ХІХ ғасырдағы мұқтаждарға көмек көрсету мен қолдаудың негізгі мәселелері
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4-6
1. Батыс өркениетіндегі ғылымға дейінгі филантропия
және қайырымдылық теориясының
кезеңі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...7
1.1 Ежелгі Грекия мен Римдегі филантропия теориясының
пайда болуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..7-9
1.2 ІІІ ғ.-дан ХVI ғасырға дейінгі аралықтағы көмек пен қолдау
туралы христиандық түсініктің
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..10-14
1.3 XVII-XVIIIғғ. ынтымақтастық идеологиясының
дамуы ... ... ... ... ... ... ..15-1 7
2. XVIII- XIX ғасырлар аралығындағы Батыс Еуропа мен
АҚШ-тарындағы ынтымақтастық идеясы пен әлеуметтік
қайырымдылықтың
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..18
2.1 ХІХ ғасырдағы мұқтаждарға көмек көрсету
мен қолдаудың негізгі
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...18-22
2.2 ХІХ ғасырдағы қоғамдық көмек пен қолдау
практикасындағы адамгершілік –этикалық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ..23-28
2.3 АҚШ-тарындағы XVIII-XIX ғасырлардағы адам құқығы
концептісі мен әлеуметтік қайырымдылық идеологиясының дамуы ... ... ... 29-
33
3.ХХғ. әлеуметтік жұмыс пен әлеуметтік қамтамасыз етудің еуропалық
моделдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
3.1 Негізгі еуропалық елдердегі әлеуметтік қамсыздандыру
мен әлеуметтік жұмыстың
жүйелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..34-
38
3.2 Германиядағы ХХ ғасырдағы әлеуметтік жұмыс пен
әлеуметтік қамтамасыз ету
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
-43
3.3 Франциядағы әлеуметтік жұмыс және әлеуметтік
қорғау
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 44- 48
3.4 Ұлыбританиядағы әлеуметтік жұмыс пен әлеуметтік
қамсыздандыру
моделі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 49-52
4. ХХ ғасырдағы Солтүстік Американдық әлеуметтік
қамтамасыз ету жүйесіндегі кәсіби әлеуметтік
жұмыс ... ... ... ... ... ... ... .. ... 55-58
4.1 АҚШ-тарындағы 1900-1930 жылдардағы әлеуметтік жұмыс
және әлеуметтік қамтамасыз ету
практикасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 53-56
4.2 АҚШ-тарындағы 70-90-жылдардағы әлеуметтік жұмыс
және әлеуметтік
қамсыздандыру ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...57-58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59-60
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .61-62
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Түрлі көмектер мен қолдаулардың арнаулы
әлеуметтік институт ретінде ұжымдық құндылықтар мен нормативтік
негіздемелері сонымен қатар өзінің түсінік номинациясында қоғамдық сананың
идеологемдары ХІХ ғасырға дейін бір –біріне сәйкеспеді. Нақты сеніммен
көмек формасы мен көмек туралы түсініктер әр түрлі атаулы сипатта болды.
Дегемен, олардың ортақ негіздемелеріне түрлі кезеңдерде тұрақты түсінік
динамикасы қалыптаса бастады. Бұларды түрлі әлеуметтік-мәдени ареалдар
мысалдары арқылы байқауға болады. Мысалы, Францияда көмек практикасын
идентификациялайтын түсінік charitas (қайырымдылық, мейірімділік) болды.
Ол орта ғасырларға тән қолдау жүйесі болған еді. XVIII ғасырда assistance-
қодап жіберу атты түсінік енді. Ол қоғамдық қатынастардағы әл-ауқаты төмен
тұрғындарды қолдаудың жаңа белесін білдірді, ол кезде конфеессиялық
қолдаудың орынан мемлекеттік қолдау жүйесі ене бастады. ХХ ғасырларда ол
түсініктер қайтадан ауысып, алдымен ол aide social (әлеуметтік көмек),
кейіннен travail social (әлеуметтік жұмыс) түсінігіне алмасты.
Бұл түсініктер мен әлеуметтік қолдау жүйеісінің даму барысы, әсіресе оның
ғылыми тарихы мен теориясының дамуы Еуропалық өркениет пен Америка
құрлығында (АҚШ мысалында) жүрді. Сондықтан Әлеуметтік жұмыс мамандығы
мен ғылымының кешенінде әлеуметтік ойдың тарихы тұрғысынан талмыш кезеңнің,
батыс елдеріндегі әлеуметтік жұмыс пен әлеуметтік қолдау тарихының оқытылуы
мен қарастырылуы өте маңызды болып табылады. Бұл дипломдық жұмыстың
көкейкестілігін көрсететін көп аспектілерінің бір қыры болып табылады.
Жұмыстың мәні. Тарих ақиқаттың анасы. Себебі, тарих шындықты зерттеу
тұрғысынан емес, оны шындықтың қайнар көзі деп бағалауымыз қажет. Тарихи
ақиқат дегеніміз, өтіп кеткен оқиғалар тізбегі емес келесі ұрпаққа
болашаққа жол сілтейтін бағдарлама. Сондықтан жұмыстың негізгі мәні
тарихтан сабақ ала отыра әлеуметтік саясатты оңтайлы құру.
Аталмыш тақырыптың мәні әлеуметтік жұмыстың тарихи кезеңдерімен
таныстырып, еуропалық өркениет пен АҚШ-тарындағы өткен әлеуметтік жұмыс
практикасының типологиялық ерекшеліктерін оның әлеуметтік-мәдени даму
контексінде қарастыруында. Әлеуметтік жұмыс номинациясын тарихи тұрғыдан
ашуға тырысады.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Алғаш рет мұқтаж жандарға көмек көрсету мен
қолдаудың тарихына байланысты зерттеулер жүргізген ғалым А.Стог болып
табылады. Оның Қоғамдық қолдау туралы еңбегі бұрынғы кеңестік
кеңістіктегі әлеуметттік қамтамасыз ету жүйесін тарихи тұрғыдан қарастырған
тұңғыш еңбек болды.
Қазірі уақытта әлеуметтік қолдаудың тарихы жөнінде ғылыми еңбектерді
негізінен Ресейлік және шетелдік ғалымдардың еңбегінен ғана таба аламыз.
Атап айтқанда, Бадя Л.В., Л.И.Демина, В.Н.Егошина (Исторический опыт
социальной работы. –М., 1994); М.В.Фирсовтың (История социальной работы.-
М., 2007); Е.И.Холостованың (Генезис социальной работы. М., 1994) және өзге
ресейлік ғалымдардың еңбектері пайдаланылды. Өкінішке орай қазақстандық
зертеушілердің еңбектері бұл салада жарыққа шықпаған. Сондықтан бұл еңбек
қазақ тіліндегі өз дәрежесіндегі тұңғыш жұмыс болып табылады.
Жұмыстың мақсаты. Еуропалық өркениет пен АҚШ-тарындағы әлеуметтік жұмыс пен
әлеуметтік қолдаудың тарихи даму кезеңдеріне тоқталып, оладың
номинациясының идентификациясын ашып көрсету арқылы әлеуметтік жұмыстың
даму тарихының белгілі бур кезеңдеріне тоқталып, оның мазмұнын ашу.
Тақырыпты ашуға қойылған міндеттер. Жұмысты орындау барысында төмендегі
міндетер қойылды:
- Ежелгі Грекия мен Римдегі филантропия теориясының пайда болуының
негіздерін ғылыми негізде қарастыру;
- ІІІ ғ.-дан ХVI ғасырға дейінгі аралықтағы көмек пен қолдау туралы
христиандық түсініктің қалыптасуы мен дамуының кезеңдері мен оған еңбек
сіңірген тұлғалардың теориялық жұмыстарын талдау;
- XVII-XVIIIғғ. ынтымақтастық идеологиясының дамуына баға беру;
- XVIII- XIX ғасырлар аралығындағы Батыс Еуропа мен АҚШ-тарындағы
ынтымақтастық идеясының дамуына тоқталу;
- ХІХ ғасырдағы қоғамдық көмек пен қолдау практикасындағы адамгершілік
–этикалық мәселелерін қарастыру;
- АҚШ-тарындағы XVIII-XIX ғасырлардағы адам құқығы концептісі мен
әлеуметтік қайырымдылық идеологиясының дамуын диахроникалық әдіс арқылы
талдау;
- ХХ ғасырдағы әлеуметтік жұмыс пен қамтамасыз етудің еуропалық моделіне
тоқталу;
- Негізгі дамыған еуропалық елдердегі (Франция, Германия, Ұлыбритания,
Скандинавия елдері мысалында) әлеуметтік қамсыздандыру мен әлеуметтік
жұмыстың жүйелерінің даму барысына тоқталу;
- ХХ ғасырдағы АҚШ-тарындағы әлеуметтік қамстамасы ету мен әлеуметік
жұмыстың кәсіби негіздемесіне және оны реформалау барысына тоқталу.
Жұмыстың әдістемелік деңгейі. Жұмысты жасу барысында сол жерде және сол
кезде процесі арқылы қарастыратын өткен кезеңдерден бүгінгі уақытқа
дейінгі аралықты қамтитын диахроникалық әдіс пайдаланылды.
Жалпы диахроникалық әдіс ғылыими практикада екі негіз бойынша жүреді.
Бірінішісі, әлеуметтік жұмыстың тарихы кәсіби емес әлеуметтік қолдау жүйесі
бойынша әлеуметтік қамтамасыз ету контексінде қарастырылады. Олнің негізін
салушылар Дж.Хендел мен В.Треттнер.
Екінші жол, М.Банкеттің еңбектерінде көрініс берді. Ол әлеуметтік
жұмысты оның түрлері бойынша қарастырады: коммьюнитедегі жұмыс,
индивидуалды жұмыс, топпен жұмыс. Мұнда кезеңдерге бөліп қарастыру емес,
қоғамның сұранысын қанағаттандырудан туындаған жәйт ретінде қарастырады.
Жұмыста сонымен қатар синхроникалық әдіс пайдаланылды. Бұл әдістің
мәні көмек практикасын мәдени –тарихи ареалдармен байланысы жоқ
мультимәдени құбылыс ретінде, қарастырады.Ол әдістің негізін салушылар
В.Герье мен А.Якоби, П.Кропоткин.
Аталмыш ғылыми әдістерді жұмыты орындау барысында барынша қолдануға
ұмтылынды.
Жұмыстың тәжірбиелік маңызы. Жұмыс нәтижесін Әлеуметтік жұмыс
мамндығында оқытылатын маңызды базалық Әлеуметтік жұмыстың тарихы мен
теориясы пәнін оқу барысында студенттердің тәжірбиелік және өздік
жұмыстарын орындау барысында пайдалануларына болады.
Еуропалық өркениет пен АҚШ-тарындағы әлеуметтік көмек пен әлеуметтік
жұмыстың тарихи кезеңдерін білу арқылы әлеуметтік саясаттағы қандай да бір
артықшылықтар мен кемшін тұстарды әлеуметтік қызметкердің практикалық
жұмысында іске асыруда жұмыстың тәжірбиелік рөлі көрінеді.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, 4 бөлімнен және 12 тармақтан,
қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Батыс өркениетіндегі ғылымға дейінгі филантропия және қайырымдылық
теориясының кезеңі
1.1 Ежелгі Грекия мен Римдегі филантропия теориясының пайда болуы
Көмек және өзара қолдау туралы түсінік рулық қауымдастық кезде
реципрокация және редистрибуция механизмдері арқылы өрбіді. Оның біріншісі
сый алмасу, тұрмыстық және шаруашылық сферасында көмектесу арқылы көрінді.
Екінші кезеңінде, көмек субъектілері мен идеологиясы, сонымен қатар сый
алмасу қатынасының реттелуі мен қағидаттары, туыстық кеңістіктегі
субъектілер арасындағы қолдау рәсімделе басталды.
Дегенмен, аталмыш құбылыстың алғашқы бастаулары мен адам тұрмысы
сферасындағы көрінісі ежелгі Грекияда пайда болды. Бұл адамзат қандай да
бір рухани тәжірбие жинап, өз тіршілігінде достық сезім, аффекті, моралдық
байланыстар мен қатынастар сияқты ерекше сфераны айқындауымен байланысты
болды. Осылайша филантропия түсінігі пайда болды. Оның грек тілінен
аудармасы адамға деген махаббатты білдіреді, дегенмен, б.д.д. V ғ. бұл
сөздің семантикалық мағынасы құдайдың рақымы, ал, б.д.д. IVғ.бұл түсінік
басқаша мәнге: бір индивидттің басқасына адамгершілік қатынасы дегенге
сайды [1,214].
Гомерлік эпоста philos (достық) отбасы институты мен қонақжайлықты
білдіріп, сөз әлеуметтік бағытпен байланысты болды. Француз зерттеушісі
Э.Бенвенистің пікірінше philos сөзі aidos–пен (көмек) бірге тұрақты түрде
бір мәндес контексте, яғни сыйластық, мейірімділік, қайғы кезіндегі көмек
қатынастарын білдіріп, бұл түсініктер сезімнің әлеуметтік қыры
мениндивидтердің қауымдастықтың ұстанатын ұжымдық құндылықтары мен
нормаларымен байланысын идентификациялай бастады.
Гомерлік эпостағы philos пен хenos (қонақ) сөздерінің фразеологиялық
бірлігінің сәйкестігі Э.Бенвенистің пікірінше, қорғаныш сөзінің мазмұнын
ашады. Бөгде елге келген шетелдіктің ешқандай да құқығы болмады. Оған
баспана беріп қонақжайлық таныту (hospital), оның қауіпсіздігін қамтамасыз
ету қабылдаушы тараптың міндеті болды.
Сонымен бірге, philos жүрек сөзімен philon etor ұғымы арқылы
байланысады. Гомерлік эпостарда бұл сөзбен байланысты сөйлемдерді жиі
кездестіреміз. Бұл аталмыш сөздің басқа да семантикалық мәнін мейірімділік,
жәрдемдесумен байланысын көрсетеді.
Сонымен, philos қоғамның бастапқы кезеңдерінде отбасы институты,
қонақжайлық, адам өмірінің аффективті жағымен байланысы контексінде көрініс
берді. Мұнда сонымен қатар, рулық қоғамдағы мен-саған, сен- маған деген
архаикалық эквивалент заңы көрінеді.
Б.д.д. V ғ. және Iv ғ. аралығында рефлексия контексі мемлекет,
қауымдастық болған уақытта philos –тың семантикалық түсінігі өзгере
бастады.
Демокрит (мөлшермен б.д.д. 460-370 жж.) әділеттілік контексінде алғаш
рет мемлекеттің игілігін қарастыруға талпыныс жасады. Оның ұстанымынша
мемлекет игілігі ең бастысы, оған адамдар бірлік, өзара қолдау, өзара
көмек, өзара қорғау мен ағайындық арқылы жетеді [2,21].
Платон (б.д.д. 427-347 жж.) қала-мемлекетті барша моралдық құндылықтар
мен адамдардың бірлесе тіршілік етуінің бірегей формасы ретінде
қарастырады. Платон суреттеген идеалды мемлекетте байлық пен кедейшілік
қайшылықтары жоқ. Ол филантропияны қоғамдық пайда тұрғысынан қарастырады,
бұл әрекет- жекелеген жәйттердің емес мемлекеттің прерогативасы деп
қарастырды. Дегенмен,Платон қиын жағдайға душар болған кедейлерге көмек
берудің қажет шамалы деп есептеді, өйткекні оның түсінігінше кедейшілік
мүліктің аздығынан емес, тойымсыздықтың артуынан. Аталмыш жәйт, ауру мен
қайыршылық арқылы күрделенеді. Бұл кезде, мысалы, қолөнершілер үшін өлім
жалғыз дұрыс жол болып табылады. Өйткені өмір өзінің өнерін көрсете
алмаудан құндылығын жояды. Дегенмен, Платон өзінің Анықтама еңбегінде
қоғам ерікті қайырымдылық жасаы керек дейді, себебі ол мейірімділітің
сипаты, субъектілер арасындағы өзарақатынаста мейірімділік дер уақытындағы
қызмет көрсету сияқты болуы тиіс дейді.
Аристотель (б.д.д. 384-322 жж.) мемлекеттік құрылыс жайындағы ілімді
одан әрі дамытты. Көмек пен әлеуметтік әділеттілік концептісінде
Аристотелдің достықты (philia) адам ізгіліктілігінің көрінісі ретінде
қарауықызықты болып табылады. Аристотель fhilia-ны ізгіліктің бір түрі
ретінде қарастырады. Адамның ауқаттылығын қоғамда оның игі әрекетімен, яғни
оның өзінің достарына деген достық сезімінің көрінісімен ғана бағалау
керек, дейді. Бұл достықтың утилитарлық бір жағы. Басқасы өмірдің түрлі
кезеңдеріндегі көмек пен қолдаумен байланысты. достар жастарға қателікке
ұрынбау үшін, қарттарға күтім жасау мен дәрменсіз кезінде жәрдемдесу үшін
қажет.... Аристотель достықты адамның табиғи қасиеті, бір субъект екінші
субъектіге көмек көрсеткен кездегі субъект-субъектілік қатынас тұлғааралық
өзара әрекеттің процесі ретінде қарастырады. Пайда позициясынан ол әрекет
мотивациясын жақынға деген махаббаты көрінетін шығармашылық актісі ретінде
қарастырады. Адам тек достық арқылы өз болмысының қуанышын сезіне алады,
осылайша ол қоғам мен қалаға пайда әкеледі.
Думаншылдықты Аристотель философиялық жүйенің категориясы ретінде, ол
біреулердің құқығы, ал, қоғамның екінші жігі үшін қажет емес құбылыс деп
қарастырады. Филантропия идеологиясында кедей адамдарға қатысты адал
ниетті көмек пен қолдау негативті салдар туғызатындығы да қарастырыла
бастады. Аристотель мұны мемлекеттің құрбандық еткен жануарларының еті мен
қала мен храмдарды сәулеттендіруге арналған ақшаны мақсаты үшін жұмсамайтын
кедей адамдардың қылықтарын сараптай келе айтады.
Аристотель әділетті бөлу тәртібін құқықтар мен міндеттер қатарынан
қарастырады.Әділетті бөлу термині әр адамға тең бөліктерді тепе-тең бөлу
және иреархиялық ерекше функция мен роліне қатысты теңдік негізінде
түсіндіріледі. Мүмкін, Аристотель мемлекеттің көмек көрсету сұрағын бірінші
қойған адам болуы ғажап емес.
Марк Тулий Цицерон (б.д.д. 106-43 жж.) мемлекеттік құрылыстың түрлі
формалары мен бұл мемлекеттердегі идеалды азаматтың ролін қарастырды.
Космополиттік ынтымақтастықтың позициясын қолдай отыра, ол азамат тек өзге
адамның меншігіне қол сұқпай ғана қоймай әділетсіздік құрбандарына көмек
көрсетуге міндетті, ортақ игілік үшін жұмыс ітеуі тиіс дейді. Цицерон көмек
көрсету барысында достықтың рөліне ерекше тоқталады. Филантропияның негізі
ретінде достық, жолдастық одақ азаматтық әрекеттің маңызды факторы болып
табылады. Цицерон филантропиядан мақсатты әрекеттерді, соның ішінде
жомарттық, тұтқындарды азат ету, қарызды өтеу, қыздарына жасау беру, өзінің
достарына жәрдемдесуді ерекше атап көрсетті [4,85].
1.2 ІІІ ғ.-дан ХVI ғасырға дейінгі аралықтағы көмек пен қолдау туралы
христиандық түсініктің қалыптасуы
Филантропия тұжырымдамасы христиан дінінің қанат жаюына байланысты
сүйіспеншілікті игілік ретінде қарастыратын агапе тұжырымдамасына
ауыстырылды. Аталмыш тұжырымдаманың негізі Құдайдың адамдарға деген
махаббатына, оның сыйы, шексіздігі мен күмәнсыздығына, оның астарында
жақыныңды сүй презумпция жатты.
Жалпы, агапе-жақыныңа деген сүйіспеншілікті білдіретін антикалық
түсінік. Грек философиясында агапенің түрлі түсініктері қалыптасқан. Ол
махаббат сыйлайтын әрекет, жақынның игілігіне жұмылдырылған, әрекет және
ләззат алуға бағытталған, құмарлыққа негізделген-эрос. Христиан дінінің
таралуымен агапе түсінігі жаңаша импульс алды: ерте христиандық
қауымдастықта жақыныңа деген махаббатты қалыптастыру және бір- бірлеріне
деген ағайындық сезімдерін ояту үшін қауымның барлық мүшелері үшін арнайы
кешкі трапезалар ұйымдастырылды.
Жақыныңа деген махаббатты белгілі бір шеңберге сыйдыра алмаймыз,
сондықтан оның шекарасы жоқ, нәсілдікпен немесе нанымымен, мүліктік
цензімен бөліп жара алмаймыз. Осыдан жомарттық философиясы туындайды.
Інжілде Барлығың ...ағайындарыңды сүйіңдер (1 Пет.5:8), біріңеі –бірің
...кешірімшіл болыңдар (Еф.4:32), Ізгілікпен...қарттарды әкелеріңдей;
кішілерді бауырларыңдай; қарияларды аналарыңдый; жастарды қарындастарыңдай
көріңдер (Тимофейге жіберілген бірінші хабар 5:1-2),-делінге.
Агапе философиясындағы маңызды сәттердің бірі жақыныңа қызмет көрсету.
Мұнда қызмет көрсету ешқандай сый, ақы күтпестен шын ниетімен адамдарға
қандайда бір жәрдем көрсету мен қолдау жасау қарастырылады. Бір- біріңнің
жүктеріңді арқалаңдар, сөйтіп Христос заңын орындаңдар (Галаттарға жолдау,
6:2).
Агапенің басты қағидаларының бірі- рухани қағида садақа беру. Оның
негізінде мұқтаж адамға жымысқы ойсыз көмек көрсету, ешқандай шартсыз
қолдау көрсету, ауырлықтарды бөлісу жатады. Садақа адамның өзіне бірнеше
есе игілікпен қайтарылады деп сендіріледі. Беріңдер, сонда сендерге де
беріледі...өйткені қай өлшеммен өлшесеңдер, солайша сендерге де өлшенеді
(Лук. 6:38).
Агапенің басты догматтарынң бірі кедейлерге деген қайырымдылық пен
қонақжайлылық. Ол христиан дінінідегі ізгі істердің қатарынан болады,
адамдар арасындағы рухани жақындастық пен қоғам мүшелері арасындағы
байланысты тудырушы әрекет болып саналады.
Інжіл теологиясы филантропия идеологиясын алмастырып, жақын адамдарға
көмек көрсетудің жаңа сипатын ашты. Филон Александрийский б.д.д. 15-10 жж.
Шірку Әкейлерінің негізін қалаушысы ретінде философияда теологиялық
мәтіндер мен жаратылыс теориялары негізінде харис, агапе тақырыптарының
мозаикасын жасады [5,48].
Дегенмен, қайырымдылық туралы христиандық догматтардың жасалуын
патристиканың алтын ғасырымен (Ivғ.-Vғ. бірінші жартысы) және құдайға
құлшылық етудің каппадокийлік мектебімен байланыстырылады. Шіркеудің
аталмыш ойшылдарының жұмыстары қоғамдық санада көмек пен қолдау туралы
түсініктің қалыптасуына зор ықпал етті. Аталмыш шығармалардың бір
ерекшелігі оның тек діни қызметтегі қолданыста болуы ғана емес, кітап
қолданысындада пайдалануға жарауында еді. Мұнда Василий Кесарийский,
Григорий Ниский және Григорий Богослов үлкен рөл атқарды. Бұл шешендер діни
пікір –таласта неоплатондық диалектикалық әдістерді енгізді, мұнда сөз
қоғамдық сананы өзгертуші құралға айналды.
Қайырымдылық мәселесі Григорий Нискийдің еңбектерінде қайырымдылық
басқаларына қарағанда өзгеше позициямен түсіндіріледі. Ол қайырымдылық
мәселесін Киелі Үштік догматын логикалық негіздеу тұрғысынан қарастырады.
Осы қатынаста мейірімділік құдайдың жолы, ол жекелеген объектіге құдайлық
сипат береді, деп түсіндіріледі.
Григорий Богослов өзінің мектебінің идеясын нақтылап, оған
практикалық қызмет жасауды ұлағат етеді: Бақытсызға Құдай бол,-дейді.
Дегенмен, қайырымдылық, яғни жақыныңа игі шара жасауоны жасаушыға таңдауына
мүмкіндіктер, міндеттер сериясын жүктейді. Мұнда жоғары ізгілік және
азырақ ізглік түрлері қарастырылған. Жанға пайда әкелетін жоғары ізгі
шараға Пайғамбардың, Ұстаздың, Пастырлардың заңдарын жатқызса, кіші
ізгілікті істерге –тамақ бер, киім бер, дәрі бер, жарасын таңып бер,
жағдайын сұра, сабырлыққа шақыр,-деген сипаттағы әрекеттер жатқызылады.
Бұдан ол мүліктік байлықтан да зор жеке байлықтф көреді.
Осы мәселеден антикалық екі қағида- агностик (жарыс) және каллогатии
(сұлулық пен мейірімділік) қайтара түйсіну тән болады. Антикалық адам
түсінігіндегі жан мен тәннің үндестігін христиандық идеологияда Григорий
Богослов өзгеше интерпретациялайды: Жақыныңның алдында одан да мейірімді
болуыңмен ерекшеленіп сыйға бөлен. Бірлесу мен үндесу болмыстың
мифологиялық жалпы ықтималдығын түйсіну негізінде туындайды. Соның
нәтижесінде бақытсыздық, науқасқа шалдығу мен көмеккке зәрулік ауру мен
саудың, бай мен кедейдің басын біріктіретін парадигма болып
табылады:Бақытсыздыққа ұшараса да ол сенің мүшең. Дегенмен, қоғамдық
теңдік пен тән мен жанның жеке үндестігі қауіпсіздік ретінде адам
сүйгіштіктің нәтижесінде ғана болады деп есептейді: адам сүйгіштік біздің
тәніміз бен жанымыздың қауіпсіздігіміздің жалғыз кепілі болып табылады.
Иоанн Златоусттың (344-407жж.) каппадокий мектебінің өкілдерінен
айырмашылығы садақа беруді Христос шәкірттерінің қауымдастығының
мүшелігінен екендігін анықтаушы көрсеткіш ретінде және индивидуалды
бірігудің нысаны ретінде қарастырды. Ол қайырымдылықтан табиғи
детерминацияны көрді, бірақ ол тіршілік ететін субстанцияны априори ретінде
адамдағы құдайлық бастаманы қарастырмайды. Адам мейірімділікке үйренуі
тиіс, ол оны адам етеді. Қайырымдылыққа үйрену арқылы ғана адам өзінің
мәнін ашуына яғни, Құдайлық сипатына жақындайды.
Әлеуметтік әділеттілік мәселесін басқаларға қарағанда өзгеше
қарастырады. әлбетте, ол құтқарушы идеясы контексінде және реалды және
ирреалды әлемдерді қарсы қою, оның субъектілері кедейлер мен байлар,
аурулар мен саулар арқылы қарама-қарсы қою арқылы суреттейді. Қоғамдық
бірлік пен үндестік аталмыш топтар арасында пайдалылық қағидасы сақталған
кезде ғана жүзеге асады. Иоанн Златоуст пайдалылық қағидасы түрлі мүлкі бар
топтардың басын біріктіретін пайдаллылық қағидасы Иоанн Златоустың
пікіренше Құдайдың даналығы ретінде қарастырды. Онда түрлі жағдайдағы
адамдар құдайдың әділетті жолы заңдырымен өмір сүреді деп түсіндірілді.
Дегенмен, оның айтуынша келісім мен бірігу садақаны мадақ үшін
бергенде бұзылуы мүмкін. Бұл жағдайда ол қатігездік пен аярлық, тіпті
одан да жаман,-дейді Иоанн Златоуст. Қатігездік, сәйкесінше , әділетсіздік
қайырымдылық белгілі біпр субъектілер арасында ғана таратғанда болады.
Иоанн Златоустың айтуынша қайырымдылық актісінің шекарасы жоқ. Біз тіпті,
пұтқа табынушылар арасынан бақытсыз жанды кездестірсек оған мейірім
көрсетуіміз қажет, жалпы бақытсыздыққа душар болған жанның барлығына
қайырымдылық жасау қажет,-дейді.
Қайырымдылық дегеніміз субъектінің түрлі қажеттіліктерін
қанағаттандыруға бағытталған әрекеттер сериясы. Ол екі деңгейде
көрсетіледі: рухани жірдем және тәндік жәрдемдесу. Тәндік көмекке ол ашқа
тамақ беру, шөлдегенге сусын беру, жалаңашты киіндіру, зынданға бару,
аурудың көңілін сұрау, қонақты үйіне қабылдау, зарлыны жұбату сияқты
әрекеттерді жатқызады. Рухани қайырымдылық – күнаһарды құдай жолына салу,
ділгір адамға дұрыс жол көрсету мен ақиқатқа үйрету, жақыныңа игі кеңес
беру, ол үшін дұға қылу, қайғылыны жұбату, ренішті жүрекпен кешіру сиқты
игі шараларды жатқызады.
Әулие Августин (354-430жж.) христиандық өсиеттердің моралдық
қағидаларын ашып қарастырады. Ол адамның мәнін махаббат негізінде ашып
қарастырады. Махаббаттың өзіндік бағдары бар. Ол құдайға бағытталса адам
жақыны мен алысы болса да басқаларды, сонымен бірге, заттарды құдай
образы ретінде сүйеді, мұндай махаббат charitas сипатында болады. Тек өзіне
ғана, тек нәпсіні қанағаттандыруға бағытталған махаббат cupiditas-
нәпсәләкке құштарлық деп сиаптталады .
Әулие Августин садақа күнәларды кешуге жол ашатын күші болады деген
идеяны дамытты. Садақа беру жасаған күнәларды кешуге үміт арту арқылы
берілетіндігін айтты. Одан ол кедейшіліктің қажеттілігі байлықтан да зор
деп дәлелдеуге тырысады, ол биік ахуал, себебі оның негізінде күнәдан
арылуға болатындығын идеализациялап, теңсіздікті қоғамдық қажеттілік
ретінде тезистейді [18,182].
Шіркеу Батыс және шығыстық болып екіге бөлінген VII ғасырдың екінші
жартысында батыс шіркеуде монастрлар жүйесі арқылы институционалды қолдау
тенденциясы қолдау идеологиясының негізіне айналды. Аталмыш кезеңнің
негізгі сипаты қайырымдылықпен кез- келген адам емес, тек игі жақсылар-
шіркеудегілер ғана айналыса алады деуі болджы. Қалғандары өздерінің
қолдауларын садақа беру оларға арқылы ғана жәрдемдесе алады деп
түсіндірілді. Ресми Шіркеудің пікірі бойынша қайырымдылық әрекетін жасауға
құқылы монахтардың рөлі жоғарылады. Тиісті ережелерге сәйкес қауымның
мүшелері садақаларын монастрларға берсе жеткілікті, ал епископтар оны
таратады. Садақа беру епископтардың құзырында болып, оны дьякондар таратты.
ХІІ ғасырдан бастап Папа шіркеудің барлық мүлкінің меншік иесі деп
танылды.
Қайырымдылықтың теориясы мен практикасының бұдан әргі дамуы Батыс
Еурорпадағы Реформацияға дейін рим- католик шіркеуінің тікелей
жетекшілігінде болды.
Мартин Лютер (1483-1546жж) XVI ғасырда Католик шіркеуінің догматтарына
қарсы тезистер ұсынды. М.лютер қайырымдылықтың қалыптасқан нысандары мен
қағидаларын сынады. Оның сыны Шіркеу практикасындағы қайырымдылыққа
берілген соманы храмдарды әспеттеуге салу мен ділгір адамдарға берілетін
көмектің жүйесіз болуын сынау негізінде көрінді. Қайырымдылық шарасына
схоластикалық көзқарасқа қарсы шыға отыра, Лютер садақаны қадағалаусыз
тарату кәсіби қайыршылықтың кең етек жаюын ынталандырады деп санады. Ол
садақа беру қайырымдылықтың формасы ретінде болу қажеттігін жоққа
шыңғармағанымен, оны сұраушы аштықтан өлер жағдайына тап болғанда, суықтан
тоңғанда, кеждейшіліктен өлер кезінде, қылмыстан қашқан кезде ғана беру
қажет деп есепетейді.
1520 жылы өзінің игі істер туралы насихаттарында Лютер жақының туралы
ертехристиандық түсінікті (сaritas) қайта жаңғыртты. М.Лютер тұрғындардың
кедей жігіне қайырымдылық шарасын тек Шіркеу тарапынан ғана емес, қоғамдық
өзін-өзі басқару жағынан да жасалуы қажет деген ойға келеді. Өзінің Неміс
ұлтының христиандық дворяндарына атты еңбегінде қайыршылықты жою
қажеттілігін айтады. Оның тұжырымдамасына сәйкес өзінің қайыршыларын жек
көре отыра, бөгде қайыршыларды қуу қажет, дейді. Адамның кедей болу құқығын
мойындай отыра, кедейшілікті байлыққа жету құралы ретінде пайдалануға қарсы
шықты. Сөйтіп ол кәсіби қайыршылықа қарсы тұрды. 1523- жылғы Қоғамдық
үйірме туралы Жарғыда ол жұмыс істеуге қабілеті бар қайыршылар жұмыс
істеуі керек деп түйіндейді. Еңбекке қабілетсіздерге көмек көрсетіліп,
қайыршылардың балаларын оқытып, оларды қолөнерге баулу қажет [18,165]. Егер
оған үйірменің қаржысы жетпесе қауымдастықтың мүшелері шығындарды жылу
жинау арқылы көтеруі тиіс. Осыған орай, кәсіби қайыршылықты локализациялау
шарасы жасалып қана қоймай, оны қаржыландырудың көздері қалыптаса бастады.
1.3 XVII-XVIIIғғ. ынтымақтастық идеологиясының дамуы
Реформация кезеңінен бастап, әсіресе батыс елдерінде кәсіби
қайыршылықты локализациялаудың заңнамалық және мемлекеттік- әкімшілк
практикасы қалыптаса бастаған шақта көмекке зәру адамдарға көмек пен қолдау
мәселелеріне зайырлы көзқарас қалыптаса бастады. Дәл осы кезден бастап
ынтымақтастық идеологиясы өркендей бастады.
Ынтымақтастық идеологиясы XVII ғасырдың аяғында табиғи құқық
теориясының негізінде орта ғасырдағы ққайырымдылық идеясын алмастырушы
ретінде қалыптаса бастады. Адамды уақыттан тыс және мәдени-тарихи феномен
ретінде түсіну адам құқығы түсінігі мен адамдардың теңдігі түсінігіне
сайды. Осы идеологиялық базада Гоббстың, Локктың, Спинозаның, геллерттің,
Клопстоктың, Гердердің және басқалардың гуманистік ілімдері пайда болды.
Табиғи құқық тұжырымдамасын Джон Локк (1632-1704жж) өзінің Адам
апарасаты туралы тәірбиелер және Басқару туралы екі трактат атты
еңбектерінде қалыптастырды. Д.Локк мемлекеттің негізгі міндеті адамның
табиғи құқықтарын қорғау екендігін дәлелдеуге тырысты. Бақытты болуға тең
құқықтылық қағидасын: Бір түрдің тіршілік иелері өз тумасынан бірдей
мүмкіндіктерін пайдалануға бірдей табиғи артықшылықтарға ие болады,-дейді.
Дегенмен, табиғи құқықтар шексіз емес, оның шегі табиғат заңдарымен
айқындалған: Табиғат заңдарын сақтау баршаның міндеті.
XVIIIғ. Қайыршылар мен мұқтаж жандарды қамтамасыз етудің мемлекеттік
қыры туралы идеялар қалыптаса бастады.
Монтескье Шарль Луи (1689-1755жж.) адамның табиғи құқығы негізінен
туындайтын кедейлердің мем лекетте өзіндік құқығы бар екендігін айтты.
Көшедегі адамға лақтырылған садақамен өзінің мұқтаж азаматтарын
кепілдендірілген тамақ, қолайлы киім және тиісті өмір образыменқамтуы
тиісті мемлекеттің міндеті өтелмейді.
Садақа жөнінде неміс классикалық философиясының негізін салушы
Иммануил Кант (1724- 1804жж.) өзінің пікірін білдірді: Садақа адамдарды
төмендетеді. Сондықтан кедейлерге көмек берудің өзге жолдарын қарастыру
қажет [19,126].
Мемлекеттік қамсыздандыру идеясы Ұлы француз төңкерісі кезеңінде
қалыптаса бастады. Оның негізі ретінде қайырымдылық мекемелеріне түскен
капиталдар мен табыстарды әділетті қайта бөлумен байланыстырылды. Декрет
арқылы көп балалаы отбасылардың, жесірлер мен кедей қартардың құқықтары
бекітілді. Зейнетақы туралы түсінік пайда болды. Ол өзін- өзі асырап
–бағуға жағдайы келмеген адамдарға тағайындалды. Қоғамдық көмек көрсету
мемлекттің қасиетті парызы, ол кедейлерге қамқорлық көрсетіп, не болмаса
жұмыс ұсынып, не болмаса еңбеккке қабілетсіздерін материалдық қолдауы қажет
екендігі декларацияланды.
Еңбек қайыршылықтың таралуын болдырмаушы құрал ретінде қарастыру Ұлы
француз төңкерісінің өкілдері негіздеді. Мысалы, Жан Поль Марат (1743-
1793жж.) былай деп жазды: Жалқау қайыршыларға ас бермеңіз, оларға жұмыс
ұсыныңыз, оларға өз істерімен өздеріне қажеттіні табуына жағдай жасаңыз.
Олар қандай да бір қолөнер үйреніп, азаттықта өмір сүрсін. Ол үшін оларды
қабылдайтын бірнеше қоғамдық шеберхана қажет.
Ж.П.Марат мемлекет қайыршылық мәселесімен айналысуы тиіс, ол оны
әлеуметтік зұлымдық ретінде жоюы тиіс, деп есептейді. Дана мемлекеттеік
басқару жағдайында қайыршыларға мейірім жасаудың қажеттігі жоқ , свебебі
олар мемлетке кедергі болады. Қайыршыларға қайыр садақа беру олардың
кемшілігін тереңдете түседі....
Мемлекет қайыршылық пен қайырымдылық мәселесін қоғам және жекелеген
жомарт жандар тарапынан реттеп қана отырмай, оның мүддесін
қорғайтындардарға көмектесуі тиіс.
М.Робеспьер (1758-1794жж.) Конвенттің құрамында отан қорғаушылардың
отбасыларының мүддесін білдіретін ресми қорғаушылар құрамын жасақтап, оны
мемлекеттік бюджеттен қаржыландыру қажеттігін ұсынды. М.Робеспьер көмек пен
қолдауды қажет ететін адамдардың қатарын: солдаттар мен жесірлер, олардың
балалары айтып қана қоймай, мұқтаж адамдарға жәрдемдесу мемлекеттің
міндеті екендігін атап өтті. Ол былай деп жазды: Отан қорғаушыларға
берілетін көмек мардымсыз. Біздің ойымызша оны бірнеше мәрте өсіру қажет.
Республиканың айтарлықтай мол ресурсы оған мүмккіндік береді, отан оны
талап етеді.
Француз утописті теңдік үшін күрес жетекшісі Гракх Бабеф (1760-1797
жж.) қайғы, тәртіпсіздік пен кең етек жайған қайыршылықтцы жою үшін
төңкеріс қажет деп есептейді. Ол көмек көрсету теңдік пен баршаның бақыты
үшін қажетті шарт деп қарастырады. Балалар, әйелдер, қарттар, жарлылар мен
кедейлер сендерге уәде етілген көмекті аласыңдар және жекелегендер үшін
әділетті мемлекеттік марапат болса кейі үшін ол мемлекеттік ссуда болып
табылады.
Француз төңкерісшілдерінің индивидуалистік философиясы азамат пен ұлт
арасындағы аралық ұйымды теріске шығарып, экономикалық либерализмді
қолдады, өздерінің тарихи әлеуметтік қорғау тұжырымдамаларын ұсынды.
Пруссияның азаматтық құқығынан социалистік идеялардың көрінісін
байқауға болады. Онда мемлекеттің еңбеккке қабілетсіз тұрғындарына
мемлекеттік қолдау көрсету керектігі қарастырылған. Мемлекет өздеріне азық
таба алмайтын отбасыларға жәрдемдесуі қажеттігі айтылған. Кәсіби
қайыршыларға қатысты мәжбүрлі жұмыс қарастыру қажет, ал бөгде жерлік
қайыршыларды одандарына күштеп қайтару қажет, деп айтылған. Мемлекеттің
міндеті кедейлерге көмек көрсететін және оларды материалдық жағынан
қамтамасыз ететін мекеме құруы қажеттілігі белгіленді .
Тиісінше, ХІХ ғас ырда осылайша мемлекеттік көмек пен өзара көмек
өзіндік дәстүрі, қағидалары, құндылықтары мен формалары бар біртұтас
әлеуметтік-мәдени үрдіске айналды. Сонымен бірге, аталмыш кезеңде
кедейшілік, қайыршылық, қараусыз қалу, жетімдік және т.с.с. түрлі
феномендарды түсінудің негіздері қалыптасты. Бұлардың барлығы тек жүйелі
ойластырудың барысында ғана емес әлеуметтік патологияларды еңсенруге
бағытталған практикалық қадамдарды да талап етті [43,58].
2. XVIII- XIX ғасырлар аралығындағы Батыс Еуропа мен АҚШ-тарындағы
ынтымақтастық идеясы пен әлеуметтік қайырымдылықтың қалыптасуы
2.1 ХІХ ғасырдағы мұқтаждарға көмек көрсету мен қолдаудың негізгі
мәселелері
Көмек көрсету мен қолдаудың ғылыми кезеңі екі жарым ғасыр барысында
Батыс Еурпһопа мемлекеттері арасында кедейлік пен қайыршылықты реттеудің
заңнамалық практикасын тудырды.
Заңнамалық практиканың бастамасы XVI ғасырдың ортасында кәсіби
қайыршылықты жоюға бағытталған заңның қабылдануы мен ондай құбылысты
болдырмауға негізделген заңдардың қабылдауынан бастап қалана бастады.
Бұл факторлар көмек субъектісін айқындау, оның құқықтық және әрекеттік
құзіретілігі шеңбері анықталуы және мемлекет тарапынан араласуы қажетті
мәселелердің тобының анықталуна байланысты позитивті рөл атқарды.
Кедейлік, қайыршылық, әділетсіздік ХІХ ғасырдың негізгі түсінігіне
айналып, ынтымақтастық және либерализм теориясының базалық доминанттарына
айналды. Қоғамдық практиканың жиынтығында және әлеуметтандың практикалық
әдісін пайдалану арқасында қоғамдық көмектің тенденцияларын айқындалып, ХХ
ғасырларда толықтай аяқталды.
ХІХ ғасырда либерализм әлеуметтік-саяси дүниетаным ретінде түрлі
тұжырымдамалар арқылы көрініс беретіндігін ескеріп оны тұтас теория ретінде
қарастыру мүмкін еместігін айту қажет. Дегенмен, аталмыш дүниетанымның
негізгі постулаты тұлға алдында оның қалыпты қалыптасуына мемлекеттің
кепілдік бере алмуынан туындайтын мемлекеттің жауапкершілігі мен моралдық
парызы сұрағымен байланысты болды.
Негізгі теориялық мәселелер мемлекеттің мұқтаж адамдарға қатысты нақты
рөлі мен мемлекеттік қорғау мен қолдау институттарының жеке қайырымдылық
қорларымен қатынасын сипаттаумен байланысты болды. Осы тұрғыда дұрыс
әлеуметтік көмек жасау сұрағы туындайды.
Осы мәселе төңірегінде бірыңғай көқарас жоқ. Кейбір зерттеушілер,
Леруа-Болье, Тьер. Чалмерс- мемлекет қайырымдылық әрекетін ұйымдастыруы
керек, дегенмен ол мұқтаж адамдарды қорғаушысы болмауытиіс деп есептейді.
Өйткені шенеуніктер қайырымдылықты негіздей отыра оның ең басты қасиетін-
адам сүйгіштікті жояды, сонымен қатар формалды әрекет лауазымды теріс
пайдалануға себеп болуы мүмкін деп есептейді.
Дегенмен, мемлекет жекелеген азаматтардың әл-ауқатын жақсартуға
жақсартуға міндетті және тіршілігінің экономикалық қыры мемлекеттік
саясаттың құрамдас бөлігі болып табылады. Моль, Барон, Луи Бланның айтуынша
қайырымдылық саласындағы мемлекеттің позициясы әлеуметтік белсенді болуы
тиіс деп есептейді. Бұл мәселенің көкейкестілігі кедейлік пен пауперизм
қылмыс әлемінің армиясын толтыру мүмкіндігінің сейілмеуімен арта түседі.
Мұқтаж адамдарды қолдаудағы мемлекет пен жеке қайырымдылық ұйымдарының
рөлі туралы дискуссия тұлғаның көмек алу құқығы тақырыбының турасында
өрбиді. Кімге және қалай көмектесу, теориялық ойдың қалыптасуының маңызды
сұрағына айналып, мұқтаж жандардың кім екендігін, көмектік формасы мен
әдісін қарастыратын мемлекеттік саясат облысында бірнеше толқын зертеулерге
арқау болды.
Еуропа елдеріндегі мемлекеттік игілік теориясы мен практикасындағы
көзқарастар анархиялық пен комунистіктен либералдық пен демократиялыққа
дейін алуан түрлі болып келеді [4, 145].
Неміс философы және мемлекет қайраткері Вильгельм Гумбольд (1767-1853
жж.) либералдық позицияда мұқтаж адамдарға қатысты мемлекетің рөлі туралы
қарастырды. Оның көзқарасынша мемлекеттің негізгі фнкциясы сыртқы шекараны
күзету мен ішкі тұрақтылықты, құқықтық тәртіпті қамтамасыз ету. В.Гумбольд
мемлекеттің адамдардың жеке өмірі мен істеріне араласуына қарсы шықты, ол
одан оның құқығының бұзылуын көрді. Бір жағынан мемлекет инциативаны
өшіреді, жалқаулық пен қайыршылықты өркен жаюына дем береді деп есептеді.
Тәжірбие көрсеткендейбұдан тиімсіз салдарлар туындайды. Адамдар
мемлекеттен үнемі көмек күтіп, өзіндік әрекеттері жойылады, жалған
тәккапарлық, әрекетсізді жіне тіпті қайыршылық пайда болады,-деп жазды.
Ағылшынның социалист- утописті Роберт Оуэн (1771-1858жж.) керсінше
мемлекет өзінің бодандарына жауап беруге міндетті деп санады. Ол үшін
белгілі-бір мөлшерде білім қажет. Ірі мақта-мата фабрикасының иелерінің
бірі ретінде ол қысқартылған жұмыс күнін, еңбекшілер мен олардың
отбасыларын қорғайтын біршама әлеуметтік қорғау шараларын енгізді. Саналы
қоғамдық жүйе идеясын қолпаштай отыра ол қоғамдық меншік жүйесін ғылыми
негіздей отыра қоғамдық пәтуаға келуге болатындығын айтты. Мемлекетті
рационалды басқарудың өзге факторы ретінде білімді қарастыра отыра,
білімнің жетіспеуі империя бодандарының арасында ізгілікті жойып және
өзара қарым –қатынастарында теріс құштарлықтарының пайда болуына тікелей
немесе жанама түрде себеп болады,- деп түйіндейді. Оның есептеуінше
мемлекетте өзінің рационалды конституциясында адами бақытын жүзеге асыру
үшін: өзінің жақындарына тұрақты және үнемі қолдау жасауға жарамды тиісті
білім болуы маңызды шарт болып табылады.
Немістің атақты философы, марксизм ілімінің негізін салушы Карл Маркс
(1818-1883жж.) мемлекет және пауперизм жөніндегі ілімінде таптық көзқарас
ұсынды. Мұнда экономика әлеуметтік құрылымдар мен институттардың қалыптасуы
мен құрылуына тірткі болады. Таптар қоғамдағы өндірістік әрекет қосымша құн
тудырып, қоғам арасында жікке бөліну пайда болған сәттен бастап қалыптаса
бастайды, сәйкесінше тұрғындардың пауперизациясы жүреді. Машиналық
өндірістің дамуы, жер өңдеудің жетілуі және т.б. арқасында қандай да бір
өнімдер санын артыруда аз жұмысшылар қажет болады және нәтижесінде капитал
өсімінен де қарқынды түрде артық жұмысшылар пайда бола бастайды. аталмыш
құрылымның аясында қайырымдылық ұйымдары перифериялық жағдайда болғанымен
ол пауперизмнің дамуын а себепші болады. Еуропа елдерінде капитализмніңң
дамуын сараптай отыра К.Маркс жалдамалы жұмысшылардың резервтегі армиясы
тұрақты жұмыспен қамтылмауынан, ол Қоғамдық қайырымдылықтың қамқорлығында
болады, дегенменАнглиядағы сияқты айқын көрінгендей ол капиталистер класына
істің айрықша қызған шағында керек болады,-дейді. К.Маркс еңбенкпен
қамтылған және қамтылмаған тұрғындардың қатынасын қарастыра отыра
капиталистік жинақталудың жалпы заңын ашады: Қоғамдық билік неғұрлым көп
болған сайын...солоғұрлым өндірістік резервтік армия көп болады. Дегенмен,
белсенді жұмысшылар армиясына қатысты резервтік армия көп болса олардың
ауыртпашылықтары еңбектеріне пропорционалды болады. Мысалы, жұмысшы
класының қайыршы жігі мен өндірістік резервтік армия көп болса ресми
пауперизм соғұрлым мол болады.. Сәйкесінше, тұрғындардың еңбекпен қамтылуы
мен пауперизм өндіріс тәсілі мен өндірістік қатынастарға тәуелді өзара
байланысты әлеуметтік құбылыс болып табылады.
Анархизм идеологтарының бірі және философ Макс Штринер (1806-1856жж.)
Француз төңкерісінің кез-келген мемлекет индивидуалдықты жаншиды және мүлкі
бар адамдар жағында болады деп оның саяси идеалдарын қатты сынға алды.
М.Штринер мелекет қамқорлығына биліктегілерді алу жұмысшылар класына
қарағанда олардың артықшылықтары ретінде қарсы қойды. Философтың
көзқарасынша, жұмысшы класы мемлекет басындағыларға жау болып қалады,
өйткені олар мемлекет тарапынан қамқорлыққа алынбайды, жұмысшылар мемлекет
қорғаны жұмысщшылары болып саналмайды, олар тек бодандар ретінде
полициялық және құқықтық қамқорлыққа ғана алынады. Биліктегі класты сынай
отыра, М.Штринер мемлекеттік қорғау, оның мазмұны мен түсінігіне тоқталады.
Оның көптеген көзқарастары бүкіл еуропада ХХ ғасырда нақтыланып және жүзеге
асырыла бастады.
Неміс экономисті және әлеуметтанушысы Макс Вебер (1864-1920жж.)
бюрократия мәселесін қарастыра отыра мемлекеттік игілік мәселесін
әлеуметтану және әлеуметтік саясат контексінде қарастырды. М.Вебер
О.Бисмарк жүргізген саясатты сараптай отыра ол жүргізіп отырған әлеуметтік
сақтандыру және жұмыссыздықпен күрес саясатын шамадан тыс патерналистік
және бюрократиялық деп есептеді. Өйткені, әлеуметтік заңнама бюрократиямен
тығыз байланысты, дейді. Мемлекет билікті пайдалана отыраәлеуметтік игілік
саясаты секторында белгілі бір идеологиялық мотивтер негізінде жекелеген
топтардың мүддесін көздейді. М.Вебер бюрократия барынша тиімді басқару
жүйесі, дегенмен оның келесі қыры индивидуалды бостандықты бұзумен
байланысты болады, дейді. Сондықтан, бюрократиялық аппаратты басқару мен
бюрократияны тиімді шектеу, әсіресе оның игілікті жасау барысындағы
әлеуметтік саясатында шектеу- зерттеушілер алдында тұрған маңызды сұрақ
ретінде қарастырады. М.Вебер қоғамның жауапсыз бюрократиясы капиталистік
те, әлеуметтік те әл-ауқаттың алдындағы потенциалды қауіп болып саналады
дейді.
Қайырымдылыққа, көмекке мемлекеттің өзіндік көзқарасы және түрлі
пікірлердің болғанына қарамастан ХІХ ғасырдағы мемлекеттік және жеке
мекемелердің реалды практикасы көмек пен қолдау практикасын тек саяси және
философиялық доктрина тұрғысынан ғана түсіну жеткліксіз екендігін көрсетті.
ХІХ ғасырдағы француз ғалымы д'Оссонвилль Қажеттілік, кемшілік және
қайырымдылық атты еңбегінде (1889ж.) паурперизм мәселесін қарастыра отыра,
мемлекет қайырымды болуы керек,-деді.Ол мемлекет міндетті түрде
жәрдемдесуі тиісті қасіреттің үш типін көрсетті: науқастық, бақытсыз жағдай
және кәрілік. Бұл адамның өмір сүру сценарийінің өзгеруіне ықпал ететін
объективті факторларды мемлекет пауперизмге қарсы бағытталған саясатында
қатаң ескеруі қажет. Ғалымның ойынша муниципалитеттік құрылымдар арқылы
жүзеге асырылатын мақсатты бағдарламалар мен қаржыландырулар қажет. Осыдан
мемлекеттік қайырымдылық көрініс береді. Бір сөзбен айтқанда осының
барлығы ұлттық іске айналуы тиіс және бұл іс шенеуніктік сипаттан арылып,
біршаның ізгілікті іс аясында топтасуына жағдай жасауы тиіс. Себебі
қайырымдлыққа тек бюрократиялық көзқарас түкке тұрғысыз нәтиже береді.,-
дейді. Автор қайырымдылық әрекетінен қоғамның саяси жікке бөлінбестен,
саяси партиялардың бірлесу факторын көрді [16, 345].
Дегенмен, міндетті мемлекеттік патронат мәселесімен бірге әлеуметтік
иждивенттік мәселесі де туындады. Бұл мәселеге Лефевр, Дж.Никольс, Дж.Льюис
және басқа ғалымдар тоқталып өтті. Мұқтаж адамдарға міндетті жәрдемдесу
мемлекет алдына алынған жәрдемақы кедей үшін тиімсіз болып, авторлардың
пікірінше оның жұмыс істеуіне не болмаса өнімді жұмыс істеуін
ынталандыратын еңбек мотивациясымен байланысты мәселелер қойды. Әлбетте,
пауперизмге қарсы превентивті шаралар назардан тыс қалмады. Осыдан
мемлекеттік әлеуметтік қолдаудың үш негізгі міндеті туындайды:
- мұқтаждарға жәрдемдесу;
- кәсіби қайыршылыққа қарсы репрессивті шаралар;
- мемлекттік қолдау жүйесі тудыратын кедейшіліктің таралуына
шектеумен байланысты превентивті шаралар ұйымдастыру.
Мұқтаждарға көмек көрсету облысындағы мемлекеттік шаралар
зерттеушілерді қаржыландыру моделдерін, көмек алатын тұлғалар
категорияларын, әлеуметтік ауруларды локализациялайтын репрессивті
шаралардыжәрдемдесу тәсілдерін тереңірек зерттеулерін талап етті.
Ағылшындық зерттеуші Фауль еуропа елдеріндегі қайыршылықтың таралуына
қарсы шараларды қаржыландыру моделдерін қарастыра келенегізгі қаржыландыру
көздері мыналар деп атап өтті.Олар:
- салықтар;
- қауымдық жарналар;
- садақа;
- мемлекет пен департаменттердің табыстарынан берілетін субсидиялар.
Дегенмен, кәдімгі табыстар кедейлерге көмек беру шығындарын өтей
алмады, сондықтан түрлі елдерде кезейсоқ және тұрақты қосымша түсімдер,
соның ішінде: мұрадан салық, айыппұл, некелесу дарналары, үй-үйді аралап
жиналған ақша және т.б.
Мұқтаждарды жіктеу де назар аударарлық. Кедей құқықтық категория
ретінде түрлі әлеуметтік кластардың өкілдеріне тарады, аталмыш категорияны
анықтаудың негізгі критерийі болып оның еңбек әрекетіне қатынасы болды.
Еңбекке қабілеттілік- қабілетсіздік мұқтаж субъектілердің шегінанықтайтын
негізгі айырма белгі болып табылады. Аталмыш критерийге сай мұқтаж
жандардың он бір класы айқындалды: органикалық аурулар, әкелерінен
айырылған балалар, созылмалы ауруы бар науқастар, жесірлер және т.б.
Превентивті акция негізіндегі кедейшілік пен пауперизмнің таралмауына
жағдай жасайтын репрессивті шаралар ретінде Фауль мына әрекеттерді
қолдануды ұсынады: жазалау, еңбек етуге мәжбүрлеу жерлері мен үйлеріне
орналастыру, қылмыстық жазалау және т.б.
2.2 ХІХ ғасырдағы қоғамдық көмек пен қолдау практикасындағы
адамгершілік –этикалық мәселелер
Көмек көрсету практикасы мен қолдау идеологиясын түйсінудің
қалыптасуына кедейшілік пен пауперизм сұрағын шешудегі мемлекеттік және
жеке көзқарастар ғана ықпал етіп қоймады. Бұған көмекке зәру адамдардың
тұлғалық сипатының көкейкестілігін көрсететін этикалық мәселе, менталдық
гигиена маңызды рөл атқара бастады. Пауперизм, кедейлік және қылмыс
мәселесін шешуде тұлғалық және қайырымдылық мәселесі, азаматтық қоғам рөлі
философтар мен әлеуметтанушылардың еңбектерінде көрініс беріп, әлеуметтік
қайырымдылық практикасына зор ықпал жасады.
Неміс философы Г.Гегель (1770-1831жж.) табиғи құқық қағидаларына
негізделмеген мемлекет тұжырымдамасын одан әрі дамытты. Мемлекетте отбасы
институты сияқты өзіндік және автономды азаматтық қоғам ерекше орынға
көтерілді. Г.Гегель кедейшілік мәселесін кездейсоқтық барынша маңызды рөл
атқаратын және қайырымдылықтың мәнін айқындайтын, сонымен бірге
қайырымдылық ұйымдарының спецификалық әрекетін айқындайтын субъективтік
детерминация тұрғысынан қарастырады.
Г.Гегель кедейшіліктен адамның табиғи бейнесін көреді. Ол адамға
жәрдемдесетін заманауи құралдар мен тәсілдерді көрмеді. Кедейшілікке
тағайындалған салық жүйесін сараптай отыра мынандай қорытындыға келедІ:
Адамдар ежер бола бастайды, еңбекқорлық көмескіленеді, олар өздерінің
өмірін еңбекпен қамту құрметті құқығын аяқ асты етеді және нәтижесінде
жаппай арсыздық пайда болады.. адмшылық мұқтаж адамдарға Шіркеу де жәрдем
берген сәттен бастап жойыла бастайды: жалқаулықтың өршуіне монастырларда
себепші болады, өйткені олар жұмыс істегеніне қарамастан кез-келген
қажеттілікті қанағаттандыруға ұмтылады..
Г.Гегель қайырымдылық мекемелерінің дамуына қарсы болды, себебі олар
қоғамның лдиалектикалық дамуына қайшы келеді. Ең жақсысы кедейлердің
жағдайы олардың тағдыры деп мойынсұну және олардың қайыршы жағдайына көну.
Қайырымдылық және осыған ұқсас мекемелердің болуынан адамдар қорқынышты
сезінбейтін болады, олар құқығы жоқ болса да ұялмастан басшыларынан көмек
сұрайды; қайыршылық керсінше тіленшілік оларды ұялтып, жұмыс істеулеріне
итермелейді, көмек сұрағанша өздігінен әрекет жасауларына себепші болады,-
дейді философ.
Ағылшындық философ және әлеуметтанушы Г.Спенсер (1820-1903 жж.)
әлеуметтік дамудың негізгі заңы – барынша қолайлы қоғамдар заңы деп
есептейді. Қоғамның моралдық міндеттемелерімен байланысты этикалық
мәселелер және онымен байланысты мұқтаждарды әлеуметтік қамсыздандыру
мәселелері зертеуші жауап беруі тиісті маңызды сұрақтар болып табылады.
Г.Спенсер әлеуметтік дамуды суреттеудің және сараптаудың негізі
ретінде әлеуметтік құрылымдарды күрделі және дифференциалды инсвтитут
ретінде көрсете отыра дамудың биологиялық механизмін алды.сөйтіп ол
гомеостазистің табиғи механизмін қоғамдық дамуға көшіреді. Қоғамдық өзіндік
ұйымдастыру конццепциясы егізінде спенсер әлеуметтік трансформацияларға
мемлекеттің араласуына қарсы болды, себебі оның ойынша ұйымдасуы жоғары
мекемелер қалып, әліздері даму заңдарына орай жойылады деп есептейді.
Мемлекет индивидтердің бақытқа ұмтылысын ескере отыра, ол
индивидуалдық кедейлікті жеңілдетудің коллективтистік саясатына қарсы
тұрды. Г.Спенсер әрбір индивидттің адамгершілік қадір-қасиеті өзінің
игілігіне бағытталған болуы тиіс, мұнда үнемшілдік және алдын ала ойлау
кедейшіліктің таралуына қарсы рөл атқаруы тиісті. Ол негіздеген этикалық
қағидалар әлеуметтік жағынан аз қамтамасыз етілген тұрғындар жігіне:
ауруларға, қарттарға, кедейлерге және өзге категориядағыларға бағытталған
болуы тиіс.мұқтаждарға көмек пен қолдау қоғамды әлсіретеді, ол оның іруіне
әкеп соғатын әлеуметтік әрекет деп танылды. Дегенмен, қоғам мұқтаж жандарды
реабилитациялауға қадамдар жасауға мәжбү, онда жұмыс істеуге тәндік және
экономикалық жағынан ынталандыру қажет, соынмен бірге қайырымдылықтың басты
агенттері туысқандар, отбасы және өзгелер болуы тиіс.
Француз әлеуметтанушысы Э.Дюркгейм (1858-1917 жж.) ХІХ ғаысрдың
соңында қазіргі индустриялдық қоғамдардағы қоғамның моралдық сипаты мен
ынтымақтастықтың негізгі мәселелерін қарастырды. Ол қоғамдағы құрылымдық
өзгерістер Франциядағы қайырымдылық бюросы сияқты өзара көмектің дәстүрлі
ассоциацияларын бұзды, өйткені ынтымақтастықтың аумақтық формалары ірі
масштабты индустриялдық өндірісте тиімсіз болып табылады [17, 148].
Еркін нарықтың пайда болған жаңа этикалары, оның пікірінше
ынтымақтастықтың жаңа формаларын құруда жарамсыз дейді. Э.Дюркгейм осыған
байланысты ірі масштапты өндірістік құрылымдардың жұмысына
сәйкестендірілген кәсіби гильдиялар жүйесін қалпына келтіруді ұсынды. Бұл
жаңа бірлестіктер отбасылық көмекке паралелді түрде өзара көмек функциясын
барынша тиімді жүзеге асырар еді, өйткені ол өзгелерге қарағанда үздіксіз
және тұрақты болады. Ізгі әрекеттердің кәсіби жүйесі кейіннен отбасылық
қолдау жүйесін алмастырады, себебі еңбек бөлінісі барынша күрделі, тиісінше
кәсіби мүддеге негізделген шартсыз қатынастардың формаларын құруға
мүмкіндіктер туындайды.
Индустриализация, Э.Дюркгеймнің пікірінше, индивидуумдар мен қоғам
арасында өзара тәуелділікті тудырады, ал бұл достастық пен альтруизмнің
жаңа мүмкіндіктерін туғызады. Дегенмен, қоғамдық қатынастардың жаңаша
сапалық өзгерісі, яғни мемлекеттің әлеуметтік игіліктерді қадағалауына
алуын ғалым қолдамайды. Э.Дюркгейм мемлекет жекелеген индивидтан алшақ
тұрады, тиісінше әлеуметтік қамсыздандыру, денсаулық сақтау, тұрғындарды,
әсіресе әйелдер мен балаларды еңбекпен қамту сияқты сфераларда тиімді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4-6
1. Батыс өркениетіндегі ғылымға дейінгі филантропия
және қайырымдылық теориясының
кезеңі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...7
1.1 Ежелгі Грекия мен Римдегі филантропия теориясының
пайда болуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..7-9
1.2 ІІІ ғ.-дан ХVI ғасырға дейінгі аралықтағы көмек пен қолдау
туралы христиандық түсініктің
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..10-14
1.3 XVII-XVIIIғғ. ынтымақтастық идеологиясының
дамуы ... ... ... ... ... ... ..15-1 7
2. XVIII- XIX ғасырлар аралығындағы Батыс Еуропа мен
АҚШ-тарындағы ынтымақтастық идеясы пен әлеуметтік
қайырымдылықтың
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..18
2.1 ХІХ ғасырдағы мұқтаждарға көмек көрсету
мен қолдаудың негізгі
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...18-22
2.2 ХІХ ғасырдағы қоғамдық көмек пен қолдау
практикасындағы адамгершілік –этикалық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ..23-28
2.3 АҚШ-тарындағы XVIII-XIX ғасырлардағы адам құқығы
концептісі мен әлеуметтік қайырымдылық идеологиясының дамуы ... ... ... 29-
33
3.ХХғ. әлеуметтік жұмыс пен әлеуметтік қамтамасыз етудің еуропалық
моделдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
3.1 Негізгі еуропалық елдердегі әлеуметтік қамсыздандыру
мен әлеуметтік жұмыстың
жүйелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..34-
38
3.2 Германиядағы ХХ ғасырдағы әлеуметтік жұмыс пен
әлеуметтік қамтамасыз ету
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
-43
3.3 Франциядағы әлеуметтік жұмыс және әлеуметтік
қорғау
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 44- 48
3.4 Ұлыбританиядағы әлеуметтік жұмыс пен әлеуметтік
қамсыздандыру
моделі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 49-52
4. ХХ ғасырдағы Солтүстік Американдық әлеуметтік
қамтамасыз ету жүйесіндегі кәсіби әлеуметтік
жұмыс ... ... ... ... ... ... ... .. ... 55-58
4.1 АҚШ-тарындағы 1900-1930 жылдардағы әлеуметтік жұмыс
және әлеуметтік қамтамасыз ету
практикасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 53-56
4.2 АҚШ-тарындағы 70-90-жылдардағы әлеуметтік жұмыс
және әлеуметтік
қамсыздандыру ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...57-58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59-60
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .61-62
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Түрлі көмектер мен қолдаулардың арнаулы
әлеуметтік институт ретінде ұжымдық құндылықтар мен нормативтік
негіздемелері сонымен қатар өзінің түсінік номинациясында қоғамдық сананың
идеологемдары ХІХ ғасырға дейін бір –біріне сәйкеспеді. Нақты сеніммен
көмек формасы мен көмек туралы түсініктер әр түрлі атаулы сипатта болды.
Дегемен, олардың ортақ негіздемелеріне түрлі кезеңдерде тұрақты түсінік
динамикасы қалыптаса бастады. Бұларды түрлі әлеуметтік-мәдени ареалдар
мысалдары арқылы байқауға болады. Мысалы, Францияда көмек практикасын
идентификациялайтын түсінік charitas (қайырымдылық, мейірімділік) болды.
Ол орта ғасырларға тән қолдау жүйесі болған еді. XVIII ғасырда assistance-
қодап жіберу атты түсінік енді. Ол қоғамдық қатынастардағы әл-ауқаты төмен
тұрғындарды қолдаудың жаңа белесін білдірді, ол кезде конфеессиялық
қолдаудың орынан мемлекеттік қолдау жүйесі ене бастады. ХХ ғасырларда ол
түсініктер қайтадан ауысып, алдымен ол aide social (әлеуметтік көмек),
кейіннен travail social (әлеуметтік жұмыс) түсінігіне алмасты.
Бұл түсініктер мен әлеуметтік қолдау жүйеісінің даму барысы, әсіресе оның
ғылыми тарихы мен теориясының дамуы Еуропалық өркениет пен Америка
құрлығында (АҚШ мысалында) жүрді. Сондықтан Әлеуметтік жұмыс мамандығы
мен ғылымының кешенінде әлеуметтік ойдың тарихы тұрғысынан талмыш кезеңнің,
батыс елдеріндегі әлеуметтік жұмыс пен әлеуметтік қолдау тарихының оқытылуы
мен қарастырылуы өте маңызды болып табылады. Бұл дипломдық жұмыстың
көкейкестілігін көрсететін көп аспектілерінің бір қыры болып табылады.
Жұмыстың мәні. Тарих ақиқаттың анасы. Себебі, тарих шындықты зерттеу
тұрғысынан емес, оны шындықтың қайнар көзі деп бағалауымыз қажет. Тарихи
ақиқат дегеніміз, өтіп кеткен оқиғалар тізбегі емес келесі ұрпаққа
болашаққа жол сілтейтін бағдарлама. Сондықтан жұмыстың негізгі мәні
тарихтан сабақ ала отыра әлеуметтік саясатты оңтайлы құру.
Аталмыш тақырыптың мәні әлеуметтік жұмыстың тарихи кезеңдерімен
таныстырып, еуропалық өркениет пен АҚШ-тарындағы өткен әлеуметтік жұмыс
практикасының типологиялық ерекшеліктерін оның әлеуметтік-мәдени даму
контексінде қарастыруында. Әлеуметтік жұмыс номинациясын тарихи тұрғыдан
ашуға тырысады.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Алғаш рет мұқтаж жандарға көмек көрсету мен
қолдаудың тарихына байланысты зерттеулер жүргізген ғалым А.Стог болып
табылады. Оның Қоғамдық қолдау туралы еңбегі бұрынғы кеңестік
кеңістіктегі әлеуметттік қамтамасыз ету жүйесін тарихи тұрғыдан қарастырған
тұңғыш еңбек болды.
Қазірі уақытта әлеуметтік қолдаудың тарихы жөнінде ғылыми еңбектерді
негізінен Ресейлік және шетелдік ғалымдардың еңбегінен ғана таба аламыз.
Атап айтқанда, Бадя Л.В., Л.И.Демина, В.Н.Егошина (Исторический опыт
социальной работы. –М., 1994); М.В.Фирсовтың (История социальной работы.-
М., 2007); Е.И.Холостованың (Генезис социальной работы. М., 1994) және өзге
ресейлік ғалымдардың еңбектері пайдаланылды. Өкінішке орай қазақстандық
зертеушілердің еңбектері бұл салада жарыққа шықпаған. Сондықтан бұл еңбек
қазақ тіліндегі өз дәрежесіндегі тұңғыш жұмыс болып табылады.
Жұмыстың мақсаты. Еуропалық өркениет пен АҚШ-тарындағы әлеуметтік жұмыс пен
әлеуметтік қолдаудың тарихи даму кезеңдеріне тоқталып, оладың
номинациясының идентификациясын ашып көрсету арқылы әлеуметтік жұмыстың
даму тарихының белгілі бур кезеңдеріне тоқталып, оның мазмұнын ашу.
Тақырыпты ашуға қойылған міндеттер. Жұмысты орындау барысында төмендегі
міндетер қойылды:
- Ежелгі Грекия мен Римдегі филантропия теориясының пайда болуының
негіздерін ғылыми негізде қарастыру;
- ІІІ ғ.-дан ХVI ғасырға дейінгі аралықтағы көмек пен қолдау туралы
христиандық түсініктің қалыптасуы мен дамуының кезеңдері мен оған еңбек
сіңірген тұлғалардың теориялық жұмыстарын талдау;
- XVII-XVIIIғғ. ынтымақтастық идеологиясының дамуына баға беру;
- XVIII- XIX ғасырлар аралығындағы Батыс Еуропа мен АҚШ-тарындағы
ынтымақтастық идеясының дамуына тоқталу;
- ХІХ ғасырдағы қоғамдық көмек пен қолдау практикасындағы адамгершілік
–этикалық мәселелерін қарастыру;
- АҚШ-тарындағы XVIII-XIX ғасырлардағы адам құқығы концептісі мен
әлеуметтік қайырымдылық идеологиясының дамуын диахроникалық әдіс арқылы
талдау;
- ХХ ғасырдағы әлеуметтік жұмыс пен қамтамасыз етудің еуропалық моделіне
тоқталу;
- Негізгі дамыған еуропалық елдердегі (Франция, Германия, Ұлыбритания,
Скандинавия елдері мысалында) әлеуметтік қамсыздандыру мен әлеуметтік
жұмыстың жүйелерінің даму барысына тоқталу;
- ХХ ғасырдағы АҚШ-тарындағы әлеуметтік қамстамасы ету мен әлеуметік
жұмыстың кәсіби негіздемесіне және оны реформалау барысына тоқталу.
Жұмыстың әдістемелік деңгейі. Жұмысты жасу барысында сол жерде және сол
кезде процесі арқылы қарастыратын өткен кезеңдерден бүгінгі уақытқа
дейінгі аралықты қамтитын диахроникалық әдіс пайдаланылды.
Жалпы диахроникалық әдіс ғылыими практикада екі негіз бойынша жүреді.
Бірінішісі, әлеуметтік жұмыстың тарихы кәсіби емес әлеуметтік қолдау жүйесі
бойынша әлеуметтік қамтамасыз ету контексінде қарастырылады. Олнің негізін
салушылар Дж.Хендел мен В.Треттнер.
Екінші жол, М.Банкеттің еңбектерінде көрініс берді. Ол әлеуметтік
жұмысты оның түрлері бойынша қарастырады: коммьюнитедегі жұмыс,
индивидуалды жұмыс, топпен жұмыс. Мұнда кезеңдерге бөліп қарастыру емес,
қоғамның сұранысын қанағаттандырудан туындаған жәйт ретінде қарастырады.
Жұмыста сонымен қатар синхроникалық әдіс пайдаланылды. Бұл әдістің
мәні көмек практикасын мәдени –тарихи ареалдармен байланысы жоқ
мультимәдени құбылыс ретінде, қарастырады.Ол әдістің негізін салушылар
В.Герье мен А.Якоби, П.Кропоткин.
Аталмыш ғылыми әдістерді жұмыты орындау барысында барынша қолдануға
ұмтылынды.
Жұмыстың тәжірбиелік маңызы. Жұмыс нәтижесін Әлеуметтік жұмыс
мамндығында оқытылатын маңызды базалық Әлеуметтік жұмыстың тарихы мен
теориясы пәнін оқу барысында студенттердің тәжірбиелік және өздік
жұмыстарын орындау барысында пайдалануларына болады.
Еуропалық өркениет пен АҚШ-тарындағы әлеуметтік көмек пен әлеуметтік
жұмыстың тарихи кезеңдерін білу арқылы әлеуметтік саясаттағы қандай да бір
артықшылықтар мен кемшін тұстарды әлеуметтік қызметкердің практикалық
жұмысында іске асыруда жұмыстың тәжірбиелік рөлі көрінеді.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, 4 бөлімнен және 12 тармақтан,
қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Батыс өркениетіндегі ғылымға дейінгі филантропия және қайырымдылық
теориясының кезеңі
1.1 Ежелгі Грекия мен Римдегі филантропия теориясының пайда болуы
Көмек және өзара қолдау туралы түсінік рулық қауымдастық кезде
реципрокация және редистрибуция механизмдері арқылы өрбіді. Оның біріншісі
сый алмасу, тұрмыстық және шаруашылық сферасында көмектесу арқылы көрінді.
Екінші кезеңінде, көмек субъектілері мен идеологиясы, сонымен қатар сый
алмасу қатынасының реттелуі мен қағидаттары, туыстық кеңістіктегі
субъектілер арасындағы қолдау рәсімделе басталды.
Дегенмен, аталмыш құбылыстың алғашқы бастаулары мен адам тұрмысы
сферасындағы көрінісі ежелгі Грекияда пайда болды. Бұл адамзат қандай да
бір рухани тәжірбие жинап, өз тіршілігінде достық сезім, аффекті, моралдық
байланыстар мен қатынастар сияқты ерекше сфераны айқындауымен байланысты
болды. Осылайша филантропия түсінігі пайда болды. Оның грек тілінен
аудармасы адамға деген махаббатты білдіреді, дегенмен, б.д.д. V ғ. бұл
сөздің семантикалық мағынасы құдайдың рақымы, ал, б.д.д. IVғ.бұл түсінік
басқаша мәнге: бір индивидттің басқасына адамгершілік қатынасы дегенге
сайды [1,214].
Гомерлік эпоста philos (достық) отбасы институты мен қонақжайлықты
білдіріп, сөз әлеуметтік бағытпен байланысты болды. Француз зерттеушісі
Э.Бенвенистің пікірінше philos сөзі aidos–пен (көмек) бірге тұрақты түрде
бір мәндес контексте, яғни сыйластық, мейірімділік, қайғы кезіндегі көмек
қатынастарын білдіріп, бұл түсініктер сезімнің әлеуметтік қыры
мениндивидтердің қауымдастықтың ұстанатын ұжымдық құндылықтары мен
нормаларымен байланысын идентификациялай бастады.
Гомерлік эпостағы philos пен хenos (қонақ) сөздерінің фразеологиялық
бірлігінің сәйкестігі Э.Бенвенистің пікірінше, қорғаныш сөзінің мазмұнын
ашады. Бөгде елге келген шетелдіктің ешқандай да құқығы болмады. Оған
баспана беріп қонақжайлық таныту (hospital), оның қауіпсіздігін қамтамасыз
ету қабылдаушы тараптың міндеті болды.
Сонымен бірге, philos жүрек сөзімен philon etor ұғымы арқылы
байланысады. Гомерлік эпостарда бұл сөзбен байланысты сөйлемдерді жиі
кездестіреміз. Бұл аталмыш сөздің басқа да семантикалық мәнін мейірімділік,
жәрдемдесумен байланысын көрсетеді.
Сонымен, philos қоғамның бастапқы кезеңдерінде отбасы институты,
қонақжайлық, адам өмірінің аффективті жағымен байланысы контексінде көрініс
берді. Мұнда сонымен қатар, рулық қоғамдағы мен-саған, сен- маған деген
архаикалық эквивалент заңы көрінеді.
Б.д.д. V ғ. және Iv ғ. аралығында рефлексия контексі мемлекет,
қауымдастық болған уақытта philos –тың семантикалық түсінігі өзгере
бастады.
Демокрит (мөлшермен б.д.д. 460-370 жж.) әділеттілік контексінде алғаш
рет мемлекеттің игілігін қарастыруға талпыныс жасады. Оның ұстанымынша
мемлекет игілігі ең бастысы, оған адамдар бірлік, өзара қолдау, өзара
көмек, өзара қорғау мен ағайындық арқылы жетеді [2,21].
Платон (б.д.д. 427-347 жж.) қала-мемлекетті барша моралдық құндылықтар
мен адамдардың бірлесе тіршілік етуінің бірегей формасы ретінде
қарастырады. Платон суреттеген идеалды мемлекетте байлық пен кедейшілік
қайшылықтары жоқ. Ол филантропияны қоғамдық пайда тұрғысынан қарастырады,
бұл әрекет- жекелеген жәйттердің емес мемлекеттің прерогативасы деп
қарастырды. Дегенмен,Платон қиын жағдайға душар болған кедейлерге көмек
берудің қажет шамалы деп есептеді, өйткекні оның түсінігінше кедейшілік
мүліктің аздығынан емес, тойымсыздықтың артуынан. Аталмыш жәйт, ауру мен
қайыршылық арқылы күрделенеді. Бұл кезде, мысалы, қолөнершілер үшін өлім
жалғыз дұрыс жол болып табылады. Өйткені өмір өзінің өнерін көрсете
алмаудан құндылығын жояды. Дегенмен, Платон өзінің Анықтама еңбегінде
қоғам ерікті қайырымдылық жасаы керек дейді, себебі ол мейірімділітің
сипаты, субъектілер арасындағы өзарақатынаста мейірімділік дер уақытындағы
қызмет көрсету сияқты болуы тиіс дейді.
Аристотель (б.д.д. 384-322 жж.) мемлекеттік құрылыс жайындағы ілімді
одан әрі дамытты. Көмек пен әлеуметтік әділеттілік концептісінде
Аристотелдің достықты (philia) адам ізгіліктілігінің көрінісі ретінде
қарауықызықты болып табылады. Аристотель fhilia-ны ізгіліктің бір түрі
ретінде қарастырады. Адамның ауқаттылығын қоғамда оның игі әрекетімен, яғни
оның өзінің достарына деген достық сезімінің көрінісімен ғана бағалау
керек, дейді. Бұл достықтың утилитарлық бір жағы. Басқасы өмірдің түрлі
кезеңдеріндегі көмек пен қолдаумен байланысты. достар жастарға қателікке
ұрынбау үшін, қарттарға күтім жасау мен дәрменсіз кезінде жәрдемдесу үшін
қажет.... Аристотель достықты адамның табиғи қасиеті, бір субъект екінші
субъектіге көмек көрсеткен кездегі субъект-субъектілік қатынас тұлғааралық
өзара әрекеттің процесі ретінде қарастырады. Пайда позициясынан ол әрекет
мотивациясын жақынға деген махаббаты көрінетін шығармашылық актісі ретінде
қарастырады. Адам тек достық арқылы өз болмысының қуанышын сезіне алады,
осылайша ол қоғам мен қалаға пайда әкеледі.
Думаншылдықты Аристотель философиялық жүйенің категориясы ретінде, ол
біреулердің құқығы, ал, қоғамның екінші жігі үшін қажет емес құбылыс деп
қарастырады. Филантропия идеологиясында кедей адамдарға қатысты адал
ниетті көмек пен қолдау негативті салдар туғызатындығы да қарастырыла
бастады. Аристотель мұны мемлекеттің құрбандық еткен жануарларының еті мен
қала мен храмдарды сәулеттендіруге арналған ақшаны мақсаты үшін жұмсамайтын
кедей адамдардың қылықтарын сараптай келе айтады.
Аристотель әділетті бөлу тәртібін құқықтар мен міндеттер қатарынан
қарастырады.Әділетті бөлу термині әр адамға тең бөліктерді тепе-тең бөлу
және иреархиялық ерекше функция мен роліне қатысты теңдік негізінде
түсіндіріледі. Мүмкін, Аристотель мемлекеттің көмек көрсету сұрағын бірінші
қойған адам болуы ғажап емес.
Марк Тулий Цицерон (б.д.д. 106-43 жж.) мемлекеттік құрылыстың түрлі
формалары мен бұл мемлекеттердегі идеалды азаматтың ролін қарастырды.
Космополиттік ынтымақтастықтың позициясын қолдай отыра, ол азамат тек өзге
адамның меншігіне қол сұқпай ғана қоймай әділетсіздік құрбандарына көмек
көрсетуге міндетті, ортақ игілік үшін жұмыс ітеуі тиіс дейді. Цицерон көмек
көрсету барысында достықтың рөліне ерекше тоқталады. Филантропияның негізі
ретінде достық, жолдастық одақ азаматтық әрекеттің маңызды факторы болып
табылады. Цицерон филантропиядан мақсатты әрекеттерді, соның ішінде
жомарттық, тұтқындарды азат ету, қарызды өтеу, қыздарына жасау беру, өзінің
достарына жәрдемдесуді ерекше атап көрсетті [4,85].
1.2 ІІІ ғ.-дан ХVI ғасырға дейінгі аралықтағы көмек пен қолдау туралы
христиандық түсініктің қалыптасуы
Филантропия тұжырымдамасы христиан дінінің қанат жаюына байланысты
сүйіспеншілікті игілік ретінде қарастыратын агапе тұжырымдамасына
ауыстырылды. Аталмыш тұжырымдаманың негізі Құдайдың адамдарға деген
махаббатына, оның сыйы, шексіздігі мен күмәнсыздығына, оның астарында
жақыныңды сүй презумпция жатты.
Жалпы, агапе-жақыныңа деген сүйіспеншілікті білдіретін антикалық
түсінік. Грек философиясында агапенің түрлі түсініктері қалыптасқан. Ол
махаббат сыйлайтын әрекет, жақынның игілігіне жұмылдырылған, әрекет және
ләззат алуға бағытталған, құмарлыққа негізделген-эрос. Христиан дінінің
таралуымен агапе түсінігі жаңаша импульс алды: ерте христиандық
қауымдастықта жақыныңа деген махаббатты қалыптастыру және бір- бірлеріне
деген ағайындық сезімдерін ояту үшін қауымның барлық мүшелері үшін арнайы
кешкі трапезалар ұйымдастырылды.
Жақыныңа деген махаббатты белгілі бір шеңберге сыйдыра алмаймыз,
сондықтан оның шекарасы жоқ, нәсілдікпен немесе нанымымен, мүліктік
цензімен бөліп жара алмаймыз. Осыдан жомарттық философиясы туындайды.
Інжілде Барлығың ...ағайындарыңды сүйіңдер (1 Пет.5:8), біріңеі –бірің
...кешірімшіл болыңдар (Еф.4:32), Ізгілікпен...қарттарды әкелеріңдей;
кішілерді бауырларыңдай; қарияларды аналарыңдый; жастарды қарындастарыңдай
көріңдер (Тимофейге жіберілген бірінші хабар 5:1-2),-делінге.
Агапе философиясындағы маңызды сәттердің бірі жақыныңа қызмет көрсету.
Мұнда қызмет көрсету ешқандай сый, ақы күтпестен шын ниетімен адамдарға
қандайда бір жәрдем көрсету мен қолдау жасау қарастырылады. Бір- біріңнің
жүктеріңді арқалаңдар, сөйтіп Христос заңын орындаңдар (Галаттарға жолдау,
6:2).
Агапенің басты қағидаларының бірі- рухани қағида садақа беру. Оның
негізінде мұқтаж адамға жымысқы ойсыз көмек көрсету, ешқандай шартсыз
қолдау көрсету, ауырлықтарды бөлісу жатады. Садақа адамның өзіне бірнеше
есе игілікпен қайтарылады деп сендіріледі. Беріңдер, сонда сендерге де
беріледі...өйткені қай өлшеммен өлшесеңдер, солайша сендерге де өлшенеді
(Лук. 6:38).
Агапенің басты догматтарынң бірі кедейлерге деген қайырымдылық пен
қонақжайлылық. Ол христиан дінінідегі ізгі істердің қатарынан болады,
адамдар арасындағы рухани жақындастық пен қоғам мүшелері арасындағы
байланысты тудырушы әрекет болып саналады.
Інжіл теологиясы филантропия идеологиясын алмастырып, жақын адамдарға
көмек көрсетудің жаңа сипатын ашты. Филон Александрийский б.д.д. 15-10 жж.
Шірку Әкейлерінің негізін қалаушысы ретінде философияда теологиялық
мәтіндер мен жаратылыс теориялары негізінде харис, агапе тақырыптарының
мозаикасын жасады [5,48].
Дегенмен, қайырымдылық туралы христиандық догматтардың жасалуын
патристиканың алтын ғасырымен (Ivғ.-Vғ. бірінші жартысы) және құдайға
құлшылық етудің каппадокийлік мектебімен байланыстырылады. Шіркеудің
аталмыш ойшылдарының жұмыстары қоғамдық санада көмек пен қолдау туралы
түсініктің қалыптасуына зор ықпал етті. Аталмыш шығармалардың бір
ерекшелігі оның тек діни қызметтегі қолданыста болуы ғана емес, кітап
қолданысындада пайдалануға жарауында еді. Мұнда Василий Кесарийский,
Григорий Ниский және Григорий Богослов үлкен рөл атқарды. Бұл шешендер діни
пікір –таласта неоплатондық диалектикалық әдістерді енгізді, мұнда сөз
қоғамдық сананы өзгертуші құралға айналды.
Қайырымдылық мәселесі Григорий Нискийдің еңбектерінде қайырымдылық
басқаларына қарағанда өзгеше позициямен түсіндіріледі. Ол қайырымдылық
мәселесін Киелі Үштік догматын логикалық негіздеу тұрғысынан қарастырады.
Осы қатынаста мейірімділік құдайдың жолы, ол жекелеген объектіге құдайлық
сипат береді, деп түсіндіріледі.
Григорий Богослов өзінің мектебінің идеясын нақтылап, оған
практикалық қызмет жасауды ұлағат етеді: Бақытсызға Құдай бол,-дейді.
Дегенмен, қайырымдылық, яғни жақыныңа игі шара жасауоны жасаушыға таңдауына
мүмкіндіктер, міндеттер сериясын жүктейді. Мұнда жоғары ізгілік және
азырақ ізглік түрлері қарастырылған. Жанға пайда әкелетін жоғары ізгі
шараға Пайғамбардың, Ұстаздың, Пастырлардың заңдарын жатқызса, кіші
ізгілікті істерге –тамақ бер, киім бер, дәрі бер, жарасын таңып бер,
жағдайын сұра, сабырлыққа шақыр,-деген сипаттағы әрекеттер жатқызылады.
Бұдан ол мүліктік байлықтан да зор жеке байлықтф көреді.
Осы мәселеден антикалық екі қағида- агностик (жарыс) және каллогатии
(сұлулық пен мейірімділік) қайтара түйсіну тән болады. Антикалық адам
түсінігіндегі жан мен тәннің үндестігін христиандық идеологияда Григорий
Богослов өзгеше интерпретациялайды: Жақыныңның алдында одан да мейірімді
болуыңмен ерекшеленіп сыйға бөлен. Бірлесу мен үндесу болмыстың
мифологиялық жалпы ықтималдығын түйсіну негізінде туындайды. Соның
нәтижесінде бақытсыздық, науқасқа шалдығу мен көмеккке зәрулік ауру мен
саудың, бай мен кедейдің басын біріктіретін парадигма болып
табылады:Бақытсыздыққа ұшараса да ол сенің мүшең. Дегенмен, қоғамдық
теңдік пен тән мен жанның жеке үндестігі қауіпсіздік ретінде адам
сүйгіштіктің нәтижесінде ғана болады деп есептейді: адам сүйгіштік біздің
тәніміз бен жанымыздың қауіпсіздігіміздің жалғыз кепілі болып табылады.
Иоанн Златоусттың (344-407жж.) каппадокий мектебінің өкілдерінен
айырмашылығы садақа беруді Христос шәкірттерінің қауымдастығының
мүшелігінен екендігін анықтаушы көрсеткіш ретінде және индивидуалды
бірігудің нысаны ретінде қарастырды. Ол қайырымдылықтан табиғи
детерминацияны көрді, бірақ ол тіршілік ететін субстанцияны априори ретінде
адамдағы құдайлық бастаманы қарастырмайды. Адам мейірімділікке үйренуі
тиіс, ол оны адам етеді. Қайырымдылыққа үйрену арқылы ғана адам өзінің
мәнін ашуына яғни, Құдайлық сипатына жақындайды.
Әлеуметтік әділеттілік мәселесін басқаларға қарағанда өзгеше
қарастырады. әлбетте, ол құтқарушы идеясы контексінде және реалды және
ирреалды әлемдерді қарсы қою, оның субъектілері кедейлер мен байлар,
аурулар мен саулар арқылы қарама-қарсы қою арқылы суреттейді. Қоғамдық
бірлік пен үндестік аталмыш топтар арасында пайдалылық қағидасы сақталған
кезде ғана жүзеге асады. Иоанн Златоуст пайдалылық қағидасы түрлі мүлкі бар
топтардың басын біріктіретін пайдаллылық қағидасы Иоанн Златоустың
пікіренше Құдайдың даналығы ретінде қарастырды. Онда түрлі жағдайдағы
адамдар құдайдың әділетті жолы заңдырымен өмір сүреді деп түсіндірілді.
Дегенмен, оның айтуынша келісім мен бірігу садақаны мадақ үшін
бергенде бұзылуы мүмкін. Бұл жағдайда ол қатігездік пен аярлық, тіпті
одан да жаман,-дейді Иоанн Златоуст. Қатігездік, сәйкесінше , әділетсіздік
қайырымдылық белгілі біпр субъектілер арасында ғана таратғанда болады.
Иоанн Златоустың айтуынша қайырымдылық актісінің шекарасы жоқ. Біз тіпті,
пұтқа табынушылар арасынан бақытсыз жанды кездестірсек оған мейірім
көрсетуіміз қажет, жалпы бақытсыздыққа душар болған жанның барлығына
қайырымдылық жасау қажет,-дейді.
Қайырымдылық дегеніміз субъектінің түрлі қажеттіліктерін
қанағаттандыруға бағытталған әрекеттер сериясы. Ол екі деңгейде
көрсетіледі: рухани жірдем және тәндік жәрдемдесу. Тәндік көмекке ол ашқа
тамақ беру, шөлдегенге сусын беру, жалаңашты киіндіру, зынданға бару,
аурудың көңілін сұрау, қонақты үйіне қабылдау, зарлыны жұбату сияқты
әрекеттерді жатқызады. Рухани қайырымдылық – күнаһарды құдай жолына салу,
ділгір адамға дұрыс жол көрсету мен ақиқатқа үйрету, жақыныңа игі кеңес
беру, ол үшін дұға қылу, қайғылыны жұбату, ренішті жүрекпен кешіру сиқты
игі шараларды жатқызады.
Әулие Августин (354-430жж.) христиандық өсиеттердің моралдық
қағидаларын ашып қарастырады. Ол адамның мәнін махаббат негізінде ашып
қарастырады. Махаббаттың өзіндік бағдары бар. Ол құдайға бағытталса адам
жақыны мен алысы болса да басқаларды, сонымен бірге, заттарды құдай
образы ретінде сүйеді, мұндай махаббат charitas сипатында болады. Тек өзіне
ғана, тек нәпсіні қанағаттандыруға бағытталған махаббат cupiditas-
нәпсәләкке құштарлық деп сиаптталады .
Әулие Августин садақа күнәларды кешуге жол ашатын күші болады деген
идеяны дамытты. Садақа беру жасаған күнәларды кешуге үміт арту арқылы
берілетіндігін айтты. Одан ол кедейшіліктің қажеттілігі байлықтан да зор
деп дәлелдеуге тырысады, ол биік ахуал, себебі оның негізінде күнәдан
арылуға болатындығын идеализациялап, теңсіздікті қоғамдық қажеттілік
ретінде тезистейді [18,182].
Шіркеу Батыс және шығыстық болып екіге бөлінген VII ғасырдың екінші
жартысында батыс шіркеуде монастрлар жүйесі арқылы институционалды қолдау
тенденциясы қолдау идеологиясының негізіне айналды. Аталмыш кезеңнің
негізгі сипаты қайырымдылықпен кез- келген адам емес, тек игі жақсылар-
шіркеудегілер ғана айналыса алады деуі болджы. Қалғандары өздерінің
қолдауларын садақа беру оларға арқылы ғана жәрдемдесе алады деп
түсіндірілді. Ресми Шіркеудің пікірі бойынша қайырымдылық әрекетін жасауға
құқылы монахтардың рөлі жоғарылады. Тиісті ережелерге сәйкес қауымның
мүшелері садақаларын монастрларға берсе жеткілікті, ал епископтар оны
таратады. Садақа беру епископтардың құзырында болып, оны дьякондар таратты.
ХІІ ғасырдан бастап Папа шіркеудің барлық мүлкінің меншік иесі деп
танылды.
Қайырымдылықтың теориясы мен практикасының бұдан әргі дамуы Батыс
Еурорпадағы Реформацияға дейін рим- католик шіркеуінің тікелей
жетекшілігінде болды.
Мартин Лютер (1483-1546жж) XVI ғасырда Католик шіркеуінің догматтарына
қарсы тезистер ұсынды. М.лютер қайырымдылықтың қалыптасқан нысандары мен
қағидаларын сынады. Оның сыны Шіркеу практикасындағы қайырымдылыққа
берілген соманы храмдарды әспеттеуге салу мен ділгір адамдарға берілетін
көмектің жүйесіз болуын сынау негізінде көрінді. Қайырымдылық шарасына
схоластикалық көзқарасқа қарсы шыға отыра, Лютер садақаны қадағалаусыз
тарату кәсіби қайыршылықтың кең етек жаюын ынталандырады деп санады. Ол
садақа беру қайырымдылықтың формасы ретінде болу қажеттігін жоққа
шыңғармағанымен, оны сұраушы аштықтан өлер жағдайына тап болғанда, суықтан
тоңғанда, кеждейшіліктен өлер кезінде, қылмыстан қашқан кезде ғана беру
қажет деп есепетейді.
1520 жылы өзінің игі істер туралы насихаттарында Лютер жақының туралы
ертехристиандық түсінікті (сaritas) қайта жаңғыртты. М.Лютер тұрғындардың
кедей жігіне қайырымдылық шарасын тек Шіркеу тарапынан ғана емес, қоғамдық
өзін-өзі басқару жағынан да жасалуы қажет деген ойға келеді. Өзінің Неміс
ұлтының христиандық дворяндарына атты еңбегінде қайыршылықты жою
қажеттілігін айтады. Оның тұжырымдамасына сәйкес өзінің қайыршыларын жек
көре отыра, бөгде қайыршыларды қуу қажет, дейді. Адамның кедей болу құқығын
мойындай отыра, кедейшілікті байлыққа жету құралы ретінде пайдалануға қарсы
шықты. Сөйтіп ол кәсіби қайыршылықа қарсы тұрды. 1523- жылғы Қоғамдық
үйірме туралы Жарғыда ол жұмыс істеуге қабілеті бар қайыршылар жұмыс
істеуі керек деп түйіндейді. Еңбекке қабілетсіздерге көмек көрсетіліп,
қайыршылардың балаларын оқытып, оларды қолөнерге баулу қажет [18,165]. Егер
оған үйірменің қаржысы жетпесе қауымдастықтың мүшелері шығындарды жылу
жинау арқылы көтеруі тиіс. Осыған орай, кәсіби қайыршылықты локализациялау
шарасы жасалып қана қоймай, оны қаржыландырудың көздері қалыптаса бастады.
1.3 XVII-XVIIIғғ. ынтымақтастық идеологиясының дамуы
Реформация кезеңінен бастап, әсіресе батыс елдерінде кәсіби
қайыршылықты локализациялаудың заңнамалық және мемлекеттік- әкімшілк
практикасы қалыптаса бастаған шақта көмекке зәру адамдарға көмек пен қолдау
мәселелеріне зайырлы көзқарас қалыптаса бастады. Дәл осы кезден бастап
ынтымақтастық идеологиясы өркендей бастады.
Ынтымақтастық идеологиясы XVII ғасырдың аяғында табиғи құқық
теориясының негізінде орта ғасырдағы ққайырымдылық идеясын алмастырушы
ретінде қалыптаса бастады. Адамды уақыттан тыс және мәдени-тарихи феномен
ретінде түсіну адам құқығы түсінігі мен адамдардың теңдігі түсінігіне
сайды. Осы идеологиялық базада Гоббстың, Локктың, Спинозаның, геллерттің,
Клопстоктың, Гердердің және басқалардың гуманистік ілімдері пайда болды.
Табиғи құқық тұжырымдамасын Джон Локк (1632-1704жж) өзінің Адам
апарасаты туралы тәірбиелер және Басқару туралы екі трактат атты
еңбектерінде қалыптастырды. Д.Локк мемлекеттің негізгі міндеті адамның
табиғи құқықтарын қорғау екендігін дәлелдеуге тырысты. Бақытты болуға тең
құқықтылық қағидасын: Бір түрдің тіршілік иелері өз тумасынан бірдей
мүмкіндіктерін пайдалануға бірдей табиғи артықшылықтарға ие болады,-дейді.
Дегенмен, табиғи құқықтар шексіз емес, оның шегі табиғат заңдарымен
айқындалған: Табиғат заңдарын сақтау баршаның міндеті.
XVIIIғ. Қайыршылар мен мұқтаж жандарды қамтамасыз етудің мемлекеттік
қыры туралы идеялар қалыптаса бастады.
Монтескье Шарль Луи (1689-1755жж.) адамның табиғи құқығы негізінен
туындайтын кедейлердің мем лекетте өзіндік құқығы бар екендігін айтты.
Көшедегі адамға лақтырылған садақамен өзінің мұқтаж азаматтарын
кепілдендірілген тамақ, қолайлы киім және тиісті өмір образыменқамтуы
тиісті мемлекеттің міндеті өтелмейді.
Садақа жөнінде неміс классикалық философиясының негізін салушы
Иммануил Кант (1724- 1804жж.) өзінің пікірін білдірді: Садақа адамдарды
төмендетеді. Сондықтан кедейлерге көмек берудің өзге жолдарын қарастыру
қажет [19,126].
Мемлекеттік қамсыздандыру идеясы Ұлы француз төңкерісі кезеңінде
қалыптаса бастады. Оның негізі ретінде қайырымдылық мекемелеріне түскен
капиталдар мен табыстарды әділетті қайта бөлумен байланыстырылды. Декрет
арқылы көп балалаы отбасылардың, жесірлер мен кедей қартардың құқықтары
бекітілді. Зейнетақы туралы түсінік пайда болды. Ол өзін- өзі асырап
–бағуға жағдайы келмеген адамдарға тағайындалды. Қоғамдық көмек көрсету
мемлекттің қасиетті парызы, ол кедейлерге қамқорлық көрсетіп, не болмаса
жұмыс ұсынып, не болмаса еңбеккке қабілетсіздерін материалдық қолдауы қажет
екендігі декларацияланды.
Еңбек қайыршылықтың таралуын болдырмаушы құрал ретінде қарастыру Ұлы
француз төңкерісінің өкілдері негіздеді. Мысалы, Жан Поль Марат (1743-
1793жж.) былай деп жазды: Жалқау қайыршыларға ас бермеңіз, оларға жұмыс
ұсыныңыз, оларға өз істерімен өздеріне қажеттіні табуына жағдай жасаңыз.
Олар қандай да бір қолөнер үйреніп, азаттықта өмір сүрсін. Ол үшін оларды
қабылдайтын бірнеше қоғамдық шеберхана қажет.
Ж.П.Марат мемлекет қайыршылық мәселесімен айналысуы тиіс, ол оны
әлеуметтік зұлымдық ретінде жоюы тиіс, деп есептейді. Дана мемлекеттеік
басқару жағдайында қайыршыларға мейірім жасаудың қажеттігі жоқ , свебебі
олар мемлетке кедергі болады. Қайыршыларға қайыр садақа беру олардың
кемшілігін тереңдете түседі....
Мемлекет қайыршылық пен қайырымдылық мәселесін қоғам және жекелеген
жомарт жандар тарапынан реттеп қана отырмай, оның мүддесін
қорғайтындардарға көмектесуі тиіс.
М.Робеспьер (1758-1794жж.) Конвенттің құрамында отан қорғаушылардың
отбасыларының мүддесін білдіретін ресми қорғаушылар құрамын жасақтап, оны
мемлекеттік бюджеттен қаржыландыру қажеттігін ұсынды. М.Робеспьер көмек пен
қолдауды қажет ететін адамдардың қатарын: солдаттар мен жесірлер, олардың
балалары айтып қана қоймай, мұқтаж адамдарға жәрдемдесу мемлекеттің
міндеті екендігін атап өтті. Ол былай деп жазды: Отан қорғаушыларға
берілетін көмек мардымсыз. Біздің ойымызша оны бірнеше мәрте өсіру қажет.
Республиканың айтарлықтай мол ресурсы оған мүмккіндік береді, отан оны
талап етеді.
Француз утописті теңдік үшін күрес жетекшісі Гракх Бабеф (1760-1797
жж.) қайғы, тәртіпсіздік пен кең етек жайған қайыршылықтцы жою үшін
төңкеріс қажет деп есептейді. Ол көмек көрсету теңдік пен баршаның бақыты
үшін қажетті шарт деп қарастырады. Балалар, әйелдер, қарттар, жарлылар мен
кедейлер сендерге уәде етілген көмекті аласыңдар және жекелегендер үшін
әділетті мемлекеттік марапат болса кейі үшін ол мемлекеттік ссуда болып
табылады.
Француз төңкерісшілдерінің индивидуалистік философиясы азамат пен ұлт
арасындағы аралық ұйымды теріске шығарып, экономикалық либерализмді
қолдады, өздерінің тарихи әлеуметтік қорғау тұжырымдамаларын ұсынды.
Пруссияның азаматтық құқығынан социалистік идеялардың көрінісін
байқауға болады. Онда мемлекеттің еңбеккке қабілетсіз тұрғындарына
мемлекеттік қолдау көрсету керектігі қарастырылған. Мемлекет өздеріне азық
таба алмайтын отбасыларға жәрдемдесуі қажеттігі айтылған. Кәсіби
қайыршыларға қатысты мәжбүрлі жұмыс қарастыру қажет, ал бөгде жерлік
қайыршыларды одандарына күштеп қайтару қажет, деп айтылған. Мемлекеттің
міндеті кедейлерге көмек көрсететін және оларды материалдық жағынан
қамтамасыз ететін мекеме құруы қажеттілігі белгіленді .
Тиісінше, ХІХ ғас ырда осылайша мемлекеттік көмек пен өзара көмек
өзіндік дәстүрі, қағидалары, құндылықтары мен формалары бар біртұтас
әлеуметтік-мәдени үрдіске айналды. Сонымен бірге, аталмыш кезеңде
кедейшілік, қайыршылық, қараусыз қалу, жетімдік және т.с.с. түрлі
феномендарды түсінудің негіздері қалыптасты. Бұлардың барлығы тек жүйелі
ойластырудың барысында ғана емес әлеуметтік патологияларды еңсенруге
бағытталған практикалық қадамдарды да талап етті [43,58].
2. XVIII- XIX ғасырлар аралығындағы Батыс Еуропа мен АҚШ-тарындағы
ынтымақтастық идеясы пен әлеуметтік қайырымдылықтың қалыптасуы
2.1 ХІХ ғасырдағы мұқтаждарға көмек көрсету мен қолдаудың негізгі
мәселелері
Көмек көрсету мен қолдаудың ғылыми кезеңі екі жарым ғасыр барысында
Батыс Еурпһопа мемлекеттері арасында кедейлік пен қайыршылықты реттеудің
заңнамалық практикасын тудырды.
Заңнамалық практиканың бастамасы XVI ғасырдың ортасында кәсіби
қайыршылықты жоюға бағытталған заңның қабылдануы мен ондай құбылысты
болдырмауға негізделген заңдардың қабылдауынан бастап қалана бастады.
Бұл факторлар көмек субъектісін айқындау, оның құқықтық және әрекеттік
құзіретілігі шеңбері анықталуы және мемлекет тарапынан араласуы қажетті
мәселелердің тобының анықталуна байланысты позитивті рөл атқарды.
Кедейлік, қайыршылық, әділетсіздік ХІХ ғасырдың негізгі түсінігіне
айналып, ынтымақтастық және либерализм теориясының базалық доминанттарына
айналды. Қоғамдық практиканың жиынтығында және әлеуметтандың практикалық
әдісін пайдалану арқасында қоғамдық көмектің тенденцияларын айқындалып, ХХ
ғасырларда толықтай аяқталды.
ХІХ ғасырда либерализм әлеуметтік-саяси дүниетаным ретінде түрлі
тұжырымдамалар арқылы көрініс беретіндігін ескеріп оны тұтас теория ретінде
қарастыру мүмкін еместігін айту қажет. Дегенмен, аталмыш дүниетанымның
негізгі постулаты тұлға алдында оның қалыпты қалыптасуына мемлекеттің
кепілдік бере алмуынан туындайтын мемлекеттің жауапкершілігі мен моралдық
парызы сұрағымен байланысты болды.
Негізгі теориялық мәселелер мемлекеттің мұқтаж адамдарға қатысты нақты
рөлі мен мемлекеттік қорғау мен қолдау институттарының жеке қайырымдылық
қорларымен қатынасын сипаттаумен байланысты болды. Осы тұрғыда дұрыс
әлеуметтік көмек жасау сұрағы туындайды.
Осы мәселе төңірегінде бірыңғай көқарас жоқ. Кейбір зерттеушілер,
Леруа-Болье, Тьер. Чалмерс- мемлекет қайырымдылық әрекетін ұйымдастыруы
керек, дегенмен ол мұқтаж адамдарды қорғаушысы болмауытиіс деп есептейді.
Өйткені шенеуніктер қайырымдылықты негіздей отыра оның ең басты қасиетін-
адам сүйгіштікті жояды, сонымен қатар формалды әрекет лауазымды теріс
пайдалануға себеп болуы мүмкін деп есептейді.
Дегенмен, мемлекет жекелеген азаматтардың әл-ауқатын жақсартуға
жақсартуға міндетті және тіршілігінің экономикалық қыры мемлекеттік
саясаттың құрамдас бөлігі болып табылады. Моль, Барон, Луи Бланның айтуынша
қайырымдылық саласындағы мемлекеттің позициясы әлеуметтік белсенді болуы
тиіс деп есептейді. Бұл мәселенің көкейкестілігі кедейлік пен пауперизм
қылмыс әлемінің армиясын толтыру мүмкіндігінің сейілмеуімен арта түседі.
Мұқтаж адамдарды қолдаудағы мемлекет пен жеке қайырымдылық ұйымдарының
рөлі туралы дискуссия тұлғаның көмек алу құқығы тақырыбының турасында
өрбиді. Кімге және қалай көмектесу, теориялық ойдың қалыптасуының маңызды
сұрағына айналып, мұқтаж жандардың кім екендігін, көмектік формасы мен
әдісін қарастыратын мемлекеттік саясат облысында бірнеше толқын зертеулерге
арқау болды.
Еуропа елдеріндегі мемлекеттік игілік теориясы мен практикасындағы
көзқарастар анархиялық пен комунистіктен либералдық пен демократиялыққа
дейін алуан түрлі болып келеді [4, 145].
Неміс философы және мемлекет қайраткері Вильгельм Гумбольд (1767-1853
жж.) либералдық позицияда мұқтаж адамдарға қатысты мемлекетің рөлі туралы
қарастырды. Оның көзқарасынша мемлекеттің негізгі фнкциясы сыртқы шекараны
күзету мен ішкі тұрақтылықты, құқықтық тәртіпті қамтамасыз ету. В.Гумбольд
мемлекеттің адамдардың жеке өмірі мен істеріне араласуына қарсы шықты, ол
одан оның құқығының бұзылуын көрді. Бір жағынан мемлекет инциативаны
өшіреді, жалқаулық пен қайыршылықты өркен жаюына дем береді деп есептеді.
Тәжірбие көрсеткендейбұдан тиімсіз салдарлар туындайды. Адамдар
мемлекеттен үнемі көмек күтіп, өзіндік әрекеттері жойылады, жалған
тәккапарлық, әрекетсізді жіне тіпті қайыршылық пайда болады,-деп жазды.
Ағылшынның социалист- утописті Роберт Оуэн (1771-1858жж.) керсінше
мемлекет өзінің бодандарына жауап беруге міндетті деп санады. Ол үшін
белгілі-бір мөлшерде білім қажет. Ірі мақта-мата фабрикасының иелерінің
бірі ретінде ол қысқартылған жұмыс күнін, еңбекшілер мен олардың
отбасыларын қорғайтын біршама әлеуметтік қорғау шараларын енгізді. Саналы
қоғамдық жүйе идеясын қолпаштай отыра ол қоғамдық меншік жүйесін ғылыми
негіздей отыра қоғамдық пәтуаға келуге болатындығын айтты. Мемлекетті
рационалды басқарудың өзге факторы ретінде білімді қарастыра отыра,
білімнің жетіспеуі империя бодандарының арасында ізгілікті жойып және
өзара қарым –қатынастарында теріс құштарлықтарының пайда болуына тікелей
немесе жанама түрде себеп болады,- деп түйіндейді. Оның есептеуінше
мемлекетте өзінің рационалды конституциясында адами бақытын жүзеге асыру
үшін: өзінің жақындарына тұрақты және үнемі қолдау жасауға жарамды тиісті
білім болуы маңызды шарт болып табылады.
Немістің атақты философы, марксизм ілімінің негізін салушы Карл Маркс
(1818-1883жж.) мемлекет және пауперизм жөніндегі ілімінде таптық көзқарас
ұсынды. Мұнда экономика әлеуметтік құрылымдар мен институттардың қалыптасуы
мен құрылуына тірткі болады. Таптар қоғамдағы өндірістік әрекет қосымша құн
тудырып, қоғам арасында жікке бөліну пайда болған сәттен бастап қалыптаса
бастайды, сәйкесінше тұрғындардың пауперизациясы жүреді. Машиналық
өндірістің дамуы, жер өңдеудің жетілуі және т.б. арқасында қандай да бір
өнімдер санын артыруда аз жұмысшылар қажет болады және нәтижесінде капитал
өсімінен де қарқынды түрде артық жұмысшылар пайда бола бастайды. аталмыш
құрылымның аясында қайырымдылық ұйымдары перифериялық жағдайда болғанымен
ол пауперизмнің дамуын а себепші болады. Еуропа елдерінде капитализмніңң
дамуын сараптай отыра К.Маркс жалдамалы жұмысшылардың резервтегі армиясы
тұрақты жұмыспен қамтылмауынан, ол Қоғамдық қайырымдылықтың қамқорлығында
болады, дегенменАнглиядағы сияқты айқын көрінгендей ол капиталистер класына
істің айрықша қызған шағында керек болады,-дейді. К.Маркс еңбенкпен
қамтылған және қамтылмаған тұрғындардың қатынасын қарастыра отыра
капиталистік жинақталудың жалпы заңын ашады: Қоғамдық билік неғұрлым көп
болған сайын...солоғұрлым өндірістік резервтік армия көп болады. Дегенмен,
белсенді жұмысшылар армиясына қатысты резервтік армия көп болса олардың
ауыртпашылықтары еңбектеріне пропорционалды болады. Мысалы, жұмысшы
класының қайыршы жігі мен өндірістік резервтік армия көп болса ресми
пауперизм соғұрлым мол болады.. Сәйкесінше, тұрғындардың еңбекпен қамтылуы
мен пауперизм өндіріс тәсілі мен өндірістік қатынастарға тәуелді өзара
байланысты әлеуметтік құбылыс болып табылады.
Анархизм идеологтарының бірі және философ Макс Штринер (1806-1856жж.)
Француз төңкерісінің кез-келген мемлекет индивидуалдықты жаншиды және мүлкі
бар адамдар жағында болады деп оның саяси идеалдарын қатты сынға алды.
М.Штринер мелекет қамқорлығына биліктегілерді алу жұмысшылар класына
қарағанда олардың артықшылықтары ретінде қарсы қойды. Философтың
көзқарасынша, жұмысшы класы мемлекет басындағыларға жау болып қалады,
өйткені олар мемлекет тарапынан қамқорлыққа алынбайды, жұмысшылар мемлекет
қорғаны жұмысщшылары болып саналмайды, олар тек бодандар ретінде
полициялық және құқықтық қамқорлыққа ғана алынады. Биліктегі класты сынай
отыра, М.Штринер мемлекеттік қорғау, оның мазмұны мен түсінігіне тоқталады.
Оның көптеген көзқарастары бүкіл еуропада ХХ ғасырда нақтыланып және жүзеге
асырыла бастады.
Неміс экономисті және әлеуметтанушысы Макс Вебер (1864-1920жж.)
бюрократия мәселесін қарастыра отыра мемлекеттік игілік мәселесін
әлеуметтану және әлеуметтік саясат контексінде қарастырды. М.Вебер
О.Бисмарк жүргізген саясатты сараптай отыра ол жүргізіп отырған әлеуметтік
сақтандыру және жұмыссыздықпен күрес саясатын шамадан тыс патерналистік
және бюрократиялық деп есептеді. Өйткені, әлеуметтік заңнама бюрократиямен
тығыз байланысты, дейді. Мемлекет билікті пайдалана отыраәлеуметтік игілік
саясаты секторында белгілі бір идеологиялық мотивтер негізінде жекелеген
топтардың мүддесін көздейді. М.Вебер бюрократия барынша тиімді басқару
жүйесі, дегенмен оның келесі қыры индивидуалды бостандықты бұзумен
байланысты болады, дейді. Сондықтан, бюрократиялық аппаратты басқару мен
бюрократияны тиімді шектеу, әсіресе оның игілікті жасау барысындағы
әлеуметтік саясатында шектеу- зерттеушілер алдында тұрған маңызды сұрақ
ретінде қарастырады. М.Вебер қоғамның жауапсыз бюрократиясы капиталистік
те, әлеуметтік те әл-ауқаттың алдындағы потенциалды қауіп болып саналады
дейді.
Қайырымдылыққа, көмекке мемлекеттің өзіндік көзқарасы және түрлі
пікірлердің болғанына қарамастан ХІХ ғасырдағы мемлекеттік және жеке
мекемелердің реалды практикасы көмек пен қолдау практикасын тек саяси және
философиялық доктрина тұрғысынан ғана түсіну жеткліксіз екендігін көрсетті.
ХІХ ғасырдағы француз ғалымы д'Оссонвилль Қажеттілік, кемшілік және
қайырымдылық атты еңбегінде (1889ж.) паурперизм мәселесін қарастыра отыра,
мемлекет қайырымды болуы керек,-деді.Ол мемлекет міндетті түрде
жәрдемдесуі тиісті қасіреттің үш типін көрсетті: науқастық, бақытсыз жағдай
және кәрілік. Бұл адамның өмір сүру сценарийінің өзгеруіне ықпал ететін
объективті факторларды мемлекет пауперизмге қарсы бағытталған саясатында
қатаң ескеруі қажет. Ғалымның ойынша муниципалитеттік құрылымдар арқылы
жүзеге асырылатын мақсатты бағдарламалар мен қаржыландырулар қажет. Осыдан
мемлекеттік қайырымдылық көрініс береді. Бір сөзбен айтқанда осының
барлығы ұлттық іске айналуы тиіс және бұл іс шенеуніктік сипаттан арылып,
біршаның ізгілікті іс аясында топтасуына жағдай жасауы тиіс. Себебі
қайырымдлыққа тек бюрократиялық көзқарас түкке тұрғысыз нәтиже береді.,-
дейді. Автор қайырымдылық әрекетінен қоғамның саяси жікке бөлінбестен,
саяси партиялардың бірлесу факторын көрді [16, 345].
Дегенмен, міндетті мемлекеттік патронат мәселесімен бірге әлеуметтік
иждивенттік мәселесі де туындады. Бұл мәселеге Лефевр, Дж.Никольс, Дж.Льюис
және басқа ғалымдар тоқталып өтті. Мұқтаж адамдарға міндетті жәрдемдесу
мемлекет алдына алынған жәрдемақы кедей үшін тиімсіз болып, авторлардың
пікірінше оның жұмыс істеуіне не болмаса өнімді жұмыс істеуін
ынталандыратын еңбек мотивациясымен байланысты мәселелер қойды. Әлбетте,
пауперизмге қарсы превентивті шаралар назардан тыс қалмады. Осыдан
мемлекеттік әлеуметтік қолдаудың үш негізгі міндеті туындайды:
- мұқтаждарға жәрдемдесу;
- кәсіби қайыршылыққа қарсы репрессивті шаралар;
- мемлекттік қолдау жүйесі тудыратын кедейшіліктің таралуына
шектеумен байланысты превентивті шаралар ұйымдастыру.
Мұқтаждарға көмек көрсету облысындағы мемлекеттік шаралар
зерттеушілерді қаржыландыру моделдерін, көмек алатын тұлғалар
категорияларын, әлеуметтік ауруларды локализациялайтын репрессивті
шаралардыжәрдемдесу тәсілдерін тереңірек зерттеулерін талап етті.
Ағылшындық зерттеуші Фауль еуропа елдеріндегі қайыршылықтың таралуына
қарсы шараларды қаржыландыру моделдерін қарастыра келенегізгі қаржыландыру
көздері мыналар деп атап өтті.Олар:
- салықтар;
- қауымдық жарналар;
- садақа;
- мемлекет пен департаменттердің табыстарынан берілетін субсидиялар.
Дегенмен, кәдімгі табыстар кедейлерге көмек беру шығындарын өтей
алмады, сондықтан түрлі елдерде кезейсоқ және тұрақты қосымша түсімдер,
соның ішінде: мұрадан салық, айыппұл, некелесу дарналары, үй-үйді аралап
жиналған ақша және т.б.
Мұқтаждарды жіктеу де назар аударарлық. Кедей құқықтық категория
ретінде түрлі әлеуметтік кластардың өкілдеріне тарады, аталмыш категорияны
анықтаудың негізгі критерийі болып оның еңбек әрекетіне қатынасы болды.
Еңбекке қабілеттілік- қабілетсіздік мұқтаж субъектілердің шегінанықтайтын
негізгі айырма белгі болып табылады. Аталмыш критерийге сай мұқтаж
жандардың он бір класы айқындалды: органикалық аурулар, әкелерінен
айырылған балалар, созылмалы ауруы бар науқастар, жесірлер және т.б.
Превентивті акция негізіндегі кедейшілік пен пауперизмнің таралмауына
жағдай жасайтын репрессивті шаралар ретінде Фауль мына әрекеттерді
қолдануды ұсынады: жазалау, еңбек етуге мәжбүрлеу жерлері мен үйлеріне
орналастыру, қылмыстық жазалау және т.б.
2.2 ХІХ ғасырдағы қоғамдық көмек пен қолдау практикасындағы
адамгершілік –этикалық мәселелер
Көмек көрсету практикасы мен қолдау идеологиясын түйсінудің
қалыптасуына кедейшілік пен пауперизм сұрағын шешудегі мемлекеттік және
жеке көзқарастар ғана ықпал етіп қоймады. Бұған көмекке зәру адамдардың
тұлғалық сипатының көкейкестілігін көрсететін этикалық мәселе, менталдық
гигиена маңызды рөл атқара бастады. Пауперизм, кедейлік және қылмыс
мәселесін шешуде тұлғалық және қайырымдылық мәселесі, азаматтық қоғам рөлі
философтар мен әлеуметтанушылардың еңбектерінде көрініс беріп, әлеуметтік
қайырымдылық практикасына зор ықпал жасады.
Неміс философы Г.Гегель (1770-1831жж.) табиғи құқық қағидаларына
негізделмеген мемлекет тұжырымдамасын одан әрі дамытты. Мемлекетте отбасы
институты сияқты өзіндік және автономды азаматтық қоғам ерекше орынға
көтерілді. Г.Гегель кедейшілік мәселесін кездейсоқтық барынша маңызды рөл
атқаратын және қайырымдылықтың мәнін айқындайтын, сонымен бірге
қайырымдылық ұйымдарының спецификалық әрекетін айқындайтын субъективтік
детерминация тұрғысынан қарастырады.
Г.Гегель кедейшіліктен адамның табиғи бейнесін көреді. Ол адамға
жәрдемдесетін заманауи құралдар мен тәсілдерді көрмеді. Кедейшілікке
тағайындалған салық жүйесін сараптай отыра мынандай қорытындыға келедІ:
Адамдар ежер бола бастайды, еңбекқорлық көмескіленеді, олар өздерінің
өмірін еңбекпен қамту құрметті құқығын аяқ асты етеді және нәтижесінде
жаппай арсыздық пайда болады.. адмшылық мұқтаж адамдарға Шіркеу де жәрдем
берген сәттен бастап жойыла бастайды: жалқаулықтың өршуіне монастырларда
себепші болады, өйткені олар жұмыс істегеніне қарамастан кез-келген
қажеттілікті қанағаттандыруға ұмтылады..
Г.Гегель қайырымдылық мекемелерінің дамуына қарсы болды, себебі олар
қоғамның лдиалектикалық дамуына қайшы келеді. Ең жақсысы кедейлердің
жағдайы олардың тағдыры деп мойынсұну және олардың қайыршы жағдайына көну.
Қайырымдылық және осыған ұқсас мекемелердің болуынан адамдар қорқынышты
сезінбейтін болады, олар құқығы жоқ болса да ұялмастан басшыларынан көмек
сұрайды; қайыршылық керсінше тіленшілік оларды ұялтып, жұмыс істеулеріне
итермелейді, көмек сұрағанша өздігінен әрекет жасауларына себепші болады,-
дейді философ.
Ағылшындық философ және әлеуметтанушы Г.Спенсер (1820-1903 жж.)
әлеуметтік дамудың негізгі заңы – барынша қолайлы қоғамдар заңы деп
есептейді. Қоғамның моралдық міндеттемелерімен байланысты этикалық
мәселелер және онымен байланысты мұқтаждарды әлеуметтік қамсыздандыру
мәселелері зертеуші жауап беруі тиісті маңызды сұрақтар болып табылады.
Г.Спенсер әлеуметтік дамуды суреттеудің және сараптаудың негізі
ретінде әлеуметтік құрылымдарды күрделі және дифференциалды инсвтитут
ретінде көрсете отыра дамудың биологиялық механизмін алды.сөйтіп ол
гомеостазистің табиғи механизмін қоғамдық дамуға көшіреді. Қоғамдық өзіндік
ұйымдастыру конццепциясы егізінде спенсер әлеуметтік трансформацияларға
мемлекеттің араласуына қарсы болды, себебі оның ойынша ұйымдасуы жоғары
мекемелер қалып, әліздері даму заңдарына орай жойылады деп есептейді.
Мемлекет индивидтердің бақытқа ұмтылысын ескере отыра, ол
индивидуалдық кедейлікті жеңілдетудің коллективтистік саясатына қарсы
тұрды. Г.Спенсер әрбір индивидттің адамгершілік қадір-қасиеті өзінің
игілігіне бағытталған болуы тиіс, мұнда үнемшілдік және алдын ала ойлау
кедейшіліктің таралуына қарсы рөл атқаруы тиісті. Ол негіздеген этикалық
қағидалар әлеуметтік жағынан аз қамтамасыз етілген тұрғындар жігіне:
ауруларға, қарттарға, кедейлерге және өзге категориядағыларға бағытталған
болуы тиіс.мұқтаждарға көмек пен қолдау қоғамды әлсіретеді, ол оның іруіне
әкеп соғатын әлеуметтік әрекет деп танылды. Дегенмен, қоғам мұқтаж жандарды
реабилитациялауға қадамдар жасауға мәжбү, онда жұмыс істеуге тәндік және
экономикалық жағынан ынталандыру қажет, соынмен бірге қайырымдылықтың басты
агенттері туысқандар, отбасы және өзгелер болуы тиіс.
Француз әлеуметтанушысы Э.Дюркгейм (1858-1917 жж.) ХІХ ғаысрдың
соңында қазіргі индустриялдық қоғамдардағы қоғамның моралдық сипаты мен
ынтымақтастықтың негізгі мәселелерін қарастырды. Ол қоғамдағы құрылымдық
өзгерістер Франциядағы қайырымдылық бюросы сияқты өзара көмектің дәстүрлі
ассоциацияларын бұзды, өйткені ынтымақтастықтың аумақтық формалары ірі
масштабты индустриялдық өндірісте тиімсіз болып табылады [17, 148].
Еркін нарықтың пайда болған жаңа этикалары, оның пікірінше
ынтымақтастықтың жаңа формаларын құруда жарамсыз дейді. Э.Дюркгейм осыған
байланысты ірі масштапты өндірістік құрылымдардың жұмысына
сәйкестендірілген кәсіби гильдиялар жүйесін қалпына келтіруді ұсынды. Бұл
жаңа бірлестіктер отбасылық көмекке паралелді түрде өзара көмек функциясын
барынша тиімді жүзеге асырар еді, өйткені ол өзгелерге қарағанда үздіксіз
және тұрақты болады. Ізгі әрекеттердің кәсіби жүйесі кейіннен отбасылық
қолдау жүйесін алмастырады, себебі еңбек бөлінісі барынша күрделі, тиісінше
кәсіби мүддеге негізделген шартсыз қатынастардың формаларын құруға
мүмкіндіктер туындайды.
Индустриализация, Э.Дюркгеймнің пікірінше, индивидуумдар мен қоғам
арасында өзара тәуелділікті тудырады, ал бұл достастық пен альтруизмнің
жаңа мүмкіндіктерін туғызады. Дегенмен, қоғамдық қатынастардың жаңаша
сапалық өзгерісі, яғни мемлекеттің әлеуметтік игіліктерді қадағалауына
алуын ғалым қолдамайды. Э.Дюркгейм мемлекет жекелеген индивидтан алшақ
тұрады, тиісінше әлеуметтік қамсыздандыру, денсаулық сақтау, тұрғындарды,
әсіресе әйелдер мен балаларды еңбекпен қамту сияқты сфераларда тиімді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz