгі қалатын болсын-деп
жазған екен. Әсемдік санаты заңғар жазушының шығармаларында табиғатты
сипаттауда, мінез - құлық қарым –қатынасты суреттеуде де басты рөль
атқарады.
Жас өскінге эстетикалық тәрбие беруде басты назар аударуға лайықты
нәрселердің бірі- табиғат сұлулығы. Табиғат сұлулығы М.Әуезовтың Оқыған
азамат, Қыр суреттері, Көксерек, Қараш-Қараш сияқты шығармаларында
көрініс табады. Майдың күні. Көк жетіліп, көк жапырақ молайған. Жаңа
шыққан алкүрең жасыл шөппен дала жасарған... Жасыл кілемнің түріндей көрікті
далада әр жерге шашырап шыққан қызғалдақтың сары гүлдері көз қуантып жайнап
тұр осындай қуатты сезімнен туған суреттеулер адамның эстетикалық
көзқарасын ұлғайтып, талғамы мен сезімін қалыптастырады. Табиғат сұлулығын
көз алдымызға тайға таңба басқандай әкеледі.
Жапырақ жетілген жас қайың, өзекті қуалап өскен ұзын тоғай, ойнамалы
жүйрік өзен, толқындаған жасыл шалғын, өзектің екі жағындағы
қатарланғанбиік жартас, өзен бойындағы ойнап ұшқан жыршы құстардың бәрі-
сайды жаңа түскен кел іншектің отауындай жайнатады.
Суретшінің бояумен жазған суреті, жазушының сөзбен салған суреті
өрнектелген табиғаттың сұлулығын көз алдымызға әкеледі. Осы сұлулықты
сезген оқушының бойында сұлулық сезім оянады, табиғатқа деген эстетикалық
сезімі шыңдалады. Айналасын қоршаған табиғаттың берген сыйын аялауға
үйренеді,оқушының эстетикалық құштарлығы қалыптасады.
Сондықтан біз халқымыздың мәдени-рухани мұрасындағы ұлттық өнердің
танымдық-эстетикалық дамуын үлкен парасаттылық, жоғары кемелдік биігінен
көруге тиіспіз.
1 кескіндеменің Бейнелеу өнерінде даму тарихы
Сыршырай-өнер әлеміндегі орасан зор, өзіне еліктіріп әкететін,
сиқырлы аймақ. Ол адамзат дамуының таң шапағында, біздің тарихтан бұрынғы
ата-бабаларымыздың үңгірлерінде өнер дүниеге келді. Сан ғасырлар бойына
суретшілердің басшылыққа алған идеялары, олардың ұмтылыстары өзгеріп
отырды, бір стильдің орнын екінші стиль басты, бірақ бәрі бір сыршырайды
жасап, дами берді.
Басқа өнерлердің арасында сыршырай суретшінің қырағы көзі шалғанның
бәрін мейлінше толық бере алса керек. Сан жүздеген жылдар бойы ол
табиғаттан үйреніп, дүниені қызғылықты ететіндердің бәрін –бейнелеудің
таңдай қақтыратын жаңа әдістерін ойлап тапты. Оның бейнелеу құралдары
шексіз бай бола бастады. Сызықтардың өте батыл жүргізілуі, бояулардың бай
үндестігі, жарық пен көлеңкенің батыл, күтпеген контрастары, бейнеленіп
отырған нәрсені орналастырудағы ойлы мөлшерлестік және айқын логика,
қиялдың қызықты құбылмалылығы-осының бәрі сыршырайға өз міндеттерін шешу
үшін берілген. Рыцарь сауыттарының жылтылын, жібек маталардың асқан
әдемілігін, көз жанарының дымқылдануын, жас қыз денесінің нәзіктігін және
ағаштардың дөрекі қабығын көзге түсетіндей етіп беру тіс қаққан сыршырайға
қиындық келтіре қоймайды. Кең жайылған емендердің қуатын, көктемгі
қайыңдардың жан жадыратар жасыл жапырақтарын, қаҺарлы да асқақ аспанды,
мөлдір-сұр тұманды және айлы түндердің тылсым, жұмбақ әлемін, буырқанған
көк теңізді сендерге қызықты, сан қырлы сыршырай өнері көрсетіп бере алады.
Ал ең ғажабы бұл емес! Бар ықыласымен берілген суретші шапшаң, батыл
да нәзік қимылмен кенеп бетіне қылқаламмен бояу жағады –міне енді одан
сендерге тірі адам көз тастайды! Суретші оның жүзіндегі көзге шалына
қоймайтын ой нышандары мен құштарлықтарын таңғажайып қырағылықпен кенеп
бетіне түсірген және бір мезгілде сендерге оның жан-дүниесін ашып берген.
Сыршырайдың ұлы мәні мынада: ол сансыз жүректерді бір мәнді ойда, бір
күшті сезімде бірге соғуға мәжбүр етеді. Ол шапшаң, бірден әсер етеді, оның
тілі халықаралық тіл: оған аудармашылар қажет емес. Оның алдында уақыттың
өзі кеңінен шегінеді. Аса көрнекті совет суретшісінің бірі А.Пластов
сыршырайы туралы осылай шабыттана айтады.
Сыршырай-бұл майлы бояулармен жасалған және багет- рамкаға салынған,
біз музейлерде қызықтайтын картиналар ғана емес, сыршырай ұғымы кең әрі
мейлінше сан алуан техниканы қамтиды, мысалы: түрлі сулы бояулармен
–темперамен, гуашьпен, акварельмен салынған сыршырай болады. Тіпті аздап
боялған суретке (пастель) ауысатын сыршырай бар, жартылай гравюра-сыршырай
(монатипия) бар. Мұның бәрі станоктік, яғни станокта (мольбертте) жасалатын
сыршырай. Монументтік сыршырай да болады. Оның үлгілерін біз ғимараттардың
қабырғаларынан көреміз, мұндай сыршырай арнайы техникада-әк сүтіне
араластырылған бояулар мен жаңа сылақ бетінде жиі жасалады (фреска). Мүлдем
бояусыз-ақ істелетін өзінше ерекшелігі бар монументтік сыршырай да бар.
Бейне түрлі материалдардың алуан тусті кесектерінен жасалады. Сондай-ақ
жарықтанатын сыршырай шыныдан жасалған картинадан өтіп түрлі түсті жарық
түсіретін сыршырай да болады (витраж).
Сыршырай шығармаларын орындаудың алуан түрлі техникалардың
қарастыруға көшпестен бұрын түстанудың кейбір мәселелермен танысалық.
Түстану жөнінде бірер сөз. Түстану-түс туралы ғылым –бояулармен істес
болатын суретші таныс болуға тиісті көптеген мәселелерді зерттейді. Күннің
ақ жарығы шын мәнінде өте күрделі екен және көптеген түстердің тұратыны.
Нәзік күн сәулесін шыны призма арқылы өткізген кезде ол бұзылып отырып,
спектр деп аталатынды, яғни түстердің үздіксіз қатарын құрады, мұнда олар
мынадай тәртіппен орналасады: қызыл, қызғылт-сары, сары-жасыл, жасыл, жасыл-
көгілдір, көк, күлгін түстер. Олардың арасында қатаң шекара жоқ: сары-
жасыл, мысалы: жасылға жасыл жасыл-көгілдірге және т.б. елеусіз ауыса
береді.
Біз көретін заттардың түсі оларға түскен ақ жарықтың тек қайысы бір
бөлігін, яғни спектрдің қайсыбір бөлігін ғана шағылыстыруға, ал оның екінші
бөлігін жұтып қоюға олардың қабылеттілігімен анықталады. Бұл құбылыс
іріктеп жұту деп аталады. Мәселен, жасыл дене спектрдің жасыл бөлігін ғана
шағылыстырады, ал қалған сәулелерді бойына сіңіреді. Егер осы денеге қызыл
шыны арқылы қарайтын болсақ, ол бізге қап-қара болып көрінеді, өйткені
қызыл шыны кезегінде дене шағылыстырған жасыл сәулелерді жұтып қояды.
Барлық спкетрдің түстері және күн спектрінде жеткізпейтін қара қызыл (ең
шеткі қызыл және күлгін түстердің аралығындағы) түстер, түстердің
хроматикалық (түстік) шкаласы деп аталады. Ал ақ заттар бүкіл спектрді
шағылыстырады, ал қара заттар керсінше, бүкіл спектрді жұтып қояды. Егер ақ
және қара бояуларды алып, оларды түрлі пропорцияларда араластырса, таза
ақтан, қараға дейінгі толып жатқан сұрғылт-ақ түстер шығады. Бұл түстердің
басқа шкаласы-ахроматикалық (түссіз) шкала болады.
Ахроматикалық түстер бір-бірінен тек бір белгісі бойынша-ашықтығы
(ашық-сұрғылт немесе қара-сұрғылт) бойынша ерекшеленеді. Хроматикалық түс,
ашықтығы жағынан ерекшеленумен қатар, тағыда екі басты белгілермен түстік
өнмен және қанықтылықпен сипатталады. Түстік өн-бұл қызыл, сары және
т.б. сөздермен анықталатын нәрсе және мұның өзі бір түсті екіншісімен
ерекшелік тұрады. Бірақ қызыл таза немесе ахроматикалық, мысалы: сұрғылт
қоспасы бар болуы мүмкін. Соның өзінде ол бәрі бір қызыл болып қалады-
сұрғұлт қоспа оның түстік өнің өзгертпейді. Егер осындай ашықтықтағы
сұрғылт түсті алсақ, онда жаңа (араластырылған) қызылдың ашықтығы да
өзгермейді. Алайда түс қалай дегенмен басқаша болады: онда оның үшінші
белгісі-қанықтылығы өзгереді. Ахроматикалықтың қоспасынан хроматикалық
түстің қанықтылығы азаяды. Мұндай қаспада ахроматикалық түс не ғұрлым аз
болған сайын оның қанықтылығы да арта түседі.
Сонымен, барлық хроматикалық түс үш параметрмен – ашықтылық пен
түстік өнмен және қанықтылықпен сипатталады.
Хроматикалық түстерді жылы және суық түстер деп шартты түрде бөледі.
Жылы түске спектрдің сары-қызыл бөлігі, ал суық түске көк-көгілдір бөлігі
жатады. Бұл топтар өзінің жылы және суық түстер деген атауын бірі күн мен
от түсімен ойша байланыстырылу, екіншісі-аспанның, су мен мұздың түсімен
ойша байланыстыру арқылы алған. Күлгін және жасыл түстер аралық жағдайға ие
болады және алуан түрлі нақты жағдайларға, үйлесімде байланысты бірде жылы,
бірде суық түске жатқызылуы мүмкін.
Егер бүкіл көршілес түстер біртіндеп өзгере отырып, бірінен-бірі
екіншісіне ауысатын спектрлік бөлісуді алып, сақинаша исек, онда бұл сақина
бірікпейді, себебі, жоғарыда айтып өткеніміздей, шеткі түстердің қызыл және
күлгін түстердің арасында өтпелі қызыл-күлгін (қара қошқыл) түстер
жетіспейді. Егер оларды қоссақ, шеңбер бірігеді. Мұндай түстік шеңбер бізге
түстер жөнінде көп нәрсені түсінуге көмектеседі.
Кез келген хроматикалық түске қоспа күйінде алдымен ахроматикалық (іс
жүзінде қараға жақын) түс беретін басқа түсті іріктеп алуға болады.
Түстердің мұндай жұбы қосымша түстер деп аталады. Мәселен, қызыл-күрең
түске жасыл-көгілдір, сары-жасылға қан қызыл-күлгін қосымша болады және
т.б. Іс жүзінде түстік шеңберде мұндай қосымша түстер қарама-қарсы жатады.
Бейнелеу өнерінде үш түс бар: сары, қызыл және көк негізгі түстер деп
есептеледі. Егер бояулар туралы айтатын болсақ, бұл краплак, сары кадмий
және берлиндік көкшіл бояу.
Осы түстердің кез келген екеуін араластыру үшіншіге қосымша түс
береді, сары және көк жасыл түс (қызылға қосымша), көк пен қызыл-күлгін
(сарыға қосымша), қызыл мен сары-қызғылт сары (көкке қосымша) түс береді.
Егер ахроматикалық (сұр) дақты хроматикалық (мысалға, жасыл) фонмен
қоршаса, онда сұрдың бетінде өте айқын байқалатын хроматикалық реңк, дәл
осы жағдайда қызыл рең пайда болатыны аңғарылады. Шын мәнінде, жасыл
шабындықты бойлай жүгірген соқпақ жол әрдайым ақшыл көк-қызғылт сияқты
болып көрінеді. Түстердің мұндай жұбы (фонның түсі және сұрғылт фонда пайда
болатын хроматикалық реңктің түсі) контрасты түстер деп аталады. Түстік
шеңберде олар қосымша түстермен аздап сәйкес келмей, бір-біріне қарсы
дерлік орналасады. Олардың қосымша түстерден айырмашылығы онша айқын
байқала бермейді, сондықтан іс жүзінде оларды елемеуге болады.
Тікелей көршілес орналастырылған контрасты түстер көзбен көргенде
қанықтылығы жағынан бір-бірін күшейтіп тұрады. Бір түстердің қоршауындағы
екінші түс өзгермеуі үшін бұл түске айналадағы түстен аздап қосу керек. Бұл
ахроматикалық түске де қатысты. Мысалы: жасыл фонның қоршауындағы сұрғылт
дақ қызғылт болып көрінбей, таза сұрғылт түс болып қабылдануы үшін сұрғылт
түске аздап жасыл түс қосу керек. Контур жүргізу түстердің контрастық
әсерін күрт төмендетеді.
Айқын контуры бар дақ түстік контрастың әсерін мүлдем дерлік
сезінбейді. Контрасты емес, жақын түстер, мысалы: сары немесе сары-жасыл,
жасыл және жасыл-көгілдір түстер көрші болған кезде, керсінше, екеуінің
қанықтылығы азайғандай әсер туады. Түстік контрастар заңын түсіну түс іс
жүзінде жоқ жерде, яғни бейтарап сұрғылт дақтарда түстік әсерге қол
жеткізуге және кез келген хроматикалық түстің реңкін, көзбен қарағанда оның
қанықтылығын арттыра немесе төмендете отырып, өзгертуге мүмкіндік берді.
Түсті пайдаланатын суретшінің аса маңызды міндеті-неғұрлым тиімді
гармониялық түстік үйлесімдерді табу. Алынған түстер әдемі (гармониялық)
немесе нашар (дисгармониялық) үйлесуі мүмкін. Түстік гармониялар, бұл
белгілі бір тәртіппен орналасқан аз ғана түстердің қисындасуы. Бояулармен
жұмыс істеген кезде түстердің кеңестік қатынастары деп аталатын тағы бір
қызықты құбылысты ескерген жөн. Кейбір түстер басқа түстермен қатар
тұрғанда бізге алға шығыңқы немесе артқа таман тұрған сияқты болып
көрінетіні анықталады. Негізінен жылы, ашық және қанық түстер алға шығыңқы,
ал суық, күңгірт және қанық емес түстер артқа таман тұрған сияқты болып
қабылданады. Айта кету керек, әрбір нақты жағдайда дақтың сипаты мен
көлемі, контур және басқа жағдайлар роль атқарады. Электр жарығы (қызу
лампасы) құрамында табиғи жарықпен салыстырғанда сары-қызғылт сары сәулелер
едәуір көп болады, мұның өзі біздің түстерді қабылдауымызға елеулі әсер
етеді. Мұндай жарық кезінде барлық түстер қызғылт сары реңкке ие болады:
қызыл түстер бұрынғыдан да қызғылт сары және бояуы қанық бола түседі, ал
суық түстер күлгін және көгілдір түстер, қанықтылығын жоғалтып,
сұрғылттанады, күңгірттенеді. Сары түстер ашықтана түсіп, неғұрлым бозғылт
болып көрінеді. Осының салдарынан электр жарығы кезінде жасалған сыршырай
жұмыстар күндіз тым сарғұлт болып шығуы мүмкін.
Сыршырайдағы түс. Гравюраға арналған өткен тарауда біз түс, бояулар
туралы біршама сөз еттік. Бірақ онда түс әлі де өте тапшы, оның ролі
шектеулі де шартты болатын. Сыршырайда түс бәрін айқындайды, мұнда ол
жетекші орынға ие болады және барлық күш-қуатымен өркен жаяды.
Түс-сыршырайдың жаны. Шынында да реалистік сыршырайдың көркемдік
құралдарының негізін суретпен және жарық пен көлеңкемен бірлікте түс
құрайды. Біз қиярдың жасыл, помидордың қызыл, ал қардың ақ екенін
тәжірибеден білеміз. Біз картинада оларды осындай бояулармен бояп аламыз
ба? Бұл сұраққа ия деп те, жоқ деп те жауап беруге болар еді. Жасыл
қиярды сыршырайдың шығармаларда іс жүзінде сұрғылт немесе көк дерлік,
немесе тіпті қызыл дерлік (мысалы, батып бара жатқан күн сәулесінде) болып
шығуы мүмкін. Егер картинада қарды бір ғана ақ бояумен боясақ, қар сияқты
әсер қалдырмай, жәй ақ дақ болып шығады. Мұның бұлай болатын себебі, ақ
қарда мыңдаған-қызғылт, алтын түстес, көгілдір және күлгін реңктер болады.
Мысалы: В.Суриковтың Бояр әйел Морозова атты картинасында қардың суреті
қалай салынғанына назар аударып, мұқият қарап көріңдер.
Егер заттардың дәл өзіндей түстерді көшірмесек, табиғаттың түстік
сан құбылмалығын қалай нанымды беруге болады? Бәрінде де картинада дұрыс
табылған түстердің өзара қатынастары шешеді. Заттың түсімен сәйкес келетін
бояуды таңдай алуға ұмтылу тіпті де керек емес. Суретшіге қолына қылқалам
ұстап затқа жақын келіп, таңдап алынған түсті, ол дәлме-дәл сәйкес келуі
үшін затпен салыстырып жатудың қажеті жоқ. Картинада басқа түстердің
қоршауында заттың өзіне сәйкес келетін, дұрыс та дәлме-дәл түс ретінде
нанымды қабылданатындай түсті тауып, іріктеп алу қажет. Сөйтіп, суретші
заттардың түсін емес, олардың түстік өзара байланысын зерттейді. Ол
қайсыбір заттардың бізге белгілі табиғи түсіне онша сәйкес келмейтін,
біршама басқаша сияқты болып көрінетін бояуларды пайдалануы мүмкін. Бірақ
ол осы бояуларды картинаның ішіндегі барлық түстік дақтар заттың
өзіндегідей бір-бірімен арақатынаста болатындай етіп алады. Картинада
натурада бізге солай болып көрінетіндегіге қарағанда бәрі біршама күңгіртеу
немесе суықтау болуы ғажап емес, бәрібір картина шынайы болып шығады,
өйткені онда түстік қатынастар дұрыс сақталған.
Нақ осы түстік қатынастарды дұрыс алу реалистік сыршырайдың негізінде
жатады. Н.Крымов бірде шәкірттеріне өз картинасын көрсете отырып: Жасыл
шабындық қалай салынғанын қараңдар: киноварь (қызыл түсті минералдан
істелген бояуды) және қызыл қошқыл бояу, ақшыл көк те, қызыл қоңыр да,
көгілдір де бар-дейді. Байқап қараңдаршы-жасыл шабындықтың суреті
салынған, ал жасыл бояу туралы бір сөз ауызға алынбайды. Аса көрнекті совет
пейзажисі А. Рылов өз естеліктерінде былай деп жазады: Аспаннан түскен көк-
ақшыл рефлекстер күн сәулесі түскен су бетінде өзінің үйлесімсіздігімен
көзді қарықтырды. Мен кейін палитрадан көк бояуларды біртіндеп ығыстыра
отырып, оларды ақ бояуы бар, күйдірілген қалампыр бояумен ауыстыра отырып,
сары су мен көк рефлекстер арасындағы жарасымдылыққа бәрібір қол жеткіздім.
Контрастың және қосымша түстер заңының күшімен қалампыр бояу ақшыл көк-
көгілдер сияқты болып көрінді.
Біздің түстерді қабылдауымызға, әдемі сабақтас түстің пайда болуына
жарық, қашықтық (ауа қабаты) және түстік орта, яғни түрліше боялған
заттардың қатар тұруы шешуші ықпал жасайды. Мәселен, өте күшті жарық
жағдайында, мысалға: жазғы ашық тал түсте, жарық түскен жерлерде түстер
өзінің қанықтылығын жоғалтады-ағарып, түссізденеді. Бұлтты күндері немесе
көлеңкеде, керісінше, түстер өзінің қанықтылығына ие болады да, біздің
көзіміз түстік алмасулар мен реңктерді әлдеқайда көбірек қабылдайды. Кейде
жаңа айналыса бастаған сыршырайшылары мұны түсінбейді де керімінше жасайды,
күшті жарықта тұрғанды ең ашық бояулармен салады, ал көлеңкелелердегіні
күңгірттеу үшін қара бояуды пайдаланады. Сыршырайдың бүкіл құпиясы,- дейді
Б.Иогансон, көлеңкелер мен жартылай көлеңкелерде (жартылай өң-түстерде).
Көлеңкелер мен жартылай көлеңкелер-жарықтың алтын және күміс балықтары
жүзіп шығатын сыршырай аквариумы.
Жарықтан басқа, түстерді қабылдауға қашықтық, ауа қабаты әсер етеді.
Бұл жөнінде ауа перспективасы туралы тарауда айтылды. Заттардың біз
қабылдайтын түстері шағылысқан сәулелермен заттар бір-біріне жіберетін
рефлекстермен де анықталады. Бәрінде де тесіп өтіп, қоршап алғандай болатын
күшті де әлсіз, үлкен де кіші рефлекстердің осынау айқұш-ұйқыш айқасқан
ағымдары ерекше түстік ортаны, әлдебір жалпы түстік қатарды жасайды.
Картинаның барлық бояулық үйлесімдері бірыңғай, тұтас, жарасымды реттілікке
және шынайлыққа ұмтылған кезде, оның мұндай жалпы түстік кейпін сыршырайда
колорит деп атайды.
Профессионал сыршырайдың басты белгілерінің бірі жылы және суық
реңктердің бірлігі мен күресі. Белгілі бір заттың жарық түсіп тұрған және
көлеңкеленген бөліктері жарықтанумен ғана емес, сонымен бірге жылы немесе
суық түстік реңктермен де міндетті түрде ерекшеленеді: егер жарық жылы
болса, онда көлеңке суық, ал егер жарық суық болса, керісінше, онда көлеңке
жылы реңкті болады. Бірақ осы жалпы түстік дақтарда оларға қарама-қарсы
реңктер: жылыда-суық реңктер, суықта-жылы реңктер кей-кейде қылаң береді.
Әрбір жағылған бояу көрші бояуға ұқсамайтын, оған контрасты болуы тиіс.
Жылы және суық түстердің қатарлас тұруы сыршырайға интенсивті әуен
береді. Сыршырайының міндеті-картинаның жақын және алыс нүктелеріндегі
түстердің айырмашылығын аңғарымпаздықпен ұстай білуінде.
Сыршырайшының палитрасы. Палитра сөзінің екі түрлі мағынасы бар:
біріншісі-суретші бояуларды салып, араластыратын тақта және екіншісі-
қайсыбір суретші жұмыста пайдаланатын бояулардың белгілі бір жиынтығы. Бұл
жерде палитра туралы сөз нақ осы екінші мағынасында айтылады.
Бояу палитрасын пайдалана білу және одан мүмкін нәрсені көбірек алу
әрдайым сыршырайшының асқан шеберлігінің белгісі болып келді және солай
болып қала береді. Бұған үйрену үшін, боялардың мүмкіндіктерін терең
зерттеу қажет. Ал оларды қалай зертеу керек? Кейбір тәжірбиелі педагогтар
боялардың санын күрт шектеуді ең жақсы жол деп есептейді. Егер палитрада
олар тым көп болса, онда бәрі жеңіл де оңай сияқты болып көрінеді, олардың
әрқайсысына тәжірбие жасап жатудың қажеті болмайды. Демек, өзіне әрбір
бояуды жан-жақты сынақтан өткізу, зерттеу қажеттіліктен туатындай жағдай
жасау керек. Мұндай әдіс палитрадағы әрбір бояудың мүмкіндіктерін терең
білуге алып келеді.
Осыған байланысты сыршыраймен айналысудағы бар жоғы төрт бояудан: ақ
бояудан, ашық охрадан, күйдірілген охрадан және күйдірілген сүйектен
тұратын палитрадан бастау ұсынылады. Сөйтіп, табиғаттың бүкіл сан алуан
түстерін, пейзаж немесе натюрморт болсын, тек осы бояулардың көмегімен беру
керек. Бұл оңай шаруа емес, өйткені бұл бояулар жиынтығында ашық сары да,
көк те, қызыл да бояу жоқ. Бұлай жұмыс істеу қиын болады, көп нәрсені
ойластырып, байқап көруге тура келеді. Бірақ осы төрт бояудан-ақ жеткілікті
дәрежеде бай бояу үндестігін алуға болатыны біртіндеп айқындала түседі.
Осындай төрт бояулы палитрадан ең азы 10-15 этюд салынады.
Палитраны меңгерудің келесі кезеңі-тағы екі бояуды-өте ашық көк бояу
мен қызыл қоңыр марсты қосу. Көк және қызыл қоңыр бояулардың пайда болуы
колориттік мүмкіндіктерді едәуір ұлғайтады. Мұндай палитрадан да 10-15 этюд
салыңдар. Содан кейін палитраға екі бояуды-күйдірілген ашық-қызыл қоңыр
қалампыр бояуы мен хромның бұлдыр-жасыл тотығын қосуға болады. Осындай
кеңейтілген палитрадан да 10-15 этюд салыңдар. Мұнан кейін жаңа екі бояу-
көк жасыл және краплак қосылады. Бұл енді айтарлықтай кең көлемді палитра-
онда енді жасыл да, қызыл да, көк те бояулар бар, ашық-сары бояу ғана жоқ.
Тағы да 10-15 этюд жасаңдар. Енді ашық-сары бояуларды да: сары кадмий мен
табиғи қалампыр бояуын қосындар. Енді палитра 12 бояуды қамтиды. Шын
мәнінде бояулардың мұндай жиынтығын толық дерлік палитра деп есептеуге
болады. Мұндай палитрадан тағы да 15-20 этюд жасаңдар.
Бояуларда жасырынған мүмкіндіктерді тереңдете зерттеудің осы бір
курсына бір жылға жуық уақыт кетеді. Бірақ бұл босқа кеткен уақыт болмайды:
кімде ерік-жігер күші мен табандылық жеткілікті болса, бояуларды жақсы
біліп шығады. Толық палитра деген сөзді қалай түсіну керек? Әрбір
суретшіде ол әр түрлі кейде осы айырмашылық айтарлықтай болады. Бірақ
өнердің шедеврлерін аса көрнекті туындыларын жасаған, баяғы заман
сыршырайының ұлы шеберлері Рубенс пен Рембрандт салыстырмалы түрде алғанда
онша көп емес бояулармен жұмыс істегені белгілі. Оның үстіне ол кезде
кейінірек дамыған химиялық ғылым мен өнеркәсіп жасаған қазіргі заманғы
бояулардың көбі жоқ та еді. Ол кезде бояуларды көбіне суретшілердің өздері
дайындайтын. Рембрандт кейбір картиналарды жасау кезінде бір-жоғы жеті бояу
қолданғанын зеттеулер көрсетіп берді.
Атақты совет суретшілері де көбіне шектеулі палитраны пайдаланған.
Мәселен, В.Бакшиевтің көптеген картиналары 13-15 бояумен, А. Рыловтың
пейзаждары 12 бояумен салынған. Полотноларды (майлы бояумен салынған сурет)
сирек кездесетін, түстік байлықпен ерекшеленетін тамаша колорист
(бояулардың үйлесімділігін келістіруші) К.Коровин әдетте бір мезгілде 10-15
бояудан көп қолданбаған көрінеді.
Өте ашық бояуларды қолдануға да көп еліге бермеген жөн. Тіпті кешкі
аспан қаншалықты қызарып тұрғанымен, кадмийге, кобальтқа және краплакқа
ұмтылмай-ақ, аспанның ашық бөліктері үшін күйдірілген сүйек, жасыл топырақ
пен өте ашық көк бояудың ұстамды қоспасын, бұлттар үшін күйдірілген сүйек,
күйдірілген охра мен ақ бояу қоспасын ғана алып, сурет салуға болады.
Суретші Н.Крымов көне голланд шеберінің картинасын өзіне қалай
реставрациялауға тура келгенін былай әңгімелейді: Аспан көкпеңбек болып
тұрды. Ал мен тесікті көгілдір бояумен бітеуге әрекет жасап көрдім-
ойдағыдай болмай, ештеңе шықпай-ақ қойды. Содан мен біртіндеп қарайта
бастадым да жасыл бояумен араластырылған қарақоңыр түсіне дейін жеттім.
Қалғанының бәрі голандиялықта қызғылттау, жирендеу және бұлттар да жирендеу
болды, ал міне осы фонда қара қоңыр аспан өте көгілдір болып көрінеді.
Бояуларды араластыра отырып, олардың кейбіреуі қоспада тұрақсыз
болатынын, соның салдарынан қараятынын немесе, керісінше, түссізденетінін,
бояу қабаты бұзылатынын есте ұстаңдар. Неғұрлым берік және тұрақты бояулар
табиғи топырақтар-охра, қалампыр бояу, умбра, жасыл топырақтар, сондай-ақ
металдардың балқытылған тотықтары-кобальт, хром тотығы көк жасыл, марстар
болып табылады. Сондықтан көптеген суретшілер лимон кадмийі, стронций,
берлин көкшіл бояуы, газ күйесі және шам күйесі сияқты бояуларды
қолданбауға тырысады.
Қара бояу туралы: басқа кез келген бояуға қалай қарасаңдар, оған да
солай қараңдар, белгілі бір түске жету үшін оны бояу қоспаларында
қолданыңдар, бірақ оны қарайтқыш ретінде пайдаланбаңдар. Ең жақсы қара
бояулар күйдірілген сүйек пен жүзім бояуы деп есептелдеді.
Жұмыс істеу үшін палитрадағы реттілік елеулі роль атқарады. Бояулар
әрдайым белгілі бір жүйелікте орналастыруға тиіс. Барлық суретшілер
қабылдаған қандай да болсын бірыңғай реттілік жоқ. Әрбір суретші палитра
бетіне бояуларды өзінше, бірақ әрдайым белгілі бір, өзі үшін үйреншікті
жолмен орналастырады. Бояуларды палитра бетіне орналастырудың ықтимал
варианттарының бірі мынандай: барлық спектрлік түстер ақ бояудан сол жаққа,
ал барлық топырақ түстес бояулар және қара бояу оң жаққа, орналастырылады.
Қабылданған реттілік үйреншікті жайға айналады да суретші жұмыс үстінде
қажетті бояуды қылқаламмен палитраға тіпті көз тастамай-ақ, алады. Оның
назары басты сыршырайлық міндеттерді шешуге аударылады.
1.1 Бейнелеу өнерінде өнерінде табиғат жанырының дамуы
Сыршырай жанырлары. Сыршырай-бейнелеу өнерінің неғұрлым бай әрі
толысқан түрі, онда бейнелеудің сан алуан мол құралдары қолданылады.
Суретшілер өнердің ұшы-қиырсыз осы саласынан көбіне өздері сүйген әуендер
мен тақырыптарды таңдап алады. Біреулері портреттер жазғанды ұнатады,
екіншілері пейзаждарды, үшіншілері тарихи, соғыс немесе тұрмыстық
көріністерді бейнелеуге құштар. Бейнелеу өнерінің бұлай сапталуы жанрларға
бөліну деп аталады. Жанр сөзі француздың Qenre-түрі немесе тек сөзінен
шыққан. Сыршырайда мынандай жанрлар бөлінеді: натюрморт, пейзаж, портрет
және тақырыптық картина. Айта керек, соңғы жанр көбінде жанр делінеді, ал
картиналар жанрлық картиналар деп аталады.
Табиғат. (Pausadeдеген француз сөзінен шыққан)-бұл ландшафты,
табиғатты бейнелеу. Пейзаж дербес жанр ретінде, Қытай, Жапонияда және басқа
Шығыс елдерінде (VII-X ғасырларда) Европадағыдан ертерек қалыптасты.
Европалық сыршырай ол XVII ғасырларда, алдымен Италияда пайда болды, ал
содан кейін Голандияда ерекше жоғары дамыды. Орыс өнерінде пейзаждың
гүлденуі XIX ғасырдың соңына тұспа-тұс келеді (И.Левитан, К.Коровин,
Н.Рерих және басқа да көптеген суретшілер). Табиғатты-қайсыбір жерлерді жәй
айнытпай бейнелей салу емес, онда суретшінің сезімдері мен ойларын берудің
үлкен мүмкіндіктері жатыр. Адам өмірімен салыстырып қарағанда табиғат өмірі
мәңгілік сияқты болып көрінеді. Бұлт торлаған аспан, теңіз толқындары,
ормандармен таулар жүздеген, мыңдаған жылдар бұрын қандай болса, сондай
күйінде қалады. Бірақ осы бір өзгермейтін табиғатты алуан дәуір суретшілері
түрліше көріп, түрліше бейнеледі. XVII ғасырдағы голланд суретшілерінің
картиналарында теңіз үнемі дерлік романтикалық сарынсыз болып келеді, олар
табиғат сұлулығын іңкәрлікпен қызықтауға бейім емес. Олар үшін теңіз-сауда
мен жұмыс орын, тіршілік қаракетін іздестіретін кеңістік.
Біздің атақты маринисіміз Айвазовскийде теңіз-әрдайым дерлік үрейлі
дүлей күш, мөлдірлеу құпия сырлы тұңғиық. Орасан зор толқындар қия
жартастарға лап қояды. Адамдар, тіпті кемелердің өзі де-осынау қарһарлы,
өлшеусіз қуатты стихияда өте кішкентай, дәрменсіз де қорғансыз. Оның
картиналары әсем стихияға деген тәнтілікке, романтикалық сүйіспеншілікке
бөлінген. Бір табиғат мотивтің өзі суретшінің қылқаламынан мүлде басқа
толысуға, басқаша түске ие бола отырып, шебердің талғамын, көзқарастарын,
көңіл күйін береді. Оның үстіне, мәңгілік табиғат тіршілігіне уақыт
өтуімен бірге жаңа әуендер енеді, табиғат адамның әсерімен өзгеріп отырады.
Темір жолдар, автомабиль жолдары, жоғары вольтті электр желілерінің
сорайған діңгектері мен сымдары, аспанда ұшқан реактивтік самолеттің
будақтаған ізі-осының бәрі бүгінгі күннің көрнісі. Мұны қазіргі заманғы
суретші аңғармай тұра алмайды.Табиғаттың көз ұшына кетіп жатқан кеңістік
сезілуге тиіс, ал әрбір зат, әрбір ағаш өзіне тән белгілерімен көрінуге
тиіс. Бейне бір ағаштың жеке-дара портретін-діңгегін, бұтақтарын,
ағаштардың ұшар басының, жапырақтардың және жапырақ топтарының сипатын беру
керек. Ағаштың суреті келесі күні сурет пен түпнұсқаның арасындағы дәлме-
дәл сәйкестікті еш қиындықсыз табуға болатындай етіп салынуға тиіс.
Ағаш-бұтақтар мен жапырақтардың кездейсоқ үйінділері емес, осы
элементтердің өте сымбатты жүйесі. Егер суретші мұны сезінбесе, онда
суретті аяқтай отырып, ол бейнеленген ағаштың белгілі бір бөлігі үшін
модель қызметін атқарған бұтақтардың және жапырақ топтарының қайда тұрғанын
білмейтін болады. Жақсы суретте басты бұтақтармен жапырақ топтарының
мөлшері мен өзара орналасуы дәл берілуге тиіс. Мұның үстіне, суретші
силуэтті ғана емес, сонымен бірге ағаштың көлемін де беруге ұмтылады.
Әрине, ағаштың суретін дәл салу туралы айтқанда, біз әрбір жапырақшаны
бейнелеуді көздеп отырған жоқпыз. Бірақ жапырақтарды бейнелеудің біздің
алдымызда қандай ағаш тұрғанын бірден түсінуге мүмкіндік беретіндей
графикалық шешімін табу керек.
Жердің суретін салған кезде оны көрермен горизонталь және көрерменнен
қиырға кетіп бара жатқан жазықтық ретінде қабылдауын қадағалау керек. Бұған
жазықтықтың картина төріне қарай кетуін баса көрсететін горизонталь
бөліктер жәрдемдеседі. Табиғатты игеруге микропейзаждардың, яғни кіші
табиғи формалардың-тастардың, жер қыртыстары бөліктерінің, бұтақтардың,
шөптердің суретін салу көмектеседі. Бірінші пландағы мұндай детальдар
табиғатты жан бітіреді. Шалғайдағы таулар да өзіне тән сыртқы тұрпаты бар
жәй дақ емес. Суретші олардың құрлысын, формаларын, жарықпен білінетін
пластикасын ажырата алуға тиіс.
Табиғатта судың үлкен маңызы бар. Айнадай жылтыр судағы шағылыстарды
құру жөнінде Перспектива тарауында айтылып кетті. Бұл арада толқып жатқан
суға назар аударамыз. Желдің күшімен су бейне бір дөңес және майысқан
айналардың шоғырына айналғандай болады. Сондықтан тұтас шағылысқан бейнелер
бұзылып, үзіледі де бар болғаны толқындардың өркештерінде және олардың
арасындағы жылғаларда ғана сақталып қалады. Толқындардың бізге қараған
құлама жалдары негізгі шағылысқан бейнесін көрсетеді. Толқындар жоғарыдан
дерлік қабылданатын, бақылаушыға таяу жерде бұл үзіктер мейлінше аз болады;
алысырақта олар басым болады, ал негізгі шағылысу мүлдем дерлік жоғалады.
Толқынның формасы қатаң заңдылықтарға бағынады, сондықтан оны,ағаштың
формасы сықылды ,зерттеу керек. Әсіресе жағаға ұмтылған толқындардың
құрылмын мұқият ұғып алу керек, мұнда олар алдыңғы толқынның кейін тепкен
суымен кездесе отырып, үшкір көбікті жотасы бар шыр көбелек дөңгеленген
иірімге айналып, оның бір бөлігі желмен толқынның артқы бетінде жоғалады да
оны өрнекті көбікпен әшекелейді.
Бұлттардың формасы мен табиғатын да ұғыну керек. Бұлттар вертикаль
жазықтықта жабысып тұрмайды, олар жердің дөңгелек бетіне параллель
кеңістікте бейне бір ілініп тұрғандай болады. Табиғаттың суретін салған
кезде ең алдымен бейнеленетін көріністің шегін анықтап алу керек. Сурет
салуды жаңа бастаған суретші алғашқы кезде көрсеткіш тетікті-ортасынан тік
бұрышты тесік кесіп алынған картонды немесе қағазды пайдалана алады.
1.2 Табиғат жанырының түрлері: индустралды, қала табиғаты, ауыл
табиғаты т.б
Этюд салу үстіндегі жұмыс. Этюд (французша etude сөзінен шыққан)
сөзі зерттеу мағынасында аударылады. Заттың өзіне қарап салған этюдті-
қолға қылқалам ұстаған суретшінің белсенді пайымдауы мен ой толғауы деп
айтуға болады.Заттың өзіне қарап этюд салу жұмысы процесінде ол табиғатты
зертейді, өмірден бақылап-байқағандарын жинақтайды әрі сонымен бірге
сыршырадікін материалдарды зерттейді, техникалық дағдыларға ие болады.
Этюд салу үстіндегі жұмыстың мақсаты - өмір мен табиғаттың
құбылыстарына жете көз тастап, шынайы беру, бұл құбылыстар сурет салушының
бойында тудыратын сезімдерді айқын да дәлме-дәл білдіру. Н.Рерих табиғатта
көргенді бейнелей білу маңызды, бірақ бейнелегің келетінді көре білу одан
да маңызды деген болатын.
Кейде ысылмаған әуесқой этюд үшін мотивті ұзақ уақыт таңдай алмайды.
Оған қызықты бірдемені табу үшін бір жаққа алыс кету керек, өйткені оны
күнделікті қоршап тұрған нәрселердің бәрінің әсерлілігі шамалы сияқты болып
көрінеді. Көре білу дегеніміз толық жатқан заттар мен құбылыстардың ішінен
ең маңызды, елеулі және сипатты нәрсені бөліп, іріктеп ала білу.
Нағыз суретші ең елеусіз және күнделікті нәрсенің өзінен көп жағдайда
қызықты нәрсені көріп, оны өз полотносында көрсете алады. А. Рылов міне
былай деп жазады: Саяжай шеңберінен бояулармен ұзак, шықпай-ақ мен
рахаттана этюдтер салдым. Мен енді этюдтер үшін мотивтерді өзімнің
маңайымнан, әрі қанша керек болса да, табуды үйрендім. Қызықты да ойламаған
композицияларды тауып аламын: бір жердің өзі, күн мезгіліне, жарыққа және
көру нүктесіне байланысты түрлі картиналар тудырады. Композициялардың тұтас
бір қоймасы дерсің, оларды тек табу керек. Этюд салуға кірісе отырып,
Левитанда ағаш немесе Айвазовскийде теңіз қалай салынғанын еске түсіріп
жатудың керегі жоқ. Бұл жұмыстағы басты нәрсе - жанды, тікелей әсерлер алу.
Тәжірибесіз сыршырайшылар көбіне суретке аз көңіл бөледі. Бұл үлкен
қателік. Этюдтегі сурет дұрыс әрі дәл болуға тиіс.
Этюд композициясын табиғаттың өзі және оны белсенді, творчестволықпен
қабылдау тудырады. Этюдті компановка жасау кезінде қатаң симметриядан аулаң
болыңдар, бірақ сонымен бір мезгілде оның бір жағын тым көбейтіп
жібермеңдер-композицияның тепе-теңдігі күрт бұзылады. Егер көкжиек этюдті
дәлме-дәл қақ, бөлсе, бұл да жақсы емес. Сурет салуды бастай отырып,
суретші пейзаждың қай бөлігі этюдқа кіретінін, негізгі элементтер-жер,
аспан, орман және басқалар қалай орналасатынын айқын анықтап алуға тиіс.
Бейнелеу объектісі басты бұрмай-ақ бір қарағаннан қамтылатындай болуға
тиіс.
Этюдті салумен қанша уақыт айналысу керек? Бұл суретші өз алдына
қойып отырған міндеттерге, ол жұмыс істейтін жағдайларға және ең алдымен
жарыққа байланысты. К.Коровин міне былай деп жазады: натураны зерттеу үшін
ұзаң уақыт салу қажет әрі пайдалы, бірақ кейде жердің аспанға қатынасын
дұрыс ұстап қалуға үлгеру үшін өте шапшаң салу керек
Егер сендердің міндетің - табиғаттың қандай да бір шапшаң өтіп жатқан
күйін қағазға түсіріп қалу немесе негізгі түстік қатынастарды ұстап қалу
болса, онда 10-15 минут ішінде шағын көлемді (открытканың келеміндей) этюд
салынады. Мұндай этюд нашлепка деп аталады. Әдеттегі бір сеанеты этюд
ашық, күнгі ауа райында 1,5—2 сағатқа созылады. Онан ары қарай жарықтың
өзгеруінен бүкіл картина басқаша бола бастайды. Жарық салыстырмалы түрде
алғанда елеусіз өзгеретін бұлтты ауа райында бір сеанста үш сағат жұмыс
істеуге болады. Көптеген суретшілер ұзаққа созылатын, көп сеансты этюдтарды
дұрыс көреді. А. Рылов өз жұмысын міне былай сипаттайды: Бірінші сеанс
суретке кетеді. Екінші сеанста барлық қатынастардың жалпы пландарын салу
жасалады. Үшінші және төртінші сеанстар - бұрын белгіленген пландарды
детальдау. Жұмыстың мұндай жүйесі кезінде суретші бірнеше этюдтарды қатар
жүргізеді. Оларды белгілі бір сағаттарда және табиғаттың белгілі бір күйі
кезінде бастай отырып, суретші олардың әрқайсысын тиісті уақытта және
табиғаттың сондай жай-күйінде қайта қолға алып, оларды осылайша жалғастыра
береді. Нашлепкалар мен ұзаққа созылатын этюдтерді салу жұмысын
үйлестіріп отырған пайдалы, өйткені осы түрлердің әрбірінің өз
ерекшеліктері бар.
Этюд салу үстіндегі жұмыстың бірізділігі алуан түрлі болуы мүмкін.
Кейбір суретшілер этюд салу үстіндегі жұмысын ең айшықты және белгілі өң-
түстерден бастайды да ең күңгірт және ең ашық түстерді түсіреді, ал оларға
қарап барлық жартылай өң-түстерді теңестіреді. Екіншілері ең қызықты жерден
бастап сала отырып, қабылдау неғұрлым өткір және дұрыс болған кезде тың
күшпен ең басты нәрсені түсіріп қалуға тырысады. Сонымен, этюд салу жұмысын
бастау және жүргізу түрліше болуы мүмкін, бірақ екінші дәрежелі нәрседен
бастамай, дұрыс негізгі қатынастарды бірден алуға ұмтылған жөн. Оқтын-оқтын
кейін шегініп, жұмысты біршама қашықтықтан, оны заттың өзімен салыстыра
отырып, бағалау мүмкіндігі болуы үшін түрегеп тұрып салған жақсы.
Түрлі жарық жағдайында бір мотивті бірнеше рет салған пайдалы. Содан
кейін этюдтарды салыстыру керек. Ашық күнгі тал түсте салынған табиғат
кешкі табиғаттың жарығырақ болуға тиіс, сұрғылт ауа-райында жасалған
табиғатта жарық пен көлеңкенің күрт айырмашылығы байқалмауы керек.
Салыстыру үшін қатар қойылған олардың бәрі табиғаттың сол жай-күйіне тән
жалпы түстік құрылысты дұрыс беруге тиіс.
Егер этюдта сурет салушыға табиғаттың жай-күйін де, оған
автордың көзқарасын да бере білудің сәті түссе, этюдті аяқталған деп
есептеуге болады. Оның өзінде біреуінде кейбір бөлшектер (егер олар жалпы
әсерді күшейтетін болса) мүқият салынса, екіншісінде – бөлшектерді нақтылап
жатпай, сыршырайлы кең тұрғыда шешілген.
Аязда майлы бояумен жұмыс істеу туралы бірнеше сөз. Мұндай
жағдайларда суретші сурет салатын бояулар алдын ала кейбір өңдеуден
өткізуді талап етеді. Түтіктің ішіндегіні, оның төменгі жиегін кейін
қайырып және қалпағын бұрамай, шыны бетіне қысып шығарады. Скипидарға аздап
мастика және даммара лагын қосады да осы қоспамен қысып шығарылған бояуды
қаймаң концистенциясына дейін сұйылтады, содан соң оны түтікке қайта
салады. Этюд салу кезінде еріткіш ретінде таза (дұрысы авиациялық) бензин
пайдаланылады. Мұның бәрі аязда бояу қоюланатын, ал қар түскен кезде тіпті
тас сияқты қатып қалатын болғаңдықтан жасалады. Бензин бұрын сұйылтылып
қойған бояуларға араластырылады да кейін буланып ұшып кетеді. Мұндай жұмыс
кезінде қажеттілігіне қарай қатып қалғандарын ауыстырып отыру үшін,
әдеттегіге қарағанда көп қылқаламдардың болғаны дұрыс.
Шығарманы салу үстіндегі жұмысы. Этюд әрдайым талапкер суретші
творчествосының басы мен аяғы бола бермейді, көбіне ол өз композициясын
сюжетті картинаны жасауға ұмтылады. Шығарманы жасау — қиын, уақыты жағынан
ұзақ жұмыс. Ол шығарманың бейне бір іргетасы, негізі болып табылатын түпкі
ойдан басталады.
Оның пайда болу көздері күрделі, сан алуан, бір-біріне ұқсамайды:
мұнда суретшінің өмірлік, тәжірибесі ішкі жан-дүниесі, оның идеялық
позициялары, көркемдік бейімділігі, көру әсерлері жымдасып жатады. Түпкі ой
пісіп-жетіліп, айқындалып, болашақ, шығарма туралы қандай да бір нақты көз
алдына елестетуге пайда болған кезде, оны бейнелеуге жолдарын
іздестіру,эскиздерді компоновка жасау басталады.
Эскизде табылған композиция негізінен суретшінің қанағаттандырған
кезде, ол өз эскизін торлар бойынша үлкейте отырып, картон деп аталатынды
(болашақ картинаның толық көлеміндегі суреті) жасайды. Бұлай үлкейту
көптеген нақтылаулар мен өзгерістерге түрткі болады. Картон түзетіліп,
сурет одан кенеппен ауыстырылған кезде тікелей шығарманы жасау үстіндегі
жұмыс басталады.
Толып жатқан ондаған және тіпті жүздеген этюдтер салып болғанына
қарамастан, шығарманың тікелей жасауға кірісе отырып, суретші мұның әлі де
жеткілікті емес екенін аңғарады, жиналған материал оған толық емес, үстірт,
тіпті қарама-қайшы сияқты болып көрінеді. А.Пластов былай дейді: Шығарманы
бастауға бел байлау үшін көптеген этюдтар керек болса, ал күш-жігер бағытын
да, көлемді де, сапаны да, материалдар құрылысын да өктем мәжбүрлеп таңатын
болашақ, шығарманың алғашқы контурларын түсірген кезде олар одан да көбірек
керек.
Типтеудің, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz