Адам өлтірудің өзі қатыгездік әрекет
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
I Жеке тұлғағаға қарсы қылмыстармен күресудің қылмыстық құқықтық
механизмдері
1. Жеке адамға қарсы қылмыстардың жалпы
механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ...9
2. Отбасы және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстардың түсінігі,
механизімі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.3 Өмірге қарсы қылмыстың жалпы
механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..10
1.4 Денсаулыққа қарсы
қылмыстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.25
1.5 Жеке адамның бостандығына қарсы
қылмыстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..42
1.6 Жеке адамның ар-намысына және адамгершілігіне
қарсы
қылмыстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
1.7 Жыныстық
қылмыстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 48
II Жеке тұлғаға қарсы қылмыстармен күресудің өзекті мәселелері
2.1. Адамның жүріс-тұрысын түзеудің теориялық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . 56
2.2. Тергеушінің түзеу мекемелеріндегі қылмыстылықтың алдын алуы ... ... .57
2.3. Шартты түрде соттау қылмыстылықтың алдын алудың шарасы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
2.4. Бас бостандығынан айыру орындарынан шыққан тұлғаларға әкімшілік
қадағалау қылмыстылықтың алдын алудың бір шарасы
ретінде ... ... ... ... ... .61
2.5. Жеке адамдарға қарсы рецидивті қылмыстылықтың алдын алудың
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..66
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының зерттелу өзектілігі. Адам - қоғамның негізі. Адам
болмаса, адамның құқықтары мен бостандықтары қадірленбесе, аяққа тапталса,
онда қоғам өмір сүрмейді немесе оны адамзат қоғамы деп атау мүмкін
болмайды. Жеке адам қоғамда өмір сүргендіктен және ең бастысы оған "адам"
деп ат қойғандықтан, қоғамның ережелерін сақтауы тиіс және "адам" деген
атқа лайықты болуы тиіс. Адам қоғамның және болашақтың негізі болғандықтан,
адамның өмірі мен денсаулығы бірінші орынға қойылады. Адамзат әлі идеалды
дәрежеге жетпегендіктен оның әрекеттерінде қателіктер кездеседі.
Олар қоғамға қауіпті әрекет жасайды. Басқа адамдарды қылмысқа
итермелейді немесе өзі байқамай адамды қылмыскер етіп тәрбиелеуі мүмкін.
Біздің міндетіміз бұған жол бермеу, құқық бұзушылықтьщ алдын алу, адамды
өркениеті қоғамның баласы етіп тәрбиелеу.
Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары мемлекет арқылы
қорғалады. Қазақстан Республикасының конституциясының ІІ-бөлімі осы
мәселеге тікелей арналған. Конституциясының І-бабында "ең қымбат қазына -
адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары", - деп жарияланған.
Осыған орай Қазақстан Республикасының барлық құқық салалары, оның ішінде
Қылмыстық құқықта адамды қорғауды өзінің міндеті деп санайды. Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің 2-бабында адам мен азаматтың
құқықтары, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғау ең басты міндет
ретінде көрініс тапқан. Қазақстан Республикасының барлық заңдары жеке
адамды қорғауға, адам құқықтары мен бостандықтарын қорғауға әр уақытта
артықшылықтар береді. Сондықтан да Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексінің Ерекше бөлімінің бірінші тарауы жеке адамға қарсы қылмыстарға
арналған. Осы тарауға кіретін барлық қылмыстардың топтық объектісі жеке
адамның дұрыс іс-қызметін қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастар болып
табылдаы. Тікелей объектілерінің ерекшеліктеріне қарай жеке адамға қарсы
қылмыстар мынадай түрлерге бөлінеді: өмірге қарсы қылмыстар; адам өлтіру
(96-6.); жаңа туған сәбиді анасының өлтіруі (97-6.); жан күйзелісі
жағдайында болған адам өлтіру (98-6.); қажетті қорғаныс шегінен шығу
кезінде жасалған кісі әлтіру (99-6.); қылмыс жасаған адамды ұстау үшін
қажетті шаралардың шегінен шығу кезінде жасалған кісі өлтіру (100-6.);
абайсызда кісі өлтіру (101-6.); өзін-өзі өлтіруге дейін жеткізу (102-6.).
Диплом жұмысының зерттелу объектісі. Адам өлтірудің объективті жағынан
екінші белгісі қалмыстың зардабы жәбірленушінің өлімі болып табылды.
Өмірден айрыуға тікелей қасақаналық болғанымен қылмыстық зардаптың -
өлімнің болмай қалуы кінәлінің әрекетіне оқталғандығы, адам өлтіруге
оқталғандық ретінде саралауға негіз болады. Адам өлтіру кезінде, өлім
әрекет жасалғаннан кейін бірден немесе белгілі бір уақыт өткенен кейін
жүзеге асуы мүмкін. Келтірген зардапты кінә деп жүктеу үшін болған өлім мен
субъектінің әрекеті немесе әрекетсіздігі арасындағы себептік байланыстың
болуы негіз болып табылады. Әрекет пен зардаптың арасында
себептік байланыс болмаған кезде тұлға жасаған әрекеті үшін ғана жауапты
болады. Өлтіруге тікелей оқталу айқындалған кезде өлтіру үшін оқталғандық
жасалған болып табылады, ал өлтіруге жанама ниет болған кезде кінәлі адам
нақты келтірген зиян үшін ғана жауап береді (мысалы, денсаулыққа зиян
келтіргені үшін).
Қазақстан Республикасының конституциясының ІІ-бөлімінде адамның және
азаматтың құқықтары мен бостандықтары мемлекет арқылы қорғалады деп, осы
мәселеге тікелей арналған. Конституциясының І-бабында "ең қымбат қазына -
адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары", - деп жарияланған.
Осыған орай Қазақстан Республикасының барлық құқық салалары, оның ішінде
Қылмыстық құқықта адамды қорғауды өзінің міндеті деп санайды. Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің 2-бабында адам мен азаматтың
құқықтары, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғау ең басты міндет
ретінде көрініс тапқан. Қазақстан Республикасының барлық заңдары жеке
адамды қорғауға, адам құқықтары мен бостандықтарын қорғауға әр уақытта
артықшылықтар береді. Сондықтан да Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексінің Ерекше бөлімінің бірінші тарауы жеке адамға қарсы қылмыстарға
арналған. Осы тарауға кіретін барлық қылмыстардың топтық объектісі жеке
адамның дұрыс іс-қызметін қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастар болып
табылды.
Диплом жұмысының зерттелу мақсаты мен міндеті. Біздің міндетіміз жеке
адамдарға қарсы қылмыстардың табиғаты мен себептерін түсініп, олардың алдын
алу болып табылады. Бүл біздің тек қоғамдық емес, сонымен қатар азаматтық
борышымыз.
Бүл мақсатқа жету үшін көптеген салалар өз үлестерін қосады. Соның
ішіндегі саяси, әлеуметтік, экономикалық, құқықтық салаларды атап өтуге
болады. Жеке адамдарға қарсы қылмыстарды зерттегенде ең алдымен олардың
алдын алу, мұндай қылмыстарды болдырмау жолдарын қарастырған дұрыс. Ал,
қылмыс жасалып қойса, оны қылмыстық заңдармен дұрыс саралап, эділ жаза
тағайындау аса маңызды. Ол үшін жеке тұлғаларға қарсы қылмыстардың қатарына
қандай іс-әрекеттер жататындығын, олардың құрамын, белгілерін білуіміз
қажет. Оларды басқа қоғамға қауіпті іс-әрекеттереден айырып дұрыс саралау
керек. Осыларды толық зерттеп болғаннан кейін ғана олармен күресудің
жолдарын, тиімді тәсілдерін және алдын алу шараларын ойластырып,
қарастыруға болады. Менің еңбегім міне осы мәселелерге арналған.
Диплом жұмысының зерттелу құрылымы мен көлемі. Жұмыс яғни аталған
тақырып кіріспе, екі тарау, қорытынды және әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жалпы *** бет жазылыған.
I ЖЕКЕ ТҰЛҒАҒА ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТАРМЕН КҮРЕСУДІҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ
МЕХАНИЗДЕРІ
1.1 ЖЕКЕ АДАМҒА ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ЖАЛПЫ МЕХАНИЗМІ
Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары мемлекет арқылы
қорғалады. Қазақстан Республикасының конституциясының ІІ-бөлімі осы
мәселеге тікелей арналған. Конституциясының І-бабында мең қымбат қазына -
адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары", - деп жарияланған.
Осыған орай Қазақстан Республикасының барлық құқық салалары, оның ішінде
Қылмыстық құқықта адамды қорғауды өзінің міндеті деп санайды. Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің 2-бабында адам мен азаматтың
құқықтары, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғау ең басты міндет
ретінде көрініс тапқан. Қазақстан Республикасының барлық заңдары жеке
адамды қорғауға, адам құқықтары мен бостандықтарын қорғауға әр уақытта
артықшылықтар береді. Сондықтан да Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексінің Ерекше бөлімінің бірінші тарауы жеке адамға қарсы қылмыстарға
арналған. Осы тарауға кіретін барлық қылмыстардың топтық объектісі жеке
адамның дұрыс іс-қызметін қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастар болып
табылдаы. Тікелей объектілерінің ерекшеліктеріне қарай жеке адамға қарсы
қылмыстар мынадай түрлерге бөлінеді: өмірге қарсы қылмыстар; адам өлтіру
(96-6.); жаңа туған сәбиді анасының өлтіруі (97-6.); жан күйзелісі
жағдайында болған адам өлтіру (98-6.); қажетті қорғаныс шегінен шығу
кезінде жасалған кісі өлтіру (99-6.); қылмыс жасаған адамды ұстау үшін
қажетті шаралардың шегінен шығу кезінде жасалған кісі өлтіру (100-6.);
абайсызда кісі өлтіру (101-6.); өзін-өзі өлтіруге дейін жеткізу (102-6.).
Денсаулыққа қарсы қылмыстар: Денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру (103-
6.); денсаулыққа қасақана орташа ауырлықтағы зиян келтіру (104-6.);
денсаулыққа қасақана жеңіл зиян келтіру (105-6.); денсаулыққа жан күйзелісі
(аффект) жағдайында зиян келтіру (108-6.); қажетті қорғаныс шегінен шығу
кезінде денсаулыққа ауыр зиян келтіру (109-6.); қылмыс жасаған адамды ұстау
кезінде денсаулыққа ауыр зиян келтіру (110-6.); денсаулыққа абайсызда зиян
келтіру (111-6.); ұрып-соғу (106-6.); азаптау (107-6.); қорқыту (112-6.);
ауыстырып салу не өзгедей пайдалану үшін адамның орғандарын немесе тінін
алуға мәжбүр ету (113-6.); соз ауруларын жұқтыру (115-6.); адамның иммун
тапшылығы виру сын (ВИЧЖҚТБ) жұқтыру (116-6.); медицина қызметкерлерінің
кәсіптік міндеттерін тиісінше орындамауы (114-6.); заңсыз аборт жасау (117-
6.); науқасқа көмек көрсетпеу (118-6.); қауіпті жағдайда қалдыру (119-6.).
Жеке адамның бостандығына қарсы қылмыстар: Адамды ұрлау (125-6.); бас
бостандығынан заңсыз айыру (126-6.); психиатриялық стационарға заңсыз
орналастыру (127-6.); адамдарды пайдалану үшін азғырып-көндіру (128-6.).
Жеке адамның ар-намысын және адамгершілігіне қарсы қылмыстар: Жала жабу
(129-6.); қорлау (130-6.).
Жыныстық қылмыстар: Зорлау (120-6.); нәпсіқұмарлық сипатындағы күш
қолдану (121-6.); он алты жасқа жетпеген адаммен жыныстық қатынаста болу
және нәпсіқұмарлық сипаттағы өзге де іс-әрекеттер (122-6.); жыныстық
қатынас жасауға, еркек пен еркектің жыныстық қатынас жасауына, әйел мен
әйелдің жыныстық қатынас жасауына немесе нәпсіқұмарлық сипаттағы өзге де іс-
әрекеттерге мәжбүр ету (123-6.); жас балаларды азғындату (124-6.).
1.2 Отбасы және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстардың түсінігі,
МЕХАНИЗМІ
Осы баптың бірінші, екінші немесе үшінші бөліктерінде көзделген,
кәмелетке толмаған адамды ауыр немесе аса ауыр қылмыс жасауға тартуға
байланысты әрекеттер;
- бес жылдан сегіз жылғы дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға
жазаланады.
Бұл қылмыстық қоғамға қауіптілігі кәмелетке толмағандардың дұрыс
қалыптасып даумуына зиянды әсер етуінде.
Қылмыстың объектісі – кәмелетке толмаған адамның қалыпты дамуы және
дұрыс адамгершілікке тәрбиелену мүддесіне байланысты қоғамдық қатынас.
Қылмыстың объективтік жағы кәмелетке толмаған адамды қылмыстың іске тарту
белгілермен сипатталады.
Кәмелетке толмаған адамды қылмыстың іске тарту деп кәмелетке толмағанның
бір немесе бірнеше қылмыстарды жасауға қатысу ниетін туғызуға бағытталған
кінәннінің белсенді әрекеттерін айтамыз. Бұл әрекеттер әр түрлі тәсілдермен
жүзеге асырылуы мүмкін.
Кәмелетке толмаған адамды алдау арқылы, яғни кәмелетке толмаған адам
ересек адамның алдауына көніп, оның айтқан өтініштерін орындайды, бірақол
оның қылмыс екенін сезінбейді. Кәмелетке толмаған адамды қорқыту арқылы,
яғни оған материалдық, психикалық немесе денесіне зиян келтіру арқылы.
Қылмыс жасауға интермелейтін өзге де әрекеттер. Қылмыс құрамды формальды
болып есептеледі, яғни қылмыстың әрекет деп тану үшін қылмыс зардабының
тууы міндетті емес. Сондықтан, қылмыс кәмелетке толмаған уақыттан аяқталған
деп сапалады.
Қылмыстың субъективтік жағы кінәнің тікелей қосаңаналың түрімен
жасалады. Кінәлі адам кәмелетке толмаған адамды қылмыстың әрекетке тартып
отырғанын алдын ала біледі және соның болуын тілейді. Егер ересек адам
жәбірленушінің кәмелетке толмағандығы жөнінде алдын ала білмесе, онда ол
Қ.к-тің 131-б мен жауапқа тартылмайды.
Аталған қылмыстық субъектісі қылмыс жасау кезінде 18 жасқа толған есі
дұрыс тұлға танылады.
Қылмыстың кодекстің 131-б-ның 2 бөлігі кәмелетке толмаған адамды
қылмыстық іске тарту қылмысының қоғамға қауіптілігін жоғарылатып көрсететін
саралау белгісі. Ретінде аталған әрекетті ата-аналар, педагогтар немесе
кәмелетке толмаған адамды тәрбиелеу жөніндегі міндеттер жүкртелген басқа да
адамдардың жасауын қарастырылады. Бұл жерже кәмелетке толмағанды
адамгершілік және моральдық қағидаларды сақтау, заңдарды құрметтеу рухында
тәрбиелеудің орнына оларды қылмыстың әрекет жасауға тарту жоғарыда аталған
адамдардың өздеріне заңмен жүктелген міндеттерді өреспел бұзғандығы деп
танылатыны көрінеді.
Қазақ әдет-ғұрып құқығы жүйелерін РСФСР-дің Қ.к-тің толықтырулар мен
өзгертулерден тайуға болады, олар қазақстың жерінде іске асырылды. Ауылдың
құқықтық сана сезім дәрежесін және қарапайым көшпенді халықтың жағдайларын,
олардың өмір сүру шарттарын ескере отырып Қазақстанның ОАК-өзінің ІІІ
сессиясында кәмелетке толмаған қазақстарды қылмыстық жауаптылыққа тартудың
ерекше шарттарын бекітті. Қылмыстың жаза көбінесе 14-жасқа толмағандарға,
сонымен қатар 14-жастан 18 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандарға
қолданылмайды. Кәмелетке толмағандарға басқа ұлттарға қатысты 14 жастан
16 жасқа дейінгі жауаптылық белгіленеді.[1]
Кәмелетке толмаған адамға күш қолданылып немесе күш қолданамын деп
қорқытып қылмыстың әрекетке тарту Қ.к-тің 131-б-нің 3 бөлігінде қылмыстың
аса қауіпті түрі ретінде қарастырылған. Мұндағы күш қолдану әрекеті деп
кінәлінің кәмелетке толмаған адамды оның еркінен тыс және оған күш
көрсету арқылы, мысалы: сабау, қинау денесіне жарақат салу, бөлмеге қамап
қою сияқты әрекеттерді пайдаланып қылмыс жасауға мәжбүрледі түсінуі керек.
Қ.Р.Қ.к-нің 132 бабаына сәйкес, кәмелетке толмаған адамды қоғамға қарсы іс-
әрекеттер жасауға тарту мәселесіне байланысты, криминологиялың зерттеудің
нәтижесі көрсеткендей соңғы жылдары елімізде кәмелетке толмағандарды
ішімдікке, нашақорлыққа, темекі тартуға және басқа да қоғамға қарсы іс-
әрекеттер жасауға тарту фактілері өріс ала бастаған. Нәтижесінде
жеткіншектердің арасында әр түрлі жұқпалы аурулар меңдей түскен, бұл,
әрине, ертеңгі болашағымыз үшін аса қауіпті құбылыс.
Қылмыстың тікелей объектісі кәмелетке толмаған адамдардың дене және
адамгершілік тұрғысынан дұрыс дамып, тәрбиеленуі болып табылады.
Объективтік жағынан қылмыс кәмелетке толмаған адамды есірткілік немесе
басқа да есеңгіртетін заттарды медициналық емес тұрғыда тұтынуға не
спирттік ішімдіктерді ұдайы тұтынуға, не айналысуға тартылу арқылы
сипатталады.
Заң бойынша есірткілік немесе есеңгіртетін затқа жататын екі немесе одан
көп медициналық емес тұрғыда тұтынуға тарту кәмелетке толмаған адамды
көрстеілген әрекеттерге ұдайы тарту деп саналады. Есірткілік немесе
есеңгіртетін заттарды анықтау арнаулы сарапшылық қорытынды бойынша
анықталады. Екі немесе одан көп реттерде кәмелетке толмағандарды үнемі
спирт ішімдіктерін ішуге тартуға осы қылмыстың объективтік жағынаң бір
белгісін жүзеге асырғандың болып табылады. Арақ-шарапқа барлық ішімдіктер,
оның ішінде қолдан жасаған осындай заттар да жатады. кәмелетке
толмағандармен бірге бір мәрте бірлесіп спирт ішімдіктерін ішу, оны мас
күйге жеткізу қылмыс болып табылмайды, мұндай әрекет әкімшілік құқықтық
жолмен жауаптылыққа тартылады.
Кәмелетке толмаған адамды ақшаға немесе басқадай материалдың сыйақы үшін
нәжіқұмарлың қатынаста болуға жетуізу, оларды жезөкшілікпен айналасуға
тарту деп танылады. Жезөкшелікке тартудың тәсілі – қорқыту, тәуелділік
жағдайларды пайдалану, көндіру арқылы болуы мүмкін. Егер кінәлі адам өзі
жезөкшелікке тартқан адамды зорласа немесе оны аздыратын басқа да әрекеттер
жасаса, онда оның әрекеті істеген қылмыстардың жиынтығы бойынша сараланады.
Кәмелетке толмаған адамды бір мекен-жайдан екінші бір мекен жайға орын
ауыстыруға, тұрғылықты орнының болмауына, кездей соң табыстармен, ұсақ
ұрылықпен, қайыр тілеумен, басқадай еңбексіз табыстармен күн көруге
көндіріп тарту қаңғыбастыққа тарту деп танылады. Бөтен адамдардан ақша,
азық-түлік, киім-кемек немесе басқадай материалдық құндылықтарды сұрап алып
табыс табуға әр түрлі тәсілдермен кәмелетке толмағандарды көндіру, оны
қаңғыбастықпен айналасуға тарту дептанылады. Кәмелетке толмаған адамды
қоғамға қарсы іс-әрекеттер жасауға тарту формальдық қылмыс құрамына жатады
және ол заңда көрсетілген әрекеттердің біреуін жасаған уақыттан бастап
аяқталған деп танылады. Қылмыс субъективтік жағынан тікелей қосақаналықпен
істеледі. Кінәлі адам кәмелетке толмаған адамды есірткілік немесе басқа да
есеңгіртетін заттарды медициналық емес тұрғыда тұтынуға не спирт
ішімдіктерін ұдайы тұтынуға, не жезөкшіліпен, қаңғыбастықпен немесе
қайыршылықпен айналасуға тартқанын сезеді және осы әрекетті істеуді
тілейді. Қылмыстың субъектісі 18-ге толған есі дұрыс адам, Қ.к-тің 132-б-
ның 2 тармағында: ата-апасы, педагог не кәмелетке толмаған адамды тәрбиелеу
жөніндегі міндеттер өзіне заңмен жүктелген өзге адам жасаған нақ сол
әрекет, ал осы баптың 3- тармағында, осы баптың бірінші немесе екінші
тармағында қарастырылған бірнеше рет не күш қолданып немесе оны қолданамын
деп қорқытып жасалған әрекеттер үшін қылмытың жауаптылық көзделген.
Алайда КСРО-ның Орталық Атқару Комитеттінің 1935ж. 7 сәуірдегі
қаулысында кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыспен күресу шаралары
туралы, яғни Кодекстік Республиканың қылмыстың заңның 8-бабы алып
тасталынды да былайша: жасы толмағандар, 12 – жастан бастап, көше
ұрлықтары, күш көрсету, дене жараңатын салу, озбырлау, кісі өлтіру, кісі
өлтіру оқталу үшін қылмыстық жауаптылыққы және сотқа тартылды және оларға
қылмыстық жазалауыдң барлық шаралары қолданылды деп қайта белгіленеді.
Осы бапта көзделген екі немесе одан да көп әрекетті жасау бірнеше рет
жасалған әрекеттер деп танылады. [2]
Қылмыстың кодекстің 132-бабының 2 және 3 тармақтарында көрсетілген
ауырмататын және аса ауырмататын белгілердің түсініктері тиісінше Қ.К-тің
131-бабының 2 және 3 тармақтарында көрсетілген белгілермен бірдей,
сондықтанда бұл ұғымдарға арнайы тоқталып жатпаймыз.
Қ.Р.Қ.К-нің 133 бабымен сипатталатын, кәмелетке толмағандарды саудаға
салу мазмұны бойынша үлкен жауаптылықты көздейді. Айтатын болсақ, мәселен,
кәмелетке толмаған адамды саудаға салу үшін жауаптылық бұрын Қ.Р-ның
аумағында қолданылған қылмыстық заңдарда мүлдем көрсетілмеген еді. Қазақ
жерінде мұндай құбылыс Кеңес өкіметі орныққанға дейін мүлдем болмаған.
Қазіргі жағдайда кейбір жерде кәмелетке толмағандар зат, товар ретінде
пайдаланылып, қылмыскерлерге пайда табудың көзіне айналды. Дүния жүзінде
орын алып отырған осындай келеңсіз құбылыстарға сәйкес Қ.Р-ның Қ.К-нің 133-
бабында осы тұрғыдағы іс-әрекетке қылмыстың жауаптылық белгіленген.
Қылмыстың тікелей объектісі - кәмелетке толмағандардың мүддесі, олардың
дұрыс даму, жетілуі, білім алу, тәрбиелену жағдайлары.
Қылмыс объективтік жағынан кәмелетке толмаған адамды сатып алу не
кәмелетке толмаған адамды сатып алу не қатысты оны біреуге жасау арқылы
жүзеге асырылады.
Кәмелетке толмаған адамды белгілі келісімді ақы алып басқаға беру, сату
немесе сатып алу деп танылады. Кәмелетке толмаған адамды айырбастау, сыйға
беру, қарызын немесе басқадай міндеттемелерін өтеу үшін беру; басқа біреуге
уақытша пайдалануға жалға беру өзге мәтілелер жасау деп танылады. Қылмыс
жәбірленушіні саудаға салу жөніндегі мәмілеге қол жеткізген және кәмелетке
толмаған адамды басқа біреуге берген уақыттан бастап аяқталған деп
танылады.
Субъективтік жағынан қылмыс - кәмелетке толмағандарды саудаға салу қана
тікелей қасақаналықпен істеледі. Бұл жерде осы қылмысты істеуге кінәлі
болып адамды сатқан әрекеттерге бағытталған өзге де мәмілелер жасауға
қатысқандар табылады.. Өйткені олар өздерінің іс-әрекеттерінің қоғамға
қауіптілігін, заңға қайшылығын сезеді және осы әрекеттерді істеуді тілейді.
Қылмыстың субъектісі – 16 –ға толған кез-келген есі дұрыс, кәмелетке
толмағандарды саудаға салуға қатысқан адамдар.
Қылмыстық кодекстің 133-бабының 1 тармағында көрсетілген әрекеттерді:
А) бірнеше рет
Б) екі және одан да көп кәмелетке толмағандарға қатысты;
В) адамдар тобының алдын ала сөз байланысуы бойынша немесе ұйымдасқан
топпен;
Г) адамның өзінің қызметтік жағдайын пайдаланып;
Д) кәмелетке толмаған адамды Қ.Р. тыс жерге заңсыз жетуымен немесе оны
Қ.Р заңсыз әкелумен;
Е) кәмелетке толмаған адамды қылмыс жасауға немесе қоғамға қарсы өзге де
іс-әрекеттер жасауға тарту мақсатында;
Ж) кәмелетке толмаған адамның мүшелерін немесе типін ауыстырып салу үшін
алу мақсатында жасалса – онда олар осы қылмыс құрамының ауырлататын түрлері
болып табылады. Осы баптың бірінші немесе екінші тармақтарында көзделген
кәмелетке толмаған адамның өніміне және өзге де ауыр зардаптарға
абайсыздықпен әкеп соққан әрекеттер – көрсетілген қылмыс құрамының аса
ауырматады.
Заң ҚК-тің 134 бабы, баланы қасақаны ауыстырғаны үшін қылмыстық
жауаптылық белгіленген. Бұл қылмыстық қоғамға қауіптілігі сол. Баланы
ауыстыру арқылы ата-апамен баланың туыстық қатынасы зорлықпен бұзылып,
адамгершілік принциптеріне жатпайтын әрекеттер жүзеге асырылады. Қылмыстың
тікелей объектісі баланың бірқалыпты дамып, жетілу және қалыптасу
жағдайлары, олардың және отбасының мүдделері.
Баланы қасақана ауыстыру-
Екі жүзден бес жүз айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде немесе
сотталған адамның екі айдан бес айға дейінгі кезендегі жалақысы немесе өзге
де табысы мөлшерінде айыппұл салуға не екі жылға дейінгі мерзімге түзеу
жұмыстарына, не дәл сол мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
Пайда күнемдік немесе өзге жамандық ниетпен жасалған дәл сол әрекет – үш
жылдан жеті жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
Қылмыс объективтік жағынан баланы ауыстыру әрекетті арқылы жүзеге
асырылады. Баланы ауыстыру деп бір баланы басқа бір баламен ауыстыруды
айтамыз. Мысалы қыз баланы ер балаға, қара түсті баланы сары түсті балаға,
іштен мүгеді болып туған баланы дені сау балаға ауыстыру. Баланы ауыстыру
жаңа туған балалар жөнінде – босану үйлерінде немесе балалар үйлерінде,
немесе уақытша бақылаусыз далада қалған баланы ауыстырып алу арқылы жүзеге
асырылады. Өз баласын басқа баланың ата-апасының келісімінсіз оның
баласымен ауыстыруда осы қылмыстың құрамын құрайды.
Жаңа туған нәрестелерді екі жақтың да ата-апаларының өзара келісімі
бойынша ауыстыру – қылмыс құрамын түзбейді.
Қылмыс формальдың құрамға жатады. Және ол бір баланы екінші бір баламен
заңсыз ауыстырған сәттен бастап аяқталған деп табылады. Егер осындай
ауыстыру сәтінде кінәлі адамның қылмысы әшкерменіп қалып, ол қылмысты
ниетін ақырына дейін жеткізе алмаса, онда кінәлінің әрекеті осы қылмысқа
оқатлғандық болып жабылады. Қылмыс субъективтік жағынан тек қана тікелей
қосақаналықпен істейді, ол туралы заңның өзінде тура көрсетілген. Кінәлі
адам баланы қосақана оның атаапасының немесе заңды өкілінің келісімінсіз
ауыстыратынын сезеді және осы әрекеттеді істеуді тілейді. Егер баланы
ауыстыру абайсыздықпен жүзеге асырылса, онда адамның әрекеті қылмыс болып
табылмайды.
Қылмыстың субъектісі 16-ға толған есі дұрыс баланы нақты ауыстырған
адам. Қылмыстың кодекстің 134-бабының 2-тармағында сол қылмыстың
ауырмататын түрі – пайдакүнемдік немесе өзге зұлымдық ниетпен жасалған бала
ауыстыру әрекеттері үшін жауаптылық көзделген. Пайдакүнемдік ниетке –
баланы ауыстырып материалдық олжа, пайда табу әрекеттері, ал зұлымдың
ниетке – нен алу, қызғаныш ұлттық, нәсілдік жасалған әрекеттер жатады.
Қ.Р.Қ.К-тің 135-бабында бала асырап алу құпиясын жария ету
қарастырылған. Бала асырап алушының еркіне қойшы қызметтік немесе кәсіптік
құпия ретінде бала асырап алу фактісін сақтауға міндетті адамның не өзге
адамның пайдакүнемдік немесе өзге жамандық ниетпен жасаған бала асырап алу
құпшесын жария еткені үшін жауаптылық Қ. К-тің 135-б да көзделген. Бұл
қылмыстың қоғамға қауіптілігі сол кінәлі адам асырап алған балаға немесе
үшінші жаққа бала асырап алу құпиясын заңсыз бұзып, оны жария ету арқылы
балаға немесе оны асырап алған ата-аналарына орны толмас моральдық зиян
келтіреді. Бала асырап алушының еркіне қайшы қызметтікте немесе кәсіптік
құпия ретінде бала асырап алу фактісін сақтауға міндетті адамның не өзге
адамның пайдакүнемдік немесе өзге жанамдық ниетпен жасаған бала асырап алу
құпиясын жария етуі – жүзден екі жүз айлық есептік көрсеткішке дейінгі
мөлшерде немесе сотталған адамның бір айдан екі айға дейінгі кезеңдегі
жалаңысының немесе өзге табысының мөлшерінде айыппұл салуға не екі жылға
дейінгі мерзімге түзеу жұмыста, не үш жылға дейінгі мерзімге бетілі бір
лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналасу құқығынан айырып
немесе онсыз алты айға дейінгі мерзімге қамауға жазаланады.
Қылмыстың тікелей объектісі – бала асырап алу туралы заңда белгіленген
қоғамдың қатынастар, сол бала асырап алушылар мен алынғандардың мүдделері.
Қылмыс объективтік жағынан бала асырап алу құпиясын жаря ету арқылы
жүзеге асырылады. ҚР-ның неке және отбасы туралы Заңына сәйкес бала асырап
алуды жүзеге асыратын лауазымды адамдар және бала асырап алу жөніндегі
фактіні білетін өзге де адамдар бала асырап алу құпиясын сақтауға міндетті.
Аталған адамдар бала асырап алушының немесе асырап алынған баланың еркіне
қайшы қызметтік немесе кәсіптік құпияны не пайдакүнемдік немесе өзге
жамандық ниетпен жасалған бала асырап алу құпиясын жария етуі қылмыс болып
табылады. Бала асырап алу құпиясын жария етуі деп ол туралы кез-келген
адамға, оның ішінде туыстарына, таныстарына, асырап алынған адамның өзіне
ауызша, жазбаша, басқадай байланыс немесе ақпарат құралдарын пайдаланып
отырып жасаған әрекеттерін айтамыз.
Қылмыстың жауаптылық бала асырап алу құпиясын жария еті, оны асырап
алушының еркіне қайшы түрде жүзеге асырылғанда ғана пайда болады. Бала
асырап алушының еркі деген ұғымға – оны асырап алған жұбайлардың екеуінің
де еркі жатады. Осыған орай ерлі – зайыпты жұбайдың біреуінің екіншісінің
еркінен тысқары жағдайда бала асырап алу құпиясын жария етуде қылмыс
қатарына жатады.
Қылмыс бала асырап алу құпиясын жаря еткен уақыттан бастап, қандайда бір
зардаптың орын алған немесе алмағанына қарамастан аяқталған деп танылады.
Қылмыс субъективтік жағынан тікелей қосақаналықпен істеледі. Кінәлі адам
бала асырап алу құпиясын жария етудің қоғамға қауіптілігін сезеді және де
осы құпияны жариялауды тілейді. Бала асырап алушының еркіне қайшы қызметтік
немесе кәсіптік құпияны бала асырап алу фактісін сақтауға міндетті адамның
жария етуі кез-келген ниетті басшылыққа ала отырып жүзеге асырылады. Ал
бала асырап алу құпиясын өзге адамдардың жария етуі пайдакүнделік немесе
өзге жамандық ниетпен ғана жүзеге асырылады. Бұл тұрғыдағы субъектілердің
осындай ниеттермен істеген әрекеттері қылмыс құрамын құрайды. Пайдакүнделік
немесе өзге де жамандық ниеттердің түсінігі ҚК-тің 134-бабында зерделенген.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жаңаптылығы және жазалау мәселелеріне
РФҚ к-нің өз алдына жеке бөлімі және соған сәйкес тарауы арналған. Бұл
жағдай ең алдымен кәмелетке толмағандар қылмыстылығының жалпы
қылмыстылықтың құрамдас бөлігі ретіндегі айтарлықтай өзіндік ерекшелігімен
дәйектеледі.
Бұл ерекшеліктер жасөспірімдер мен кәмелетке толмағандардың әлеуметтік –
психологиялық тұрғыда өсіп – жетілуінің өзгешеліктеріне; әлеуметтендірілуі,
деңгейінің жеткіліксіздігіне, психофизикалық жас жағынан және әлеуметтік
кемелдендіруінің алқалықтарына, адамгершілік құындылықтары жөніндегі одағай
түсінігіне, мінез-құлқының өзіндік көшеметтеріне формальды емес
жетекшілердің әсіресе тез берілу, үлкендерге еріп кету және т.б. тәуелді
болып келеді. Қылмыстың субъектісі 2-топқа бөлінеді. Бірінші топқа: бала
асырап алу құпиясы қызметтік немесе кәсібіне байланысты белгілі болған
адамдар. Оларға жергілікті өкімет органдары қызметкерлері, бала асырап
алуға кеңес берген адвокаттар, АХАТ қызметкерлері жатады. 2-ші топқа бала
асырап алу фактісінен хабардар болған өзге де адамдар. Олар: жұбайлардың
біреуі, жақын туыстары, таныстары.
ҚРҚК-тің 136 бабына сәйкес, балаларын немесе еңбекке жарамсыз ата-анасын
асырауға арналған қаражатты төлеудеп әдейі жалтару, яғни неке және отбасы
туралы заңының 62 бабының 2-ші тармағына сәйкес, ата-аналар өз балаларын
тәрбиелеуге міндетті. Бала тәрбиелеуші ата-аналар өздерінің қабілеттері мен
қардылық мүмкіндіктерінің шегінде оның дене, психикалық, адамгершілік және
рухани жағынан дамуына қажетті өмір сүру жағдайларын қамтамасыз ету үшін
негізгі жауапкершілікте болады. Аталған қылмыстың қоғамға қауіптілігі ата-
аналардың кәмелетке толмаған балаларын асырап бағудан немесе еңбекке
қабілетсіз балаларын асырап бағудан жалтаруы салдарынан, олардың өмір сүру
жағдайының нашарлауы, денсаулықтарының төмендеуі, сонымен бірге кәмелетке
толмаған баланың дұрыс қалыптасып дамуына немесе ата-аналардың қалыпты өмір
сүрудін бұзуға алып келуіне.
Қ.к-тің 136-бабының 1-бөлігінде қарастырылған қылмыстың объектісі болып
кәмелетке толмаған балалардың және де кәмелетке толған, бірақ еңбекке
жарамсыз балалардың мүліктік жағдайы саналады. Мұндағы мүліктік жағдай
дегеніміз жаланының, зейнтақының, басқа да қабілетін жоғалту дәрежесі,
отбасының басқа мүшелерінен материалдың көмек алуы немесе алмауы.
Ал Қ кодексің 136 бабының 2-бөлігіндегі қарастырылған қылмыстық
объектісі болып еңбекке жарамсыз ата-аналарының өмір сүру үшін қажетті
мүліктік жағдайы.
Қылмыстың объективтік жағын баптың диспозициясында аталған кінәлінің
әрекеттері анықтайды. Яғни ата-ананың сот шешімі бойынша кәмелетке толмаған
балаларын және он сегіз жасқа толған еңбекке жарамсыз балаларын асырауға
арналған қаражатты төлеуден үш айдан астам әдейі жалтаруы. Ал осы баптың 2-
бөлігі бойынша қылмыстың объективтік жағын кәмелетке толған еңбекке жарамды
адамның сот шешімі бойынша өзінің еңбекке жарамсыз ата-анасын астам әдейі
жалтаруы құрайды. Қаражатты төлеуден әдейі жалтару деп күшіне енген соттың
шешімін қосақана ұзақ уақыт бойы ұдайы бірнеше рет орындамауды айтамыз.
Жалтару әр түрлі әрекеттер арқылы көрінуі мүмкін. Мысалы, кінәлі адам
тұрғылықты жерін жиі өзгертуі, ешбір себептерсіз жұмыс орнын өзгертуі, не
табыс кездерін көрсетпей жасырып қалуы, жұмыс істеуге мүмкіндігі бола тұра
алименттен жалтару үшін жұмыс істеулеу немесе басқа да әрекеттер арқылы
қаражатты төлеуден басқа да әрікеттер арқылы жалтару деп балаларын және ата-
аналарын асырау үшін қаражатты төлеуден жалтарудың мына тәсілдері танылады;
өзінің анкетаның мәліметтерін және фамилиясын өзгертуі, жеке басын
құжандыратын құжатты қолдан жасауы, айлық табысының ұстап қалатын қаражатты
жасырып қалу үшін бухгалтериядағы лауазымды адаммен келісуі және т.б.
әрекеттер.
136-баптың 2-бөлігіндегі қылмыстың субъектісі – еңбекке жарамсыз ата-
аналардың және асырап алушылардың кәмелетке толған балалары мен асырап
алынған бапалары танылады.
ҚРҚк-нің 137- бабымен реттелетін, кәмелетке толмаған баланы тәрбиелеу
жөніндегі міндеттерді орындамау, бұл - кәмелетке толмаған баланы тәрбиелеу
жөніндегі міндеттерді ата-анасының немесе өзіне осы міндеттер жүктелген
өзге адамның, сол сияқты кәмелетке толмаған баланы қадағалауды жүзеге
асыруды міндетті педагогтің немесе оқу, тәрбие беру, емдеу немесе өзге
мекеменің басқа қызметкерінің орындамауы немесе тиісті дәрежеде орындамауы,
егер бұл әрекет кәмелетке толмаған балаға қатал қараумен ұштасса-
Елуден жүз айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде немесе сотталған
адамның бір айға дейінгі кезендегі жанаңысы немесе өзге де табыс мөлшерінде
айыппұл салуға, не екі жылға дейінгі мерзімге түзеу жұмыстарына, не үш
жылғы дейінгі мерзімге белгілі бір лауазымды атқару немесе онсыз наң сол
мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
1. ҚР-ның Конт-ның 27-бабының 2-бөлігі балаларына қамқорлық жасау және
оларды тәрбиелеу – ата-ананың етене құқығы әрі міндетті-деп
белгілейді.
2. ҚР-ның Неке және отбасы туралы-Заңына сәйкес бала тәрбиелеуші ата-
аналар өздерінің қабілеттері мен қаржылың мүмкіндіктерінің шегінде
оның дене, психикалық, адамгершілік және рухани жағынан дамуына
қажетті өмір сүру жағдайларын қамташыз ету үшін негізгі
жауапкершілікте болады. Сонымен бірге ата-ана құқықтарының жүзеге
асыру кезінде ата-аналар балалардың дене және психикалық денсаулығына,
олардың адамгершілік жағынан дамуына зияны келтіруге құқығы жоқ.
Балаларды тәрбиелеу әдістерінде адамның қадір-қасиетін кемсітетін
кемнұрайлық, қатыгездік, дөрекелік, балаларды қорлау немесе қанау
болмауы тиіс.
Аталған қылмыстың қоғамға қауптілігін - кәмелетке толмаған баланы
тәрбиелеу жөніндегі міндеттерді орындамау немесе тиісінше орындамау соның
ішінде кәмелетке толмаған балаға қатал қараумен ұштасқан әркет баланың
денсаулығының нашарлауына, оның қалыпты психикалық дамып қалыптасуын бұзуға
алып келуінде.
Қылмыстың объектісі болып кәмелетке толмаған балалардың, денесінің
қалыпты дамуы психикаық және әлеуметтік жетілу мүддесі танылады.
Қылмыстың объективтік жағы кәмелетке толмаған баланы тәрбиелеу жөніндегі
міндеттерді орындамау немесе тиісті дәрежеде орындаумен сипатталып,
кәмелетке толмаған балаға қатал қарау мен ұмтасуы қажет.
Балаларға қатал қатыгездікпен қарау деп оларға күш көрсету немесе
психикалық қысым жасау, сонымен қатар тәрбие ісінде жол беруге болмайтын
тәсілдерді қолдану, адамгершілік ар-намысын таптау сияқты әрекеттерді ұғынк
керек. Қылмыстың құрамы үшін белгілі бір зардаптың тууы міндетті емес. Ал
қасақана ауыр және орта дәрежедегі денсаулыққа зиян келтірілген әрекеттер
қылмыстардың жиынтығы бойынша, яғни Қ к-тің 137,103 немесе 104-б. мен
сараланады.[3]
Қылмыстық субъективтік жағы қасақаналықпен жасалады. Тікелей
қасақаналықта кінәлі кәмелетке толмаған баланы тәрбиелеу
жөніндегіміндеттерді орындамаған немесе тиісті дәрежеде орындамаған және
оған қатал қарағанын алдын ала біледі, сонымен бірге балаға осылай қатал
қарауды тілейді. Ал жанама қасаңапалықта кінәлі баланы тәрбиелеу жөніндегі
асырмағанын біле тұра, өзінің әрекетінің кәмелетке толмағанға қатал
қараумен ұштасуына жол береді, бірақ бұған немқұрайлықпен қарайды.
ҚРҚ к-тің 138-бабына сәйкес балалардың өмірі мен денсаулығының
қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі міндеттерді тиісінше орындамау, бұл
балалардың өмірі мен денсаулығының қауіпсіздігі қамтамасыз ету жөніндегі
міндеттерді арнайы тапсырма бойынша орындаушы немесе мұндай орындалмауы,
егер бұл жас баланың денсаулығына абайсызда ауыр немесе орташа ауырлықтағы
зиян келтіруге әкеп соқса – бес мың айлық есептік көрсетікшке дейінгі
мөлшерде немесе сотталған адамның жеті айдан он айға дейінгі кезеңдегі
жалаңысы немесе өзге де табысы мөлшерінде айыппұл салуға не екі жылға
дейінгі мерзімге түзеу жұмыстарына, не үш жылға дейінгі мерзімге белгілі
бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру
немесе онсыз нақ сол мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
Абайсыздан жас баланың өліміне әкеп соққан нақ сол әрекет үш жылға
дейінгі мерзімге белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен
айналысу құқығынан айырып немесе онсыз бес жылға дейінгі мерзімге бас
бостандығынан айыруға жазаланады.
Міндеттерді тиісінше орындамау деп кінәлі адамынң өз міндеттерін жас
баланың өмірі мен денсаулығына қауіпсіздігі қамтамасыз ету жөніндегі
талаптарға сәйкес келмейтін әрекеттерді жасауын ұғыну керек. Заңда
көрсетілген зардаптар келтірілмеген жағдайда жас балалардың өмірі мен
денсаулығының қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі міндеттерді кінәлінің
тиісінше орындалмауы тәртіп бұзушылық немесе отбасы және неке заңнын
бұзушылық ретінде қарастырылуы мүмкін.
1.3 ӨМІРГЕ ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТЫҢ ЖАЛПЫ МЕХАНИЗМІ
Қазақ ССО-інің 1959 жылғы Қылмыстық кодексінде адам өлтірудің заңдылық
анықтамасы берілмеген еді. Қазақстан Республикасының 1997 жылғы жаңа
Қылмыстық кодексінде тұңғыш рет адам өлтірудің заңдылық түсінігі берілген.
"Кісі өлтіру, яғни басқа адамға құқыққа қарсы қаза келтіру" деп ҚК-тің 96-
бабында тура көрсетілген. Осыған орай абайсызда кісі өлтіру заң бойынша
адам өлтіру деп танылмайды. Бірақ топтық және тікелей объект белгісіне
сәйкес бұл қылымыс құрамы (абайсызда кісі өлтіру) жеке адамға қарсы қылмыс
үшін жауаптылық көзделген тарауда орналасқан. Өмірге қарсы қалмыстың, соның
ішінде адам өлтірудің де тікелей объектісі адамның өмірі болып табылады.
Заң жасына және ден және денсаулық жағдайына қарамастан кез келген адамның
өмірін бірдей қорғайды. Адам өмірі нәрестенің туған сәтінен, яғни анасының
денесінен бөлініп шығып, алғаш тыныс алуы арқылы оның өкпесінің жұмыс
істеген уақытынан басталады. Бүл құбылыс нәрестенің алғашқы айқайнынан,
дыбыс беруінен басталады. Өлім адам өмірінің соңғы сәті болып танылады.
Өлім клиникалық және биологиялық болып екіге белінеді. Тыныс алуы мен
қанның айналысы тоқтағаннан кейін 5-6 минут шамасында клиникалық өлім
сатысы басталады. Адам денесінің салқындауына байланысты бұл кезеңі
биологиялық өлім, орталық нерв жүйесі қызметінің істен шығуына байланысты
мидың өлуі басталады. Адамның басқа орғандары мен тіндерінің өміршендік
белгілері біразға жалқасғанымен, мидың өлуі адам өмірінің соңғы сәті болып
табылады. Яғни адам өмірінің соңғы сәті -биологиялық өлім.
Адам өлтірудің объективтік жағы басқа адамды өмірінен заңсыз айырумен
көрінеді. Қылмыстың аяқталуы үшін адамды өмірінен айыруға бағытталған іс-
әрекеттің және соның зардабынан адам өлуінің арасындағы себептік
байланыстың болуын айқындау қажет.
Адам өлтіру негізінен әрекет арқылы жүзеге асырылады. Адам өлтірудің
көпшілігі осылайша жасалады. Кінәлінің оқпен атылатын және суық қаурыдың
өзге де заттарды пайдалануымен, улаңдыру, жарылыс жасау, басқа да әдістерді
қолдануы арқылы адам өмірінен айрылады. Адам өлтіру сонымен бірге
жәбірленушіге психикалық әсер ету нысанында да болуы мүмкін. Әдетте жүрек-
қан тамырлары жүйесі ауруларынан зардап шегетін адамдарды
жүйкесіне зақым келтіру жолымен өмірінен айыру әдебиеттерде мысал ретінде
келтіру жиі кездеседі. Соңғы уақыттарда адам жүйесіне әсер ету нысандары
мен эдістерінің көбейе түсуінің нәтижесінде психикалық әсер ету жолымен
адам өлтіру мүмкіндігі одан әрі кеңейе түсуде.
Адам өлтіру сондай-ақ әрекетсіздік насанында да болуы мүмкін. Бұл
негізінен мынадай жағдайда болуы мүмкін. Кінәлі адам біреуді өмірден айыру
мақсатымен өлімге араша тұра алатын мүмкіндігі бола тұра және осыған
тікелей міндетті бола тұрса да әрекетсіздік жолымен оған өлім қаупін
туғызады және өлімге жол береді.
Кінәлінің өлімнің жолын кесу жөніндегі әрекетті істеу міндеттілігі заң
талаптарынан туындауы мүмкін (мысалы, ата-аналары өздерінің жаңа туған
нәрестелерін немесе жас балалардын өлтіру мақсатымен тамақтандырмайды
немесе олардың өмірін сақтап қалу үшін өзге де шараларды қолданбайды).
Өздігінен жүріп-тұра алмайтын және өздерінің табиғи қажеттерін қамтамасыз
ете алмайтын жағдайларда қартайған ата-аналарын олардың ересек балалары
олардан құтылу мақсатында осындай әрекеттер жасауы мүмкін.
Адам өлтірудің объективті жағынан екінші белгісі қалмыстың зардабы
жәбірленушінің өлімі болып табылды. Өмірден айрыуға тікелей қасақаналық
болғанымен қылмыстық зардаптың - өлімнің болмай қалуы кінәлінің әрекетіне
оқталғандығы, адам өлтіруге оқталғандық ретінде саралауға негіз болады.
Адам өлтіру кезінде, өлім әрекет жасалғаннан кейін бірден немесе белгілі
бір уақыт өткенен кейін жүзеге асуы мүмкін. Келтірген зардапты кінә деп
жүктеу үшін болған өлім мен субъектінің әрекеті немесе әрекетсіздігі
арасындағы себептік байланыстың болуы негіз болып табылады. Әрекет пен
зардаптың арасында себептік байланыс болмаған кезде тұлға жасаған әрекеті
үшін ғана жауапты болады. Өлтіруге тікелей оқталу айқындалған кезде өлтіру
үшін оқталғандық жасалған болып табылады, ал өлтіруге жанама ниет болған
кезде кінәлі адам нақты келтірген зиян үшін ғана жауап береді (мысалы,
денсаулыққа зиян келтіргені үшін).
Адам өлтіру - материалдық құрамға жататын қылмыс.
Адам өлтірудің субъективті жағы ҚК-тің 96-бабына сәйекс тек қана
қасақаналықпен жүзеге асырылды. Адам өлтіру кезінде қасақаналық тікелей
және сол сияқты жанама болуы да мүмкін. Тікелей қасақаналық кезінде кінәлі
өзінің басқа адамның оміріне қол сұғып отырғандығын сезеді, оның әрекеті іс
жүзінде өлімге соқтыруы мүмкін екендігіне немесе қалай да өлімге
әкелетіндігін біледі және өлімнің болуын тілеп іс-әрекет жасайды. Жанама
қасақаналықпен адам өлтіру кезінде кінәлі өзінің әрекеті арқылы адам
өміріне қатер төндендігін мойындайды, осы әрекеттің нәтижесінде оның өлуі
мүмкін екендігін біледі, өлімнің болуын тілемейді, бірақ оған саналы түрде
жол береді не өлімнің болу-болмауына немқұрайдылық танытады. Соңғы уақытта
жарылыс жасау жолымен адам өлтіру оқиғалары кең таралып отыр. Мұндай кезде
белгілі бір құрбандардан басқа бөгде адамдар да өледі. Бұл оқиғада кінәлі
белгілі бір құрбанға қатысты адам өлтіруде тікелей ниетте, ал бөгде
адамдарды өмірінен айрыуға қатысты - жанама ниетте әрекет етеді.
Тікелей және жанама қасақаналықтар арасындағы айырмашылықты айқындаудың
іс жүзінде үлкен маңызы бар. Адам өлтіруге оқталу, яғни кінәлінің әрекеті
ол өлімнің болатынын сезетін, оның болуын тілегендігін, бірақ оның еркінен
тыс себептер бойынша ол болмай қалғандығы бойынша анықталады. Мұндай кезде
оқталу тек қана тікелей қасақаналықпен жүзеге асырылады.
Кінәлінің ниетінің түрі туралы мәселені шешкенде соттар жасалған
қылмыстық барлық жағдайларына сүйенуі және атап айтқанда: қылмыстың тәсілі
мен қарауын, денеге салынған жарақаттың санын, сипаты мен оқшаулауын
(мысалы, адамның өмірлік маңызды орғанын жарақттау), кінәлінің қылмыстық
әрекетті тоқтау себебін, сондай-ақ кінәлінің қылмыс істеу алдындағы және
одан кейінгі мінез-құлқын (тіртібін), оның жәбірленушімен арақатынасын
ескеруі тиіс.
Жәбірленушінің өліміне әкеліп соқтыруы кінәлі үшін белгілі болып
табылатын өмірлік маңызы бар орғандарына пышақпен жарақат салу, дұрысында,
өмірден айыруға тікелей ниеттің бар екендігін айғақтайды. Оқпен атылатын
қаруды қолдану кінәлінің өлтіруге шынайы ниетте болатындығын айғақтайды
және басқа жағдайлармен қатар кінәлінің адам өлтіру ниетінде болғандығына
маңызды дәлелдеме болып табылады. Жақын ара қашықтықтан ату әдетте адам
өлтіру мақсатында істеледі. Тікелей қасақаналық болған кезде кінәлі өлімнің
болуын тілейді, сонымен бірге кінәлінің өлімнің міндетті түрде болуын
қаламайтындығын да ескеру керек мұндай жағдайда. Оның ниеті баламалы түрде
болуы мүмкін, оның шамалауы бойынша өлімнің болуы, сол сияқты денсаулыққа
ауыр зиян келтіру мүмкіндігі және осы зардаптардың кез келгенінің болуын
міндетті түрде тілейді. Ал егер оған байланысты емес жағдайлар бойынша
қылмыстық нәтиже болмаған жағдайда ол адам өлтіруге оқталғандық үшін
жауапқа тартылуы тиіс.
Адамды өлтірумен алдын ала қорқыту басқа мән-жайлармен қатар адам өлтіру
ниетінің бар екендігіне маңызды дәлелдеме болып табылады. Дегенмен осындай
қатер тудыруды айтқан адамның ой-ниетінің қаншалықты шын екендігін іс
бойынша айқындау қажет. Тіпті, егер ол сөздер кейде және төндірілген
қатерді жүзеге асыру мүмкіндігіне сырттай ұқсас кейбір әрекеттермен қоса
айтылғанның өзінде, адам өлтіру ниетін жүзеге асыру туралы сөздер кінәлінің
шын мәніндегі анық тілегін білдірмейді.
Адам өлтірумен қорқыту көбінесе оқпен атылатын немесе суық қаруды немесе
өзге қаруды, сондай-ақ қару ретінде пайдаланатын заттарды қолданумен немесе
қолдануға әрекет етумен жасалатын бұзақылық әрекетермен байланысты
болатындығын тәжірибе көрсетіп отыр. Адам өлтіруге жанама қасақаналық
кезінде кінәлі өз әрекетінің нәтижесінде өлімнің нақты болу мүмкіндігін
шамалайды. Кінәлі зардаптың қалай да болмай қоймайтынын шамалаған жағдайда
сөз тек қана тікелей қасақаналық туралы бола алады (ҚК-тің 24-бабының 3-
тармағы). Ниеттің осы түрлерінің арасындағы неғұрлым елеулі айырмашылық,
заңда көрсетілгендей еріктілік кезеңі бойынша анықталады. Егер адам
өлтіруге тікелей ниеттену кезінде кінәлі өлімнің болуын тілесе, ал жанама
ниеттену кезінде оны кінәлі тілемейді, бірақ оған саналы түрде жол береді
не өлімнің болуына неқұрайды қарайды. "Тілемейді" деген терминді "өлтіргісі
келмейді" деген мағынада емес, "тікелей тілемейді" деген мағынада түсіну
ксрек. "Саналы түрде жол береді" деген - кінәлі өлімді өз іс-әрекетінің
нәтижесі ретінде қабылдайды дегенді білдіреді.
Қасақана адам өлтірудің субъектісі 14 жасқа толған жеке тұлға болып
табылады, ал ҚК-тің 97-102-баптарында көрсетілген жағдайларда адам
өлтірудің субъектісі 16 жасқа толған адамдар болып табылады.
Адам өлтіру (96-бап)
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне адам өлтірудің негізгі
құрамы мен ауырлататын жағдайында адам өлтірудің құрамы бір бапқа
біріктірілген. Негізгі құрам - бұл осы қылмыстың ауырлататын түріне (96-
баптың 2-тармағы) жатпайтын құрам. Негізгі құрамға (96-баптың 1-тармағы)
мынадай адам өлтіру түрлері жатады: қызғаныштан, төбелес кезінде немесе
ұрыс-керіс үстінде (бұзақылық себептер болмағанда), жәбірленушінің заңсыз
әрекетіне байланысты, жеке қарым-қатынас негізінде туындаған кек алумен
байланысты болған адам өлтіру оқиғалары.
Ауырлататын жағдайлардағы адам өлтіру ҚК-тің 96-бабының 2-тармағында
көзделген. Қылмыстық құқық теориясында бұл жағдайларды топтарға бөлу
қалыптасқан. Мұндай жағдайда бөлу өлшемі әртүрлі. Топқа бөлу үшін көбінесе
қылмыс құрамының элементтері пайдаланылады.
1997 жылғы Қылмыстық кодексте ауырлататын жағдайлар белгілі бір
тәртіппен орналастырылған, атап айтқанда: ең алдымен объектіге және
объективті жаққа қатысты жағдайлар, сонан соң субъективті жаққа және
субъектіге қатыстылары келтіріледі. Сондықтан адам өлтірудің ауырлататын
жағдайлары Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 96-бабында қалай
орналастырылған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
I Жеке тұлғағаға қарсы қылмыстармен күресудің қылмыстық құқықтық
механизмдері
1. Жеке адамға қарсы қылмыстардың жалпы
механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ...9
2. Отбасы және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстардың түсінігі,
механизімі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.3 Өмірге қарсы қылмыстың жалпы
механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..10
1.4 Денсаулыққа қарсы
қылмыстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.25
1.5 Жеке адамның бостандығына қарсы
қылмыстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..42
1.6 Жеке адамның ар-намысына және адамгершілігіне
қарсы
қылмыстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
1.7 Жыныстық
қылмыстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 48
II Жеке тұлғаға қарсы қылмыстармен күресудің өзекті мәселелері
2.1. Адамның жүріс-тұрысын түзеудің теориялық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . 56
2.2. Тергеушінің түзеу мекемелеріндегі қылмыстылықтың алдын алуы ... ... .57
2.3. Шартты түрде соттау қылмыстылықтың алдын алудың шарасы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
2.4. Бас бостандығынан айыру орындарынан шыққан тұлғаларға әкімшілік
қадағалау қылмыстылықтың алдын алудың бір шарасы
ретінде ... ... ... ... ... .61
2.5. Жеке адамдарға қарсы рецидивті қылмыстылықтың алдын алудың
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..66
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының зерттелу өзектілігі. Адам - қоғамның негізі. Адам
болмаса, адамның құқықтары мен бостандықтары қадірленбесе, аяққа тапталса,
онда қоғам өмір сүрмейді немесе оны адамзат қоғамы деп атау мүмкін
болмайды. Жеке адам қоғамда өмір сүргендіктен және ең бастысы оған "адам"
деп ат қойғандықтан, қоғамның ережелерін сақтауы тиіс және "адам" деген
атқа лайықты болуы тиіс. Адам қоғамның және болашақтың негізі болғандықтан,
адамның өмірі мен денсаулығы бірінші орынға қойылады. Адамзат әлі идеалды
дәрежеге жетпегендіктен оның әрекеттерінде қателіктер кездеседі.
Олар қоғамға қауіпті әрекет жасайды. Басқа адамдарды қылмысқа
итермелейді немесе өзі байқамай адамды қылмыскер етіп тәрбиелеуі мүмкін.
Біздің міндетіміз бұған жол бермеу, құқық бұзушылықтьщ алдын алу, адамды
өркениеті қоғамның баласы етіп тәрбиелеу.
Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары мемлекет арқылы
қорғалады. Қазақстан Республикасының конституциясының ІІ-бөлімі осы
мәселеге тікелей арналған. Конституциясының І-бабында "ең қымбат қазына -
адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары", - деп жарияланған.
Осыған орай Қазақстан Республикасының барлық құқық салалары, оның ішінде
Қылмыстық құқықта адамды қорғауды өзінің міндеті деп санайды. Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің 2-бабында адам мен азаматтың
құқықтары, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғау ең басты міндет
ретінде көрініс тапқан. Қазақстан Республикасының барлық заңдары жеке
адамды қорғауға, адам құқықтары мен бостандықтарын қорғауға әр уақытта
артықшылықтар береді. Сондықтан да Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексінің Ерекше бөлімінің бірінші тарауы жеке адамға қарсы қылмыстарға
арналған. Осы тарауға кіретін барлық қылмыстардың топтық объектісі жеке
адамның дұрыс іс-қызметін қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастар болып
табылдаы. Тікелей объектілерінің ерекшеліктеріне қарай жеке адамға қарсы
қылмыстар мынадай түрлерге бөлінеді: өмірге қарсы қылмыстар; адам өлтіру
(96-6.); жаңа туған сәбиді анасының өлтіруі (97-6.); жан күйзелісі
жағдайында болған адам өлтіру (98-6.); қажетті қорғаныс шегінен шығу
кезінде жасалған кісі әлтіру (99-6.); қылмыс жасаған адамды ұстау үшін
қажетті шаралардың шегінен шығу кезінде жасалған кісі өлтіру (100-6.);
абайсызда кісі өлтіру (101-6.); өзін-өзі өлтіруге дейін жеткізу (102-6.).
Диплом жұмысының зерттелу объектісі. Адам өлтірудің объективті жағынан
екінші белгісі қалмыстың зардабы жәбірленушінің өлімі болып табылды.
Өмірден айрыуға тікелей қасақаналық болғанымен қылмыстық зардаптың -
өлімнің болмай қалуы кінәлінің әрекетіне оқталғандығы, адам өлтіруге
оқталғандық ретінде саралауға негіз болады. Адам өлтіру кезінде, өлім
әрекет жасалғаннан кейін бірден немесе белгілі бір уақыт өткенен кейін
жүзеге асуы мүмкін. Келтірген зардапты кінә деп жүктеу үшін болған өлім мен
субъектінің әрекеті немесе әрекетсіздігі арасындағы себептік байланыстың
болуы негіз болып табылады. Әрекет пен зардаптың арасында
себептік байланыс болмаған кезде тұлға жасаған әрекеті үшін ғана жауапты
болады. Өлтіруге тікелей оқталу айқындалған кезде өлтіру үшін оқталғандық
жасалған болып табылады, ал өлтіруге жанама ниет болған кезде кінәлі адам
нақты келтірген зиян үшін ғана жауап береді (мысалы, денсаулыққа зиян
келтіргені үшін).
Қазақстан Республикасының конституциясының ІІ-бөлімінде адамның және
азаматтың құқықтары мен бостандықтары мемлекет арқылы қорғалады деп, осы
мәселеге тікелей арналған. Конституциясының І-бабында "ең қымбат қазына -
адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары", - деп жарияланған.
Осыған орай Қазақстан Республикасының барлық құқық салалары, оның ішінде
Қылмыстық құқықта адамды қорғауды өзінің міндеті деп санайды. Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің 2-бабында адам мен азаматтың
құқықтары, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғау ең басты міндет
ретінде көрініс тапқан. Қазақстан Республикасының барлық заңдары жеке
адамды қорғауға, адам құқықтары мен бостандықтарын қорғауға әр уақытта
артықшылықтар береді. Сондықтан да Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексінің Ерекше бөлімінің бірінші тарауы жеке адамға қарсы қылмыстарға
арналған. Осы тарауға кіретін барлық қылмыстардың топтық объектісі жеке
адамның дұрыс іс-қызметін қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастар болып
табылды.
Диплом жұмысының зерттелу мақсаты мен міндеті. Біздің міндетіміз жеке
адамдарға қарсы қылмыстардың табиғаты мен себептерін түсініп, олардың алдын
алу болып табылады. Бүл біздің тек қоғамдық емес, сонымен қатар азаматтық
борышымыз.
Бүл мақсатқа жету үшін көптеген салалар өз үлестерін қосады. Соның
ішіндегі саяси, әлеуметтік, экономикалық, құқықтық салаларды атап өтуге
болады. Жеке адамдарға қарсы қылмыстарды зерттегенде ең алдымен олардың
алдын алу, мұндай қылмыстарды болдырмау жолдарын қарастырған дұрыс. Ал,
қылмыс жасалып қойса, оны қылмыстық заңдармен дұрыс саралап, эділ жаза
тағайындау аса маңызды. Ол үшін жеке тұлғаларға қарсы қылмыстардың қатарына
қандай іс-әрекеттер жататындығын, олардың құрамын, белгілерін білуіміз
қажет. Оларды басқа қоғамға қауіпті іс-әрекеттереден айырып дұрыс саралау
керек. Осыларды толық зерттеп болғаннан кейін ғана олармен күресудің
жолдарын, тиімді тәсілдерін және алдын алу шараларын ойластырып,
қарастыруға болады. Менің еңбегім міне осы мәселелерге арналған.
Диплом жұмысының зерттелу құрылымы мен көлемі. Жұмыс яғни аталған
тақырып кіріспе, екі тарау, қорытынды және әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жалпы *** бет жазылыған.
I ЖЕКЕ ТҰЛҒАҒА ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТАРМЕН КҮРЕСУДІҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ
МЕХАНИЗДЕРІ
1.1 ЖЕКЕ АДАМҒА ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ЖАЛПЫ МЕХАНИЗМІ
Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары мемлекет арқылы
қорғалады. Қазақстан Республикасының конституциясының ІІ-бөлімі осы
мәселеге тікелей арналған. Конституциясының І-бабында мең қымбат қазына -
адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары", - деп жарияланған.
Осыған орай Қазақстан Республикасының барлық құқық салалары, оның ішінде
Қылмыстық құқықта адамды қорғауды өзінің міндеті деп санайды. Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің 2-бабында адам мен азаматтың
құқықтары, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғау ең басты міндет
ретінде көрініс тапқан. Қазақстан Республикасының барлық заңдары жеке
адамды қорғауға, адам құқықтары мен бостандықтарын қорғауға әр уақытта
артықшылықтар береді. Сондықтан да Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексінің Ерекше бөлімінің бірінші тарауы жеке адамға қарсы қылмыстарға
арналған. Осы тарауға кіретін барлық қылмыстардың топтық объектісі жеке
адамның дұрыс іс-қызметін қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастар болып
табылдаы. Тікелей объектілерінің ерекшеліктеріне қарай жеке адамға қарсы
қылмыстар мынадай түрлерге бөлінеді: өмірге қарсы қылмыстар; адам өлтіру
(96-6.); жаңа туған сәбиді анасының өлтіруі (97-6.); жан күйзелісі
жағдайында болған адам өлтіру (98-6.); қажетті қорғаныс шегінен шығу
кезінде жасалған кісі өлтіру (99-6.); қылмыс жасаған адамды ұстау үшін
қажетті шаралардың шегінен шығу кезінде жасалған кісі өлтіру (100-6.);
абайсызда кісі өлтіру (101-6.); өзін-өзі өлтіруге дейін жеткізу (102-6.).
Денсаулыққа қарсы қылмыстар: Денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру (103-
6.); денсаулыққа қасақана орташа ауырлықтағы зиян келтіру (104-6.);
денсаулыққа қасақана жеңіл зиян келтіру (105-6.); денсаулыққа жан күйзелісі
(аффект) жағдайында зиян келтіру (108-6.); қажетті қорғаныс шегінен шығу
кезінде денсаулыққа ауыр зиян келтіру (109-6.); қылмыс жасаған адамды ұстау
кезінде денсаулыққа ауыр зиян келтіру (110-6.); денсаулыққа абайсызда зиян
келтіру (111-6.); ұрып-соғу (106-6.); азаптау (107-6.); қорқыту (112-6.);
ауыстырып салу не өзгедей пайдалану үшін адамның орғандарын немесе тінін
алуға мәжбүр ету (113-6.); соз ауруларын жұқтыру (115-6.); адамның иммун
тапшылығы виру сын (ВИЧЖҚТБ) жұқтыру (116-6.); медицина қызметкерлерінің
кәсіптік міндеттерін тиісінше орындамауы (114-6.); заңсыз аборт жасау (117-
6.); науқасқа көмек көрсетпеу (118-6.); қауіпті жағдайда қалдыру (119-6.).
Жеке адамның бостандығына қарсы қылмыстар: Адамды ұрлау (125-6.); бас
бостандығынан заңсыз айыру (126-6.); психиатриялық стационарға заңсыз
орналастыру (127-6.); адамдарды пайдалану үшін азғырып-көндіру (128-6.).
Жеке адамның ар-намысын және адамгершілігіне қарсы қылмыстар: Жала жабу
(129-6.); қорлау (130-6.).
Жыныстық қылмыстар: Зорлау (120-6.); нәпсіқұмарлық сипатындағы күш
қолдану (121-6.); он алты жасқа жетпеген адаммен жыныстық қатынаста болу
және нәпсіқұмарлық сипаттағы өзге де іс-әрекеттер (122-6.); жыныстық
қатынас жасауға, еркек пен еркектің жыныстық қатынас жасауына, әйел мен
әйелдің жыныстық қатынас жасауына немесе нәпсіқұмарлық сипаттағы өзге де іс-
әрекеттерге мәжбүр ету (123-6.); жас балаларды азғындату (124-6.).
1.2 Отбасы және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстардың түсінігі,
МЕХАНИЗМІ
Осы баптың бірінші, екінші немесе үшінші бөліктерінде көзделген,
кәмелетке толмаған адамды ауыр немесе аса ауыр қылмыс жасауға тартуға
байланысты әрекеттер;
- бес жылдан сегіз жылғы дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға
жазаланады.
Бұл қылмыстық қоғамға қауіптілігі кәмелетке толмағандардың дұрыс
қалыптасып даумуына зиянды әсер етуінде.
Қылмыстың объектісі – кәмелетке толмаған адамның қалыпты дамуы және
дұрыс адамгершілікке тәрбиелену мүддесіне байланысты қоғамдық қатынас.
Қылмыстың объективтік жағы кәмелетке толмаған адамды қылмыстың іске тарту
белгілермен сипатталады.
Кәмелетке толмаған адамды қылмыстың іске тарту деп кәмелетке толмағанның
бір немесе бірнеше қылмыстарды жасауға қатысу ниетін туғызуға бағытталған
кінәннінің белсенді әрекеттерін айтамыз. Бұл әрекеттер әр түрлі тәсілдермен
жүзеге асырылуы мүмкін.
Кәмелетке толмаған адамды алдау арқылы, яғни кәмелетке толмаған адам
ересек адамның алдауына көніп, оның айтқан өтініштерін орындайды, бірақол
оның қылмыс екенін сезінбейді. Кәмелетке толмаған адамды қорқыту арқылы,
яғни оған материалдық, психикалық немесе денесіне зиян келтіру арқылы.
Қылмыс жасауға интермелейтін өзге де әрекеттер. Қылмыс құрамды формальды
болып есептеледі, яғни қылмыстың әрекет деп тану үшін қылмыс зардабының
тууы міндетті емес. Сондықтан, қылмыс кәмелетке толмаған уақыттан аяқталған
деп сапалады.
Қылмыстың субъективтік жағы кінәнің тікелей қосаңаналың түрімен
жасалады. Кінәлі адам кәмелетке толмаған адамды қылмыстың әрекетке тартып
отырғанын алдын ала біледі және соның болуын тілейді. Егер ересек адам
жәбірленушінің кәмелетке толмағандығы жөнінде алдын ала білмесе, онда ол
Қ.к-тің 131-б мен жауапқа тартылмайды.
Аталған қылмыстық субъектісі қылмыс жасау кезінде 18 жасқа толған есі
дұрыс тұлға танылады.
Қылмыстың кодекстің 131-б-ның 2 бөлігі кәмелетке толмаған адамды
қылмыстық іске тарту қылмысының қоғамға қауіптілігін жоғарылатып көрсететін
саралау белгісі. Ретінде аталған әрекетті ата-аналар, педагогтар немесе
кәмелетке толмаған адамды тәрбиелеу жөніндегі міндеттер жүкртелген басқа да
адамдардың жасауын қарастырылады. Бұл жерже кәмелетке толмағанды
адамгершілік және моральдық қағидаларды сақтау, заңдарды құрметтеу рухында
тәрбиелеудің орнына оларды қылмыстың әрекет жасауға тарту жоғарыда аталған
адамдардың өздеріне заңмен жүктелген міндеттерді өреспел бұзғандығы деп
танылатыны көрінеді.
Қазақ әдет-ғұрып құқығы жүйелерін РСФСР-дің Қ.к-тің толықтырулар мен
өзгертулерден тайуға болады, олар қазақстың жерінде іске асырылды. Ауылдың
құқықтық сана сезім дәрежесін және қарапайым көшпенді халықтың жағдайларын,
олардың өмір сүру шарттарын ескере отырып Қазақстанның ОАК-өзінің ІІІ
сессиясында кәмелетке толмаған қазақстарды қылмыстық жауаптылыққа тартудың
ерекше шарттарын бекітті. Қылмыстың жаза көбінесе 14-жасқа толмағандарға,
сонымен қатар 14-жастан 18 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандарға
қолданылмайды. Кәмелетке толмағандарға басқа ұлттарға қатысты 14 жастан
16 жасқа дейінгі жауаптылық белгіленеді.[1]
Кәмелетке толмаған адамға күш қолданылып немесе күш қолданамын деп
қорқытып қылмыстың әрекетке тарту Қ.к-тің 131-б-нің 3 бөлігінде қылмыстың
аса қауіпті түрі ретінде қарастырылған. Мұндағы күш қолдану әрекеті деп
кінәлінің кәмелетке толмаған адамды оның еркінен тыс және оған күш
көрсету арқылы, мысалы: сабау, қинау денесіне жарақат салу, бөлмеге қамап
қою сияқты әрекеттерді пайдаланып қылмыс жасауға мәжбүрледі түсінуі керек.
Қ.Р.Қ.к-нің 132 бабаына сәйкес, кәмелетке толмаған адамды қоғамға қарсы іс-
әрекеттер жасауға тарту мәселесіне байланысты, криминологиялың зерттеудің
нәтижесі көрсеткендей соңғы жылдары елімізде кәмелетке толмағандарды
ішімдікке, нашақорлыққа, темекі тартуға және басқа да қоғамға қарсы іс-
әрекеттер жасауға тарту фактілері өріс ала бастаған. Нәтижесінде
жеткіншектердің арасында әр түрлі жұқпалы аурулар меңдей түскен, бұл,
әрине, ертеңгі болашағымыз үшін аса қауіпті құбылыс.
Қылмыстың тікелей объектісі кәмелетке толмаған адамдардың дене және
адамгершілік тұрғысынан дұрыс дамып, тәрбиеленуі болып табылады.
Объективтік жағынан қылмыс кәмелетке толмаған адамды есірткілік немесе
басқа да есеңгіртетін заттарды медициналық емес тұрғыда тұтынуға не
спирттік ішімдіктерді ұдайы тұтынуға, не айналысуға тартылу арқылы
сипатталады.
Заң бойынша есірткілік немесе есеңгіртетін затқа жататын екі немесе одан
көп медициналық емес тұрғыда тұтынуға тарту кәмелетке толмаған адамды
көрстеілген әрекеттерге ұдайы тарту деп саналады. Есірткілік немесе
есеңгіртетін заттарды анықтау арнаулы сарапшылық қорытынды бойынша
анықталады. Екі немесе одан көп реттерде кәмелетке толмағандарды үнемі
спирт ішімдіктерін ішуге тартуға осы қылмыстың объективтік жағынаң бір
белгісін жүзеге асырғандың болып табылады. Арақ-шарапқа барлық ішімдіктер,
оның ішінде қолдан жасаған осындай заттар да жатады. кәмелетке
толмағандармен бірге бір мәрте бірлесіп спирт ішімдіктерін ішу, оны мас
күйге жеткізу қылмыс болып табылмайды, мұндай әрекет әкімшілік құқықтық
жолмен жауаптылыққа тартылады.
Кәмелетке толмаған адамды ақшаға немесе басқадай материалдың сыйақы үшін
нәжіқұмарлың қатынаста болуға жетуізу, оларды жезөкшілікпен айналасуға
тарту деп танылады. Жезөкшелікке тартудың тәсілі – қорқыту, тәуелділік
жағдайларды пайдалану, көндіру арқылы болуы мүмкін. Егер кінәлі адам өзі
жезөкшелікке тартқан адамды зорласа немесе оны аздыратын басқа да әрекеттер
жасаса, онда оның әрекеті істеген қылмыстардың жиынтығы бойынша сараланады.
Кәмелетке толмаған адамды бір мекен-жайдан екінші бір мекен жайға орын
ауыстыруға, тұрғылықты орнының болмауына, кездей соң табыстармен, ұсақ
ұрылықпен, қайыр тілеумен, басқадай еңбексіз табыстармен күн көруге
көндіріп тарту қаңғыбастыққа тарту деп танылады. Бөтен адамдардан ақша,
азық-түлік, киім-кемек немесе басқадай материалдық құндылықтарды сұрап алып
табыс табуға әр түрлі тәсілдермен кәмелетке толмағандарды көндіру, оны
қаңғыбастықпен айналасуға тарту дептанылады. Кәмелетке толмаған адамды
қоғамға қарсы іс-әрекеттер жасауға тарту формальдық қылмыс құрамына жатады
және ол заңда көрсетілген әрекеттердің біреуін жасаған уақыттан бастап
аяқталған деп танылады. Қылмыс субъективтік жағынан тікелей қосақаналықпен
істеледі. Кінәлі адам кәмелетке толмаған адамды есірткілік немесе басқа да
есеңгіртетін заттарды медициналық емес тұрғыда тұтынуға не спирт
ішімдіктерін ұдайы тұтынуға, не жезөкшіліпен, қаңғыбастықпен немесе
қайыршылықпен айналасуға тартқанын сезеді және осы әрекетті істеуді
тілейді. Қылмыстың субъектісі 18-ге толған есі дұрыс адам, Қ.к-тің 132-б-
ның 2 тармағында: ата-апасы, педагог не кәмелетке толмаған адамды тәрбиелеу
жөніндегі міндеттер өзіне заңмен жүктелген өзге адам жасаған нақ сол
әрекет, ал осы баптың 3- тармағында, осы баптың бірінші немесе екінші
тармағында қарастырылған бірнеше рет не күш қолданып немесе оны қолданамын
деп қорқытып жасалған әрекеттер үшін қылмытың жауаптылық көзделген.
Алайда КСРО-ның Орталық Атқару Комитеттінің 1935ж. 7 сәуірдегі
қаулысында кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыспен күресу шаралары
туралы, яғни Кодекстік Республиканың қылмыстың заңның 8-бабы алып
тасталынды да былайша: жасы толмағандар, 12 – жастан бастап, көше
ұрлықтары, күш көрсету, дене жараңатын салу, озбырлау, кісі өлтіру, кісі
өлтіру оқталу үшін қылмыстық жауаптылыққы және сотқа тартылды және оларға
қылмыстық жазалауыдң барлық шаралары қолданылды деп қайта белгіленеді.
Осы бапта көзделген екі немесе одан да көп әрекетті жасау бірнеше рет
жасалған әрекеттер деп танылады. [2]
Қылмыстың кодекстің 132-бабының 2 және 3 тармақтарында көрсетілген
ауырмататын және аса ауырмататын белгілердің түсініктері тиісінше Қ.К-тің
131-бабының 2 және 3 тармақтарында көрсетілген белгілермен бірдей,
сондықтанда бұл ұғымдарға арнайы тоқталып жатпаймыз.
Қ.Р.Қ.К-нің 133 бабымен сипатталатын, кәмелетке толмағандарды саудаға
салу мазмұны бойынша үлкен жауаптылықты көздейді. Айтатын болсақ, мәселен,
кәмелетке толмаған адамды саудаға салу үшін жауаптылық бұрын Қ.Р-ның
аумағында қолданылған қылмыстық заңдарда мүлдем көрсетілмеген еді. Қазақ
жерінде мұндай құбылыс Кеңес өкіметі орныққанға дейін мүлдем болмаған.
Қазіргі жағдайда кейбір жерде кәмелетке толмағандар зат, товар ретінде
пайдаланылып, қылмыскерлерге пайда табудың көзіне айналды. Дүния жүзінде
орын алып отырған осындай келеңсіз құбылыстарға сәйкес Қ.Р-ның Қ.К-нің 133-
бабында осы тұрғыдағы іс-әрекетке қылмыстың жауаптылық белгіленген.
Қылмыстың тікелей объектісі - кәмелетке толмағандардың мүддесі, олардың
дұрыс даму, жетілуі, білім алу, тәрбиелену жағдайлары.
Қылмыс объективтік жағынан кәмелетке толмаған адамды сатып алу не
кәмелетке толмаған адамды сатып алу не қатысты оны біреуге жасау арқылы
жүзеге асырылады.
Кәмелетке толмаған адамды белгілі келісімді ақы алып басқаға беру, сату
немесе сатып алу деп танылады. Кәмелетке толмаған адамды айырбастау, сыйға
беру, қарызын немесе басқадай міндеттемелерін өтеу үшін беру; басқа біреуге
уақытша пайдалануға жалға беру өзге мәтілелер жасау деп танылады. Қылмыс
жәбірленушіні саудаға салу жөніндегі мәмілеге қол жеткізген және кәмелетке
толмаған адамды басқа біреуге берген уақыттан бастап аяқталған деп
танылады.
Субъективтік жағынан қылмыс - кәмелетке толмағандарды саудаға салу қана
тікелей қасақаналықпен істеледі. Бұл жерде осы қылмысты істеуге кінәлі
болып адамды сатқан әрекеттерге бағытталған өзге де мәмілелер жасауға
қатысқандар табылады.. Өйткені олар өздерінің іс-әрекеттерінің қоғамға
қауіптілігін, заңға қайшылығын сезеді және осы әрекеттерді істеуді тілейді.
Қылмыстың субъектісі – 16 –ға толған кез-келген есі дұрыс, кәмелетке
толмағандарды саудаға салуға қатысқан адамдар.
Қылмыстық кодекстің 133-бабының 1 тармағында көрсетілген әрекеттерді:
А) бірнеше рет
Б) екі және одан да көп кәмелетке толмағандарға қатысты;
В) адамдар тобының алдын ала сөз байланысуы бойынша немесе ұйымдасқан
топпен;
Г) адамның өзінің қызметтік жағдайын пайдаланып;
Д) кәмелетке толмаған адамды Қ.Р. тыс жерге заңсыз жетуымен немесе оны
Қ.Р заңсыз әкелумен;
Е) кәмелетке толмаған адамды қылмыс жасауға немесе қоғамға қарсы өзге де
іс-әрекеттер жасауға тарту мақсатында;
Ж) кәмелетке толмаған адамның мүшелерін немесе типін ауыстырып салу үшін
алу мақсатында жасалса – онда олар осы қылмыс құрамының ауырлататын түрлері
болып табылады. Осы баптың бірінші немесе екінші тармақтарында көзделген
кәмелетке толмаған адамның өніміне және өзге де ауыр зардаптарға
абайсыздықпен әкеп соққан әрекеттер – көрсетілген қылмыс құрамының аса
ауырматады.
Заң ҚК-тің 134 бабы, баланы қасақаны ауыстырғаны үшін қылмыстық
жауаптылық белгіленген. Бұл қылмыстық қоғамға қауіптілігі сол. Баланы
ауыстыру арқылы ата-апамен баланың туыстық қатынасы зорлықпен бұзылып,
адамгершілік принциптеріне жатпайтын әрекеттер жүзеге асырылады. Қылмыстың
тікелей объектісі баланың бірқалыпты дамып, жетілу және қалыптасу
жағдайлары, олардың және отбасының мүдделері.
Баланы қасақана ауыстыру-
Екі жүзден бес жүз айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде немесе
сотталған адамның екі айдан бес айға дейінгі кезендегі жалақысы немесе өзге
де табысы мөлшерінде айыппұл салуға не екі жылға дейінгі мерзімге түзеу
жұмыстарына, не дәл сол мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
Пайда күнемдік немесе өзге жамандық ниетпен жасалған дәл сол әрекет – үш
жылдан жеті жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
Қылмыс объективтік жағынан баланы ауыстыру әрекетті арқылы жүзеге
асырылады. Баланы ауыстыру деп бір баланы басқа бір баламен ауыстыруды
айтамыз. Мысалы қыз баланы ер балаға, қара түсті баланы сары түсті балаға,
іштен мүгеді болып туған баланы дені сау балаға ауыстыру. Баланы ауыстыру
жаңа туған балалар жөнінде – босану үйлерінде немесе балалар үйлерінде,
немесе уақытша бақылаусыз далада қалған баланы ауыстырып алу арқылы жүзеге
асырылады. Өз баласын басқа баланың ата-апасының келісімінсіз оның
баласымен ауыстыруда осы қылмыстың құрамын құрайды.
Жаңа туған нәрестелерді екі жақтың да ата-апаларының өзара келісімі
бойынша ауыстыру – қылмыс құрамын түзбейді.
Қылмыс формальдың құрамға жатады. Және ол бір баланы екінші бір баламен
заңсыз ауыстырған сәттен бастап аяқталған деп табылады. Егер осындай
ауыстыру сәтінде кінәлі адамның қылмысы әшкерменіп қалып, ол қылмысты
ниетін ақырына дейін жеткізе алмаса, онда кінәлінің әрекеті осы қылмысқа
оқатлғандық болып жабылады. Қылмыс субъективтік жағынан тек қана тікелей
қосақаналықпен істейді, ол туралы заңның өзінде тура көрсетілген. Кінәлі
адам баланы қосақана оның атаапасының немесе заңды өкілінің келісімінсіз
ауыстыратынын сезеді және осы әрекеттеді істеуді тілейді. Егер баланы
ауыстыру абайсыздықпен жүзеге асырылса, онда адамның әрекеті қылмыс болып
табылмайды.
Қылмыстың субъектісі 16-ға толған есі дұрыс баланы нақты ауыстырған
адам. Қылмыстың кодекстің 134-бабының 2-тармағында сол қылмыстың
ауырмататын түрі – пайдакүнемдік немесе өзге зұлымдық ниетпен жасалған бала
ауыстыру әрекеттері үшін жауаптылық көзделген. Пайдакүнемдік ниетке –
баланы ауыстырып материалдық олжа, пайда табу әрекеттері, ал зұлымдың
ниетке – нен алу, қызғаныш ұлттық, нәсілдік жасалған әрекеттер жатады.
Қ.Р.Қ.К-тің 135-бабында бала асырап алу құпиясын жария ету
қарастырылған. Бала асырап алушының еркіне қойшы қызметтік немесе кәсіптік
құпия ретінде бала асырап алу фактісін сақтауға міндетті адамның не өзге
адамның пайдакүнемдік немесе өзге жамандық ниетпен жасаған бала асырап алу
құпшесын жария еткені үшін жауаптылық Қ. К-тің 135-б да көзделген. Бұл
қылмыстың қоғамға қауіптілігі сол кінәлі адам асырап алған балаға немесе
үшінші жаққа бала асырап алу құпиясын заңсыз бұзып, оны жария ету арқылы
балаға немесе оны асырап алған ата-аналарына орны толмас моральдық зиян
келтіреді. Бала асырап алушының еркіне қайшы қызметтікте немесе кәсіптік
құпия ретінде бала асырап алу фактісін сақтауға міндетті адамның не өзге
адамның пайдакүнемдік немесе өзге жанамдық ниетпен жасаған бала асырап алу
құпиясын жария етуі – жүзден екі жүз айлық есептік көрсеткішке дейінгі
мөлшерде немесе сотталған адамның бір айдан екі айға дейінгі кезеңдегі
жалаңысының немесе өзге табысының мөлшерінде айыппұл салуға не екі жылға
дейінгі мерзімге түзеу жұмыста, не үш жылға дейінгі мерзімге бетілі бір
лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналасу құқығынан айырып
немесе онсыз алты айға дейінгі мерзімге қамауға жазаланады.
Қылмыстың тікелей объектісі – бала асырап алу туралы заңда белгіленген
қоғамдың қатынастар, сол бала асырап алушылар мен алынғандардың мүдделері.
Қылмыс объективтік жағынан бала асырап алу құпиясын жаря ету арқылы
жүзеге асырылады. ҚР-ның неке және отбасы туралы Заңына сәйкес бала асырап
алуды жүзеге асыратын лауазымды адамдар және бала асырап алу жөніндегі
фактіні білетін өзге де адамдар бала асырап алу құпиясын сақтауға міндетті.
Аталған адамдар бала асырап алушының немесе асырап алынған баланың еркіне
қайшы қызметтік немесе кәсіптік құпияны не пайдакүнемдік немесе өзге
жамандық ниетпен жасалған бала асырап алу құпиясын жария етуі қылмыс болып
табылады. Бала асырап алу құпиясын жария етуі деп ол туралы кез-келген
адамға, оның ішінде туыстарына, таныстарына, асырап алынған адамның өзіне
ауызша, жазбаша, басқадай байланыс немесе ақпарат құралдарын пайдаланып
отырып жасаған әрекеттерін айтамыз.
Қылмыстың жауаптылық бала асырап алу құпиясын жария еті, оны асырап
алушының еркіне қайшы түрде жүзеге асырылғанда ғана пайда болады. Бала
асырап алушының еркі деген ұғымға – оны асырап алған жұбайлардың екеуінің
де еркі жатады. Осыған орай ерлі – зайыпты жұбайдың біреуінің екіншісінің
еркінен тысқары жағдайда бала асырап алу құпиясын жария етуде қылмыс
қатарына жатады.
Қылмыс бала асырап алу құпиясын жаря еткен уақыттан бастап, қандайда бір
зардаптың орын алған немесе алмағанына қарамастан аяқталған деп танылады.
Қылмыс субъективтік жағынан тікелей қосақаналықпен істеледі. Кінәлі адам
бала асырап алу құпиясын жария етудің қоғамға қауіптілігін сезеді және де
осы құпияны жариялауды тілейді. Бала асырап алушының еркіне қайшы қызметтік
немесе кәсіптік құпияны бала асырап алу фактісін сақтауға міндетті адамның
жария етуі кез-келген ниетті басшылыққа ала отырып жүзеге асырылады. Ал
бала асырап алу құпиясын өзге адамдардың жария етуі пайдакүнделік немесе
өзге жамандық ниетпен ғана жүзеге асырылады. Бұл тұрғыдағы субъектілердің
осындай ниеттермен істеген әрекеттері қылмыс құрамын құрайды. Пайдакүнделік
немесе өзге де жамандық ниеттердің түсінігі ҚК-тің 134-бабында зерделенген.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жаңаптылығы және жазалау мәселелеріне
РФҚ к-нің өз алдына жеке бөлімі және соған сәйкес тарауы арналған. Бұл
жағдай ең алдымен кәмелетке толмағандар қылмыстылығының жалпы
қылмыстылықтың құрамдас бөлігі ретіндегі айтарлықтай өзіндік ерекшелігімен
дәйектеледі.
Бұл ерекшеліктер жасөспірімдер мен кәмелетке толмағандардың әлеуметтік –
психологиялық тұрғыда өсіп – жетілуінің өзгешеліктеріне; әлеуметтендірілуі,
деңгейінің жеткіліксіздігіне, психофизикалық жас жағынан және әлеуметтік
кемелдендіруінің алқалықтарына, адамгершілік құындылықтары жөніндегі одағай
түсінігіне, мінез-құлқының өзіндік көшеметтеріне формальды емес
жетекшілердің әсіресе тез берілу, үлкендерге еріп кету және т.б. тәуелді
болып келеді. Қылмыстың субъектісі 2-топқа бөлінеді. Бірінші топқа: бала
асырап алу құпиясы қызметтік немесе кәсібіне байланысты белгілі болған
адамдар. Оларға жергілікті өкімет органдары қызметкерлері, бала асырап
алуға кеңес берген адвокаттар, АХАТ қызметкерлері жатады. 2-ші топқа бала
асырап алу фактісінен хабардар болған өзге де адамдар. Олар: жұбайлардың
біреуі, жақын туыстары, таныстары.
ҚРҚК-тің 136 бабына сәйкес, балаларын немесе еңбекке жарамсыз ата-анасын
асырауға арналған қаражатты төлеудеп әдейі жалтару, яғни неке және отбасы
туралы заңының 62 бабының 2-ші тармағына сәйкес, ата-аналар өз балаларын
тәрбиелеуге міндетті. Бала тәрбиелеуші ата-аналар өздерінің қабілеттері мен
қардылық мүмкіндіктерінің шегінде оның дене, психикалық, адамгершілік және
рухани жағынан дамуына қажетті өмір сүру жағдайларын қамтамасыз ету үшін
негізгі жауапкершілікте болады. Аталған қылмыстың қоғамға қауіптілігі ата-
аналардың кәмелетке толмаған балаларын асырап бағудан немесе еңбекке
қабілетсіз балаларын асырап бағудан жалтаруы салдарынан, олардың өмір сүру
жағдайының нашарлауы, денсаулықтарының төмендеуі, сонымен бірге кәмелетке
толмаған баланың дұрыс қалыптасып дамуына немесе ата-аналардың қалыпты өмір
сүрудін бұзуға алып келуіне.
Қ.к-тің 136-бабының 1-бөлігінде қарастырылған қылмыстың объектісі болып
кәмелетке толмаған балалардың және де кәмелетке толған, бірақ еңбекке
жарамсыз балалардың мүліктік жағдайы саналады. Мұндағы мүліктік жағдай
дегеніміз жаланының, зейнтақының, басқа да қабілетін жоғалту дәрежесі,
отбасының басқа мүшелерінен материалдың көмек алуы немесе алмауы.
Ал Қ кодексің 136 бабының 2-бөлігіндегі қарастырылған қылмыстық
объектісі болып еңбекке жарамсыз ата-аналарының өмір сүру үшін қажетті
мүліктік жағдайы.
Қылмыстың объективтік жағын баптың диспозициясында аталған кінәлінің
әрекеттері анықтайды. Яғни ата-ананың сот шешімі бойынша кәмелетке толмаған
балаларын және он сегіз жасқа толған еңбекке жарамсыз балаларын асырауға
арналған қаражатты төлеуден үш айдан астам әдейі жалтаруы. Ал осы баптың 2-
бөлігі бойынша қылмыстың объективтік жағын кәмелетке толған еңбекке жарамды
адамның сот шешімі бойынша өзінің еңбекке жарамсыз ата-анасын астам әдейі
жалтаруы құрайды. Қаражатты төлеуден әдейі жалтару деп күшіне енген соттың
шешімін қосақана ұзақ уақыт бойы ұдайы бірнеше рет орындамауды айтамыз.
Жалтару әр түрлі әрекеттер арқылы көрінуі мүмкін. Мысалы, кінәлі адам
тұрғылықты жерін жиі өзгертуі, ешбір себептерсіз жұмыс орнын өзгертуі, не
табыс кездерін көрсетпей жасырып қалуы, жұмыс істеуге мүмкіндігі бола тұра
алименттен жалтару үшін жұмыс істеулеу немесе басқа да әрекеттер арқылы
қаражатты төлеуден басқа да әрікеттер арқылы жалтару деп балаларын және ата-
аналарын асырау үшін қаражатты төлеуден жалтарудың мына тәсілдері танылады;
өзінің анкетаның мәліметтерін және фамилиясын өзгертуі, жеке басын
құжандыратын құжатты қолдан жасауы, айлық табысының ұстап қалатын қаражатты
жасырып қалу үшін бухгалтериядағы лауазымды адаммен келісуі және т.б.
әрекеттер.
136-баптың 2-бөлігіндегі қылмыстың субъектісі – еңбекке жарамсыз ата-
аналардың және асырап алушылардың кәмелетке толған балалары мен асырап
алынған бапалары танылады.
ҚРҚк-нің 137- бабымен реттелетін, кәмелетке толмаған баланы тәрбиелеу
жөніндегі міндеттерді орындамау, бұл - кәмелетке толмаған баланы тәрбиелеу
жөніндегі міндеттерді ата-анасының немесе өзіне осы міндеттер жүктелген
өзге адамның, сол сияқты кәмелетке толмаған баланы қадағалауды жүзеге
асыруды міндетті педагогтің немесе оқу, тәрбие беру, емдеу немесе өзге
мекеменің басқа қызметкерінің орындамауы немесе тиісті дәрежеде орындамауы,
егер бұл әрекет кәмелетке толмаған балаға қатал қараумен ұштасса-
Елуден жүз айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде немесе сотталған
адамның бір айға дейінгі кезендегі жанаңысы немесе өзге де табыс мөлшерінде
айыппұл салуға, не екі жылға дейінгі мерзімге түзеу жұмыстарына, не үш
жылғы дейінгі мерзімге белгілі бір лауазымды атқару немесе онсыз наң сол
мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
1. ҚР-ның Конт-ның 27-бабының 2-бөлігі балаларына қамқорлық жасау және
оларды тәрбиелеу – ата-ананың етене құқығы әрі міндетті-деп
белгілейді.
2. ҚР-ның Неке және отбасы туралы-Заңына сәйкес бала тәрбиелеуші ата-
аналар өздерінің қабілеттері мен қаржылың мүмкіндіктерінің шегінде
оның дене, психикалық, адамгершілік және рухани жағынан дамуына
қажетті өмір сүру жағдайларын қамташыз ету үшін негізгі
жауапкершілікте болады. Сонымен бірге ата-ана құқықтарының жүзеге
асыру кезінде ата-аналар балалардың дене және психикалық денсаулығына,
олардың адамгершілік жағынан дамуына зияны келтіруге құқығы жоқ.
Балаларды тәрбиелеу әдістерінде адамның қадір-қасиетін кемсітетін
кемнұрайлық, қатыгездік, дөрекелік, балаларды қорлау немесе қанау
болмауы тиіс.
Аталған қылмыстың қоғамға қауптілігін - кәмелетке толмаған баланы
тәрбиелеу жөніндегі міндеттерді орындамау немесе тиісінше орындамау соның
ішінде кәмелетке толмаған балаға қатал қараумен ұштасқан әркет баланың
денсаулығының нашарлауына, оның қалыпты психикалық дамып қалыптасуын бұзуға
алып келуінде.
Қылмыстың объектісі болып кәмелетке толмаған балалардың, денесінің
қалыпты дамуы психикаық және әлеуметтік жетілу мүддесі танылады.
Қылмыстың объективтік жағы кәмелетке толмаған баланы тәрбиелеу жөніндегі
міндеттерді орындамау немесе тиісті дәрежеде орындаумен сипатталып,
кәмелетке толмаған балаға қатал қарау мен ұмтасуы қажет.
Балаларға қатал қатыгездікпен қарау деп оларға күш көрсету немесе
психикалық қысым жасау, сонымен қатар тәрбие ісінде жол беруге болмайтын
тәсілдерді қолдану, адамгершілік ар-намысын таптау сияқты әрекеттерді ұғынк
керек. Қылмыстың құрамы үшін белгілі бір зардаптың тууы міндетті емес. Ал
қасақана ауыр және орта дәрежедегі денсаулыққа зиян келтірілген әрекеттер
қылмыстардың жиынтығы бойынша, яғни Қ к-тің 137,103 немесе 104-б. мен
сараланады.[3]
Қылмыстық субъективтік жағы қасақаналықпен жасалады. Тікелей
қасақаналықта кінәлі кәмелетке толмаған баланы тәрбиелеу
жөніндегіміндеттерді орындамаған немесе тиісті дәрежеде орындамаған және
оған қатал қарағанын алдын ала біледі, сонымен бірге балаға осылай қатал
қарауды тілейді. Ал жанама қасаңапалықта кінәлі баланы тәрбиелеу жөніндегі
асырмағанын біле тұра, өзінің әрекетінің кәмелетке толмағанға қатал
қараумен ұштасуына жол береді, бірақ бұған немқұрайлықпен қарайды.
ҚРҚ к-тің 138-бабына сәйкес балалардың өмірі мен денсаулығының
қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі міндеттерді тиісінше орындамау, бұл
балалардың өмірі мен денсаулығының қауіпсіздігі қамтамасыз ету жөніндегі
міндеттерді арнайы тапсырма бойынша орындаушы немесе мұндай орындалмауы,
егер бұл жас баланың денсаулығына абайсызда ауыр немесе орташа ауырлықтағы
зиян келтіруге әкеп соқса – бес мың айлық есептік көрсетікшке дейінгі
мөлшерде немесе сотталған адамның жеті айдан он айға дейінгі кезеңдегі
жалаңысы немесе өзге де табысы мөлшерінде айыппұл салуға не екі жылға
дейінгі мерзімге түзеу жұмыстарына, не үш жылға дейінгі мерзімге белгілі
бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру
немесе онсыз нақ сол мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
Абайсыздан жас баланың өліміне әкеп соққан нақ сол әрекет үш жылға
дейінгі мерзімге белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен
айналысу құқығынан айырып немесе онсыз бес жылға дейінгі мерзімге бас
бостандығынан айыруға жазаланады.
Міндеттерді тиісінше орындамау деп кінәлі адамынң өз міндеттерін жас
баланың өмірі мен денсаулығына қауіпсіздігі қамтамасыз ету жөніндегі
талаптарға сәйкес келмейтін әрекеттерді жасауын ұғыну керек. Заңда
көрсетілген зардаптар келтірілмеген жағдайда жас балалардың өмірі мен
денсаулығының қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі міндеттерді кінәлінің
тиісінше орындалмауы тәртіп бұзушылық немесе отбасы және неке заңнын
бұзушылық ретінде қарастырылуы мүмкін.
1.3 ӨМІРГЕ ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТЫҢ ЖАЛПЫ МЕХАНИЗМІ
Қазақ ССО-інің 1959 жылғы Қылмыстық кодексінде адам өлтірудің заңдылық
анықтамасы берілмеген еді. Қазақстан Республикасының 1997 жылғы жаңа
Қылмыстық кодексінде тұңғыш рет адам өлтірудің заңдылық түсінігі берілген.
"Кісі өлтіру, яғни басқа адамға құқыққа қарсы қаза келтіру" деп ҚК-тің 96-
бабында тура көрсетілген. Осыған орай абайсызда кісі өлтіру заң бойынша
адам өлтіру деп танылмайды. Бірақ топтық және тікелей объект белгісіне
сәйкес бұл қылымыс құрамы (абайсызда кісі өлтіру) жеке адамға қарсы қылмыс
үшін жауаптылық көзделген тарауда орналасқан. Өмірге қарсы қалмыстың, соның
ішінде адам өлтірудің де тікелей объектісі адамның өмірі болып табылады.
Заң жасына және ден және денсаулық жағдайына қарамастан кез келген адамның
өмірін бірдей қорғайды. Адам өмірі нәрестенің туған сәтінен, яғни анасының
денесінен бөлініп шығып, алғаш тыныс алуы арқылы оның өкпесінің жұмыс
істеген уақытынан басталады. Бүл құбылыс нәрестенің алғашқы айқайнынан,
дыбыс беруінен басталады. Өлім адам өмірінің соңғы сәті болып танылады.
Өлім клиникалық және биологиялық болып екіге белінеді. Тыныс алуы мен
қанның айналысы тоқтағаннан кейін 5-6 минут шамасында клиникалық өлім
сатысы басталады. Адам денесінің салқындауына байланысты бұл кезеңі
биологиялық өлім, орталық нерв жүйесі қызметінің істен шығуына байланысты
мидың өлуі басталады. Адамның басқа орғандары мен тіндерінің өміршендік
белгілері біразға жалқасғанымен, мидың өлуі адам өмірінің соңғы сәті болып
табылады. Яғни адам өмірінің соңғы сәті -биологиялық өлім.
Адам өлтірудің объективтік жағы басқа адамды өмірінен заңсыз айырумен
көрінеді. Қылмыстың аяқталуы үшін адамды өмірінен айыруға бағытталған іс-
әрекеттің және соның зардабынан адам өлуінің арасындағы себептік
байланыстың болуын айқындау қажет.
Адам өлтіру негізінен әрекет арқылы жүзеге асырылады. Адам өлтірудің
көпшілігі осылайша жасалады. Кінәлінің оқпен атылатын және суық қаурыдың
өзге де заттарды пайдалануымен, улаңдыру, жарылыс жасау, басқа да әдістерді
қолдануы арқылы адам өмірінен айрылады. Адам өлтіру сонымен бірге
жәбірленушіге психикалық әсер ету нысанында да болуы мүмкін. Әдетте жүрек-
қан тамырлары жүйесі ауруларынан зардап шегетін адамдарды
жүйкесіне зақым келтіру жолымен өмірінен айыру әдебиеттерде мысал ретінде
келтіру жиі кездеседі. Соңғы уақыттарда адам жүйесіне әсер ету нысандары
мен эдістерінің көбейе түсуінің нәтижесінде психикалық әсер ету жолымен
адам өлтіру мүмкіндігі одан әрі кеңейе түсуде.
Адам өлтіру сондай-ақ әрекетсіздік насанында да болуы мүмкін. Бұл
негізінен мынадай жағдайда болуы мүмкін. Кінәлі адам біреуді өмірден айыру
мақсатымен өлімге араша тұра алатын мүмкіндігі бола тұра және осыған
тікелей міндетті бола тұрса да әрекетсіздік жолымен оған өлім қаупін
туғызады және өлімге жол береді.
Кінәлінің өлімнің жолын кесу жөніндегі әрекетті істеу міндеттілігі заң
талаптарынан туындауы мүмкін (мысалы, ата-аналары өздерінің жаңа туған
нәрестелерін немесе жас балалардын өлтіру мақсатымен тамақтандырмайды
немесе олардың өмірін сақтап қалу үшін өзге де шараларды қолданбайды).
Өздігінен жүріп-тұра алмайтын және өздерінің табиғи қажеттерін қамтамасыз
ете алмайтын жағдайларда қартайған ата-аналарын олардың ересек балалары
олардан құтылу мақсатында осындай әрекеттер жасауы мүмкін.
Адам өлтірудің объективті жағынан екінші белгісі қалмыстың зардабы
жәбірленушінің өлімі болып табылды. Өмірден айрыуға тікелей қасақаналық
болғанымен қылмыстық зардаптың - өлімнің болмай қалуы кінәлінің әрекетіне
оқталғандығы, адам өлтіруге оқталғандық ретінде саралауға негіз болады.
Адам өлтіру кезінде, өлім әрекет жасалғаннан кейін бірден немесе белгілі
бір уақыт өткенен кейін жүзеге асуы мүмкін. Келтірген зардапты кінә деп
жүктеу үшін болған өлім мен субъектінің әрекеті немесе әрекетсіздігі
арасындағы себептік байланыстың болуы негіз болып табылады. Әрекет пен
зардаптың арасында себептік байланыс болмаған кезде тұлға жасаған әрекеті
үшін ғана жауапты болады. Өлтіруге тікелей оқталу айқындалған кезде өлтіру
үшін оқталғандық жасалған болып табылады, ал өлтіруге жанама ниет болған
кезде кінәлі адам нақты келтірген зиян үшін ғана жауап береді (мысалы,
денсаулыққа зиян келтіргені үшін).
Адам өлтіру - материалдық құрамға жататын қылмыс.
Адам өлтірудің субъективті жағы ҚК-тің 96-бабына сәйекс тек қана
қасақаналықпен жүзеге асырылды. Адам өлтіру кезінде қасақаналық тікелей
және сол сияқты жанама болуы да мүмкін. Тікелей қасақаналық кезінде кінәлі
өзінің басқа адамның оміріне қол сұғып отырғандығын сезеді, оның әрекеті іс
жүзінде өлімге соқтыруы мүмкін екендігіне немесе қалай да өлімге
әкелетіндігін біледі және өлімнің болуын тілеп іс-әрекет жасайды. Жанама
қасақаналықпен адам өлтіру кезінде кінәлі өзінің әрекеті арқылы адам
өміріне қатер төндендігін мойындайды, осы әрекеттің нәтижесінде оның өлуі
мүмкін екендігін біледі, өлімнің болуын тілемейді, бірақ оған саналы түрде
жол береді не өлімнің болу-болмауына немқұрайдылық танытады. Соңғы уақытта
жарылыс жасау жолымен адам өлтіру оқиғалары кең таралып отыр. Мұндай кезде
белгілі бір құрбандардан басқа бөгде адамдар да өледі. Бұл оқиғада кінәлі
белгілі бір құрбанға қатысты адам өлтіруде тікелей ниетте, ал бөгде
адамдарды өмірінен айрыуға қатысты - жанама ниетте әрекет етеді.
Тікелей және жанама қасақаналықтар арасындағы айырмашылықты айқындаудың
іс жүзінде үлкен маңызы бар. Адам өлтіруге оқталу, яғни кінәлінің әрекеті
ол өлімнің болатынын сезетін, оның болуын тілегендігін, бірақ оның еркінен
тыс себептер бойынша ол болмай қалғандығы бойынша анықталады. Мұндай кезде
оқталу тек қана тікелей қасақаналықпен жүзеге асырылады.
Кінәлінің ниетінің түрі туралы мәселені шешкенде соттар жасалған
қылмыстық барлық жағдайларына сүйенуі және атап айтқанда: қылмыстың тәсілі
мен қарауын, денеге салынған жарақаттың санын, сипаты мен оқшаулауын
(мысалы, адамның өмірлік маңызды орғанын жарақттау), кінәлінің қылмыстық
әрекетті тоқтау себебін, сондай-ақ кінәлінің қылмыс істеу алдындағы және
одан кейінгі мінез-құлқын (тіртібін), оның жәбірленушімен арақатынасын
ескеруі тиіс.
Жәбірленушінің өліміне әкеліп соқтыруы кінәлі үшін белгілі болып
табылатын өмірлік маңызы бар орғандарына пышақпен жарақат салу, дұрысында,
өмірден айыруға тікелей ниеттің бар екендігін айғақтайды. Оқпен атылатын
қаруды қолдану кінәлінің өлтіруге шынайы ниетте болатындығын айғақтайды
және басқа жағдайлармен қатар кінәлінің адам өлтіру ниетінде болғандығына
маңызды дәлелдеме болып табылады. Жақын ара қашықтықтан ату әдетте адам
өлтіру мақсатында істеледі. Тікелей қасақаналық болған кезде кінәлі өлімнің
болуын тілейді, сонымен бірге кінәлінің өлімнің міндетті түрде болуын
қаламайтындығын да ескеру керек мұндай жағдайда. Оның ниеті баламалы түрде
болуы мүмкін, оның шамалауы бойынша өлімнің болуы, сол сияқты денсаулыққа
ауыр зиян келтіру мүмкіндігі және осы зардаптардың кез келгенінің болуын
міндетті түрде тілейді. Ал егер оған байланысты емес жағдайлар бойынша
қылмыстық нәтиже болмаған жағдайда ол адам өлтіруге оқталғандық үшін
жауапқа тартылуы тиіс.
Адамды өлтірумен алдын ала қорқыту басқа мән-жайлармен қатар адам өлтіру
ниетінің бар екендігіне маңызды дәлелдеме болып табылады. Дегенмен осындай
қатер тудыруды айтқан адамның ой-ниетінің қаншалықты шын екендігін іс
бойынша айқындау қажет. Тіпті, егер ол сөздер кейде және төндірілген
қатерді жүзеге асыру мүмкіндігіне сырттай ұқсас кейбір әрекеттермен қоса
айтылғанның өзінде, адам өлтіру ниетін жүзеге асыру туралы сөздер кінәлінің
шын мәніндегі анық тілегін білдірмейді.
Адам өлтірумен қорқыту көбінесе оқпен атылатын немесе суық қаруды немесе
өзге қаруды, сондай-ақ қару ретінде пайдаланатын заттарды қолданумен немесе
қолдануға әрекет етумен жасалатын бұзақылық әрекетермен байланысты
болатындығын тәжірибе көрсетіп отыр. Адам өлтіруге жанама қасақаналық
кезінде кінәлі өз әрекетінің нәтижесінде өлімнің нақты болу мүмкіндігін
шамалайды. Кінәлі зардаптың қалай да болмай қоймайтынын шамалаған жағдайда
сөз тек қана тікелей қасақаналық туралы бола алады (ҚК-тің 24-бабының 3-
тармағы). Ниеттің осы түрлерінің арасындағы неғұрлым елеулі айырмашылық,
заңда көрсетілгендей еріктілік кезеңі бойынша анықталады. Егер адам
өлтіруге тікелей ниеттену кезінде кінәлі өлімнің болуын тілесе, ал жанама
ниеттену кезінде оны кінәлі тілемейді, бірақ оған саналы түрде жол береді
не өлімнің болуына неқұрайды қарайды. "Тілемейді" деген терминді "өлтіргісі
келмейді" деген мағынада емес, "тікелей тілемейді" деген мағынада түсіну
ксрек. "Саналы түрде жол береді" деген - кінәлі өлімді өз іс-әрекетінің
нәтижесі ретінде қабылдайды дегенді білдіреді.
Қасақана адам өлтірудің субъектісі 14 жасқа толған жеке тұлға болып
табылады, ал ҚК-тің 97-102-баптарында көрсетілген жағдайларда адам
өлтірудің субъектісі 16 жасқа толған адамдар болып табылады.
Адам өлтіру (96-бап)
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне адам өлтірудің негізгі
құрамы мен ауырлататын жағдайында адам өлтірудің құрамы бір бапқа
біріктірілген. Негізгі құрам - бұл осы қылмыстың ауырлататын түріне (96-
баптың 2-тармағы) жатпайтын құрам. Негізгі құрамға (96-баптың 1-тармағы)
мынадай адам өлтіру түрлері жатады: қызғаныштан, төбелес кезінде немесе
ұрыс-керіс үстінде (бұзақылық себептер болмағанда), жәбірленушінің заңсыз
әрекетіне байланысты, жеке қарым-қатынас негізінде туындаған кек алумен
байланысты болған адам өлтіру оқиғалары.
Ауырлататын жағдайлардағы адам өлтіру ҚК-тің 96-бабының 2-тармағында
көзделген. Қылмыстық құқық теориясында бұл жағдайларды топтарға бөлу
қалыптасқан. Мұндай жағдайда бөлу өлшемі әртүрлі. Топқа бөлу үшін көбінесе
қылмыс құрамының элементтері пайдаланылады.
1997 жылғы Қылмыстық кодексте ауырлататын жағдайлар белгілі бір
тәртіппен орналастырылған, атап айтқанда: ең алдымен объектіге және
объективті жаққа қатысты жағдайлар, сонан соң субъективті жаққа және
субъектіге қатыстылары келтіріледі. Сондықтан адам өлтірудің ауырлататын
жағдайлары Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 96-бабында қалай
орналастырылған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz