Жасөспірім жасындағы жалғыздық мәселесі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Жалғыздық мәселесінің философиялық-психологиялық талдауы ... . 6
1.1 Тарих және философиялық еңбектерде жалғыздыққа деген қатынастың6
эволюциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... .
1.2 Жалғыздықтың психологиялық-теоретикалық 12
мәселелері ... ... ... ...
1.3 Жасөспірім жасындағы жалғыздық мәселесі 15
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1.4 Жасөспірімнің жалғыздығы және әлеуметтік-психологиялық 19
мәселелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
2 Жасөспірім жалғыздыгынын психологиялық ерекшеліктерін эмпирикалық 24
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
2.1 Зерттеуді ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.2 Эмпирикалық зерттеудің талдауы мен 28
қорытындылары ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .4 1
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . . 44
Пайдаланған әдебиеттер 46
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... . 49
Кіріспе
Өмір стилінде үлкен өзгерістер болып жатқан уақытта біз өмір сүріп
жатырмыз. Осы өзгерістер әлеуметтік, саяси, экономиялық және басқа
өрістердің негізінде пайда болады. Бұл өзгерістер терен сипатта өтеді,
осыдан бүгінгі біздің қоғамыз жолайырық, үлкен өзгеріс деп аталатын
жағдайда болып қалды. Мәдениетанушылар бұл қалыпты – мәдени аралық деп
нақты атайды: бір белгінің аяғы мен таңыс емес басының арасындағы
кеңістік, өзінің мағынасы бойынша маргиналды [11].
Осындай кезеңдер әрбір қоғамның өмірінде болады. Тек сонда адам өзінің
күшсіздігін, әлсіздігін, түкке жарамастығын және өзінің жеке қасиеттерін
іске асырылматының түсіне бастайды. Қоғамның деңгейінде бұл тоқырау,
дағдарыс; адамның деңгейінде – жоғары құндылықтардын ажырауы және
әлеуметтік оқшаулану.
Сонымен, жалғыздық қазіргі қоғамда адам болмысының мағынасын
жоғалтуынан туындайды. Бірақ бұл, тек қана адамға тәуелді болмайды. Бұл
оның кінәсі емес, бұл оның бәлесі. Біздің шапшаң ғасырымызға өте көп
объективті факторлар түсті, оларға қарама-қарсы тұруға әрбір жеке тұлғаның
күші келмейді. Сондықтан, біздің уақытымыз – жалғыздық пен аңашалау уақыты
деп айта аламыз [34].
Осы факторларының бірі, жалғыздық сезімінің психологиялық қасиетке
аусуы, ал оның қайғыруы терең адамзат мәселелерінің біріне аусу қазіргі
ғылыми ойлаудың толық және түгел дерлік жеңісі деп есептеуге болады.
Сонымен, XX ғасырдың басына қарай ғылым адам өмірінің барлық өрістеріне
жетті және тек қана әлемнің емес, сонымен қатар өзі адамның да түсінуінің
негізгі формасы болып табылды. Адам құрастырушы бөліктерге аналитикалық
бөлінге болып қалды (биохимиялық және физиологиялық үрдістері, анатомиялық
құрылым және т.с.с.). Ғылымның аналитикалығы көпшілік санасында адамның
тұтастығы мен уникалдылығы туралы елестері жойылды [34].
Салдары ретінде, өндірістің дамуы адамда автоматизмге дейін робот
сияқты бір кез-келген икемділіктің болуын талап етеді, сонымен қатар оның
ішкі әлемімен әбден қызықпайды және адамды еңбек единицасы ретінде
қабылдайды.
Бізбен алынған тақырып біздің уақытта да өзекті болып келеді, себебі
жалғыздық мәселесі барлық уақытқа теңдей маңыздылығы бар фактор екенің
түсініп отырымыз және бұл бүгінгі күндерде де ерекше қызығушылықтың пәніне
айналды. Тек қана өнер емес, сонымен қатар философия да, физиология да,
әлеуметтену де және де психология жалғыздық сезімін сезініп отырған
тұлғаның психикасында пайда болатын өзгерістерін зерттеумен айналысады.
Жасөспірім жасы өтпелі жас ретінде әлеуметтік рольдерді көп уақыт
меңгеруге талап қойылатыны негізінде созылып кетеді. Нурсултан Абишұлы
Назарбаевтың Қазақстан-2030 берілге бағдарламасы бойынша Қазақстанның
динамикалық дамуы, қазақ қоғамының қазіргі уақыттағы әлеуметтіқ
құндылықтарында, болашақта әлемнің елу ең дамыған елдеріне Қазақстанның
кіру стратегиясы қойған талаптардың бірі ел азаматтарының жеке-тұлғалық
ерекшеліктерінде бейнеленді.
Қазақстанның қазіргі уақыттағы қоғамына бірігу үшін
жасөспірімдер осы өмір жолындағы пайда болатың дамудың бірқата міндеттерің
шеше білу керек. Осы міндеттерге тұтас тұлғаның қалыптасуының ең тұрақты,
тұлғаның маңызды ерекшеліктердің мінез-құлықта, өзіне деген қатынасында,
өзге адамдарға, берілге тапсырмаға қатынасымен жеке даралық үйлестер
кіреді.
Қазіргі әлемдегі адам, біз аралық деп анықтайтың мәдени жағдайында,
децентрализациялық кеңістікте, дискретті уақытта болды, ол үшін сызықтық
мақсатталған бағыттылық жоқ болды, жолдың аяғында нүкте басты болып
табылатын туралы бұрынғы ағартушылық ой ескірді ... Ол (адам) қазір және
осында нақты өмір сүреді, жолда, трассада өзінің берік тамырларын және
топыраққа бекітілгенің жоғалтқан домалат-дала сияқты өмір сүреді [11].
Зерттеудің мақсаты – жасөспірім жалғыздығының ерекшеліктерін зерттеу.
Зерттеу нысаны – жасөспірімдердің жалғыздығы.
Зерттеу пәні - жасөспірім жалғыздығының ерекшеліктерін зерттеу болып
табылады.
Біздің диплом жұмысымыздың гипотезасы келесіде: жалғыздық күйі
жасөспірімдердің коммуникативті қабілеттеріне, олардың құрдастар тобында
мәртебесіне жағымсыз әсерін тигізеді және тұлғаның дамуына кедергі жасайтын
олардың жеке-тұлғалық қасиеттерін анықтайды. Жалғыздық күйі жасөспірім
тұлғасының дамуына кедергі жасайды.
Біздің жұмысымыздың мақсатына сай біз келесі міндеттерді анықтадық:
1. Жалғыздық мәселесі бойынша психологиялық және философиялық әдебиетке
талдау жасау.
2. Жалғыздық күйін сезініп отырған жасөспірімдерді анықтау.
3. Өзін жалғыз деп сезінетің жасөспірімдердің тұлғалық ерекшеліктерін
анықтау.
4. Жалғыздық күйін сезініп отырған жасөспірімдердің әлеуметтену
ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеудің әдіснамалық негізі сана мен іс-әрекет бірлігінің принципі
(Ананьев Б.Г.) және тұлғалық-іс-әрекеттік бап (Леонтьев А.Н. Рубинштейн
С.Л.) болып табылады.
Бізді қызықтыратын мәселені сараптамалық зерттеу үшін зерттеу
бағдарламасына келесі әдістер еңгізілді:
1. Байқау.
2. Әңгімелесу.
3. Психодиагностикалық әдістер.
4. Математикалық санағыш әдістері.
Психодиагностикалық әдістер тобын келесілер құрастырады:
1. UCLA шкаласы.
2. КОС әдісі.
3. НЭП жекелеген сауалнама.
4. Өзін-өзі бағалауды зерттеу әдістері.
5. Социометрия.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы келесіде:
1) Жалғыздық мәселесі бойынша, соның ішінде жасөспірімдік те,
философиялық-психологиялық әдебиетте болатын көзқарастарына
комплексті талдау жасау;
2) Өз-өзің жалғыз деп сезінетің жасөспірімдердің жеке-тұлғалық
ерекшеліктерін анықтау;
3) Жалғыздық күйін сезініп отырған жасөспірімдердің әлеуметтену
ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеудің сараптамалық маңыздылығы: өңірде алғашқы рет жасөспірім
жалғыздығының психологиясы бойынша эмпирикалық зерттеулер өткізіліп жатыр
және алынған нәтижелер жасөспірімдермен жұмыс жүргізу кезінде
психологтармен, әлеуметтік педагогтармен қолдану мүмкін, сонымен қатар
психологиялық кеңес беру үрдісінде де мәліметтер қолданылады.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тараудан (теоретикалық және
сараптамалық), ұсыныстардан, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер
тізімінен, қосымшалардан тұрады.
1. Жалғыздық мәселесінің философиялық-психологиялық талдауы
1. Тарих және философиялық еңбектерде жалғыздыққа деген қатынастың
эволюциясы
Жалғыздық, күй-жағдай ретінде, адам өзін есінде сақтағаннан бері бар
болады. Бірақ жалғыздыққа деген қатынас бірқатар эволицияны өтті. Бұл
Это заметно даже в поговорках, аккумуляторах народной мысли: от
старорусской на миру и смерть красна, до современной каждый умирает в
одиночку.
Басқа сөзбен, жалғыздық күй-жағдай индивидпен жеке мәселе ретінде
әрқашан қабылданған жоқ [9].
Ежелгі уақытта, адамдардың өмір сүруі қауымдық қана болған кезде, біз
жалғыздықтың негізгі үш формасын анықтадық:
1) Ырымдар және салттар, басқа сөзбен жалғыздықпен тәрбиелеу. Жалғыздық
осында – тұлғаның қалыптасуының қажетті шарты және ол трагедиялық болып
қабылданбайды.
2) Жалғыздықпен жазалау – қуып жіберу. Қоғамның барлық даму кезеңдерінде
зорлық әлеуметтік оңашалау ең күшті жазалаулардың бірі болып табылады.
Күшті жазалаудың ерекше себебі индивидттің тек анау не мынау қылығы
емес, ал ол өзі тұлға ретінде оңашалауға тап болады [34].
3) Ерікті оңашалау – дүниеден безушілік. Осы оңашалаудың мақсаты - өзін-өзі
жетілдіру, тәннің басын руханимен жеңу. Оңашаулық ішкі шоғырланушылықты,
өзінің ішкі әлеміне зейінді аудару дегенді білдіреді.
Орта ғасырдағы христиандылық пұтқа табынушылықтың нанымдарын және
ырымдарын шектеді. Орта ғасырдағы менталитеттің негізі христиандылық сана-
сезімі болды. Жалғыздық құдаймен әңгімелесу формасына аусады. Адам бірте-
бірте бүкіл адамзатпен өзінің байланысын түсіне бастады, ал осымен бірге
оны жоғалтуының апатын түсінеді. Барлық жағдайларда бұл апат жалғыздық
деген атауға ие болмайды, бірақ адамзаттың рухани дамуында үлкен роль
атқарады. Адамға өмір сияқты қажетті қарым-қатынаста қоғам бас тартқан
кезде, бұл сенім әлемінде іске асырылды [33].
Бірақ орта ғасырларда жалғыздыққа деген қарама-қарсы зиялы көзқарас
болды. Осында жалғыздық қуаныштың, бостандықтың, шабыттың бұлағы ретінде
қарастырылды.
Осы бағытты романтиктер (арманшылдар) дамытты. Романтизмнің гүлденуімен
жалғыздыққа әлеуметтік-психологиялық феномен ретінде қызығушылық пайда
болды. XVIIIғ. арманшылдары жалғыздықты өздерінің бағдарламалы ұранымен
жасайды. Шығармашылықтың жетекші түрткісі оңашалау бұлағының рефликсиясы
болып табылады, ол конформды қоғамға қарсы тұрады және өзінің жеке-
даралығын сақтауға мүмкіндік береді.
Сонымен, адамның толық физикалық оңашаулығы жалғыздықтың пайда болуының
жалғыз шарты болуға тоқтайды.
Жалғыздық мәселесінің ең терең теоретикалық түсінуі он тоғызыншы
ғасырдың ортасынан басталады. Психологиялық сөздікте жалғыздықтың келесі
анықтамасы беріледі: Жалғыздық – басқа адамдардан оңашаланған өзгерген
(дағдылысыз) жағдайларда болатын адамның эмоционалды қалпына әсер тигізетін
психогенді факторларының бірі. Адамдар эксперименталды, географиялық
немесе әлеуметтік оңашалаумен қамтамасыз етілген жалғыздық жағдайға
ұшыраған кезде, сол уақытта тірі байланыстарының болмағандығынан, адамда
өткір эмоционалды реакциялар пайда бола бастайды. Бірқатар жағдайларда
мазасызданумен, депрессиямен және вегетативті реакциялармен жүретін
психологиялық шок пайда болады. Адам жалғыздық жағдайда көп уақыт өткізсе,
оның қарым-қатынас қажеттілігі өсе бастайды. [10]
XIX ғасырда протестанттылық жалғыздықтың бұзылған түрткілері
трансцендентализмнің философиялық концепцияның даму нүктесі болып табылды,
осында жетекші рольді философ, жазушы, натуралист Генри Торо атқарады. Ол
оңашалау принципін жоғарғы, рухани оңашалауға жолының алғашқы баспалдағы
ретінде қарастырған. Трансцендентализм – ... философиялық принципі, ол
адам тұлғасының шексіз рухани байлығы туралы айтқан. [33]
Трансценденталистер жалғыздық пен оңашалаудың арасында алғашқы
айырмашылықтарды көрсете бастады. Оңашалау тұлғаның қорғану құралы ретінде
қарастырылды, себебі бұл адамды рухани жағынан нығайтады, тұлғалық және
әлеуметтік қалыптасуына қолдау жасайды.
Жалғыздық пен оңашалаудың басқаша концепциясын замандас Торо Сёрен
Кьекегор шығарды. Оның тағдырға деген көзқарасы жоғарғыдай оптимистік емес.
Кьекегор бойынша жалғыздық – ... ішкі сана-сезімінің шектелген әлемі, бұл
әлемді құдайдан басқалар аша алмайды. [33] Ол құдайға сенуді қабылдаған,
бірақ дәстүрлі емес, ресмі шіркеуді емес. Берілген философияның басты
тезисы құдайға сену сандырақ, сенім ақыл –ойға қарсы келеді, бірақ әлемнің
өзі де сандырақтаған, сондықтан сену керек. Рухани адамға Кьекегор
бойынша өзін-өзі жетілдіру үшін оңашалауға керек емес, себебі осында еш
қажеттілік жоқ. Адам туғаннан бастап қоғамға және жалпы өмірге қатынасты
бөтен болып келеді.
Кьекегордың идеялары еуропалық экзистенционализммен қабылданған болды,
ал нақты алсақ Эдмунд Гуссерлейдің философиялық теориясымен. Оның еңбектері
XIXғ. аяғына –XXғ. басына жатқызады. Гуссерльдің пікірінше, сана оны
толықтыратыңдардан тазаланған болу тиіс және осы процессті редукция деп
атаған. Субъекттен тыс қалған әлемді Гуссерль субъек санасының проекциясы
деп санаған. Сонымен, субъект пен әлем арасында жалғыздық пен оңашалау
жеңілмейтің бөгет пайда болды.
XX ғасырда экзистенционализмнің басты идеологтарының бірі Жан Поль
Сартр Гуссерльдің ізің басты, ол жалғыздық пен тұрмыстың сандырақтауын
өзінің шығармашылығының негізгі тақырыптарына айналдырды. Сартр бойынша
адам, өзін-өзі тану талаптауында, өзінің Мен шектерінің сыртына шығады,
бірақ өмірдің шектеулері оған осындай мүмкідікті бермейді. Адам сенім мен
үмітті үзу. Ол қастық әлемде жалғыз, егер болса оның әлеуметтік
байланыстары жалаң болып табылады. Ал жалғыздық сезімі осыған қарама-қарсы
өте терең және барлық адамзат өмірінің негізі болып табылады.
Миюскович Б. өзінің Одиночество: междисциплинарный подход [27] деген
мақаласында осы феноменді, З.Фрейдтің теориясына сүйеніп, ашуға және
талдауға тырысады. Оның айтуынша қараңғы балаларды шошытады, себебі ол
жалғыздықты белгілейді. Балалар неліктен ұйқтауға баруға қорқады, олар
ұйықтап қалам және оянбаймын деген ойларынан қорқпайды, оларға сананы
сақтай отырып сол уақытта жалғыз болу перспективасы қорқынышты болады.
Миюскович Б. айтуынша ғайыптық (болмыстың жоқтығы) түсінуден біз бәріміз
қорқамыз, біздің жеке-даралықтың жалғыздығын, олңашалауды түсіну, бұл басқа
саналы адамның жылы сезімдерінде және рефлексивті күнде бейнеленбейді.
Өзгелермен қарым-қатынас қажеттілігі индивидтта сананың пайда болуының
ерте сатыларында туады [27 ]. Берілген мақаланың авторы келесі қорытындыға
келеді: Кез келген жеке-даралық сана оңашалау және жалғыздықтың мүмкін
болатын алғашқы сезімімен өтіп кеткен. Сонымен қатар сана болмыстың толығы
ғайыптықтың бір түрі деп түсіне бастайды; бұл ауспалы емес, ол сананың
қажетті ортасы болып қалады, оны жоюға немесе одан қашып құтылуға болмайды
– бұл оның (сананың) жеке өзінің жетілген бостығы [30].
Миюскович Б. өзінің еңбегінде жалғыздықты ауру деп есептеген З.Фрейдтің
теориясына қарсы, жалғыздық медициналық немесе әлеуметтік мағынада ауру
бола алмайды деп түсіндірген. Ол бойынша жалғыздық адамның ішкі
табиғатында, оның психологиялық конституциясында негізделеді.
Бубер Мартин Проблема человека. Перспектива өзінің мақаласында келесі
қорытындыны жасайды: Адам тұлғасы бір уақытта өзін табиғатта шектелген
(қажетсіз балаға сәйкес) адам ретінде сезінеді, сонымен бірге шулап жатқан
адамзат әлемінен оңашаланған тұлға ретінде де қабылдайды[3].
Оди Дж. Рэлф, бұл феноменнің терең талдауын өткізе отырып, өзінің
еңбегінде Человек-существо одинокое: биологические корни одиночества жай
жалғыздық пен оның ұзақ уақыт қалыптарының арасында табиғатты ажырата білу
керек. Оди Дж. Рэлф бойынша қарапайым жалғыздықтың кезеңдері, егер олар жиі
және өте интенсивті болмаса қалыпты реакциялар болып есептеленеді, ал
соңғылары (басқа сөзбен ұзақ күйлер) - әрқашан психопатиялық болып
есептеленеді. Оңашалау кезеңдері адам үшін қажетті болады, сондықтан ол оны
әрқашан да іздейді. Кейбір адамдар өзіне түнілуге немесе адамдардың алдында
ойлауға үйрене бастайды. Бірақ оңашалау қарым-қатынасқа тең болу керек.
Жалғыздық ретінде қабылданатын қарым-қатынастын жеткіліксіздігі адамдар
ортасында тек қана бытырап кетуді білдірмейді, сонымен қатар олармен жақын
қатынастарының жеткіліксізідігін де білдіреді. Жақындық және жылу сезімін
беруге қабілетті емес қасындағы адамдар, осы жалғыздықты жеңілдету орнына
оны қарама-қарсы ұлғайтады. Патологиялық жалғыздық – қоғаммен өз
тілегімен байланысты жарылу, әдетте қуып жіберу немесе шығару деп
түсіндіріледі, жиі өзіне деген жаңашырлықпен үйлесіп жүреді және адамзаттың
өзара әрекеттесуін түсіну құмарлығының өсуіне әкеледі. Бұл өзіне түңілу,
баяулықта, енжарлықта, индифференттілікте, депрессияда көріну мүмкін [30].
Жоғарыда айтылған авторлар өздерінің еңбектерінде берілген феноменді
адам өмірінде жағымсыз түрінде қарастыруға бейім болған. Олар оны белгілі
экономикалық қатынастардың дамуына байланысты, көбісінде адамның
эмоционалды және әлеуметтік бөлектенгендікпен түсіндіреді. Осы жағдайда
адам көзқарас типі ретінде жекелікке келуге мәжбүр болады, осының негізінде
өзін қоғамға қарама-қарсы қойып салыстыру жатыр. Бірақ, Мустакс
Одиночество деген өзінің еңбегінде келесі ойды жазады: Адам алға ғартай
жүреді, аспандарға сөз айтады, өзінің қабілеттерін іске асыруға
мүмкіндіктерін іздейді. Жалғыздық күйінде болған кезде адам ішкі әлемнің
толығын табады [26]. Мустакас, жалғыздық ауырғыш сипатта болуын теріске
шығармайды, бірақ оны өнімді, шығармашылық күй ретінде қарастырады. Ол
былай жазады: Егер адам жалғыз және бөлектенген болып қалса, онда ол үшін
әрбір кезең таза, әрбір дыбыс – тәтті болып табылады, болмыстың әрбір
бөлігі құндылыққа айнала бастайды және мағынаны, таңдаулы сұлулыққа ие
болады [28].
Философиялық концепциялар көптегенде ХХ ғасырда өндіріліп жатқан
жалғыздық мәселесі бойынша социологиялық және әлеуметтік-психологиялық
баптарды қамтамасыз етті. Жалпы алғанда ХХ ғасырда Батыста адамзат
қатынастарының түсінуі индивидуализмнің дамуының әсерінен құрастырылды.
Жалғыздық түсінігі тұрақты дамуда болады.
Индивидуализм коммуникабельділіктің жоқтығын туғызды, бұл
индивидттердің өзара оқшаулауды шеткі формасы ретінде қарастырылды,
көптеген әлеуметтік байланыстарының ыдыраушылығы. Жалғыздық күйінде тұрақты
болу адамды аномалияға әкелуі мүмкін – болмыстың жалпы қалпы, бұл өздігінен
адам өмірінің қиратушы күші болып табылады. Сондықтан бұл күрделі мәселемен
бірқатар мамандар қызықты, бұл күй адам өміріне қауапты болғандықтар, олар
оны нақты шешуге мүмкіндіктерді жасады. Батыстағы көптеген ғалымдар осы
аймақта зерттеулермен айналысты, бұл феноменді әртүрлі позициялардан талдау
жасалды: философиялық – дініден әлеуметтік-психологиялыққа дейін.
Американ мәдениетінің тарапында, американ психологтың Маргарет Мидтің
[26 ] айтуынша, жалғыздық мәселесіне деген қатынасты маңызды сипаттамалы
ерекшеліктерінің бірі ретінде қарастыру керек. Американдық отбасыда сәбінің
пайда болған алғашқы күндерінен бастап оны жалғыз қалдыруға тырысады,
себебі американдылықтардың пікірінше, бала тәуелсіздікке және дербестілікке
үйрену керек, сондықтан өз бетімен ұйқыға кету – бұл осы қасиеттерді
меңгеру жолында алғашқы тәжіребе болып табылады. Осыдан, американдық
балалар жалғыздық күйін өз бетімен басынан кешіру және олардың төзімділігі
мен еңбегі үшін берілетін марапат ретінде қоғамға қуануға үйренеді.
Есеюмен бірге, бала әлеуметтік белсенділікті көрсете бастайды және
оңашаланған бос уақытты өткізуге сенімсіздікпен қарай бастайды [24]. Бірақ
осыған қарамастан, бала есейіп, белгілі бір кәсіпке үйреніп, жас адам
белгілі әлеуметтік ортаға келеді, осында ол өзінің жеке және кәсіби
қызуғушылықтарына байланысты күнде адамдармен кездеседі. Егер адам
әлеуметтік-топтық деңгейде белгілі бір себептерге байланысты қадірін алмаса
және онда жақын достары болмаса, онда осындай жағдай тұлғаның терен
психологиялық дағдырасын туғызады және жалғыздық сезімінің пайда болуына
қолдау жасайды, ал бұл адамды кейде аномалияға (болмыстың жалпы күйі)
әкеледі.
Барлық философиялық мектептер мен бағыттар өздерінің көзқарастың
принциптеріне сай жалғыздық феноменің түсіндірген. Жалғыздық мәселесін
Фромм Э., Хорни К., Франкл В., Сартр Ж.П., Камю А., Къеркегор А., Ясперс К.
және т.б. зерттеген. Осы ғалымдардың еңбектері ерекше қызығушылықты
тудырады, себебі олар осы мәселенің өдірілуі бойынша ерекше интеллектуалды
потенциалмен қамтамасыз етілген. Б.Пасколь бойынша: ... адам толық жалғыз
және мәнсіз болмыста ұмытылған. Жалғыздықтын келесі анықтамасын
Къекегордың еңбектерінде табамыз: Жалғыздық – бұл ішкі өзіндік сананың
тұйық әлемі, ол Алладан басқа ешкіммен ашылмайды. Адам жалғыздыққа және
қайғы-қасіреттерге душарланған. Адам, Къекегор бойынша, тек қана Алла үшін
өмір сүреді, себебі Алла тек ол үшін бар болады.
К.Ясперстің концепциясы бойынша, нақты коммуникацияға (басқа сөзбен
әлеуметтік қатынастарға) түсу үшін индивид өзінің әлеуметтік байланыстарын
үзу керек және өзін басқаларға және өзінің ішкі әлеміне қарама-қарсы қою
керек. Осы жоғарыда айтылғанға, біз келесі қорытындыны жасай аламыз,
коммуникацияның шарты әлеуметтік-психологиялық оңашалау ретінде, Ясперс
бойынша, жалғыздық болады.
Біздің ойымызша, осы феноменді түсіндіру және өндеуі жөнінде философтар-
экзистенционалистер үлкен үлесті қосты. Олар, адамдар туғаннан бастап
жалғыз болады деген фактіні назарға алады, бірақ осы адамдар жалғыз болып
қалай өмір сүретіндігі туралы пікірлері әртүрлі болды. Сонымен, Ж.П.Сартр
жалғыздықты индивид болмысының терен негізі ретінде қарастырды. Сартр
әлемді объективтіндіруге ұмтылды. Сонымен бірге субъективизм оның
түсінігінде екі мағынаға ие болады. Бір жағынан, субъективизм дегеніміз
субъект өзін-өзі таңдайды дегенді білдіреді, ал екінші жағынан – адам
адамзат субъективтілігінің шегінен шыға алмайды, басқа сөзбен ол түпкі
жалғыз болады. Осы екінші мағына, оның айтуынша, экзистензионализмнің терен
мағынасы бар. Сартрдың философиясында жалғыздық тұйық антропологиялық
әмбебаптың принципы болып табылады. Адамның ішкі жекеленуі – кез-келген
жеке-даралықтын негізі болып табылады. Біз жалғызбыз және бізге кешірім
жоқ [39]. Экзистенционалистер жалғыздықты адам экзистенциясының қажетті
және ажырамас компоненті деп есептейді. Жалпы алғанда экзистенционализм
бағыты қазіргі уақыттың рухани дағдырысын бейнеледі, оның қайшылықтарын
және ауру жақтарын көрсетті, бірақ жағдайдан шығу жолдарын ұсына алмады,
себебі ол адамзат қатынастарының әлеуметтік шарттастығын жете
бағалайалмады.
ХХ ғасырдың ортасында АҚШ-да Д.Рисменнің әлеуметтік мінез концепциясы
популярлы болады. Рисмен адамның жалғыздықтан қашқақтау тәсілінің бірін
ұсынды және әлеуметтік оңашалаудың келесі симптомдарын белгіледі:
Әлеуметтік оңашалаудың алғашқы симптомдарымен зерігу, аномия, алиентация
сезімі, қатынас жоқтығы, маргиналдылық болып табылады. [38]
Ол қоғамдық құрылымның үш типіне сай келетін мінездің негізгі үш типын
ажыратады. Дәстүрлі-бағытталған, ортағасырға сәйкес келеді; ішінен-
бағытталған - бос кәсіпкерлік капиталистік уақытқа сай келеді және
тұлғаның ынтасымен және белсенділігімен байланыста болады, және сырттай-
бюағытталған. Соңғысы капитализм дамуының монополистік кезеңіне жатады,
осы кезде адам индивидуалистке, мемлекет жағынан манипуляция объектісіне
аусады. Осындай тұлға, әлеуметтік өмірдің өзімен ұйымдастырылған
жүйесінімен қамтамасыз етілген әртүрлі оқшалау түрлеріне ұшырайды.
П. Халмос Изолированность и уединение деген өзінің еңбегінде, адамзат
жалғыздығын келесідей түсіндіреді: Адамзат табиғатына биологиялық көзқарас
бойынша біріншіден топтың қатынасынан тәуелді болуға бейім. Адамға үйірлі
инстинкт тән, құтқарушы бірлестікпен немесе қайта қосылуға - румен бірдей
болуға талпынысы тән [45]. Ол бөлектену терминің қолданады, бұл термин
адамның әлеуметтік байланыстарында және ол үші маңызды қатынастарда оның
мүмкіндіктерін азайту дегенді білдіртеді.
XX ғасырда адамның жалғыздық трагедиясын түсінумен қатар көптеген
гуманистикалық ағымдар жалғыздыққа қарсы наразылықты білдірді. Олардың
пікірінше бұл күй адам табиғатына жат болады. Антижалғыздықтын жарық
жаршылардың бірі Эрих Фромм болды. Ол адам психикасының аулақтау алдында
қорқыныш сезімінің пайда болу қасиеті туралы айтқан. Побег от одиночества
деген өзінің еңбегінде келесіні жазды: Адамның қиын жағдайы, өз бетімен
адам үшін мен жалғызбын деген түсініктін пайда болуына себеп болады,
сонымен қатар онда жаңа әлеуметтік байланыстарын эмоционалды қанағаттандыру
үшін құрастыруға мүмкіндігі жоқ. Онда жалғыздық алдында қорқыныш пайда
болады: толық оңашалауын сезіну және жалғыздық, аштық өлімге сияқты,
психикалық бұзылысқа әкеледі [56 ]. Сонымен қатар ол бірқатар әлеуметтік
қажеттіліктерді қарастырды және атап шықты, олар тұлғаның жалғыздыққа деген
жағымсыз қатынасты қалыптастырады: қарым-қатынаста, адамдармен
байланыстарда қажеттілік, өзін-өзі іске асыру қажеттілігі, жақсы көрушілік,
бас ию объектісінде қажеттілік. Жалғыздық сезімі, тұлғаны фрагментайтың,
оны дискретты бөлектерге ажырататын Фроммның пікірінше агрессияға,
зорлыққа, терроризмге, анархияға әкеледі [12].
Сонымен, оңашалау кезендерінде пайда болатын жалғыздық күйі, ал сонымен
қатар құдаймен әңгімелесу немесе өзін-өзі жетілдіру мүмкіндігінен және
рухани қалыптасу жалғыздығынан, адамзат ойы берілген мәселені жалғыздықты
пессимистикалық түсінуге дейін дамытты, адамның болмысының жалғыз мүмкін
формасы ретінде, сонымен қатар жалғыздыққа деген жағымсыз қатынасқа дейін
барлық адамзат тәбиғатына қарсы келетіндей ойды дамытты.
1.2 Жалғыздықтың психологиялық-теоретикалық мәселелері
Жоғарыда айтылғандай, жалғыздық күйі барлық уақыттағы адамдарға тән
болған. Бірақ тек қана XX ғасыр жалғыздық мәселесін туғызды. Барлық
физикалық сипаттамаларына қосыла отырып, ал кейбір кезде оларға қарама-
қарсы да, жалғыздық мәселесі психологиялық мәнерге айналады. Ол ең алдымен,
тұлғалық болып табылады [34]. XX ғасырда қоғамның индивидке әсер етуі
басқаша түсіндіріледі және осында адам өзінің ішкі әлеміне байланысты
қоғамда қалай орның анықтайтыны үлкен мағынаға ие болады.
Жалғыздық феноменінің психологиялық мәнің күшейтетің акценттердің
аусуы, авторлардың пікірінше, бір жағынан адамның өзіндік санасының
дамуымен, ал басқа жағынан - әлеуметтік өзгерістерімен [9].
Шүбәсіз, жалғыздық феномені шетет зерттеушілерімен көбісінде
зерттелген. Осы барлық еңбектер, жалғыздық ең алдымен келесімен байланыста
болатындығында ұқсайды: адамның оның адамдар қоғамдастығынан, отбасынан,
тарихи нақтылықтан, үйлесімді табиғи әлемінен қатынас жоқтығы [12].
Сонымен қатар, физикалық оңашалау мен жалғыздық бір мағына еместігің
көптеген ғалымдар мойындайды. Жалғыздықты адамның бөлектенгендіктің
физикалық күйіне теңістіруге болмайды ... Сыртқымен қамтамасыз етілген
объективті болып табылатын бөлектену күйіне қарама-қарсы субъективті ішкі
қайғырулар жатады ... Көптеген адамдар жалғыздықты бөлектенуде емес
сезінген, ал қандайда бір қоғамдастықта, отбасыда, достар арасында да ...
Физикалық бөлектенуді көру үшін бір көз де жетеді, ал жалғыздықты білу
үшін, оны өз басынан кешіру керек [12]. Сонымен, У.Садлер, көптеген басқа
ғалымдар сияқты бөлектенуді және жалғыздықты бөледі. Ю.П.Кошелеваның
белгілеу бойынша, жалғыздықтың шетел зерттеушілері мінездің бітістерін,
жас ерекшеліктерін, жалғыздықтын атрибутивті модельдерін және жалғыз
адамдардың жеке қасиеттерін зерттеуге апарылады; жалғыздықты
құрастыратындылары анықтау, жалғыздық күйімен бірге жүретін ауспалылар,
оның ауру дәрежесін анықтау, сонымен қатар жалғыздықтын әртүрлі
типологияларын және шкалдарын құрастыру.
Шетелдік психологияда жалғыздықтын бірқатар теоретикалық модельдері
өндірілген:
1. Неофрейдисттік модель (психодинамикалық). Өкілдері З.Фрейд, Э.Фромм,
Рейхман, Салливан. Осы модельге сәйкес жалғыздық күйі сыртқы жағдайлармен
анықталады. Бұл мәселені талдау кезінде олар клиникалық практикасына
сүйенеді және жалғыздықты патология ретінде қарастыруға бейім.
Жалғыздықтың жалпы бағасы – жағымсыз.
2. Гуманистикалық. Өкілдері: К. Роджерс. Жалғыздық – шын мен әлеуметттік
қажеттіліктін арасындағы қайшылық. Мен, тұлғаның әлсіз бейімделудің
көрінісі. Жалғыздықтың себептері балалық қайғыруларында емес, ал қазіргі
уақытта адамға ағымдық әсерлерде көрінеді. Жалғыздықтың жалпы бағасы –
жағымсыз.
3. Экзистенциалды бап. Өкілі: К. Мустакас. Жалғыздықтың бұлағы – адамның өз
табиғатында, адамдар негізінен жалғыз. Мустакас жалғыздық қорқынышың
жеңуге шақырады және оны позитивті қолдануға үйрену. Бағасы – жағымды.
4. Социологиялық бап. Өкілдері: Боумен, Рисмен, Слейтер. Жалғыздық дұрыс
немесе дұрыс емес қалпы ретінде бағалбайды, ол нормативті – қоғамды
мінездейтің жалпы статистикалық көрсеткіш ретінде. Жалғыздықтын себебі –
индивидте емес. Бағасы – жағымсыз.
5. Интеракционистік көзқарас. Өкілі: С. Вейс. Жалғыздық индивидтің
әлеуметтік өзараәрекеттесудің жеткіліксіздігінің нәтижесінде пайда
болады. Жалғыздық табиғаты патологиялық сипатқа ие емес және екі типте
болады. Нақты екі эмоционалды күй бар, оны басынан кешірген адамдар
оларды жалғыздық деп бағалауға бейімді деп мен ойлаймын. Мен осы
күйлерді эмоционалды оңашалау және әлеуметтік бөлектену деп атаймын.
Біріншісі нақты адамға құштарлықтың болмауынан туындайды, ал екіншісі -
әлеуметтік қарым-қатынасының шеңберінің ашық болмауынан пайда болады
[12]. Вейс, жалғыздықтың қалыптасу себептерінің бірі ретінде инстинкт
қатынасының мүмкіндігін шығармайтыны қызықты болады. Бағасы – жағымсыз.
6. Когнитивті бап. Өкілдері: Литиция Энн Пепла, Мицели, Б. Морош. Олар
бойынша, индивид екі фактордың арасында - өзінің жеке әлеуметтік
контактіліренің тілектелген және қол жеткен деңгейлерінің сай келмейтінің
қабылдау (түсіну) кезінде жалғыздық пайда болады. Жалғыздық – бұл
күрделі түсік, тұлғаны тұтас басып алады – оның сезімдерін, ойларын,
қылықтарын. Берілген түйсікте сана маңызды роль атқарады деп ойлаймыз.
Жалғыздық тек қана сіздің басынызда болады және осы күйді сиқыр арқылы
позитивті ойлаудың күшімен жеңуге болады деп біз ойламаймыз. Бірақ,
жалғыздықтын жан-жақты талдауы оған басқалардың арасында когнитивті
процесстердің тигізетін әсерді зерттеусіз болмайды деп ойлаймыз [12].
Жалғыздық, адамның қалыпты күйі ретінде қарастырылады, бағасы – жағымсыз.
Ю.П.Кошелева бойынша У.Садлердің жалғыздық моделі жоғарыда айтылған
теорияларға жекеше тұрады. Садлер жалғыздықты комплексті және өткір
сезімін тудыратын қайғы, ол өзіндік сананың белгілі бір формасын анықтайды
және тұлғаның ішкі әлемдегі байланыстарында және қатынастарының нақты
байланыстарында негізгі жікке бөлінуін көрсетеді [12]. Садлер жалғыздықты
динамикалық үрдіс ретінде тұлғаның ішкі әлемі арқылы қарастырады. Оның
пікірінше, бұл үрдіс адамның әртүрлі өмірлік жағдайларында, әлеуметтік
байланыстарда қайғыруларымен қамтамасыз етілген. Индивид үшін маңызды осы
байланыстарды жоғалту, жалғыздық күйін сезінуге әкеледі. Садлер тұлғаның
өмірлік әлемі деген түсінікті еңгізеді – ол төрт мүмкіндіктердің іске
асырылуына бағытталған:
➢ индивид тағдырының уникалдылығы, туа біткен меннің іске асырылуы
мен оның шекті көпмағыналылығы;
➢ тұлғаның дәстүрлері мен әдет-ғұрпы, басқа сөзбен құндылықтар, олардың
көмегімен тұлға өзінің ішкі және сыртқы мінез-құлығын бағалай алады;
➢ индивидтің әлеуметтік байланыстары, басқа адамдармен қатынас жасауға
қолдау жасайтын және тұлғаның рольдік функцияларын іске асыратын;
➢ өзге адамдарды қабылдау, олармен адам мен-сен деген қатынастарды
орната алады, олар біз адамзат екі есе нақтылыққа аусу мүмкін.
Егер осы мүмкіндіктерінің бірі немесе бірнешеуі іске асырылмаса, онда
тұлғаның өмірлік әлемі өзінің тұтастылығын жоғалтады және осыдан адам
қайғыру мен жалғыздықты тани бастайды. Жиі жалғыздық – бұл белгілі бір
топқа кіру немесе осыны қажетсіну түйсігі, немесе жай біреумен контактіде
болу қажеттілігі. Жалғыздық өздігінен комплексті сезімді ұсынады, ол
тұлғаның ішкі әлемімен бірденені жоғалтқанды бірге байланыстыруға тырысады.
Ол көптеген қөңілі қайғудың себебі болу мүмкін, бірақта ең жаманы, қашан ол
үміт ұзудың себебі болып табылады. Жалғыздықтын ауыр формасы тәртіпсіздікті
және өмірдің мағынасыздығын белгілеу мүмкін, баспанасыз жеке-даралық
сезімін тудыру мүмкін, адам барлық жерде өзінің орында емес сезімдерін
тудырады. Ол сонымен қатар, тұлғаның бүкіл ішкі әлемін өтетін күтпеген
өмірдің мағынасыздығын және табиғи емес түйсікті ұлғайтады [38].
Берілген концепция психологиялық еңбектерде жалғыздыққа деген отандас
түсінікке жақын болады. Отандас психологияда шетелмен салыстырғанда,
жалғыздық мәселесі өз бетімен ретінде сирек қозғалған. Жекеи еңбектер тек
қана соңғы онжылдықта пайда болды. Бұл социалистік қоғамның гуманистикалық
сипатына байланысты бізде жалғыздық болмайды және болу мүмкін емес және бұл
тек қана батыс әлемінің пәлесі деген нанымда жатыр шығар. Бірақ уақытпен
бұл наным нақты уақытпен жиі бірікпейтіндігі анықталды.
Жалғыздық мәселесі алғашқыда жеке тұлғалық өзара әрекеттесу, қарым-
қатынас мәселесі ретінде қарастырылған. Одан кейін, жалғыздық тек қана
қарым-қатынастығ ерекшеліктерімен емес, тұлға қасиеттерімен байланысты
екендігі анық белгіленді. Басқа сөзбен адам қасында басқа адамдардың
болуына тәуелсіз, өзін жалғыз сезінеді.
Қазіргі уақыттағы психологиялық әдебиетте жалғыздық мәселесі бойынша
екі көзқарасты ажыратуға болады.
Олардың алғашқысы жалғыздықты кеңестік түсінуге жатқызылады. Осында
бұл күй қоғамдық жәндік ретінде адамның мәніне қарсы болады деп
түсіндірілген [33]. Бұл көзқарас жалғыздықты келесідей анықтайды:
Жалғыздық, объективті оңашалауға қарағанда, адамның өз-өзімен ішкі
бөліктесуін белгілейді, бұл онымен өзінің әлеммен қатынасының сапасы төмен
деп қабылдауы, күтулерді дағдырысы ретінде, кез-келге үмітті жоғалту және
кез-келген мүмкін болатын келешегінде көңілінің қалуы. Жалғыздықта адамның
ішкі әлемінің бостығы көрінеді [33]. Бірақ осында-да жалғыздық пен
оңашалауды ажырата білу қажеттілігі туралы айтылған.
Жалғыздыққа қарағанда оңашалау қарым-қатынасты кеспейді, тек қана
адамды ең маңызды, оны байытатың қарым-қатынастың рухани формаларына
шоғырландырады. Оңашалау мен жалғыздықтын арасында сәйкестіктерге қарағанда
айырмашылықтар көп. Егер біріншісі қарым-қатынастың терендігі мен
тазартудың шарты болса, онда екіншісі – осы қарым-қатынасқа антогонист,
оның номер бір жауы болып табылады [33].
Екінші көзқарас жалғыздыққа деген амбиваленттік қатынасты туғызады. Бір
жағынан жалғыздықтын трагедиялылығы мойындалады, ал басқа жағынан, адамның
қалыптасуы үшін оңашалаудің, өз-өзімен сөйлесуінің маңыздылығы көрсетіледі.
1.3 Жасөспірім жасындағы жалғыздық мәселесі
Жеткіншек жасында (10-11-ден 14-15 дейін) жеткіншек өз іс-әрекеті
контексінде құрдастарымен қарымқатынасқа түсу жетекші рөл ойнайды. Осы
жастағы балаларға тән іс-әрекет оның оқу, қоғамдық-ұйымдастырушылық,
спорттық, көркемдік, еңбек сияқты түрлерін қамтиды. Пайдалы іс-әрекеттің
осы түрлерін орындауда жеткіншекте қоғамдық мәнді болуға саналы ұмтылу
пайда болады. Ол түрлі ұжымдарда қабылданған нормаларды есепке ала тырып,
қарым-қатынас орнатуды, өз Менінің мүмкіндіктерін бағалау іскерліктерін
үйренеді. Бұл балалықтан ересектікке өтудің неғурлым күрделі жасы, бұл
кезде адамның орталық психикалық, тұлғалық жаңа құрылымдары – ересектік
сезімі пайда болады.
Жасөспірімдік жасы, барлық ғалымдардың, зерттеушілердің айтуынша
өзіндік сананың қалыптасу кезені міндетті түрде жалғыздық феноменімен
қақтығысады.
Өзіндік сананың пайда болуы – жасөспірімнің өзінің сырт пішінінде
маңызды өзгерістерінің байқауының нәтижесі және осының салдары ретінде өз-
өзіне күшті қызығушылықтын пайда болуы. Физикалық және психикалық бейненің
қаттый айырмашылығы сыртқы әлемге проекцияланады, осыдан ол қайшылы және
қауыртылы болып көрінеді. Жасөспірім оны қоршаған адамдарды жеңіл
дәріптейді және осылайша жеңіл оларда көңілі қалады, оған өте қатты
адамгершілік қайғырулар, дүниетанымдық ізденістер тән.
Жасөспірімнің арманшылдығы (романтикалығы), басқа сөзбен нақты өмірге
кейбір мұратты тікелей емес жаңадан өндіруге тырысу – бұл өтпелі мінез-
құлықты түсінудін кілті бар
Жоғарланған мұрат жасөспірімнің нақты болмысқа қатынасының өлшемі болып
табылады. Жасөспірімнің мінез-құлық тілі басқа адамдарға да бағытталған,
бірақ көбісінде осы бағыттың мағынасы өзінің басқашасына қарама-қарсы
қоюында тұрады. 21].
Жастық шақ-адам өмірінің көктемі. Бұл жайлы халқымыз жеріне жеткізе
айтқан. Мәселен, Ақыл жастан, Жастық-жалын, Болатын елдің он бесінде
баспын дер, Жігіт болсаң шақ, шақ болмасаң жоқ бол, секілді қанатты
сөздер бозбалалық шақ- адамның ақыл ойы қауырт өсетін, қажырлы іс-әрекетке,
қимыл-қозғалысқа аса құштар, албырт, романтикалық кез екенің өте дәл
бейнелейді. Жастық шақтың басты белгісі-адамның жаны мен тәнінің сапалық,
сандық жағынан да үлкен өзгерістерге түсінуде осы жаста адамның қоғамдық
белсендігі артады, сана- сезімі өседі, жан қуаттары шыңдала, молая түседі.
Ол өзі өмір сүретін ортадан тиісті орнын алуға тырысады, қоршаған ортаға
сын көзбен қарай бастайды. Бұл жастағыларда өзін-өзі бағалауға талпыну,
рухани өмірге қызығу, имандылық пен адамгершілік идеялары оянып, кемелдене
бастайды. Халық даналығы жастарға қызығы мол, қайтып оралмайтын, кейін
іздесең де табылмайтын адам өміріндегі осынау қызықты кезеңді бос өткізсең-
оның орнын еш уақытта да толтыра алмайсын дей келіп, -бұл кезде ғылым-
білімді, өнердің сан алуан түрлерін меңгеруге адамның мүмкіндігі мол
болатынын, сол себепті оған көп оқып,үлкендерден тағылым алып, үйрене, біле
берудің керектігін әдейілеп ескертеді,олардың еңбек сүйгіш, көпшіл,
белсенді өнегелі азамат болуын аңсайды.
Осы жастағылардың арманы да, мақсаты да көп. Бұл оған зор түрткі
болып, ылғи да мазасын алып, тыным таптырмайды. Кім болам? Не үшін бұл
дүниеге келдім? Тірлікте не тындырам? Жұртқа қалайша пайдамды тигізем?
Өзімді қоршаған дүниенің сыры неде? Оның жақсылығы мен жамандылығы қоса
жүретіні несі? Адам қатарлы өмір сүру үшін қандай мінез керек, оны қалай
тәрбиелеуге болады? Жасөспірімдік шақтың аса бір жан сұлулығы – оның
өзіндік романтикасы, әсіресе болашаққа деген таудай талабы мен үлкен
үмітінде. Жастық - адамға бір-ақ рет беріледі,- деп жазды Б.Г.Белинский,-
мұнан басқа жас кезеңдерінің ерекшелігі – барлық әдемілік атауы мен
асқоралы мұратқа біртабан жақындығы. Бозбаланы ойлантып, тебірентпейтін
нәрсе жоқ. Олар әр түрлі адамдардың мінез-құлқы мен дүниетанымы, көңіл-
күйлері, адамгершілік жайлы толғаныстары, жұртшылық пен жеке бас мүддесінің
ара салмағы, бақыт пен борыш, қарыз бен парыз, достық пен махаббат, басқа
жыныс өкілдерінің сырларын танып білуге құмарту, махаббатқа аңсары ауу,
т.б. [48, 48 бет]
Жасөспірімдерді еңбек пен оқу айқын танытады, істе азаматтық ар-
намысымен қимылдайды. Оның әр түрлі іс-әрекетінен жеке басының, бағыт-
бағдары, инициативасы мен іскерлігі , қоғамдық белсенділігі , ерік-жігер,
қажыр-қайраты қалайша қалыптасып келе жатқанын байқауға болады. Бұлардың
көпшілігі өзінің ұжымдағы, қоғамдағы орнын жақсы түсінеді, досы мен
дұшпанын ажырата алады, көкейкесті арманы мен талғампаздық сезімдері
өрістейді. Осы кезеңдегі еңбек пен оқудың ойдағыдай ұштасуы оларды күрделі
жан қуаттарының дамуына қолайлы әсер етеді.
Жасөспірімдік кезең әрі қиын, әрі сыналатын кезең. Бұлай болуы,
біріншіден, осы уақытта болатын көптеген сапалық өзгерістерге байланысты,
бұл өзгерістер кейде баланың бұрыңғы ерекшеліктерін, мүдделерімен қарым-
қатынастарын түбірінен өзгертетін сипатта болады.Мұның өзі біршама қысқа
мерзімде, көбінесе күтпеген жерден болады да даму барысы секірмелі, қауырт
сипат алады. Екіншіден, көзге айқын көрінбей бұғып жатып, әр түрлі
қиыншылықтармен қабаттасады.
Бұл кезеңдегі жыныстық толысу – басқа жынысқа ден қоюдың дамуына жаңа
түйсіктердің, сезімдердің, толғаныстарың тууына себепші болады. Осы кезеңде
олардың өзімен өзі болуы – олардың жаңа түсініктер мен толғаныстарға ден
қоюынан пайда болады. Үлкендерге арналған кітаптар мен кинофильмдер де бұл
кезде теріс ықпал жасауы мүмкін. Осының бәрі махаббат пен жыныс
проблемалары туралы жолдастарымен әңгімелесуге, адам қарым-қатынасының
интимдік жағына көбірек көңіл бөлуге, эротикалық ойысуға, жыныстық
қатынастың ерте басталуына апарып соғады. Қыздың да, ұлдың да романтикалық
сезімінің оянуы – қалыпты құбылыс. Жасөспірім сырт пішіні, мінез-құлқы
жағынан да ересектерге ұқсамайды, ол әлі көп ойнайды, көп жүгіреді, алысып-
жұлысып тентектік жасайды, байыз таппайды. Әр нәрсеге белсенді болғанымен
ұшқалақтау қарым-қатынасы тұрақсыз, басқаның ықпалына көнгіш болады. Сырт
көрінісі адамша болады да, жаңаның қалыптасуы процестері жүріп жатады. Бала
болғанымен елеусіз есейеді. Ересектің қалыптасу процесі көзге бірден
түспейді. Ересектік сезім дене дамуы мен жыныстық толысудағы
ілгерілеушіліктерді ұғынып, бағалаудың нәтижесінде көрініс беруі мүмкін.
Ересектік сезімдердің тағы бір қайнар көзі - әлеуметтік негіздер.
Мұның өзі ересектермен қарым-қатынаста бала объективтік тұрғыдан балалық
жағдайда болмай, еңбекке қатысып, елеулі міндеттері болған жағдайда
туындауы мүмкін.
Өзін-өзі, айналадағыны тану – қоршаған әлемді жаңаша түсінуіне
байланысты. Қазіргі жастар қиял-ғажайыптарға, белгісіз нәрселерге көз жұмып
сене бермейді, олар өздеріне түсініксіз құбылыстардың пайда болу себебін
іздейді, сол себепті ерте ме кеш пе ашатынына сенеді. Балалық, жастық шақ
адам өмірінің гүл дәурені, ол лезде-ақ өте шығады. Есейгенде өткен күндерін
сағынышпен еске алады. Өздеріндей жас кезімізде ... деп әңгімесін
бастағанда, көздері күлімдеп, өңі нұрланып, шабыттанып кететін ауыл
карттарын талай көреміз. Халқымыздың рухани дүниесінің, тереңінен шымырлап
шыққан ән-күйлерінің, ертегілері мен аңыздардың, дастандарының осы жастық
шақ құдіретін, сұлулығы мен пәктігін, асқақтығы мен албырттығын жырлауға,
мадақтауға арналуы да тегін емес.
Сонымен бірге бұл кезең – адамның балауса балалықтан біртіндеп арылып,
есеюге бет бұрған, өзін-өзі танып-білуге, басқа дүниеден өзін бөліп қарауға
қоғамдағы, әлеуметтік өмірдегі өз орнын іздейтін шақ. Халқымыз: Асыл –
тастан, ақыл - жастан деп бекер айтпаған. Жастық шаққа өнер-білімге,
дүниені танып-білуге деген айрықша құштарлық тән. Бұл кезеңде ол азамат
ретінде есейіп, ер жетуге тиіс. Оның үстіне, шын көңілмен ұғынысқан өмірлік
серік, дос табу мақсаты және бар.
Жасөспірімдік кезге жалпы алғанда рефлекцияның өсуі, өзіне барынша
ден қою тән.
Жасөспірімнің өмірлік жоспары көбіне қиялдағы сипатта болатыны
сияқты бұл өзін-өзі талдау да көбінесе қиялдағы сипатта болады. Бірақ, өзін-
өзі талдауды қажетсінудың өзі-дамыған адамның қажетті белгісі және нысаналы
түрде өзін-өзі тәрбиелеудің алғы шарты.
Өзіндік сана мен өзіндік тану қабілеттілігі – адамның ерекше
игілігі. өзіндік сана-сезім сананың дамуындағы ең жоғарғы деңгейі, ақыл-ой
белсенділігін қалыптастырудың және өзінің пікірі мен іс-қимылындағы жеке
дербестілігінің негізі, өзіндік сана-сезімді қысқаша түрде өзінің бейнесін
және өзіне деген қатынас ретінде анықтауға болады. Бұл бейнелер мен
қатынастар өзін-өзі өзгертуге, өздігінен жетілуге ұмтылумен тікелей
байланысты. Өзіндік сана-сезімнің жоғарғы формаларының бірі - өзінің жеке
әрекетіндегі мағынаны табуға тырысу.
Өзіндік сана-сезім жоғары психикалық қызметінің дамуының күре тамыры
болып табылады, ол адамға сыртқы ортаны тануға ғана мүмкіндік беріп
қоймайды, сондай-ақ осы өмірдегі өзін бөлуге, өзінің ішкі дүниесін тануға,
оны сезінуге және белгілі бір жағдайда өзіне қатыстыруға мүмкіндік береді.
Өзіндік сана өзімен бірнеше іс-әрекеттер, актілерді ұсынады, яғни мен деп
айтуға болатын, маған қатысы бар, мен қабылдай аламын деген барлық
заттар мен процесстердің көмегімен жасалынады.
Жасөспірімнің өзіндік сана-сезімінің әртүрлі көріністері оның
әрқайсысына қатысты жағдайларындағы жасөспірім тұлғасының дамуы мен
қалыптасуының нәтижесі. Тұлғаның даму процесі жасөспірімнің өзін-өзі
бағалауының, өзіндік сыйлауының, өзіндік сезімінің тұрақты
трансформациясын, бір сөзбен айтқанда оның өзіндік сана-сезімінің
динамикасын ұсынады. [64, 56 бет]
Жасөсіпірім өзінің ойларында өзін жағдайларға, болып жатқан
тәртіпке, оған қайшы болып шыққан адамдарға тұрақты қарама-қарсы қойып
салыстырады. Бұл осы оған қарама-қарсы тұратын күштермен шарасыз қақтығысқа
әкеледі. [21]
Сонымен, жасөіспірім өзіне және қоршағандарға өзінің дербестігін,
өз тұлғасының құндылығын, оның уникалдылығын және қайталанбастығын дәлелдеу
жолында, шарасыз жалғыздық күйіне шолығады, өзімен өзі сөйлесу өз
тарапынан осы оның оңашалауына, жеке-даралығына, тұлғаның дамуына
көмектеседі.
Оңашалау әртүрлі рольдерді ойнауға, әртүрлі жағдайларды (соның ішінде
күрделі де, дағдарыс та ) құрастыруға, мүмкіндік береді, себебі олар
жасөспірімге нақты өмірде жеткілікіз болады. Жалғыздық сезімі – қалыпты
құбылыс, ішкі өмірінің туу салдары - И.С.Кон жазады [7].
Бірақ жеке-даралану урдісі, жасөспірім кезіндегі барлық үрдістер сияқты
кері байланысқа ие болады. Адам, бір кезде өзінің жеке-даралық өзіндік
санасына жеткен кезде және өзінің тұлғалық ұқсастығының уникалдылығын
белгілегеннен кейін, аяқ астынан өзінің толық жалғыздығымен кездеседі ...
Адамзат диллемасы осында көрінеді: адам өзінің меннің бөліктенуіне
талпыну керек ... бірақ бір кезде осы бөлікенуге жеткен кезінде, тұтасқа
жатпаймын деген оймен қақтығысады. Осыдан адам жанкешті және ұмітсіз
жолға толық болмысқа және бірлестікке бағыттанады, немесе уақыттан
уақытқа дейін осыны жасауға тырысады [12].
Жасөспірім де солай, өзінің тұлғасының оңашалауына тырысу кезінде,
мен шекарасын қорғау кезінде оңашалауға тырысады, ал осыған жеткен кезде,
өзін танып білген соң, ол өзінің жалғыздығын сезіне бастайды және бұл
күйден құтылуға, одан босануға тырысады.
Осы жаңа мақсатқа жетудің жаңа жолы – басқа адамға тырысу, оны түсіну
және қолдау. Осы мағынада келесі пікір дұрыс болады: Тұлға – бұл
жалғыздық, оған оны қоршаған адамдардың шеңбері болмыстың белгілі
формаларын белгілейді [31].
Сондықтан, өзін-өзі жалғыз сезінетің жасөспірімнің әлеуметтік-
психологиялық мәселелерінде тоқтап кету логикалық жағынан дұрыс болады,
олардың мінез-құлық және қоршағандармен өзара әрекеттесудің ерекшеліктерін
қараастыру.
1.4 Жасөспірімнің жалғыздығы және әлеуметтік-психологиялық мәселелер
Қоғамда өмір сүру барысында, адамдар өз-өзіне әртүрлі рольдерді алып
атқарады. Өзінің мінез-құлығын әлеуметтік жағынан ұйымдастыру және өзінің
жеке қажеттіліктерімен, сезімдерімен санаспау нәтижесіеде, тұлға әлеуметтік
рольдер қақпанына түседі. Жабық, тұйық адамда жақын адамдар да, сонымен
қатар ешкім ешқашан оның ішкі әлемінің расындай түсіне алмайды және оған
көмектесе алмайды деген нанымы өсе бастайды. Осыдан ол тағыда тереңдей
тығыла бастайды [27]. Адамның жабық болуы, сонымен қатар өзімен-өзі болу,
өз күшіне, өзінің сүйкімділігіне сенбеушілік, қорқақтық Г.В. Старшенбаум
осының бәрін жалғыздықтын жиі себебі деп атады.
Мектеп те жасөспірімнің құрылымдық іс-әрекетіне қолдау жасайды және
оның әлеуметтік тілекті мінез-құлығын қолдайды. Балалық шақтан өзгеше
орнатылған ережелр мен нормалар бойынша өмір сүруге үйренген жасөспірім,
өзінің өмірлік мәселелерін шешуге өз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Жалғыздық мәселесінің философиялық-психологиялық талдауы ... . 6
1.1 Тарих және философиялық еңбектерде жалғыздыққа деген қатынастың6
эволюциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... .
1.2 Жалғыздықтың психологиялық-теоретикалық 12
мәселелері ... ... ... ...
1.3 Жасөспірім жасындағы жалғыздық мәселесі 15
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1.4 Жасөспірімнің жалғыздығы және әлеуметтік-психологиялық 19
мәселелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
2 Жасөспірім жалғыздыгынын психологиялық ерекшеліктерін эмпирикалық 24
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
2.1 Зерттеуді ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.2 Эмпирикалық зерттеудің талдауы мен 28
қорытындылары ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .4 1
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . . 44
Пайдаланған әдебиеттер 46
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... . 49
Кіріспе
Өмір стилінде үлкен өзгерістер болып жатқан уақытта біз өмір сүріп
жатырмыз. Осы өзгерістер әлеуметтік, саяси, экономиялық және басқа
өрістердің негізінде пайда болады. Бұл өзгерістер терен сипатта өтеді,
осыдан бүгінгі біздің қоғамыз жолайырық, үлкен өзгеріс деп аталатын
жағдайда болып қалды. Мәдениетанушылар бұл қалыпты – мәдени аралық деп
нақты атайды: бір белгінің аяғы мен таңыс емес басының арасындағы
кеңістік, өзінің мағынасы бойынша маргиналды [11].
Осындай кезеңдер әрбір қоғамның өмірінде болады. Тек сонда адам өзінің
күшсіздігін, әлсіздігін, түкке жарамастығын және өзінің жеке қасиеттерін
іске асырылматының түсіне бастайды. Қоғамның деңгейінде бұл тоқырау,
дағдарыс; адамның деңгейінде – жоғары құндылықтардын ажырауы және
әлеуметтік оқшаулану.
Сонымен, жалғыздық қазіргі қоғамда адам болмысының мағынасын
жоғалтуынан туындайды. Бірақ бұл, тек қана адамға тәуелді болмайды. Бұл
оның кінәсі емес, бұл оның бәлесі. Біздің шапшаң ғасырымызға өте көп
объективті факторлар түсті, оларға қарама-қарсы тұруға әрбір жеке тұлғаның
күші келмейді. Сондықтан, біздің уақытымыз – жалғыздық пен аңашалау уақыты
деп айта аламыз [34].
Осы факторларының бірі, жалғыздық сезімінің психологиялық қасиетке
аусуы, ал оның қайғыруы терең адамзат мәселелерінің біріне аусу қазіргі
ғылыми ойлаудың толық және түгел дерлік жеңісі деп есептеуге болады.
Сонымен, XX ғасырдың басына қарай ғылым адам өмірінің барлық өрістеріне
жетті және тек қана әлемнің емес, сонымен қатар өзі адамның да түсінуінің
негізгі формасы болып табылды. Адам құрастырушы бөліктерге аналитикалық
бөлінге болып қалды (биохимиялық және физиологиялық үрдістері, анатомиялық
құрылым және т.с.с.). Ғылымның аналитикалығы көпшілік санасында адамның
тұтастығы мен уникалдылығы туралы елестері жойылды [34].
Салдары ретінде, өндірістің дамуы адамда автоматизмге дейін робот
сияқты бір кез-келген икемділіктің болуын талап етеді, сонымен қатар оның
ішкі әлемімен әбден қызықпайды және адамды еңбек единицасы ретінде
қабылдайды.
Бізбен алынған тақырып біздің уақытта да өзекті болып келеді, себебі
жалғыздық мәселесі барлық уақытқа теңдей маңыздылығы бар фактор екенің
түсініп отырымыз және бұл бүгінгі күндерде де ерекше қызығушылықтың пәніне
айналды. Тек қана өнер емес, сонымен қатар философия да, физиология да,
әлеуметтену де және де психология жалғыздық сезімін сезініп отырған
тұлғаның психикасында пайда болатын өзгерістерін зерттеумен айналысады.
Жасөспірім жасы өтпелі жас ретінде әлеуметтік рольдерді көп уақыт
меңгеруге талап қойылатыны негізінде созылып кетеді. Нурсултан Абишұлы
Назарбаевтың Қазақстан-2030 берілге бағдарламасы бойынша Қазақстанның
динамикалық дамуы, қазақ қоғамының қазіргі уақыттағы әлеуметтіқ
құндылықтарында, болашақта әлемнің елу ең дамыған елдеріне Қазақстанның
кіру стратегиясы қойған талаптардың бірі ел азаматтарының жеке-тұлғалық
ерекшеліктерінде бейнеленді.
Қазақстанның қазіргі уақыттағы қоғамына бірігу үшін
жасөспірімдер осы өмір жолындағы пайда болатың дамудың бірқата міндеттерің
шеше білу керек. Осы міндеттерге тұтас тұлғаның қалыптасуының ең тұрақты,
тұлғаның маңызды ерекшеліктердің мінез-құлықта, өзіне деген қатынасында,
өзге адамдарға, берілге тапсырмаға қатынасымен жеке даралық үйлестер
кіреді.
Қазіргі әлемдегі адам, біз аралық деп анықтайтың мәдени жағдайында,
децентрализациялық кеңістікте, дискретті уақытта болды, ол үшін сызықтық
мақсатталған бағыттылық жоқ болды, жолдың аяғында нүкте басты болып
табылатын туралы бұрынғы ағартушылық ой ескірді ... Ол (адам) қазір және
осында нақты өмір сүреді, жолда, трассада өзінің берік тамырларын және
топыраққа бекітілгенің жоғалтқан домалат-дала сияқты өмір сүреді [11].
Зерттеудің мақсаты – жасөспірім жалғыздығының ерекшеліктерін зерттеу.
Зерттеу нысаны – жасөспірімдердің жалғыздығы.
Зерттеу пәні - жасөспірім жалғыздығының ерекшеліктерін зерттеу болып
табылады.
Біздің диплом жұмысымыздың гипотезасы келесіде: жалғыздық күйі
жасөспірімдердің коммуникативті қабілеттеріне, олардың құрдастар тобында
мәртебесіне жағымсыз әсерін тигізеді және тұлғаның дамуына кедергі жасайтын
олардың жеке-тұлғалық қасиеттерін анықтайды. Жалғыздық күйі жасөспірім
тұлғасының дамуына кедергі жасайды.
Біздің жұмысымыздың мақсатына сай біз келесі міндеттерді анықтадық:
1. Жалғыздық мәселесі бойынша психологиялық және философиялық әдебиетке
талдау жасау.
2. Жалғыздық күйін сезініп отырған жасөспірімдерді анықтау.
3. Өзін жалғыз деп сезінетің жасөспірімдердің тұлғалық ерекшеліктерін
анықтау.
4. Жалғыздық күйін сезініп отырған жасөспірімдердің әлеуметтену
ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеудің әдіснамалық негізі сана мен іс-әрекет бірлігінің принципі
(Ананьев Б.Г.) және тұлғалық-іс-әрекеттік бап (Леонтьев А.Н. Рубинштейн
С.Л.) болып табылады.
Бізді қызықтыратын мәселені сараптамалық зерттеу үшін зерттеу
бағдарламасына келесі әдістер еңгізілді:
1. Байқау.
2. Әңгімелесу.
3. Психодиагностикалық әдістер.
4. Математикалық санағыш әдістері.
Психодиагностикалық әдістер тобын келесілер құрастырады:
1. UCLA шкаласы.
2. КОС әдісі.
3. НЭП жекелеген сауалнама.
4. Өзін-өзі бағалауды зерттеу әдістері.
5. Социометрия.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы келесіде:
1) Жалғыздық мәселесі бойынша, соның ішінде жасөспірімдік те,
философиялық-психологиялық әдебиетте болатын көзқарастарына
комплексті талдау жасау;
2) Өз-өзің жалғыз деп сезінетің жасөспірімдердің жеке-тұлғалық
ерекшеліктерін анықтау;
3) Жалғыздық күйін сезініп отырған жасөспірімдердің әлеуметтену
ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеудің сараптамалық маңыздылығы: өңірде алғашқы рет жасөспірім
жалғыздығының психологиясы бойынша эмпирикалық зерттеулер өткізіліп жатыр
және алынған нәтижелер жасөспірімдермен жұмыс жүргізу кезінде
психологтармен, әлеуметтік педагогтармен қолдану мүмкін, сонымен қатар
психологиялық кеңес беру үрдісінде де мәліметтер қолданылады.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тараудан (теоретикалық және
сараптамалық), ұсыныстардан, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер
тізімінен, қосымшалардан тұрады.
1. Жалғыздық мәселесінің философиялық-психологиялық талдауы
1. Тарих және философиялық еңбектерде жалғыздыққа деген қатынастың
эволюциясы
Жалғыздық, күй-жағдай ретінде, адам өзін есінде сақтағаннан бері бар
болады. Бірақ жалғыздыққа деген қатынас бірқатар эволицияны өтті. Бұл
Это заметно даже в поговорках, аккумуляторах народной мысли: от
старорусской на миру и смерть красна, до современной каждый умирает в
одиночку.
Басқа сөзбен, жалғыздық күй-жағдай индивидпен жеке мәселе ретінде
әрқашан қабылданған жоқ [9].
Ежелгі уақытта, адамдардың өмір сүруі қауымдық қана болған кезде, біз
жалғыздықтың негізгі үш формасын анықтадық:
1) Ырымдар және салттар, басқа сөзбен жалғыздықпен тәрбиелеу. Жалғыздық
осында – тұлғаның қалыптасуының қажетті шарты және ол трагедиялық болып
қабылданбайды.
2) Жалғыздықпен жазалау – қуып жіберу. Қоғамның барлық даму кезеңдерінде
зорлық әлеуметтік оңашалау ең күшті жазалаулардың бірі болып табылады.
Күшті жазалаудың ерекше себебі индивидттің тек анау не мынау қылығы
емес, ал ол өзі тұлға ретінде оңашалауға тап болады [34].
3) Ерікті оңашалау – дүниеден безушілік. Осы оңашалаудың мақсаты - өзін-өзі
жетілдіру, тәннің басын руханимен жеңу. Оңашаулық ішкі шоғырланушылықты,
өзінің ішкі әлеміне зейінді аудару дегенді білдіреді.
Орта ғасырдағы христиандылық пұтқа табынушылықтың нанымдарын және
ырымдарын шектеді. Орта ғасырдағы менталитеттің негізі христиандылық сана-
сезімі болды. Жалғыздық құдаймен әңгімелесу формасына аусады. Адам бірте-
бірте бүкіл адамзатпен өзінің байланысын түсіне бастады, ал осымен бірге
оны жоғалтуының апатын түсінеді. Барлық жағдайларда бұл апат жалғыздық
деген атауға ие болмайды, бірақ адамзаттың рухани дамуында үлкен роль
атқарады. Адамға өмір сияқты қажетті қарым-қатынаста қоғам бас тартқан
кезде, бұл сенім әлемінде іске асырылды [33].
Бірақ орта ғасырларда жалғыздыққа деген қарама-қарсы зиялы көзқарас
болды. Осында жалғыздық қуаныштың, бостандықтың, шабыттың бұлағы ретінде
қарастырылды.
Осы бағытты романтиктер (арманшылдар) дамытты. Романтизмнің гүлденуімен
жалғыздыққа әлеуметтік-психологиялық феномен ретінде қызығушылық пайда
болды. XVIIIғ. арманшылдары жалғыздықты өздерінің бағдарламалы ұранымен
жасайды. Шығармашылықтың жетекші түрткісі оңашалау бұлағының рефликсиясы
болып табылады, ол конформды қоғамға қарсы тұрады және өзінің жеке-
даралығын сақтауға мүмкіндік береді.
Сонымен, адамның толық физикалық оңашаулығы жалғыздықтың пайда болуының
жалғыз шарты болуға тоқтайды.
Жалғыздық мәселесінің ең терең теоретикалық түсінуі он тоғызыншы
ғасырдың ортасынан басталады. Психологиялық сөздікте жалғыздықтың келесі
анықтамасы беріледі: Жалғыздық – басқа адамдардан оңашаланған өзгерген
(дағдылысыз) жағдайларда болатын адамның эмоционалды қалпына әсер тигізетін
психогенді факторларының бірі. Адамдар эксперименталды, географиялық
немесе әлеуметтік оңашалаумен қамтамасыз етілген жалғыздық жағдайға
ұшыраған кезде, сол уақытта тірі байланыстарының болмағандығынан, адамда
өткір эмоционалды реакциялар пайда бола бастайды. Бірқатар жағдайларда
мазасызданумен, депрессиямен және вегетативті реакциялармен жүретін
психологиялық шок пайда болады. Адам жалғыздық жағдайда көп уақыт өткізсе,
оның қарым-қатынас қажеттілігі өсе бастайды. [10]
XIX ғасырда протестанттылық жалғыздықтың бұзылған түрткілері
трансцендентализмнің философиялық концепцияның даму нүктесі болып табылды,
осында жетекші рольді философ, жазушы, натуралист Генри Торо атқарады. Ол
оңашалау принципін жоғарғы, рухани оңашалауға жолының алғашқы баспалдағы
ретінде қарастырған. Трансцендентализм – ... философиялық принципі, ол
адам тұлғасының шексіз рухани байлығы туралы айтқан. [33]
Трансценденталистер жалғыздық пен оңашалаудың арасында алғашқы
айырмашылықтарды көрсете бастады. Оңашалау тұлғаның қорғану құралы ретінде
қарастырылды, себебі бұл адамды рухани жағынан нығайтады, тұлғалық және
әлеуметтік қалыптасуына қолдау жасайды.
Жалғыздық пен оңашалаудың басқаша концепциясын замандас Торо Сёрен
Кьекегор шығарды. Оның тағдырға деген көзқарасы жоғарғыдай оптимистік емес.
Кьекегор бойынша жалғыздық – ... ішкі сана-сезімінің шектелген әлемі, бұл
әлемді құдайдан басқалар аша алмайды. [33] Ол құдайға сенуді қабылдаған,
бірақ дәстүрлі емес, ресмі шіркеуді емес. Берілген философияның басты
тезисы құдайға сену сандырақ, сенім ақыл –ойға қарсы келеді, бірақ әлемнің
өзі де сандырақтаған, сондықтан сену керек. Рухани адамға Кьекегор
бойынша өзін-өзі жетілдіру үшін оңашалауға керек емес, себебі осында еш
қажеттілік жоқ. Адам туғаннан бастап қоғамға және жалпы өмірге қатынасты
бөтен болып келеді.
Кьекегордың идеялары еуропалық экзистенционализммен қабылданған болды,
ал нақты алсақ Эдмунд Гуссерлейдің философиялық теориясымен. Оның еңбектері
XIXғ. аяғына –XXғ. басына жатқызады. Гуссерльдің пікірінше, сана оны
толықтыратыңдардан тазаланған болу тиіс және осы процессті редукция деп
атаған. Субъекттен тыс қалған әлемді Гуссерль субъек санасының проекциясы
деп санаған. Сонымен, субъект пен әлем арасында жалғыздық пен оңашалау
жеңілмейтің бөгет пайда болды.
XX ғасырда экзистенционализмнің басты идеологтарының бірі Жан Поль
Сартр Гуссерльдің ізің басты, ол жалғыздық пен тұрмыстың сандырақтауын
өзінің шығармашылығының негізгі тақырыптарына айналдырды. Сартр бойынша
адам, өзін-өзі тану талаптауында, өзінің Мен шектерінің сыртына шығады,
бірақ өмірдің шектеулері оған осындай мүмкідікті бермейді. Адам сенім мен
үмітті үзу. Ол қастық әлемде жалғыз, егер болса оның әлеуметтік
байланыстары жалаң болып табылады. Ал жалғыздық сезімі осыған қарама-қарсы
өте терең және барлық адамзат өмірінің негізі болып табылады.
Миюскович Б. өзінің Одиночество: междисциплинарный подход [27] деген
мақаласында осы феноменді, З.Фрейдтің теориясына сүйеніп, ашуға және
талдауға тырысады. Оның айтуынша қараңғы балаларды шошытады, себебі ол
жалғыздықты белгілейді. Балалар неліктен ұйқтауға баруға қорқады, олар
ұйықтап қалам және оянбаймын деген ойларынан қорқпайды, оларға сананы
сақтай отырып сол уақытта жалғыз болу перспективасы қорқынышты болады.
Миюскович Б. айтуынша ғайыптық (болмыстың жоқтығы) түсінуден біз бәріміз
қорқамыз, біздің жеке-даралықтың жалғыздығын, олңашалауды түсіну, бұл басқа
саналы адамның жылы сезімдерінде және рефлексивті күнде бейнеленбейді.
Өзгелермен қарым-қатынас қажеттілігі индивидтта сананың пайда болуының
ерте сатыларында туады [27 ]. Берілген мақаланың авторы келесі қорытындыға
келеді: Кез келген жеке-даралық сана оңашалау және жалғыздықтың мүмкін
болатын алғашқы сезімімен өтіп кеткен. Сонымен қатар сана болмыстың толығы
ғайыптықтың бір түрі деп түсіне бастайды; бұл ауспалы емес, ол сананың
қажетті ортасы болып қалады, оны жоюға немесе одан қашып құтылуға болмайды
– бұл оның (сананың) жеке өзінің жетілген бостығы [30].
Миюскович Б. өзінің еңбегінде жалғыздықты ауру деп есептеген З.Фрейдтің
теориясына қарсы, жалғыздық медициналық немесе әлеуметтік мағынада ауру
бола алмайды деп түсіндірген. Ол бойынша жалғыздық адамның ішкі
табиғатында, оның психологиялық конституциясында негізделеді.
Бубер Мартин Проблема человека. Перспектива өзінің мақаласында келесі
қорытындыны жасайды: Адам тұлғасы бір уақытта өзін табиғатта шектелген
(қажетсіз балаға сәйкес) адам ретінде сезінеді, сонымен бірге шулап жатқан
адамзат әлемінен оңашаланған тұлға ретінде де қабылдайды[3].
Оди Дж. Рэлф, бұл феноменнің терең талдауын өткізе отырып, өзінің
еңбегінде Человек-существо одинокое: биологические корни одиночества жай
жалғыздық пен оның ұзақ уақыт қалыптарының арасында табиғатты ажырата білу
керек. Оди Дж. Рэлф бойынша қарапайым жалғыздықтың кезеңдері, егер олар жиі
және өте интенсивті болмаса қалыпты реакциялар болып есептеленеді, ал
соңғылары (басқа сөзбен ұзақ күйлер) - әрқашан психопатиялық болып
есептеленеді. Оңашалау кезеңдері адам үшін қажетті болады, сондықтан ол оны
әрқашан да іздейді. Кейбір адамдар өзіне түнілуге немесе адамдардың алдында
ойлауға үйрене бастайды. Бірақ оңашалау қарым-қатынасқа тең болу керек.
Жалғыздық ретінде қабылданатын қарым-қатынастын жеткіліксіздігі адамдар
ортасында тек қана бытырап кетуді білдірмейді, сонымен қатар олармен жақын
қатынастарының жеткіліксізідігін де білдіреді. Жақындық және жылу сезімін
беруге қабілетті емес қасындағы адамдар, осы жалғыздықты жеңілдету орнына
оны қарама-қарсы ұлғайтады. Патологиялық жалғыздық – қоғаммен өз
тілегімен байланысты жарылу, әдетте қуып жіберу немесе шығару деп
түсіндіріледі, жиі өзіне деген жаңашырлықпен үйлесіп жүреді және адамзаттың
өзара әрекеттесуін түсіну құмарлығының өсуіне әкеледі. Бұл өзіне түңілу,
баяулықта, енжарлықта, индифференттілікте, депрессияда көріну мүмкін [30].
Жоғарыда айтылған авторлар өздерінің еңбектерінде берілген феноменді
адам өмірінде жағымсыз түрінде қарастыруға бейім болған. Олар оны белгілі
экономикалық қатынастардың дамуына байланысты, көбісінде адамның
эмоционалды және әлеуметтік бөлектенгендікпен түсіндіреді. Осы жағдайда
адам көзқарас типі ретінде жекелікке келуге мәжбүр болады, осының негізінде
өзін қоғамға қарама-қарсы қойып салыстыру жатыр. Бірақ, Мустакс
Одиночество деген өзінің еңбегінде келесі ойды жазады: Адам алға ғартай
жүреді, аспандарға сөз айтады, өзінің қабілеттерін іске асыруға
мүмкіндіктерін іздейді. Жалғыздық күйінде болған кезде адам ішкі әлемнің
толығын табады [26]. Мустакас, жалғыздық ауырғыш сипатта болуын теріске
шығармайды, бірақ оны өнімді, шығармашылық күй ретінде қарастырады. Ол
былай жазады: Егер адам жалғыз және бөлектенген болып қалса, онда ол үшін
әрбір кезең таза, әрбір дыбыс – тәтті болып табылады, болмыстың әрбір
бөлігі құндылыққа айнала бастайды және мағынаны, таңдаулы сұлулыққа ие
болады [28].
Философиялық концепциялар көптегенде ХХ ғасырда өндіріліп жатқан
жалғыздық мәселесі бойынша социологиялық және әлеуметтік-психологиялық
баптарды қамтамасыз етті. Жалпы алғанда ХХ ғасырда Батыста адамзат
қатынастарының түсінуі индивидуализмнің дамуының әсерінен құрастырылды.
Жалғыздық түсінігі тұрақты дамуда болады.
Индивидуализм коммуникабельділіктің жоқтығын туғызды, бұл
индивидттердің өзара оқшаулауды шеткі формасы ретінде қарастырылды,
көптеген әлеуметтік байланыстарының ыдыраушылығы. Жалғыздық күйінде тұрақты
болу адамды аномалияға әкелуі мүмкін – болмыстың жалпы қалпы, бұл өздігінен
адам өмірінің қиратушы күші болып табылады. Сондықтан бұл күрделі мәселемен
бірқатар мамандар қызықты, бұл күй адам өміріне қауапты болғандықтар, олар
оны нақты шешуге мүмкіндіктерді жасады. Батыстағы көптеген ғалымдар осы
аймақта зерттеулермен айналысты, бұл феноменді әртүрлі позициялардан талдау
жасалды: философиялық – дініден әлеуметтік-психологиялыққа дейін.
Американ мәдениетінің тарапында, американ психологтың Маргарет Мидтің
[26 ] айтуынша, жалғыздық мәселесіне деген қатынасты маңызды сипаттамалы
ерекшеліктерінің бірі ретінде қарастыру керек. Американдық отбасыда сәбінің
пайда болған алғашқы күндерінен бастап оны жалғыз қалдыруға тырысады,
себебі американдылықтардың пікірінше, бала тәуелсіздікке және дербестілікке
үйрену керек, сондықтан өз бетімен ұйқыға кету – бұл осы қасиеттерді
меңгеру жолында алғашқы тәжіребе болып табылады. Осыдан, американдық
балалар жалғыздық күйін өз бетімен басынан кешіру және олардың төзімділігі
мен еңбегі үшін берілетін марапат ретінде қоғамға қуануға үйренеді.
Есеюмен бірге, бала әлеуметтік белсенділікті көрсете бастайды және
оңашаланған бос уақытты өткізуге сенімсіздікпен қарай бастайды [24]. Бірақ
осыған қарамастан, бала есейіп, белгілі бір кәсіпке үйреніп, жас адам
белгілі әлеуметтік ортаға келеді, осында ол өзінің жеке және кәсіби
қызуғушылықтарына байланысты күнде адамдармен кездеседі. Егер адам
әлеуметтік-топтық деңгейде белгілі бір себептерге байланысты қадірін алмаса
және онда жақын достары болмаса, онда осындай жағдай тұлғаның терен
психологиялық дағдырасын туғызады және жалғыздық сезімінің пайда болуына
қолдау жасайды, ал бұл адамды кейде аномалияға (болмыстың жалпы күйі)
әкеледі.
Барлық философиялық мектептер мен бағыттар өздерінің көзқарастың
принциптеріне сай жалғыздық феноменің түсіндірген. Жалғыздық мәселесін
Фромм Э., Хорни К., Франкл В., Сартр Ж.П., Камю А., Къеркегор А., Ясперс К.
және т.б. зерттеген. Осы ғалымдардың еңбектері ерекше қызығушылықты
тудырады, себебі олар осы мәселенің өдірілуі бойынша ерекше интеллектуалды
потенциалмен қамтамасыз етілген. Б.Пасколь бойынша: ... адам толық жалғыз
және мәнсіз болмыста ұмытылған. Жалғыздықтын келесі анықтамасын
Къекегордың еңбектерінде табамыз: Жалғыздық – бұл ішкі өзіндік сананың
тұйық әлемі, ол Алладан басқа ешкіммен ашылмайды. Адам жалғыздыққа және
қайғы-қасіреттерге душарланған. Адам, Къекегор бойынша, тек қана Алла үшін
өмір сүреді, себебі Алла тек ол үшін бар болады.
К.Ясперстің концепциясы бойынша, нақты коммуникацияға (басқа сөзбен
әлеуметтік қатынастарға) түсу үшін индивид өзінің әлеуметтік байланыстарын
үзу керек және өзін басқаларға және өзінің ішкі әлеміне қарама-қарсы қою
керек. Осы жоғарыда айтылғанға, біз келесі қорытындыны жасай аламыз,
коммуникацияның шарты әлеуметтік-психологиялық оңашалау ретінде, Ясперс
бойынша, жалғыздық болады.
Біздің ойымызша, осы феноменді түсіндіру және өндеуі жөнінде философтар-
экзистенционалистер үлкен үлесті қосты. Олар, адамдар туғаннан бастап
жалғыз болады деген фактіні назарға алады, бірақ осы адамдар жалғыз болып
қалай өмір сүретіндігі туралы пікірлері әртүрлі болды. Сонымен, Ж.П.Сартр
жалғыздықты индивид болмысының терен негізі ретінде қарастырды. Сартр
әлемді объективтіндіруге ұмтылды. Сонымен бірге субъективизм оның
түсінігінде екі мағынаға ие болады. Бір жағынан, субъективизм дегеніміз
субъект өзін-өзі таңдайды дегенді білдіреді, ал екінші жағынан – адам
адамзат субъективтілігінің шегінен шыға алмайды, басқа сөзбен ол түпкі
жалғыз болады. Осы екінші мағына, оның айтуынша, экзистензионализмнің терен
мағынасы бар. Сартрдың философиясында жалғыздық тұйық антропологиялық
әмбебаптың принципы болып табылады. Адамның ішкі жекеленуі – кез-келген
жеке-даралықтын негізі болып табылады. Біз жалғызбыз және бізге кешірім
жоқ [39]. Экзистенционалистер жалғыздықты адам экзистенциясының қажетті
және ажырамас компоненті деп есептейді. Жалпы алғанда экзистенционализм
бағыты қазіргі уақыттың рухани дағдырысын бейнеледі, оның қайшылықтарын
және ауру жақтарын көрсетті, бірақ жағдайдан шығу жолдарын ұсына алмады,
себебі ол адамзат қатынастарының әлеуметтік шарттастығын жете
бағалайалмады.
ХХ ғасырдың ортасында АҚШ-да Д.Рисменнің әлеуметтік мінез концепциясы
популярлы болады. Рисмен адамның жалғыздықтан қашқақтау тәсілінің бірін
ұсынды және әлеуметтік оңашалаудың келесі симптомдарын белгіледі:
Әлеуметтік оңашалаудың алғашқы симптомдарымен зерігу, аномия, алиентация
сезімі, қатынас жоқтығы, маргиналдылық болып табылады. [38]
Ол қоғамдық құрылымның үш типіне сай келетін мінездің негізгі үш типын
ажыратады. Дәстүрлі-бағытталған, ортағасырға сәйкес келеді; ішінен-
бағытталған - бос кәсіпкерлік капиталистік уақытқа сай келеді және
тұлғаның ынтасымен және белсенділігімен байланыста болады, және сырттай-
бюағытталған. Соңғысы капитализм дамуының монополистік кезеңіне жатады,
осы кезде адам индивидуалистке, мемлекет жағынан манипуляция объектісіне
аусады. Осындай тұлға, әлеуметтік өмірдің өзімен ұйымдастырылған
жүйесінімен қамтамасыз етілген әртүрлі оқшалау түрлеріне ұшырайды.
П. Халмос Изолированность и уединение деген өзінің еңбегінде, адамзат
жалғыздығын келесідей түсіндіреді: Адамзат табиғатына биологиялық көзқарас
бойынша біріншіден топтың қатынасынан тәуелді болуға бейім. Адамға үйірлі
инстинкт тән, құтқарушы бірлестікпен немесе қайта қосылуға - румен бірдей
болуға талпынысы тән [45]. Ол бөлектену терминің қолданады, бұл термин
адамның әлеуметтік байланыстарында және ол үші маңызды қатынастарда оның
мүмкіндіктерін азайту дегенді білдіртеді.
XX ғасырда адамның жалғыздық трагедиясын түсінумен қатар көптеген
гуманистикалық ағымдар жалғыздыққа қарсы наразылықты білдірді. Олардың
пікірінше бұл күй адам табиғатына жат болады. Антижалғыздықтын жарық
жаршылардың бірі Эрих Фромм болды. Ол адам психикасының аулақтау алдында
қорқыныш сезімінің пайда болу қасиеті туралы айтқан. Побег от одиночества
деген өзінің еңбегінде келесіні жазды: Адамның қиын жағдайы, өз бетімен
адам үшін мен жалғызбын деген түсініктін пайда болуына себеп болады,
сонымен қатар онда жаңа әлеуметтік байланыстарын эмоционалды қанағаттандыру
үшін құрастыруға мүмкіндігі жоқ. Онда жалғыздық алдында қорқыныш пайда
болады: толық оңашалауын сезіну және жалғыздық, аштық өлімге сияқты,
психикалық бұзылысқа әкеледі [56 ]. Сонымен қатар ол бірқатар әлеуметтік
қажеттіліктерді қарастырды және атап шықты, олар тұлғаның жалғыздыққа деген
жағымсыз қатынасты қалыптастырады: қарым-қатынаста, адамдармен
байланыстарда қажеттілік, өзін-өзі іске асыру қажеттілігі, жақсы көрушілік,
бас ию объектісінде қажеттілік. Жалғыздық сезімі, тұлғаны фрагментайтың,
оны дискретты бөлектерге ажырататын Фроммның пікірінше агрессияға,
зорлыққа, терроризмге, анархияға әкеледі [12].
Сонымен, оңашалау кезендерінде пайда болатын жалғыздық күйі, ал сонымен
қатар құдаймен әңгімелесу немесе өзін-өзі жетілдіру мүмкіндігінен және
рухани қалыптасу жалғыздығынан, адамзат ойы берілген мәселені жалғыздықты
пессимистикалық түсінуге дейін дамытты, адамның болмысының жалғыз мүмкін
формасы ретінде, сонымен қатар жалғыздыққа деген жағымсыз қатынасқа дейін
барлық адамзат тәбиғатына қарсы келетіндей ойды дамытты.
1.2 Жалғыздықтың психологиялық-теоретикалық мәселелері
Жоғарыда айтылғандай, жалғыздық күйі барлық уақыттағы адамдарға тән
болған. Бірақ тек қана XX ғасыр жалғыздық мәселесін туғызды. Барлық
физикалық сипаттамаларына қосыла отырып, ал кейбір кезде оларға қарама-
қарсы да, жалғыздық мәселесі психологиялық мәнерге айналады. Ол ең алдымен,
тұлғалық болып табылады [34]. XX ғасырда қоғамның индивидке әсер етуі
басқаша түсіндіріледі және осында адам өзінің ішкі әлеміне байланысты
қоғамда қалай орның анықтайтыны үлкен мағынаға ие болады.
Жалғыздық феноменінің психологиялық мәнің күшейтетің акценттердің
аусуы, авторлардың пікірінше, бір жағынан адамның өзіндік санасының
дамуымен, ал басқа жағынан - әлеуметтік өзгерістерімен [9].
Шүбәсіз, жалғыздық феномені шетет зерттеушілерімен көбісінде
зерттелген. Осы барлық еңбектер, жалғыздық ең алдымен келесімен байланыста
болатындығында ұқсайды: адамның оның адамдар қоғамдастығынан, отбасынан,
тарихи нақтылықтан, үйлесімді табиғи әлемінен қатынас жоқтығы [12].
Сонымен қатар, физикалық оңашалау мен жалғыздық бір мағына еместігің
көптеген ғалымдар мойындайды. Жалғыздықты адамның бөлектенгендіктің
физикалық күйіне теңістіруге болмайды ... Сыртқымен қамтамасыз етілген
объективті болып табылатын бөлектену күйіне қарама-қарсы субъективті ішкі
қайғырулар жатады ... Көптеген адамдар жалғыздықты бөлектенуде емес
сезінген, ал қандайда бір қоғамдастықта, отбасыда, достар арасында да ...
Физикалық бөлектенуді көру үшін бір көз де жетеді, ал жалғыздықты білу
үшін, оны өз басынан кешіру керек [12]. Сонымен, У.Садлер, көптеген басқа
ғалымдар сияқты бөлектенуді және жалғыздықты бөледі. Ю.П.Кошелеваның
белгілеу бойынша, жалғыздықтың шетел зерттеушілері мінездің бітістерін,
жас ерекшеліктерін, жалғыздықтын атрибутивті модельдерін және жалғыз
адамдардың жеке қасиеттерін зерттеуге апарылады; жалғыздықты
құрастыратындылары анықтау, жалғыздық күйімен бірге жүретін ауспалылар,
оның ауру дәрежесін анықтау, сонымен қатар жалғыздықтын әртүрлі
типологияларын және шкалдарын құрастыру.
Шетелдік психологияда жалғыздықтын бірқатар теоретикалық модельдері
өндірілген:
1. Неофрейдисттік модель (психодинамикалық). Өкілдері З.Фрейд, Э.Фромм,
Рейхман, Салливан. Осы модельге сәйкес жалғыздық күйі сыртқы жағдайлармен
анықталады. Бұл мәселені талдау кезінде олар клиникалық практикасына
сүйенеді және жалғыздықты патология ретінде қарастыруға бейім.
Жалғыздықтың жалпы бағасы – жағымсыз.
2. Гуманистикалық. Өкілдері: К. Роджерс. Жалғыздық – шын мен әлеуметттік
қажеттіліктін арасындағы қайшылық. Мен, тұлғаның әлсіз бейімделудің
көрінісі. Жалғыздықтың себептері балалық қайғыруларында емес, ал қазіргі
уақытта адамға ағымдық әсерлерде көрінеді. Жалғыздықтың жалпы бағасы –
жағымсыз.
3. Экзистенциалды бап. Өкілі: К. Мустакас. Жалғыздықтың бұлағы – адамның өз
табиғатында, адамдар негізінен жалғыз. Мустакас жалғыздық қорқынышың
жеңуге шақырады және оны позитивті қолдануға үйрену. Бағасы – жағымды.
4. Социологиялық бап. Өкілдері: Боумен, Рисмен, Слейтер. Жалғыздық дұрыс
немесе дұрыс емес қалпы ретінде бағалбайды, ол нормативті – қоғамды
мінездейтің жалпы статистикалық көрсеткіш ретінде. Жалғыздықтын себебі –
индивидте емес. Бағасы – жағымсыз.
5. Интеракционистік көзқарас. Өкілі: С. Вейс. Жалғыздық индивидтің
әлеуметтік өзараәрекеттесудің жеткіліксіздігінің нәтижесінде пайда
болады. Жалғыздық табиғаты патологиялық сипатқа ие емес және екі типте
болады. Нақты екі эмоционалды күй бар, оны басынан кешірген адамдар
оларды жалғыздық деп бағалауға бейімді деп мен ойлаймын. Мен осы
күйлерді эмоционалды оңашалау және әлеуметтік бөлектену деп атаймын.
Біріншісі нақты адамға құштарлықтың болмауынан туындайды, ал екіншісі -
әлеуметтік қарым-қатынасының шеңберінің ашық болмауынан пайда болады
[12]. Вейс, жалғыздықтың қалыптасу себептерінің бірі ретінде инстинкт
қатынасының мүмкіндігін шығармайтыны қызықты болады. Бағасы – жағымсыз.
6. Когнитивті бап. Өкілдері: Литиция Энн Пепла, Мицели, Б. Морош. Олар
бойынша, индивид екі фактордың арасында - өзінің жеке әлеуметтік
контактіліренің тілектелген және қол жеткен деңгейлерінің сай келмейтінің
қабылдау (түсіну) кезінде жалғыздық пайда болады. Жалғыздық – бұл
күрделі түсік, тұлғаны тұтас басып алады – оның сезімдерін, ойларын,
қылықтарын. Берілген түйсікте сана маңызды роль атқарады деп ойлаймыз.
Жалғыздық тек қана сіздің басынызда болады және осы күйді сиқыр арқылы
позитивті ойлаудың күшімен жеңуге болады деп біз ойламаймыз. Бірақ,
жалғыздықтын жан-жақты талдауы оған басқалардың арасында когнитивті
процесстердің тигізетін әсерді зерттеусіз болмайды деп ойлаймыз [12].
Жалғыздық, адамның қалыпты күйі ретінде қарастырылады, бағасы – жағымсыз.
Ю.П.Кошелева бойынша У.Садлердің жалғыздық моделі жоғарыда айтылған
теорияларға жекеше тұрады. Садлер жалғыздықты комплексті және өткір
сезімін тудыратын қайғы, ол өзіндік сананың белгілі бір формасын анықтайды
және тұлғаның ішкі әлемдегі байланыстарында және қатынастарының нақты
байланыстарында негізгі жікке бөлінуін көрсетеді [12]. Садлер жалғыздықты
динамикалық үрдіс ретінде тұлғаның ішкі әлемі арқылы қарастырады. Оның
пікірінше, бұл үрдіс адамның әртүрлі өмірлік жағдайларында, әлеуметтік
байланыстарда қайғыруларымен қамтамасыз етілген. Индивид үшін маңызды осы
байланыстарды жоғалту, жалғыздық күйін сезінуге әкеледі. Садлер тұлғаның
өмірлік әлемі деген түсінікті еңгізеді – ол төрт мүмкіндіктердің іске
асырылуына бағытталған:
➢ индивид тағдырының уникалдылығы, туа біткен меннің іске асырылуы
мен оның шекті көпмағыналылығы;
➢ тұлғаның дәстүрлері мен әдет-ғұрпы, басқа сөзбен құндылықтар, олардың
көмегімен тұлға өзінің ішкі және сыртқы мінез-құлығын бағалай алады;
➢ индивидтің әлеуметтік байланыстары, басқа адамдармен қатынас жасауға
қолдау жасайтын және тұлғаның рольдік функцияларын іске асыратын;
➢ өзге адамдарды қабылдау, олармен адам мен-сен деген қатынастарды
орната алады, олар біз адамзат екі есе нақтылыққа аусу мүмкін.
Егер осы мүмкіндіктерінің бірі немесе бірнешеуі іске асырылмаса, онда
тұлғаның өмірлік әлемі өзінің тұтастылығын жоғалтады және осыдан адам
қайғыру мен жалғыздықты тани бастайды. Жиі жалғыздық – бұл белгілі бір
топқа кіру немесе осыны қажетсіну түйсігі, немесе жай біреумен контактіде
болу қажеттілігі. Жалғыздық өздігінен комплексті сезімді ұсынады, ол
тұлғаның ішкі әлемімен бірденені жоғалтқанды бірге байланыстыруға тырысады.
Ол көптеген қөңілі қайғудың себебі болу мүмкін, бірақта ең жаманы, қашан ол
үміт ұзудың себебі болып табылады. Жалғыздықтын ауыр формасы тәртіпсіздікті
және өмірдің мағынасыздығын белгілеу мүмкін, баспанасыз жеке-даралық
сезімін тудыру мүмкін, адам барлық жерде өзінің орында емес сезімдерін
тудырады. Ол сонымен қатар, тұлғаның бүкіл ішкі әлемін өтетін күтпеген
өмірдің мағынасыздығын және табиғи емес түйсікті ұлғайтады [38].
Берілген концепция психологиялық еңбектерде жалғыздыққа деген отандас
түсінікке жақын болады. Отандас психологияда шетелмен салыстырғанда,
жалғыздық мәселесі өз бетімен ретінде сирек қозғалған. Жекеи еңбектер тек
қана соңғы онжылдықта пайда болды. Бұл социалистік қоғамның гуманистикалық
сипатына байланысты бізде жалғыздық болмайды және болу мүмкін емес және бұл
тек қана батыс әлемінің пәлесі деген нанымда жатыр шығар. Бірақ уақытпен
бұл наным нақты уақытпен жиі бірікпейтіндігі анықталды.
Жалғыздық мәселесі алғашқыда жеке тұлғалық өзара әрекеттесу, қарым-
қатынас мәселесі ретінде қарастырылған. Одан кейін, жалғыздық тек қана
қарым-қатынастығ ерекшеліктерімен емес, тұлға қасиеттерімен байланысты
екендігі анық белгіленді. Басқа сөзбен адам қасында басқа адамдардың
болуына тәуелсіз, өзін жалғыз сезінеді.
Қазіргі уақыттағы психологиялық әдебиетте жалғыздық мәселесі бойынша
екі көзқарасты ажыратуға болады.
Олардың алғашқысы жалғыздықты кеңестік түсінуге жатқызылады. Осында
бұл күй қоғамдық жәндік ретінде адамның мәніне қарсы болады деп
түсіндірілген [33]. Бұл көзқарас жалғыздықты келесідей анықтайды:
Жалғыздық, объективті оңашалауға қарағанда, адамның өз-өзімен ішкі
бөліктесуін белгілейді, бұл онымен өзінің әлеммен қатынасының сапасы төмен
деп қабылдауы, күтулерді дағдырысы ретінде, кез-келге үмітті жоғалту және
кез-келген мүмкін болатын келешегінде көңілінің қалуы. Жалғыздықта адамның
ішкі әлемінің бостығы көрінеді [33]. Бірақ осында-да жалғыздық пен
оңашалауды ажырата білу қажеттілігі туралы айтылған.
Жалғыздыққа қарағанда оңашалау қарым-қатынасты кеспейді, тек қана
адамды ең маңызды, оны байытатың қарым-қатынастың рухани формаларына
шоғырландырады. Оңашалау мен жалғыздықтын арасында сәйкестіктерге қарағанда
айырмашылықтар көп. Егер біріншісі қарым-қатынастың терендігі мен
тазартудың шарты болса, онда екіншісі – осы қарым-қатынасқа антогонист,
оның номер бір жауы болып табылады [33].
Екінші көзқарас жалғыздыққа деген амбиваленттік қатынасты туғызады. Бір
жағынан жалғыздықтын трагедиялылығы мойындалады, ал басқа жағынан, адамның
қалыптасуы үшін оңашалаудің, өз-өзімен сөйлесуінің маңыздылығы көрсетіледі.
1.3 Жасөспірім жасындағы жалғыздық мәселесі
Жеткіншек жасында (10-11-ден 14-15 дейін) жеткіншек өз іс-әрекеті
контексінде құрдастарымен қарымқатынасқа түсу жетекші рөл ойнайды. Осы
жастағы балаларға тән іс-әрекет оның оқу, қоғамдық-ұйымдастырушылық,
спорттық, көркемдік, еңбек сияқты түрлерін қамтиды. Пайдалы іс-әрекеттің
осы түрлерін орындауда жеткіншекте қоғамдық мәнді болуға саналы ұмтылу
пайда болады. Ол түрлі ұжымдарда қабылданған нормаларды есепке ала тырып,
қарым-қатынас орнатуды, өз Менінің мүмкіндіктерін бағалау іскерліктерін
үйренеді. Бұл балалықтан ересектікке өтудің неғурлым күрделі жасы, бұл
кезде адамның орталық психикалық, тұлғалық жаңа құрылымдары – ересектік
сезімі пайда болады.
Жасөспірімдік жасы, барлық ғалымдардың, зерттеушілердің айтуынша
өзіндік сананың қалыптасу кезені міндетті түрде жалғыздық феноменімен
қақтығысады.
Өзіндік сананың пайда болуы – жасөспірімнің өзінің сырт пішінінде
маңызды өзгерістерінің байқауының нәтижесі және осының салдары ретінде өз-
өзіне күшті қызығушылықтын пайда болуы. Физикалық және психикалық бейненің
қаттый айырмашылығы сыртқы әлемге проекцияланады, осыдан ол қайшылы және
қауыртылы болып көрінеді. Жасөспірім оны қоршаған адамдарды жеңіл
дәріптейді және осылайша жеңіл оларда көңілі қалады, оған өте қатты
адамгершілік қайғырулар, дүниетанымдық ізденістер тән.
Жасөспірімнің арманшылдығы (романтикалығы), басқа сөзбен нақты өмірге
кейбір мұратты тікелей емес жаңадан өндіруге тырысу – бұл өтпелі мінез-
құлықты түсінудін кілті бар
Жоғарланған мұрат жасөспірімнің нақты болмысқа қатынасының өлшемі болып
табылады. Жасөспірімнің мінез-құлық тілі басқа адамдарға да бағытталған,
бірақ көбісінде осы бағыттың мағынасы өзінің басқашасына қарама-қарсы
қоюында тұрады. 21].
Жастық шақ-адам өмірінің көктемі. Бұл жайлы халқымыз жеріне жеткізе
айтқан. Мәселен, Ақыл жастан, Жастық-жалын, Болатын елдің он бесінде
баспын дер, Жігіт болсаң шақ, шақ болмасаң жоқ бол, секілді қанатты
сөздер бозбалалық шақ- адамның ақыл ойы қауырт өсетін, қажырлы іс-әрекетке,
қимыл-қозғалысқа аса құштар, албырт, романтикалық кез екенің өте дәл
бейнелейді. Жастық шақтың басты белгісі-адамның жаны мен тәнінің сапалық,
сандық жағынан да үлкен өзгерістерге түсінуде осы жаста адамның қоғамдық
белсендігі артады, сана- сезімі өседі, жан қуаттары шыңдала, молая түседі.
Ол өзі өмір сүретін ортадан тиісті орнын алуға тырысады, қоршаған ортаға
сын көзбен қарай бастайды. Бұл жастағыларда өзін-өзі бағалауға талпыну,
рухани өмірге қызығу, имандылық пен адамгершілік идеялары оянып, кемелдене
бастайды. Халық даналығы жастарға қызығы мол, қайтып оралмайтын, кейін
іздесең де табылмайтын адам өміріндегі осынау қызықты кезеңді бос өткізсең-
оның орнын еш уақытта да толтыра алмайсын дей келіп, -бұл кезде ғылым-
білімді, өнердің сан алуан түрлерін меңгеруге адамның мүмкіндігі мол
болатынын, сол себепті оған көп оқып,үлкендерден тағылым алып, үйрене, біле
берудің керектігін әдейілеп ескертеді,олардың еңбек сүйгіш, көпшіл,
белсенді өнегелі азамат болуын аңсайды.
Осы жастағылардың арманы да, мақсаты да көп. Бұл оған зор түрткі
болып, ылғи да мазасын алып, тыным таптырмайды. Кім болам? Не үшін бұл
дүниеге келдім? Тірлікте не тындырам? Жұртқа қалайша пайдамды тигізем?
Өзімді қоршаған дүниенің сыры неде? Оның жақсылығы мен жамандылығы қоса
жүретіні несі? Адам қатарлы өмір сүру үшін қандай мінез керек, оны қалай
тәрбиелеуге болады? Жасөспірімдік шақтың аса бір жан сұлулығы – оның
өзіндік романтикасы, әсіресе болашаққа деген таудай талабы мен үлкен
үмітінде. Жастық - адамға бір-ақ рет беріледі,- деп жазды Б.Г.Белинский,-
мұнан басқа жас кезеңдерінің ерекшелігі – барлық әдемілік атауы мен
асқоралы мұратқа біртабан жақындығы. Бозбаланы ойлантып, тебірентпейтін
нәрсе жоқ. Олар әр түрлі адамдардың мінез-құлқы мен дүниетанымы, көңіл-
күйлері, адамгершілік жайлы толғаныстары, жұртшылық пен жеке бас мүддесінің
ара салмағы, бақыт пен борыш, қарыз бен парыз, достық пен махаббат, басқа
жыныс өкілдерінің сырларын танып білуге құмарту, махаббатқа аңсары ауу,
т.б. [48, 48 бет]
Жасөспірімдерді еңбек пен оқу айқын танытады, істе азаматтық ар-
намысымен қимылдайды. Оның әр түрлі іс-әрекетінен жеке басының, бағыт-
бағдары, инициативасы мен іскерлігі , қоғамдық белсенділігі , ерік-жігер,
қажыр-қайраты қалайша қалыптасып келе жатқанын байқауға болады. Бұлардың
көпшілігі өзінің ұжымдағы, қоғамдағы орнын жақсы түсінеді, досы мен
дұшпанын ажырата алады, көкейкесті арманы мен талғампаздық сезімдері
өрістейді. Осы кезеңдегі еңбек пен оқудың ойдағыдай ұштасуы оларды күрделі
жан қуаттарының дамуына қолайлы әсер етеді.
Жасөспірімдік кезең әрі қиын, әрі сыналатын кезең. Бұлай болуы,
біріншіден, осы уақытта болатын көптеген сапалық өзгерістерге байланысты,
бұл өзгерістер кейде баланың бұрыңғы ерекшеліктерін, мүдделерімен қарым-
қатынастарын түбірінен өзгертетін сипатта болады.Мұның өзі біршама қысқа
мерзімде, көбінесе күтпеген жерден болады да даму барысы секірмелі, қауырт
сипат алады. Екіншіден, көзге айқын көрінбей бұғып жатып, әр түрлі
қиыншылықтармен қабаттасады.
Бұл кезеңдегі жыныстық толысу – басқа жынысқа ден қоюдың дамуына жаңа
түйсіктердің, сезімдердің, толғаныстарың тууына себепші болады. Осы кезеңде
олардың өзімен өзі болуы – олардың жаңа түсініктер мен толғаныстарға ден
қоюынан пайда болады. Үлкендерге арналған кітаптар мен кинофильмдер де бұл
кезде теріс ықпал жасауы мүмкін. Осының бәрі махаббат пен жыныс
проблемалары туралы жолдастарымен әңгімелесуге, адам қарым-қатынасының
интимдік жағына көбірек көңіл бөлуге, эротикалық ойысуға, жыныстық
қатынастың ерте басталуына апарып соғады. Қыздың да, ұлдың да романтикалық
сезімінің оянуы – қалыпты құбылыс. Жасөспірім сырт пішіні, мінез-құлқы
жағынан да ересектерге ұқсамайды, ол әлі көп ойнайды, көп жүгіреді, алысып-
жұлысып тентектік жасайды, байыз таппайды. Әр нәрсеге белсенді болғанымен
ұшқалақтау қарым-қатынасы тұрақсыз, басқаның ықпалына көнгіш болады. Сырт
көрінісі адамша болады да, жаңаның қалыптасуы процестері жүріп жатады. Бала
болғанымен елеусіз есейеді. Ересектің қалыптасу процесі көзге бірден
түспейді. Ересектік сезім дене дамуы мен жыныстық толысудағы
ілгерілеушіліктерді ұғынып, бағалаудың нәтижесінде көрініс беруі мүмкін.
Ересектік сезімдердің тағы бір қайнар көзі - әлеуметтік негіздер.
Мұның өзі ересектермен қарым-қатынаста бала объективтік тұрғыдан балалық
жағдайда болмай, еңбекке қатысып, елеулі міндеттері болған жағдайда
туындауы мүмкін.
Өзін-өзі, айналадағыны тану – қоршаған әлемді жаңаша түсінуіне
байланысты. Қазіргі жастар қиял-ғажайыптарға, белгісіз нәрселерге көз жұмып
сене бермейді, олар өздеріне түсініксіз құбылыстардың пайда болу себебін
іздейді, сол себепті ерте ме кеш пе ашатынына сенеді. Балалық, жастық шақ
адам өмірінің гүл дәурені, ол лезде-ақ өте шығады. Есейгенде өткен күндерін
сағынышпен еске алады. Өздеріндей жас кезімізде ... деп әңгімесін
бастағанда, көздері күлімдеп, өңі нұрланып, шабыттанып кететін ауыл
карттарын талай көреміз. Халқымыздың рухани дүниесінің, тереңінен шымырлап
шыққан ән-күйлерінің, ертегілері мен аңыздардың, дастандарының осы жастық
шақ құдіретін, сұлулығы мен пәктігін, асқақтығы мен албырттығын жырлауға,
мадақтауға арналуы да тегін емес.
Сонымен бірге бұл кезең – адамның балауса балалықтан біртіндеп арылып,
есеюге бет бұрған, өзін-өзі танып-білуге, басқа дүниеден өзін бөліп қарауға
қоғамдағы, әлеуметтік өмірдегі өз орнын іздейтін шақ. Халқымыз: Асыл –
тастан, ақыл - жастан деп бекер айтпаған. Жастық шаққа өнер-білімге,
дүниені танып-білуге деген айрықша құштарлық тән. Бұл кезеңде ол азамат
ретінде есейіп, ер жетуге тиіс. Оның үстіне, шын көңілмен ұғынысқан өмірлік
серік, дос табу мақсаты және бар.
Жасөспірімдік кезге жалпы алғанда рефлекцияның өсуі, өзіне барынша
ден қою тән.
Жасөспірімнің өмірлік жоспары көбіне қиялдағы сипатта болатыны
сияқты бұл өзін-өзі талдау да көбінесе қиялдағы сипатта болады. Бірақ, өзін-
өзі талдауды қажетсінудың өзі-дамыған адамның қажетті белгісі және нысаналы
түрде өзін-өзі тәрбиелеудің алғы шарты.
Өзіндік сана мен өзіндік тану қабілеттілігі – адамның ерекше
игілігі. өзіндік сана-сезім сананың дамуындағы ең жоғарғы деңгейі, ақыл-ой
белсенділігін қалыптастырудың және өзінің пікірі мен іс-қимылындағы жеке
дербестілігінің негізі, өзіндік сана-сезімді қысқаша түрде өзінің бейнесін
және өзіне деген қатынас ретінде анықтауға болады. Бұл бейнелер мен
қатынастар өзін-өзі өзгертуге, өздігінен жетілуге ұмтылумен тікелей
байланысты. Өзіндік сана-сезімнің жоғарғы формаларының бірі - өзінің жеке
әрекетіндегі мағынаны табуға тырысу.
Өзіндік сана-сезім жоғары психикалық қызметінің дамуының күре тамыры
болып табылады, ол адамға сыртқы ортаны тануға ғана мүмкіндік беріп
қоймайды, сондай-ақ осы өмірдегі өзін бөлуге, өзінің ішкі дүниесін тануға,
оны сезінуге және белгілі бір жағдайда өзіне қатыстыруға мүмкіндік береді.
Өзіндік сана өзімен бірнеше іс-әрекеттер, актілерді ұсынады, яғни мен деп
айтуға болатын, маған қатысы бар, мен қабылдай аламын деген барлық
заттар мен процесстердің көмегімен жасалынады.
Жасөспірімнің өзіндік сана-сезімінің әртүрлі көріністері оның
әрқайсысына қатысты жағдайларындағы жасөспірім тұлғасының дамуы мен
қалыптасуының нәтижесі. Тұлғаның даму процесі жасөспірімнің өзін-өзі
бағалауының, өзіндік сыйлауының, өзіндік сезімінің тұрақты
трансформациясын, бір сөзбен айтқанда оның өзіндік сана-сезімінің
динамикасын ұсынады. [64, 56 бет]
Жасөсіпірім өзінің ойларында өзін жағдайларға, болып жатқан
тәртіпке, оған қайшы болып шыққан адамдарға тұрақты қарама-қарсы қойып
салыстырады. Бұл осы оған қарама-қарсы тұратын күштермен шарасыз қақтығысқа
әкеледі. [21]
Сонымен, жасөіспірім өзіне және қоршағандарға өзінің дербестігін,
өз тұлғасының құндылығын, оның уникалдылығын және қайталанбастығын дәлелдеу
жолында, шарасыз жалғыздық күйіне шолығады, өзімен өзі сөйлесу өз
тарапынан осы оның оңашалауына, жеке-даралығына, тұлғаның дамуына
көмектеседі.
Оңашалау әртүрлі рольдерді ойнауға, әртүрлі жағдайларды (соның ішінде
күрделі де, дағдарыс та ) құрастыруға, мүмкіндік береді, себебі олар
жасөспірімге нақты өмірде жеткілікіз болады. Жалғыздық сезімі – қалыпты
құбылыс, ішкі өмірінің туу салдары - И.С.Кон жазады [7].
Бірақ жеке-даралану урдісі, жасөспірім кезіндегі барлық үрдістер сияқты
кері байланысқа ие болады. Адам, бір кезде өзінің жеке-даралық өзіндік
санасына жеткен кезде және өзінің тұлғалық ұқсастығының уникалдылығын
белгілегеннен кейін, аяқ астынан өзінің толық жалғыздығымен кездеседі ...
Адамзат диллемасы осында көрінеді: адам өзінің меннің бөліктенуіне
талпыну керек ... бірақ бір кезде осы бөлікенуге жеткен кезінде, тұтасқа
жатпаймын деген оймен қақтығысады. Осыдан адам жанкешті және ұмітсіз
жолға толық болмысқа және бірлестікке бағыттанады, немесе уақыттан
уақытқа дейін осыны жасауға тырысады [12].
Жасөспірім де солай, өзінің тұлғасының оңашалауына тырысу кезінде,
мен шекарасын қорғау кезінде оңашалауға тырысады, ал осыған жеткен кезде,
өзін танып білген соң, ол өзінің жалғыздығын сезіне бастайды және бұл
күйден құтылуға, одан босануға тырысады.
Осы жаңа мақсатқа жетудің жаңа жолы – басқа адамға тырысу, оны түсіну
және қолдау. Осы мағынада келесі пікір дұрыс болады: Тұлға – бұл
жалғыздық, оған оны қоршаған адамдардың шеңбері болмыстың белгілі
формаларын белгілейді [31].
Сондықтан, өзін-өзі жалғыз сезінетің жасөспірімнің әлеуметтік-
психологиялық мәселелерінде тоқтап кету логикалық жағынан дұрыс болады,
олардың мінез-құлық және қоршағандармен өзара әрекеттесудің ерекшеліктерін
қараастыру.
1.4 Жасөспірімнің жалғыздығы және әлеуметтік-психологиялық мәселелер
Қоғамда өмір сүру барысында, адамдар өз-өзіне әртүрлі рольдерді алып
атқарады. Өзінің мінез-құлығын әлеуметтік жағынан ұйымдастыру және өзінің
жеке қажеттіліктерімен, сезімдерімен санаспау нәтижесіеде, тұлға әлеуметтік
рольдер қақпанына түседі. Жабық, тұйық адамда жақын адамдар да, сонымен
қатар ешкім ешқашан оның ішкі әлемінің расындай түсіне алмайды және оған
көмектесе алмайды деген нанымы өсе бастайды. Осыдан ол тағыда тереңдей
тығыла бастайды [27]. Адамның жабық болуы, сонымен қатар өзімен-өзі болу,
өз күшіне, өзінің сүйкімділігіне сенбеушілік, қорқақтық Г.В. Старшенбаум
осының бәрін жалғыздықтын жиі себебі деп атады.
Мектеп те жасөспірімнің құрылымдық іс-әрекетіне қолдау жасайды және
оның әлеуметтік тілекті мінез-құлығын қолдайды. Балалық шақтан өзгеше
орнатылған ережелр мен нормалар бойынша өмір сүруге үйренген жасөспірім,
өзінің өмірлік мәселелерін шешуге өз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz