Жер бедерінің тегістелу механизмі
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Жер бедерінің дамуындағы циклділік
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Тегістелу беттері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .
1. Тегістелу беттеріне жалпы сипаттама ... ... ... ... ... ... ... .
2. Тегістелу беттерінің типтері және олардың жасы ... ...
3. Ежелгі тегістелу беттерін зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ...
4. Геоморфология мен геологиядағы тегістелу беттерінің мағынасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
5. Материктердегі қазіргі жер бедерінің жалпы эволюциясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
2. Жер қыртысының тарихи дамуындағы негізгі сипаттар ... .
1. Жер қыртысының дамуына әсер ететін негізгі факторлар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..
2. Иридийлік аномалия импактылық гипотезасы ... ... ...
3. Жер бедерін зерттеудегі жалпы ұстаным материалистік философияның
диалектикалық әдісі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Литосфераның беткі қабаты көптеген үрдістердің ықпалында болады.
Мұнда температураның өзгеруі, жел, атмосфералық қысым мен жауын-шашын, жер
асты және жер беті мулары, тірі организмдер дамиды. Осы үрдістердің негізгі
энергия көзі Күннің сәулелі энергиясы болып табылады да экзогендік үрдістер
деп аталады, яғни энергия көзі Жерден тыс.
Экзогендік үрдістермен қатар дамуы мен қалыптасуы Жердің ішкі жылуы
мен химиялық энергиясына тәуелді болатын үрдістер де кездеседі. Олар:
жанартаулық үрдістер, жер сілкіну, эпейрогенетикалық, дислокациялық
қозғалыстар, ғасырлық тербелмелі, баяу қозғалыстар – олардың барлығы
эндогендік үрдістердеп аталады, энергия көзі Жер қойнауынан келеді.
Бедер – эндогендік және экзогендік процестердің өзара қарым-қатынас
әрекетінен қалыптасқан құрлық беті және мұхит түбі пішіндерінің жиынтығы.
Қысқаша айтқанда, бедер – жер беті пішіндерінің жиынтығы.
Бедер жеке пішіндерден, ал пішіндер элементтерден құралады. Бедер
элементтері – жер бетінің жай категориясы, мысалы, жеке беткейлер, шыңдар,
төбешіктің етегі және т.б. Бірнеше бедер элементтері бедер пішіндерін
құрайды. Бедер пішіндері – биіктігі немесе тереңдігі, ұзындығы немесе
ендігі бар жер бетінің көлемді табиғи құрылысы.
Циклділік (грек тілінен аударғанда kyklos - шеңбер, айналым) - алмасу
сатыларының заңдалақтары жүретін, қандай да бір құбылыстың дамуы: бастапқы
(туу) максималды дамуы, сосын құлдырауы және қайтадан алғашқы кейпіне
жақын келу.
Ырғақтылық - қандай да бір құбылыстың, жағдайдың, үрдіс сатысының
қайталану заңдылығы. Ырғақ екі немесе бірнеше мүшелерден тұруы мүмкін,
мысалы: көтерілу-майысу, немесе ою -аккумуляция - тепе-теңдік және т.б.
Кезеңділік - қандай да бір жағдайдың (циклдер, ырғақтар, сатылар
т.б.) уақыт немесе аралықта қайталануы. Кеңістік пен уақытта мерзімділік
пен қайталану құбылыстары әлемінің негізгі қасиеті - деп Күн активті циклі
мен көптеген биосфера құбылыстарының арасындағы тәуелділікті орнатқан
белгілі орыс ғалымы А.Л. Чижевский жазған.
ЖЕР БЕДЕРІНІҢ ДАМУЫНДАҒЫ ЦИКЛДІЛІК
Экзогендік жер бедерлерінің көптеген пішіндері өзінің циклді және
ырғақты дамуында бәрінен бұрын климаттың өзгеруіне байланысты байқалады.
Мысалы, төрттік дәуірі бойы қалыптасқан өзен аңғарлары бірқатар қайталанған
эрозиялық-аккумулятивті циклдерден тұрады. Мұздықты жер бедері дамуында
дүркін-дүркін климаттың сууы байқалады. Сонымен қатар, таулы аймақтар мен
жазық жерлерде дамыған соңғы көріністер тек әржастағы кешенді мұздықты
және сулы-мұздықты жер бедері пішіндері емес, бірақ ырғақты құрылуда
террасалар мен суайрықтар топырақты - сары топырақты жамылғы, мұнда сары
топырақтар (суық дәуір шөгінділері) топырақтармен (жылы дәуірдегі
қалыптасулар) алмасады. Төрттік кезеңдегі мұздықты жағдайлар ырғақтығы
теңіздің жағалау сызығының пайда болуын байқататын төрттік дәуірде мұхиттар
мен теңіз деңгейлерінің өзгеруіне мұздықты жағдайлардың ырғақтығына әсер
етті.
Сонымен бiрге, тектоникалық қозғалыстардың өз әсер етуiнде құрылым
ғана емес, жер бедер құрастыруда қайтарған әртүрлi дәрежелердің циклдiк
және ырғақтығы орнатылған.
Жер бетiнiң қалыптасу барысында геологиялық тарихы келбетін үздiксiз
өзгертіп отырды. Аккумулятивті немесе денудациялық жазықтардың орнына
таулар пайда болып және олар биіктей берген, сосын олар қирап, жоғалатын да
қайта тегістелген жазық кеңістіктерге айналған. Соңғылардың орнына қайта
көтерілулер мен таулар пайда болған. Бұл жағдайлар белсенді тектоникалық
құбылыстар дәуірінің таутүзілуге әкеп соғуынан кейін кайта салыстырмалы
тыныштық дәуіріне ауысып, экзогендік процестердің әсерінен таулар түгелімен
қирап, жер беті толығымен тегістеліп, шұңқырланып және қайтадан теңіз
шөгінділерінің аренасына айналып отырған. Мұндай ауысу процестері жер
бедері түзілуінің Жер дамуындағы геологиялық және тектоникалық ірі және
ұзақ уақытын (кезеңділік) - тектоно-магмалық циклды сипаттайды, бұл цикл
барысында негізінен геологиялық, тектоникалық жағдайлар және жер бедері
құрылуының жағдайлары ауысады. Сонымен, тектоникалық процестердің
циклділігі мен оқиғаларды анықтайды және жер бедері түзуші процестердің
циклділігі. Бұл геологиялық құрылым мен жер бедері бір-бірімен байланысты
екенін көрсетеді және циклділік эндогендік процестергеде, экзогендік
процестерге де тән.
ХХ ғасырдың басында-ақ В. Дэвис адам өмірін жер бедері дамуындағы
циклділігін тұлғалық түрде салыстырып, жер бедерінің дамуындағы
ірімасштабты циклділік пен сатылылығын көрнекті көрсеткен. Бір циклдың
ішінде мынадай сатыларды белгіледі: балалық шақ және жастық шақ- жер
бедерінің пайда болуы мен қалыптаса бастауы, балғындық немесе жастық - жер
бедері интенсивті қалыптасады (таулар мен көтерілулер өседі де,
мүшеленеді), ер жету - жер бедері өзінің дамуындағы жоғарғы деңгейге жетуі
(биіктігі мен мүшелену тереңдіктері), кәрілік пен қартаю - таулардың
қирауы, олардың орнында тегістелген жазықтардың пайда болуы.
Бұл үрдіс жер бедері пішіндерінің жас әлсіз ыдыраулардан ержеткеніне
тізбектеліп ауысуы, содан кейін кәрі қирағандардан қартайған тегістеулерге
және де гипсометриялық өте төмен пішіндерге ауысқан. Жер қыртысының қайта
белсенді көтерілуі жаңа геоморфологиялық циклдің бастамасы болып келеді.
Ірі циклдер кіші циклдер рангысына ыдырайды. Жер бедерінің қалыптасу мен
даму тарихында әртүрлі ұзақтық пен дәрежедегі бірнеше циклдер ауысқан.
Жердің іші мен сыртында болып жатқан, жер беті мен үрдістердің дамуындағы
жалпы планетарлық қасиет циклділік болып табылады.
Геоморфологиялық цикл дегеніміз - бірін бірі ауыстыратын сатылардан
құралған және жер бедері түзілуімен аяқталатын, алғашқыға ұқсас және
бастапқы, бiрақ басқа геологиялық - құрылымдық негiзге және басқа климаттық
шарттарда жер бедері дамуы. Әр циклдың тегістелу беткейлері бастапқы және
соңғы жер бедері пішіндері болып саналады.
Неге геологиялық-құрылымдық негіз? Әрбір жаңа цикл - бұл әлдебір
үрдістер мен жер бедері пішіндерінің жай ғана қайталануы емес. Бір циклден
екінші циклге өту кезеңінде тектоникалық құбылыстардың күшеюі, олардың
біліну уақыты, тау жыныстарының құрамы мен шөгу жағдайлары, жер қыртысының
беткі бөлігіндегі қосылулар, сонымен қатар климаттық жағдайлар (экзогендік
үрдістердің сипаты да) өзгеріп отырады. Сонымен, жер бедері түзілуінің
әрбір жаңа циклі жаңа климаттық жағдайлар мен литологиялық-құрылымдық
жағдайлармен өтіп отырады. Жер бедері пішіндері жаңа цикл үрдісінде оның
әртүрлі сатысы кезеңінде құрылғанда соның ішінде беткейдің тегістелуінің
соңына қарай да алдыңғы циклдердегідей толықтай пішіндер қайталанбайды,
олар морфологиялық құрылымымен, гипсометриялық жағдайымен, субстрат
құрылуымен және т.б. қасиеттерімен ерекшеленеді.
Әрбір цикл тегістелу беткейінің құрылуымен аяқталатындықтан, циклдер
санын сақталып қалған қазіргі жер бедерінің тегістелу беткейлерінің санымен
сипаттауға болады.
ТЕГІСТЕЛУ БЕТТЕРІ
Тегістелу беттеріне жалпы сипаттама.
Геоморфологияның ең маңызды мәселелерiнiң бiрi - ыдыраған жерде
тегiстелген жер бедерiнiң қалыптасу мәселелері.
Тегістелу беттерінің маңызы жайында әртүрлі көзқарастар бар. Кейбір
зерттеушілер оларды әртүрлі жастағы тау жыныстарының әртүрлі денудациялық
үрдістермен жасалған денудациялық беткейлерге жатқызады. Ал кейбіреулер
денудациялық үрдістермен қатар әртүрлі генезистегі аккумулятивті
беткейлерге: аллювиалды, теңіздік, пролювиалды және т.б. жатқызады. Осыған
байланысты Ю.А.Мещеряковтын енгізуімен полигенетикалық ұғымы пайда болды.
Ол денудациялық біртұтас базиске қалыптасқан денудациялық пен онымен
генетикалық қосылатын аккумулятивті беткейді (1-сурет) қосады.
Бірақ егер денудациялық беткейлер өрлеп келе жатқан тектоникалық
қозғалыстардың ақырындауы немесе жоғалған кезеңдерінде қалыптасса, онда
аккумулятивті беткейлер өрлеп келе жатқан қозғалыстар кезеңінде қалыптаса
алады. Мысалы: таулар өсіп, биіктеп, ал олардың етектерінде көтерілу
кезінде тау жыныстарының сынған шытынаған заттардан көшкен пролювиалды,
аллювиалды-пролювиалды немесе теңіздік жазықтықтар қалыптасқан. Көптеген
зерттеушілер шатаспау үшін тегістеу беткейлерін тек денудациялық дейді.
1-сурет. Полигенетикалық тегістелу беттерінің құрылым кескіні
Тегістелу беттері дегеніміз жер қыртысының эндогендік деформациядан
экзогендік үрдістердің басым болған жағдайларда жер бедерінің тілімденген
жерінде қалыптасқан әртүрлі дәрежедегі және жастағы платформалар мен
таулардағы денудациялық беткейлерге тән жазықтар мен дерлік жазықтар.
Олардың қалыптасуына салыстырмалы тыныш тектоникалық жағдай қажет (өрлеп
келе жатқан қозғалыстар болмауы керек немесе олардың жылдамдығы аз болуы
керек).
Жер бедерінің тегістелу механизмі.
Жер бедерінің тегістелуі, немесе планация (латын тілінен аударғанда
plano - тегістелу) дегеніміз төмен түсу аймақтарындағы аккумуляция мен
көтерілу аймақтарындағы денудацияның кездесулерінің салдарынан (эндогендік
және экзогендік) әртүрлі генезистегі тегіс емес жерлердің ақырындап жойылу
үрдістері. Көтерілу нәтижесінде тілімденген жер бедері жазыққа ауысады.
Құрлықтағы жер бедері тегістелуінің екі жолы бар: пенепленизация мен
педипленизация.
Пенепленизация (терминді В. Дэвис енгізген) - бұл жоғарыдан
тегістелу - әртүрлі экзогендік үрдістер мен өзен арналарының меандрленуінің
салдарынан өзен аңғарларының кеңеюінің әсерінен ақырындап төмендеп және
суайрықтар (өзен аралары) мен беткейлердің тегістелуі. (2-сурет, А)
Пенепленизация көптеген жағдайларда гумидті климат жағдайында жүреді.
Педипленизация (терминді В. Пенк енгізген) бұл бүйірден немесе
соңғыларының төмендеуі білінбеген су айырықтар түпке өзен арналарынан
беткейлердің параллельді өздерiне өзi шегiну үрдістерінен тегістелу
беткейлерінің қалыптасуы (2-сурет, Б).
2-сурет. Тегістелу беттерінің механизмі
А – үстінен тегістелу (пенепленизация);
Б – жанынан тегістелу (педипленизация).
Әртүрлі үрдістердің әсерінен беткейлер қирап және шегінеді:
гравитация (құйылу, опырылу, жылжып құлау), желдену өнімдері жаңбыр мен
еріген сулармен беткейлерден жазықтықпен шайылады, солифлюкциялық ағын,
яғни едәуiр мөлшерде климаттық жағдайлар мен баурайдың тікелігімен
(құрылымдық жағдайы) анықталатын процесстер. Бұған тағы дауақытша және
тұрақты су ағыстарының баурайларды бүйірлік шаюы мүмкіндік туғызады.
Пенепленизация мен педипленизация бір бірінен алыстамайды, олар бір
уақытта әсер етуі мүмкін немесе уақтылы аусып отырады. Бірақ жер бедерінің
тегістелуі қалай болып жатса да - жоғарыдан ба әлде бүйірден бе – олар
әрдайым өзен аңғарлары мен теңіз жағалауларынан су айрыққа қарай жүреді.
Жер бедерінің тегістелуі климаттық жағдайларға тәуелді денудациялық
үрдістер әсерімен жүреді. Гумидті тропикалық климат жағдайларында химиялық
желдену мен тропикалық солифлюкция басым болады, қоңыржай гумидті
жағдайларда флювиальды үрдістер үлкен рөл атқарады, аридті облыстарда
белсенді физикалық желдену сулы және эолды денудациямен үйлеседі, суық
полярлы және субполярлы облыстарда тұрақты тоңдардың дамуымен мұздықты және
криогенді үрдістерүлкен маңызға ие болады.
Жер бедерінің қирау жылдамдығы мен беткейдің тегістелуінің
қалыптасуының уақыты әрқалай бағаланады. Денудацияның жоғарғы жылдамдығы
жазықтағы денудацияға қарағанда жаңбырлы (гумидті) суық (полярлы)
облыстарда, дәлірек айтқанда таулы аймақтарда 2-5 есе жоғары (Д.Корбель,
Д.А. Тимофеев). Сондықтан да мұзданусыз таулардың төмендеуіне қарағанда
қазіргі мұзданудың кең дамуымен таулардың төмендеуі көбнесе қарқынды
жүреді. Мысалға: Гималай тауларының денудация жылдамдығы 0,71 ммжылына,
Кавказ таулары – 0,35 ммжылына, ал Карпат таулары - 0,11 ммжылына
есептеледі (Л.Р.Мамина). Минималды денудация құрғақ, ыстық жазық облыстарда
байқалады. Биік таулы жүйенің толық денудацияға ұшырауы үшін 60 тан 160-180
млн жыл керек деп есептелінеді (Н.И. Николаев).
Тегістелу беттерінің морфологиясы әр алуан. Бұл сирек адыр-бұдырлы,
кейде тіпті тегіс денудациялық жазық болып келеді. Тектоникалық тыныштықтың
жалғасуынан басқа, жер бедерінің тегістелу деңгейі тегістелу беткейінде
қалыптасатын заттық құрамы мен жыныстардың бекемділігіне байланысты,
сонымен қатар интенсивті желдену үрдістері мен қирау агенті – денудация
(су, мұз, жел т.б.) типтерін анықтайтын климаттық жағдайларға байланысты.
Негізінде жер бедерінің толық немесе абсолютті тегістелуі сирек кездеседі.
Барлық жағдайда пайда болған (оны базальды немесе базисті деп атайды)
беткейдің бетінде биіктігі бір метрден ондаған метрге жететін, ал
платформалық облыстарда биіктігі 300-500 метрге дейін баратын, тіпті, кейде
таулы аудандарда одан да биік, қалдық немесе қалдықты көтерілулер сақталып
қалады. Беткейлер горизонтальды болуы мүмкін немесе еңістігі 2-5° және одан
да көп, әсірісе тауларда кездеседі. Тектоникалық құбылыстардың келесі
үрдісініде беткейлер деформацияға ұшырайды: көтеріледі, жайпақ иірімдер
қалыптасады, бөлінулермен бүлінеді, төмен түсіп және әртүрлі шөгінділермен
жабылады.
Тегістелу беттерінің типтері.
Жер бетінің геологиялық және геоморфологиялық даму тарихының
тегістелу бетінің дәрежесі мен маңызы әр алуан. Көптеген ғалымдардың (Ч.
Даттон, В. Дэвис, В. Пенк, Л.Кинг, В. Мак-Ги, В.А. Варсанофьева, Б.Л.
Личков, И.П. Герасимов, Ю.А. Мещеряков, Д.А. Тимофеев, А.И.Спиридонов, Д.В.
Борисевич, Н.П. Костенко, Н.В. Думитрашко, З.А. Сваричевская, Ю.П.
Селиверстов, А.Д. Наумов, С.К. Горелов, А.П. Дедков, Г.Ф. Уфимцев, Г.И.
Худяков және т.б.) еңбектерінде тегістелу беттерінің негізгі типтері
анықталған және сипатталған: пенеплендер, педименттер, педиплендер және
басқа, басым бөлігі эрозиялық-денудациялық беткейлер.
Пенеплен (латыншадан paene – дерлік, және ағылшыннан - plain -
жазық) — сол толқынды, кейбір жерлері тегіс денудациялық-аккумуляциялық
жазық; таулы аймақтың ұзақ уақыт үгілуге және денудацияға ұшырауынан
қалыптасқан құрлықтың тегістелген жазықтау бөлігі; эрозия базисінің тұрақты
орналасу жағдайында ағын су мен атмосфера агенттерінің әсерінен таулы
алқаптың ұзақ уақыт бойында бұзылуынан пайда болған жер бетінің формасы,
Аңғарлар біртіндеп тереңдеп, ұзара отырып, оның беткейлері астынан да,
үстінен де жуыыпшайылып отырады. Аңғар аралығындағы қыраттар да азаздап
бұзылып, аласарып отырады, сөйтіп ең ақырында бұрынғы таулы аймақ (оның
кейбір аңғар бастарының аралығындағы сақталған тебелері болмаса) жазыққа
айналады. Пенеплен Дэвистің алғашқы анықтауымен бірінші дәрежедегі
тегістелу беткейі. Бұл денудациялық, аздап адыр-бұдырлы, ал кейде тегіс
жазық (3-сурет), тілімделген жерде, жиі көтерілулерде, сонымен қатар
тауларда, жер бедерінің ұзақ салыстырмалы және абсолютті тектоникалық
тыныштық жағдайы мен геологиялық құрылымының ыдырауы мен оған сәйкес
келетін ежелгі жер бедері.
Пенеплен алғашқы едәуір тілімденген бедердің ұзақ уақыт тегістелуі
кезінде тектоникалық дамуының өтпелі кезеңінде (орогендіктен платформаға)
қалыптасады. Педипленмен салыстырғанда пенеплен ылғалды климат
жағдайларында, эрозия базисінің тұрақты орналасуы кезінде және вертикаль
денудация, яғни жоғары жағынан тегістелу басым болған жағдайларда
қалыптасады. Мұнда бедердің тегістелуі тау беткейлерінің біртіндеп
жайпақталуы және өзен аңғарларының кеңеюі арқылы жүзеге асады. Ақырында
бұрынғы таулы өлке (оның кейбір аңғар бастауларының аралығында сақталған
төбелер болмаса) жазыққа айналады. Пенеплен көбінесе қалыңдығы 100 м-ден
жоғары үгілу қабығы мен көмкеріледі. Пенеплен Қазакстанда Сарыарқа
даласында кездеседі, жаңа тектоникалық әрекет нәтижесінде олар едәуір
биіктікке көтерілуі мүмкін (мысалы, Орталық Тянь-Шаньдағы "Сырт" деген
қыратты жазықтар 3000 м-ге дейін биіктікте кездеседі). Пенепленнің
қалыптасу процесі пенеплендену деп аталады.
Жоғарыда айтылғандай, денудациялық тегістеу механизмі суайрықтардың
ақырындап төмендеп және жарқабақтың тегістелуі сонымен қатар өзен
арналарының кеңеюімен бірге болатынымен көрсетіледі. Пенеплендер
гипсометриялық деңгейде мухит деңгейіне жақын қалыптасады. Олар үлкен
кеңістікте өрлеп келе жатқан құбылыстардың ақырындап және олардың тоқтаған
кезінде пайда болады. Бұл сатылар ондаған және жүздеген жылдарға созылады.
Бұл уақытта биік таулар қирайды және жойылады, тау жыныстарының қалың
қабаты кесіледі, яғни жер қыртысына терең денудациялық кескін жасалады.
Пенеплендердiң қасиетiнің айырмашығы оларда мүжiлу қабығы дамиды, кей
жерлерде қалың (жүздеген метр) қабаттардан тұратын жиi латеритті түрi
кездеседі. Бұл мүжілу қабығының қалыптасу кезеңінде климаттың ұзақ уақыт
бойы жылы және ылғалды болғанын білдіреді.
3-сурет. Қазақстандағы пенеплен (Сарыарқа даласы).
Пенеплендер жасын жас шамасына байланысты шекаралар әдісімен білуге
болады. Ол ең жас кескінделген тау жыныстарының қалыптасуынан кейін және ең
көне қалыптасуларға дейінгі оны жабатын уақыт кезеңіне сәйкес келеді.
Мысалы, егер пенеплен қатпарлы палеозой тау жыныстарында жатса, таскөмірді
қоса алғанда, және жоғарғы бор жыныстарымен жабылған болса, онда оның жасы
таскөмірден кейінгі, бірақ көне борға дейінгі, нәтижесінде пермді – ерте
бор болып саналады.
Пенеплендердің жасы сонымен қатар пенеплендерде дамыған желдену
қыртысының жасына да байланысты.
Жердің геологиялық тарихындажер бедерінің тегістелуі мен
пенеплендердің қалыптасуы әр кезеңде әртүрлі аумақта болып отырған. Әрбір
тектоника-магмалық активизациядан (немесе қатпарлану фазасы)кейін –
протерозойлық, каледондық, герциндік, киммерлік – және де орогенез, қандай
да бір ауданда жер бедерінің тау немесе көтерілулері пайда болғаннан кейін
ауданның тегістелуі мен пенепленнің қалыптасуы, яғни оның қирау кезеңі
басталатын. Осылай Шығыс Европа платформасында алғашқы протерозойлық
пенеплен (протопенеплен) пайда болды, дислоцирленген архей-
төменгіпротерозой жыныстарының фундаментін кесіп өтіп және қазіргі кезде
жоғарғы протерозой мен палеозой-мезозой шөгінділерінің астында көмілген.
Кей жерлерде, Балтық пен Украин қалқандарының , сонымен қатар Воронеж
антеклизасы мен кейбір басқа көтерілулер, бұл пенеплен тектоникалық
құбылыстармен жоғары көтерілген, жартылай палеозой шөгінділері
жамылғыларының астынан қазылған және мезозой кезеңінде кешолигоценге дейін
құрылуын жалғастырды. Қазақстанда, Оралда, Тянь-Шаньда, Алтайда
эпигерциндік немесе мезозойлық (дәлірек айтқанда мезозой-ертекайназой)
пенеплен герциндік қатпарланудан кейін кеш палеозойдың соңынан және кещ
олигоценге дейін қалыптасқан (кей жерлерде борға дейін немесе палеогенге
дейін). Азияның солтүстік-шығысында – бұл эпикиммерлік бор –палеогендік
пенеплен. Мезозой жасындағы (бүкіл мезозойды немесе оның жеке кезеңдерін
қамтыған) пенеплендер жер шарындағы барлық басқа құрлықтарында қазіргі жер
бедерінде сақталған. Олардың таулы аудандарда қалыптасуы палеогеннің
аяғында басталған тау мен орогенездердің құрылуына әкелген жаңа
тектоникалық құбылыстардың басталуынан тоқтап қалды. Сондықтан мезозой
пенеплендерін орогеналды, орогенез алдындағы немесе тауқұрылу деп атайды.
Жаңа тектоникалық құбылыстар нәтижесінде мезозой пенеплендері
деформацияға ұшыраған, әртүрлі биіктіктегі арқаларға көтеріліп,әртүрлі
дәрежеде қирады. Сондықтан қазіргі жер бедерінде олардың тек фрагменттері
ғана бар. Олар төбелер мен адырлардың беткейлерінде, кейде суайрықтар
бөліктерінде сақталған, өйткені олар осы жерлердекөп қираған. Жиі бірбиікті
төбелерде (неміс тілінде Gipfelflur6 яғни төбелік деңгей) ғана бір
уақыттарда тегістелу беткейлері болғаны жайлы куәләндырады (13.4а сурет).
Ойпаттарда пенеплендер төмен түсіп кеткен және өте жас құрлықтық
немесе теңіз шөгінділерінің астында көмілген (13.4 сурет). Ойпаттардың
перифериялық бөліктерінде, қатыстырылған көтерулерге , қазіргі кездегі жер
бедерінің енді ғана пайда болып жатқан беткейлерінде сирек көрінеді. Оларды
жауып жатқан шөгінділер шайылып, және беткейлері қазылып жатыр.
Жер бедерінің құрылуының бірнеше циклын куәләндыратын бір облыс
шегінде бірнеше пенеплендер болуы мүмкін. Осылай Солтүстік Тянь-Шаньда
эпигерциндік пенепленнен басқа эпикаледондық пенеплендердің фрагменттері
кездеседі, олар жоғарға девон шөгінділерімен жабылып және тек кескіндерде
жыныстар арасында болып отырады. Бірақ жоғарыда айтылғандай тек
эпигерциндік немесе мезозойлық пенеплен қазіргі жер бедерлерінде сақталған.
Пенеплендер тектоникада үлкен маңызға ие. Олар территорияның
дамуындағы белсенді тектоникалық режимнің платформалық тыныштыққа
ауысукөрсеткіштері болып табылады. Қазіргі пенеплендердің алуан
гипсометриялық жағдайларының фрагменттері жаңа тектоникалық құрылымның
пішінін сипаттайтын, жаңа тектоникалық құбылыстардың амплитудасының
көрсеткіші мен жақсы репері болып табылады. Тянь-Шаньда предорогенді
пенеплендердің фрагменттері адырларда 4-5 км аса биіктіктерде, ал
ойпаттарда жаңа шөгінділердің астында 3-6 км ден аса тереңдікте кездеседі.
Осының негізінде вертикалды амплитуда жаңа тектоникалық құбылыстары мұнда 8-
10 км асады.
Пайдалы қазбаларды іздестіруде пенеплендер үлкен маңызға ие. Жиі
қалыңдығы жүздеген метрге жететін және кейбір пенеплендерде дамыған
латеритті типтегі желдену қыртысы боксит, каолин балшықтары,темір
рудаларымен байланысты. Сонымен, пенеплендер дегеніміз - бұл беткей
тегістелуінің аяқталуындағы бірінші дәрежесі. Олар жер бедерінің төбелі
тілімденген жерлерінің тыныш платформалық режим дамыған аймақтарға ауысу
сатысында тектоникалық құбылыстардың бәсеңдеген немесе тоқтап қалған
жағдайларында үлкен кеңістіктерде ондаған және жүздеген миллион жылдарда
қалыптасқан. Оларға терең денудациялық кескін мен желдену қыртысының дамуы
тән.
Педимент (латыншадан pedamentum - етегі) үстірт беткейінің етегінде
дамыған,түпкі жыныстардан құралған және сынған материалдардың (Ч.Даттон,
В.Мак-Ги, В.Пенк, Л.Кинг, Д.А. Тимофеев және т.б.) үзікті әлсіз қабымен
жабылған, жайпақ ылдилы денудациялық беткей. Пенеплендермен салыстырғанда
педименттер кішкентай кеңістікті алып жатады, қысқа циклде және уақыт
кезеңінде қалыптасады және төменгі дәрежедегі тегістелу беткейі болып
табылады. Олар өздерінің таулы үстірттердің беткейлерінде пайда болған
алғашқы жағдайларына байланысты тауалды тегістелу беткейлері деп аталады.
Педименттер беткейлердің қирау үрдістері мен олардың ақырындап өз
өзіне параллельді шегінуінен қалыптасады. Сонда оның етегінде жайлап
әртүрлі жыныстардан құралғанденудациялық беткей қалыптасып және кеңейеді (4-
сурет).
4-сурет. Педименттің ақырындап дамуы (Г.Ф.Уфимцев бойынша)
1-3 − педимент пайда болатын түпкі тау жыныстары, 4 – шайылып тау етегіне
жиналатын қалдықтар.
Сынған материалдардың беткей бойында орналасуы оның негiздеуiмен
жоғарыда көрсетілгендей, құйылу, опырылу, сырғу, беткейлік шаю, солифлюкция
жолдарымен жүзеге асырылады. Сынған материалдардың ары қарай беткейдің
етегінен қалыптасып келе жатқан педимент бойымен оның шегіне негізінен
уақытша ағындар қызметімен және жоғарыда аталған кейбір үрдістердің
(солифлюкция, делювиалды шаю) қатысуымен және желмен тарайды. Осымен
байланысты педиментті транзит беткейі (тасымалдау, транспортирлеу), ол
материалдарды шегіну беткейінің етегінен жақын базиске дейін – ақырындап
осы материалдар жиналатын өзен, теңіз немесе басқа да төменде орналасқан
беткей, ойпат деп анықтауға болады (13.5 сурет). Физикалық желдену жақсы
дамыған және өсімдіктері жоқ аридті немесе семиаридті облыстарда
педименттер өте айқын қалыптасады. Шегіну жылдамдығы көптеген жағдайларға
байланысты: өсімдіктер жамылғысына, жыныстардың мықтылығына, қосылған
беткейлерге, беткейлік үрдістердің белсенділігіне, климатқа және
беткейлердің тіктігіне және т.б. байланысты. Ол миллиметр бөлігінен 3-4
ммжылына және одан да көп құрайды.
Педименттердің қалыптасуы қазіргі кезде де жалғасып жатқан, Жер
бетінің көптеген бөлігінде активизациялық қозғалыстарға байланысты
тегістелу жойылып, жер бедерінің қазіргі қалыптасуы басталып, жаңа
тектоникалық дәуірдің басталуына жатады. Педименттер эрозиялық-денудациялық
циклдердің аяқталу деңгейі үрдістерінің жер бедерінің сатысы қалыптасқан
таулы үстірттерде де, платформалық үстірттер де өрбиді. Жер бедері сатысы
тектоникалық қозғалыстардың белсенді шығу дәуірінде аумақтың эрозиялық
тілімденген сатысында беткейлік-ойылудан және баурайға негізделіп жатқан
тегістелу беткейінен (педимент) құралады. Соңғысы көтерілулер әлсіреп және
тоқтаған дәуірдеойылулар жойылған сатыда қалыптасады. Бұл уақытта бүйірлік
эрозия үрдістерінен баурайлардың шегінуі мен өзен аңғарларының кеңеюі
негізгі маңызға ие болады. Бірнеше рет эрозиялық-денудациялық циклдердің
көтеріліп-тілімденіп және тегістелуімен ырғақты алмасу сатысы үстірттер мен
жоталардың баурайларында бірнеше баспалдақтардың пайда болуына әкеп соғады.
Жер бедерінің мұндай баспалдақтарын (немесе этаждар, немесе қабаттылық)
өткен жүз жылдықтың 20 жылдары В.Пенк тауалды баспалдақтар деп атады.
Күшті көтерілулер олардың уақытша әлсіреуі мен тоқтауынан тектоникалық
құбылыстардың тұрақсыздығынан қалыптасады деп түсіндіріледі. Сонымен қатар
денудациялық үрдістердің белсенділігі климатқа да байланысты.
Тянь-Шань жоталарының біріндегі баурайларының баспалдақты жер
бедерінің қалыптасуын қарастырайық.
Тянь-Шань таулары қалыптасып басталуы платформалық дамудың ұзақ
дәуірінен (мезозой-ерте кайнозой) кейін, пенеплен қалыптасуымен ақталған.
Жер қыртысының дифференцирленген горизонтальды және вертикалды
қозғалыстарының нәтижесінде кешкайнозойлық таутүзілу (жаңа) дәуірінің
басында орогеналды пенеплен деформациаланған еді. Алғашқы үстірттер мен
олармен бірге ойпаттар да түзілді. Осы тектоникалық құбылыстардың белсенді
сатысында үстірттердің эрозиялық тілімденуі, су ағындарының оюы мен сынық
материалдардың ойпаттарға көшуі басталды да аккумулятивті жазықтар пайда
бола бастады. Тектоникалық құбылыстардың әлсіреген келесі сатыларда
көтеріліп тілімденген массивтерде тереңдік емес су ағындарының бүйірлік
эрозиясы үлкен маңызға ие болды да,өзен аңғарлары кеңейіп, баурайлардың
қирауы мен шегінуі басталды. Аккумулятивті жазықтың үстіне денудациялық бет-
педимент өрби бастады, осы жерде шегінген баурайдан сынған материалдар
сопряженную ойпатқа жылжып, транспортирленді. Осылайша полигенетикалық
тегістелу беткейі қалыптасты, ол денудациялық бөлік - педимент (1) пен
онымен тілімденген аккумулятивті жазықтан құралады (1 а). Осы жазықты
құрайтын шөгінділер төменгі жағындағы тау жыныстарымен салыстырғанда беткі
жоғарыда орналасқан тау жыныстарына қарағанда ірі (олар кесу сатысында
шөккен), яғни соңғысы тегістелу сатысында щөккен.
Жер бедері дамуының жаңа циклі тектоникалық құбылыстардың
белсенділігі мен контурлары кеңейген үстірттердің ары қарай өсуінен
басталып, тереңдік эрозиясының белсенділігі мен ойпатқа тау жыныстарының
көшуі бірге журді. Алдыңғы пайда болған педимент көтеріліп, еңкістік пайда
болып, және де біріншіден эрозиялық үрдістермен, сосын экзогендік
үрдістермен қирай бастады. Сонымен ойпатқа шығарылған жаңа сынық
шөгінділер кешені бұрынғыларды жауып, алдыңғы қалыптасқан педименттен
бөлініп алынып, ертеде онымен кездескен аккумуляциялық бет. Келесі
әлсіреген тектоникалық құбылыстардан жаңа базиске – жаңа аккумулятивті
беткейге (2а) - жаңа педимент жасалып және жаңа полигенетикалық тегістелу
беткейі қалыптасты (2-2а). Мұндай жер бедері дамуындағы циклділік ары қарай
да жалғаса берді, және өсіп келе жатқан үстірттердіңбаурайларында циклды
сатылар пайда болды, олар ойылған баурайлар мен оларға жататын педименттер,
ал ойпаттарда коррелятивті кешенді шөгінділер шоғырланған. Осыдан
ойпаттарда көмілген коррелятивті кешенді сынған шөгінділерден ерте
эрозиялық-денудациялық баспалдақтар мейлінше бөліне берді. Сондықтан ең
ежелгі және бәрінен жоғары орналасқан баспалдақтар ойпаттарда ең төменгіге
сәйкес келді, астында көлбеу жатқан кескін жасағанда көмілген кешенді
шөгінділер. Бұл құбылыс тұлғалық қайшылар деп аталған (Г.Ф. Мирчинк, Н.П.
Костенко). Ойпатты құрайтын шөгінділер ,негізінен әдетте айқын
стратификацияланады: свиталар жастарына қарай әр жастағы болып бөлінеді,
сондай-ақ свиталардың төменгі бөлігі ір, ал жоғарғылары анағұрлым жіңішке.
Ұқсас жағдайда циклдік эрозиялық-денудациялық баспалдақтар, немесе
циклді кескіндер барлық таулы аймақтарда жоталар баурайларында, сонымен
қатар платформалық үстірттерде қалыптасып дамиды. Баспалдақтардың саны
эрозиялық-денудациялық циклдің санына сәйкес келеді. Баспалдақтардың
коррелятивті кешенді шөгінділердің қарым-қатынасы ойпаттарға (иірімдерге),
өзен аңғарлары немесе теңіздерге (мысалы, Кавказ жағалауының батсы мен
шығысында ) көшкен, олардың жасы әдетте биостратиграфиялық әдіспен ғана
анықталады, және де оларға сәйкес келетін баспалдақтардың жасында анықтауға
мүмкіндік береді, сонымен қатар педименттердің де жасын анықтауға
болады.бір педименттің басқаларынан жоғарылауы немесециклдік кескіннің
кеңдігі таулы аудандарда жүздеген метрге жетеді, ал платформалық
үстірттерде алғашқы ондаған метрді құрайды.
Педименттердің қалыптасуы тіпті олардың көтерілген кезінде де жалғаса
береді, олармен байланысқан баурайлар өздеріне өздері мардымсыз параллельді
қирап шегіне береді. Және де ең жас және гипсометриялық ең төмен педимент,
кеңейіп, ең ежелгі және жоғарыда орналасқандарды қирата береді.
Ежелгі педименттердің тілімденуі әлсіз ал сақталуы жағынан
салыстырсақ жас педименттерге қарағанда төмен, өйткені олар ұзақ уақыт бойы
экзогенді үрдістердің қирау құбылыстарына ұшырайды. Нәтижесінде баурайларда
тек бір биіктікті, тығыздалған немесе жіңішке еңістеу айдартәріздес
суайрықтар қалады олар ең ежелгі реликтілі кең тауалды тегістелу беткейі
немесе педимент болып табылады.
Мұндай реликтілер бұрынғы тауалды беткейлер енді педимент деп
аталмайды, олар эрозиялық-денудациялық беткейлер деп аталады. Таулы
аудандарда мұндай тауалды беткейлерді орогенді тегістелу беткейлері деп
атайды, өйткені олар тау құралу немесе орогенез үрдістеріннен пайда болады.
Платформалық үстірттер мен таулардың баурайларындағы циклдік
ойылулардың ерекшеленуі жаңа тектоника мен геоморфологияны зерттеудеүлкен
маңызға ие. Бір беткейдің екіншісінен жоғарылауы негізінен тереңдік
кескінді көрсетеді, олар беткейлердің қалыптасуын бөліп көрсетеді.мұндай
кескіндердің тереңдігі жалпы алған жағдайлардатектоникалық көтерілулердің
амплитудасынан тура пропорционалды цикл сатысына сәйкес келеді. Орогенді
тегістелу беткейлерінің- педименттердің - жасын біле отырып, сол немесе
басқа да циклдердің орташа көтерілу жылдамдығын білуге болады.
Кескіндердің циклдер саны немесе эрозиялық-денудациялық сатылар,
әртүрлі жоталар мен үстірттер баурайларында алуан түрлі болады, бұл жер
бедері пішіндерінің қалыптасу уақыты мен соңғыларының әртүлі жастарын
көрсетеді. Егер жота немесе үстірт жаңа тектоникалық дәуірден басталып
дамыса, яғни олигоценнен, онда оның баурайларында эрозиялық-денудациялық
беткейлер - педименттердің бұрынға фрагменттері - миоценнен төрттік дәуірге
дейін максималды мөлшерде дамыған.
Әртүрлі жоталар мен үстірттердегі бір жастағы беткейлер алуан түрлі
биіктікте кездеседі, бұдан біз көтерілудің амплитудасы мен жылдамдығы
әртүрлі болғанын көреміз. Осы мәселеге байланысты бір жотаның немесе
үстірттің әртүрлі баурайында олар әртүрлі гипсометриялық жағдайда және
әртүрлі еңістікке ие болады.
Жер бедері тегістелу беткейінің картасы, осы немесе басқа беткейдің
қалыптасуынан кейін өткен уақытта пайда болған тектоникалық құрылымдардың
көтерілуін көрсететін, олардың тегіс бір биіктік бойы сызықпен жүргізіледі
(изогипстер мен изобазамен). Сонымен пенеплендер мен педиплендер және басқа
да эрозиялық-денудациялық тегістелу беткейлері шөгінді тау жыныстарының
кескіндерінде аналогиялық анықталған стратиграфиялық деңгейде өзіндік
реперлі беткейлер болып табылады. Олар тектоникалық құрылым мен жер
бедерінің дамуындағы әр дәуірдегі жаңа тектоникалық құбылыстардың уақытында
олардың жылдамдығы мен амплитудасы жайында маңызды ақпарат береді.
5-сурет. Террасылық беткейлі педименттің құрылымы
1 – педимент; 2 – түпкі жыныстар; 3 – террасалық аллювий; 4 – педимент
бойымен сырғитын сынықты материалдар; 5 – еғңстің шегінуі.
Педименттер, әсіресе төрттік жоталар мен үстірттердің баурайларының
етегінде ғана қалыптаспайды, сонымен қатар таулы және жазықтағы өзен
арналарында қалыптасады да, олар терраса беткейлерінде дамығандықтан
аңғарлық деп аталады. Террасалық беткей бұзылып және ақырындап өзіне
параллельді шегінеді де денудациялық беткей жасап, және ол баурай жағына
террасаның алдында қалыптасқан аккумуляциялық беткейін түзейді (5-сурет).
Баурайға сүйенген террасаның жасына қарай онымен тілімденген
педименттің жасы анықталады. Ол мүмкін ерте, орта және кеш плейстоценді
және голоценді, қазіргі заманғы жаймалар беткейінде өңделеді. Аңғарлы
педименттер 30-40 тен 70-80-қа дейін еңіс және ені бірнеше ондаған метрге
дейін жетеді. Аңғарлы педименттер педименттермен түйіседі, олар таулардың
баурайларында , биік жерлерде, ойпаттарда дамыған.
Сол себепті көтерілу үдерісі кезінде педименттер таулы және
платформалы облыстарда пайда болады. Пенеплендерге қарағанда педименттер
қазіргі уақытта қалыптасуда. Педименттердің қалыптасуындағы денудацияның
қиылымы пенеплендергеқарағанда аздау болады. Педименттердегі желдену
тамырлары болмайды.
6-сурет. Оңтүстік Қазақстан облысының геоморфологиялық картасы
Педиплен (латын pedamentum - етек, ағылшын – plain - ойпат) — ертеде
таулы-қыратты бедердің орнында болған педименттердің бір-бірімен қосылуы
нәтижесінде қалыптасқан сәл еңіс, түгелдей денудацияға ұшыраған жазық;
бірнеше педимент (қатты түп жыныстардан қалыптасқан) өңірлерден құралатын
тау етегіндегі жазық; таулы алаптың көтерілу жағдайында эрозия мен
денудацияның тау етегі шеттерін қазып отыруы арқылы пайда болған тау алды
жазықтық.
Бұл жазықтың бетінде алғашқы жоғары деңгейде қалған құламалы беткейлі
оқшау таулар көтеріліп тұрады. Олар қазіргі жазықтың 10%-ын ғана қамтиды.
Педиплен тым континенттік аридтік және семиаридтік климатты аймақтарға
(мысалы, Африканың шөлдері мен саванналарына) тән.
Педиплен құрлықтың шұғыл климат жағдайында физикалық үгілу (опырылым,
сусыманың қалыптасуы) және нөсер жаңбырдың ағын суы, т.б. эрозия процестер
нәтижесінде тау жыныстары беткейден етекке қарай ысырылып, таралуынан
қалыптасады. Беті борпылдақ жыныстар қабатымен жабылған түп жыныстар жер
бетіне шығып жатады; кейде мүжілген тау жұрнақтары түрінде болады. Педиплен
Қазақстанда Мұғалжар, Доңызтау аумактарында кездеседі.
Ағылшын геоморфологы Кинг педипленді пенепленге қарсы қояды, өйткені
пенеплендену (тегістелу) жер бетінің бір уақытта жоғары жақтан тозуынан
болады да, ал педиплен беткейлердің параллельді шегінуі жағдайында өсіп
отырады. Әлсіз тектоникалық қозғалыстар байқалатын платформаларда және
жартастардың баурайында қалыптасатын педименттердің дамуы байқалады, олар
тауларға қарағанда аз тілімденіп, жақсы сақталады. Біртіндеп кеңейіп,
педиплен деп аталатын кең беткей пайда болады. Алғашында олар Л,Кингпен
зерттелген. Олар Африканың ежелгі платформаларында, Аустралия мен Оңтүстік
Америкада кеңінен дамыған. Бұл сатылы денудациялық ойпаттарда аралды түрде
сақталған. Мұндай тектоникалық кертпештер қалдықты педипленнің қалыптасуына
әкеледі, олар Африкада байқалады. Онда юра, бор және палеоген педиплендері
бар.
Педиплендердің қалыптасуықазіргі уақытта да жалғасуда. Шығыс-Еуропа
платформасындағы педиплендерге кең суайырықтар беткейі жатады.
Жалпы педиплендер – бұл аяқталмаған түзетілу болып саналады. Олар
денудациялық ойпаттар түрінде таралып, педименттердің кеңейіп бірігуінен
дамиды.
Эрозиялық – денудциялық тегіс беткейлер. Бұл атауға қираған
педименттерден басқа жоғарыда аталғандардың ешқайсысы жатпайды. Бұл тегіс
беткейлер жабық биіктеулерде қалыптасады. Оның жасы да әр түрлі. Оларға
теңіздік абразиялық немесе аккумуляциялық беткейлер жатады. Олардың бәрі
баяу көтерілудің әсерінен денудация мен қиылысады да, нәтижесінде әлсіз
көрінетін жыныстар қабаты пайда болады. Кейбір абразиялық беткейлер
түйінделеді немесе аккумуляциялық беткейлермен бірігеді.
Платформалық жағдайда көптеген беткейлер жамылғылармен жабылған
(лесс, сақ сазымен). Мұндай беткейлердің жасы кеш палеогеннен (олигоцен)
плиоценге дейін жетеді.
Ежелгі тегістелу беттерін зерттеу әдістері.
Теңіз террасаларының биіктік белгілерін зерттеу тек теңіз жағалау
белдемдері ауқымындағы жер бетінің жаңадан жеформацияға ұшырауы жайлы
тұжырымдарды пайымдауға мүмкіндік береді. Сондай-ақ, өзен террасаларын
зерттеу өзен аңғарлары аумағының неотектоникалық қозғалыстары туралы
мәліметтер береді. Ал, тегістелу беттері жалпы суайрық кеңістіктерінің
қозғалыстары мен деформацияларын белгілеу үшін негізі ренерлер болып
табылады. Егер өзен террасаларының көнелігі көбінесе төрттік кезеңінің әр
бөлімдемелеріне сай келсе, тегістелу беттерінің көнелігі біршама ертерек
кезеңдерге, атап айтсақ, плиоценге немесе миоцен кезеңіне (Кавказ, Қырым,
Карпат таулары), палеогенге (Орыс тақтасы), бор кезеңіне (Орал тауы, Орта
Азия таулары), тіпті юра кезеңіне (Оңтүстік Африка, Орта Сібір таулы
қыраты) сәйкеседі. Тегістелу беттерін зерттеу әдісі құрлықтағы аймақтардың
кайназой және мезозой дәуіріндегі тектоникалық қозғалыстарды қалпына
келтіруге көмектесетін бірден-бір әдіс болып табылады.
Ең алғашқы тегістелу беттер мәселесін В.Дэвис көтерген. Тегістелу
беттің соңғы кезеңін – пенепленнің қалыптасуын В.Дэвис эрозиялық
циклдарының дамуымен байланыстырған. Жер қыртысының әр бөлігінің ең алдымен
биіктеп, жоғары көтерілуінен таулар пайда болуын және одан кейін бірқалыпты
төмендеуіне сәйкес жазыққа айналуын В.Дэвис географиялық цикл деп атаған.
Оның айтуы бойынша әр цикл бір пішіндерінен екіншісіне жүйелі түрде алмасып
тұрады. Бұл ауысымның ерте кезеңін В.Дэвис жастық кезеңі, орта кезеңін –
қалыптасқан толысулық кезеңі, ал соңғысын шөгу кезеңі деп атаған. Соңғы
кезеңді автор пенеплен деп атап кеткен.
В.Пенк жер бедерінің кескіні бойынша жер қыртысы қозғалысын сипаттау
үшін тектоникалық қозғалыстар және денудация арасындағы қарым-қатынас
әрекеті нәтижесінде қалыптасқан тау беткейлерінің дамуын толық қарастырды.
Ол тегістелу беттерінің қалыптасуын өсіп келе жатқан ауқымды көтерілімнің
етегіндегі денудациялық жергілікті базисінен басталған беткейлердің бір-
бірінен параллель кейін шегінуімен түсіндірді. Нәтижесінде тау бөктерінде
стаылы тәрізді баспалдақтар түзіледі. Л.Кинг В.Пенктің тұжырымдамасын
Оңтүстік Африканың жазықтары мен тауларына қолданып, таулар мен қыраттардың
беткейлерінде қалыптасқан сәл еңісті келген жазықтарды педимент деген
атаумен, ал педименттердің бір-бірімен қосылуы нәтижесінде қалыптасқан кең
және сәл еңісті келген денудациялық жазықтарды педиплен деп атаған. Бұл
жазықтың бетінде таулы қалдықтар оқшау таулар түрінде көрініс береді.
Морфологиялық тұрғыдан таулы аймақтарда көне пенеплен беттерінің
өалдыөтары горизанталь түрінде немесе біршама деформацияға ұшыраған тау
өлкелердің шет жағына қарай сәл еңісті келген және осы өлкелердің қатпарлы
құрылымдарын шайып тегістелген, теңіз деңгейінен бірнеше километр
биіктіктерге көтерілген таулы өңірлердегі бел-белесті келген қыратты
жазықтар түрінде көрініс береді.
Әдетте таулыөңірде мұндай тегістелген жазықтардың бірнешеуін көруге
болады. А.Пенктің пікірі бойынша, дөңесті көтерілген таулы өлкелерде
тегістелу беттері құрлық ішіндегі теңіз және өзен террасаларының жоғарғы
жалғасы болып табылады. Олар таулы аймақтарда жоғарыда айтылғандай, әр
деңгейдегі саты тәрізді бедерді түзеді. Ең биік және ең ежелгі тегістелу
беттер тау жоталарының ортаңғы бөлігін алып, көбіне оның суайрығын қамтиды
және жотаның бір беткейінен екіншісіне ауысып отырады. Көп жағдайларда әр
деңгейде орналасқан тегістелу беттер соңғы кезеңдеріндегі қарқынды
эрозиялық тілімдену әсерінен бұзылған, сол себептен біз көбіне денудациялық
беттердің жеке қалдықтарын ғана көреміз. Тегістелу беттер таулы өлкелердің
қарқынды тілімденген беткейлерімен және біршама биік жеке суайрық шыңдармен
айқын ерекшеленеді.
Қарастырылған беттердің көп бөлігін көмкеріп жатқан шөгінділердің
көнелігіне сай емес, бірақ кейбір жерлерде көбінесе аллювийлік, көлдік, ал
кейбір жағдайларда теңіздік шөгінділер түрінде сақталып қалған. Бұл
шөгінділер тегістелу беттің түзілу жағдайлары мен көнелігін анықтауда өте
маңызды.
Қазіргі кезде көптеген тегістелу беттерінің гипсометрлік деңгейі
олардың алғашқы кезінде пайда болған гипсометрлік жағдайымен салыстырғанда
түбегейлі өзгерген. Олар алғашында теңіз немесе көл алаптарының жағалаулық
сызықтарынан еңістене көтеріледі де, көп жағдайларда үстінен сәл шайылған
ежелгі еңісті аллювийлік жазықтар түрінде көрініс берген. Олардың
қалыптасуында маңызды рөлді аймақтың тектоникалық көтерілімнің
беткейлерінен төмен ығысқан бойлық өзендер атқарады. Басқа жағдайларда
тегістелу беттері өздерінің генезисі жағынан саяз сулық теңіз шөгіндерінің
біршама жұқа жамылғысымен көмкерілген суасты абразиялық және абразиялық-
аккумуляциялық жазықтардан тұрады. Мұндай жамылғылардың қалдықтарын Орта
Азиядағы Қаратау жотасында көруге болады, бұл жерде оның көнелігі бор
кезеңіне сәйкес келсе, Кіші Кавказдың солтүстік беткейлерінде оның көнелігі
орта және жоғарғы миоцен. Көп жағдайда тегістелу беттердің жоғарғы
бөлігінің генезисі эрозиялық болады, ал төменгі жақтары – абразиялық немесе
абразиялық-аккумуляциялық, яғни Ю.А.Мещеряковтың ( 1965) пікірі бойынша
полигенетикалық болып саналады.
Сөйтіп, эрозиялық және абразия процестері тегістелу беттерінің
қалыптасуында негізгі рөл атқарады. Сонымен қатар, денудациялық жазықтардың
қалыптасуында басқа да денудациялық процестер, яғни гравитациялық
құбылыстар, алаңдық шаю және т.б. денудациялық процестер айтарлықтай рөл
атқарады. Абразиялық немесе бүйірлік эрозияның тегістелу әрекеті тегістелу
бетінің қалыптасуына жеткілікті масштабта болу үшін жоғары бағытталған
тектоникалық және денудациялық процестер арасындағы тепе-теңдік ұзақ уақыт
сақталуы тиіс. Тектоникалық көтерілімдер мен денудациялық процестер
арасындағы мұндай тепе-теңдік жағдайлар платформалық аймақтарда ұзақ уақыт
бойы сақталады; олардың тектоникалық қозғалыстар әсерінен күрделене түсуі
сирек құбылыс. Мұндай, гипсометрлік төмен деңгейде жатқан және көбінесе
қалың үгілу қабығымен көмкерілген біршама ауқымды денудациялық беттер
платформалық өңірлерде жиі кездеседі. Осындай 4 тегістелу беттер Орыс
тақтасының әр деңгейінде кездеседі, солардың ішіндегіең ежелгісі бор
кезеңіне, ал ең жасы плиоцен кезеңінде қалыптасқан. Аса ауқымды тегістелу
беттері Оңтүстік Африка мен Оңтүстік Америкада табылған, олардың ең
ежелгілерінің көнелігі юра кезеңіне сәйкес келеді.
Альпі тауларынан Копетдагқа дейінгі Еуразияның жас таулы өңірлерінде
жасы миоценнен бастап ерте плейстоценге дейінгі аралықта ауытқып отыратын 2-
3-тен 5-6-ға дейін тегістелу беттер анықталған. Олардың ең ежелгілері
қазіргі кезде 5 км биіктікке дейін көтеріліп, таулы аймақтардың суайрық
бөліктерін алып жатыр.
Тегістелу беттері сатыларының түзілуі жоғары бағытталған
тектоникалық қозғалыстардың мерзім-мерзім жаңаруына байланысты. Мұндай
тектоникалық көтерілімдер шектес алаптарда, яғни төмендеу жатқан алқаптан
таралатын кері тереңдік эрозияны қоздырады. Бастапқыда тереңдік эрозия,
кейін бүйірлік эрозия, одан кейін беткейлеодің кері шегінуімен қоса алаңдық
шаю, ал кейде абразия бұрын пайда болған тегістелу бетін жойып, біршама
төмен деңгеде жаңасын түзеді. Бірақ, бұл процесс әдетте соңына дейін
жетпейді, ол тектоникалық көтерілімінің жаңа фазасына бейімделе үзіледі де
нәтижесінде таулы немесе платформа өңірлерінің шеткі жағында біршама жас
денудациялық беттермен жиектеледі, ал орталық бөлігінде ежелгі денудациялық
қалдықтардың ең ежелгілері сақталады. Осылайша, тегістелу беттерінің тұтас
сериясы пайда болады. Ақырында, жоғары көтерілген тектоникалық
қозғалыстардың қарқындылығы мен жиілігі мейлінше арта түскенге дейін, ал
тектоникалық тыныштық мерзімі әбден қысқарға дейін, сол мезеттен бастап
өзен аңғарларының қарқынды тереңдік эрозия жүзеге асады да, ал бүйірлік
эрозиясы соңғыларының шегінде террасалық беттердің қалыптасуымен ғана
шектеледі.
Тегістелу беттері бастапқыда белгілі биіктікте түзілгендіктен,
олардың орташа деңгейі горизонталь деңгейге жақын, ал қазіргі денудациялық
беттердің абсолюттік биіктігі қарастырған беттің түзілген уақытын анықтауға
және өлкенің тектоникалық көтерілімнің жалпы амплитудасын бағалауға
мүмкіндік береді. Сондай-ақ мұндай зерттеулер нәтижесінде ек көршілес
жатқан тегістелу беттерінің арасындағы биіктік белгілер айырмашылығының
амплитудасын ажыратуға болады.
Кейде дөңесті тәрізді көтерілген тегістелу беттер жаңарылған
тектоникалық жарылымдар бойымен күрделеніп дөңесті – жақпарлы сипатты
құрылымдарға ие болуы ықтимал. Осындай тектоникалық жарылымдар бойымен әр
деңгейге иіліп көтерілген және жеке жеке блоктарға бөлінген неотектоникалық
құрылымдарды көптеген таулы алқаптарда кездестіруге болады.
Тегістелу беті қалыптасуының бастамасы бетпен кескінделген қабаттар
көнелігімен, ал жоғарғы шегі – оның үстіне жатқан шөгінділерге кіріккен
фауна қалдықтарының көнелігімен анықталады. Өкінішке орай, тегістелу
бетінде көнелігі нақты белгіленетін теңіздік шөгінділер сирек ұшырасады,
кейде олардың орнында теңіз шөгінділерімен тұтасып келетін аллювийлік
шөгінділер байқалады. Көп жағдайларда тегістелу беттердің үстінде қандай да
бір шөгінділер тысы қалмайды, онда беттердің көнелігін қысқартып отырған
тау аймағының түзілу уақытына синхронды (бір мезгілде) көршілес жатқан
ойысының шөгінді түзілімдерінің қимасын талдау арқылы анықтайды.
Сәйкесті (корелят) шөгінділер деп аталатын шөгінділер қимасында әр
жекелеген тегістелу беттерінің түзілу кезеңіне өзінің майда және ұсақ
бөлшекті материалымен сипатталатын, яғни көбінесе сазды немесе органогендік-
хемогендік құрамымен, біршама тұрақты сақталған болымсыз қалыңдығымен
ерекшеленетін шөгінділер қабаты немесе шөгінділер бумасы сәйкес келеді. Ал,
тектоникалық көтерілімдердің жандануы мен өзен торының тілімденуі
өңірлеріндегі сәйкесті корелятты шөгінділер ірі сынықты құрамымен және
айтарлықтай өзгермелі қалыңдығымен сипатталады. Мұндай аралық қабаттарда
тегістелу бетінің үстінде, олардың ұзақ уақыт бойы түзілу кезінде
қалыптасқан үгілу қабығының қайта шайылу элементтерін байқауға болады
(мысалы, мезозой дәуірінде Орал тауында, палеоген кезеңінде орталық
Қазақстанда). Үгілу қабығының топырақ және өсімдік жамылғысының типі әр
жастағы тегістелу беттерін ажырататын негізгі белгілерінің бірі болып
табылады және бұл олардың пайда болған уақытындағы климат жағдайына
байланысты. Айта кететін бір жайт, Е.Е.Милановский (1960) Эльбрус тауының
беткейлерінде, 3,75 км биіктікте плиоцен кезеңінің эффузиялық және мұздық
түзілімдерінің астынан тек қана ыстық климат жағдайларында және осы
аймақтың гипсометрлік төмен орналасу деігейінде ғана пайда болған көміліп
қалған үгілу қабығының қалдықтарын тапқан.
Сонымен, тегістелу беттер зерттеуінің неотектоникалық мағынасы
морфологиялық қимларды құрастыру барысында әр деңгейге көтерілген көне
пенеплен қалдықтарының бетін қоса отырып, құрлық ішіндегі жаңа тектоникалық
қозғалыстарға байланысты қатпарлы және үзілмелі дислокациялардың сипаты мен
амплитудасы жөнінде алғашқы мәліметтерді алуға болады. Тегістелу беттерді
және олармен байланысты денудациялық-эрозиялық тілімденуін саралау, жаңа
құрылымдық элементтерінің жалпы дамуымен қатар, сондай-ақ сол дамуының жеке
кезеңдерін анықтауға мүмкіншілік туғызады.
Қорытындылай келе, тегістелу беттерді зерттеу, бұл эпиплатформалық
орогендер құрылымын зерттеудің негізгі әдісі болып табылады (В.Е.Хаин,
1973).
Платформалық (кейде қозғалмалы) аймақтарды зерттеу кезінде олардың
денудацияға төзімді тау жыныстардың горизонталь жатқан (мәселен, Сібір
платформасының трапптары, Үстірт жазығының сарматтық әктастары)
қабаттарымен көмкерген құрылымдық-денудациялық беттерімен шатастырмау
керек. Сауыт рөлін атқаратын мұндай қабаттар тегістелу беттеріне кері
қатынас ретпен орналасады, олардың ең жастары ең биік гипсометрлік деңгейде
болады. Мұнда горизонталь бағытта жатқан тау өлкелерінде, денудациялық
процестер тұрақты қабаттарға жеткен кезде бәсеңдейді де ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Жер бедерінің дамуындағы циклділік
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Тегістелу беттері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .
1. Тегістелу беттеріне жалпы сипаттама ... ... ... ... ... ... ... .
2. Тегістелу беттерінің типтері және олардың жасы ... ...
3. Ежелгі тегістелу беттерін зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ...
4. Геоморфология мен геологиядағы тегістелу беттерінің мағынасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
5. Материктердегі қазіргі жер бедерінің жалпы эволюциясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
2. Жер қыртысының тарихи дамуындағы негізгі сипаттар ... .
1. Жер қыртысының дамуына әсер ететін негізгі факторлар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..
2. Иридийлік аномалия импактылық гипотезасы ... ... ...
3. Жер бедерін зерттеудегі жалпы ұстаным материалистік философияның
диалектикалық әдісі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Литосфераның беткі қабаты көптеген үрдістердің ықпалында болады.
Мұнда температураның өзгеруі, жел, атмосфералық қысым мен жауын-шашын, жер
асты және жер беті мулары, тірі организмдер дамиды. Осы үрдістердің негізгі
энергия көзі Күннің сәулелі энергиясы болып табылады да экзогендік үрдістер
деп аталады, яғни энергия көзі Жерден тыс.
Экзогендік үрдістермен қатар дамуы мен қалыптасуы Жердің ішкі жылуы
мен химиялық энергиясына тәуелді болатын үрдістер де кездеседі. Олар:
жанартаулық үрдістер, жер сілкіну, эпейрогенетикалық, дислокациялық
қозғалыстар, ғасырлық тербелмелі, баяу қозғалыстар – олардың барлығы
эндогендік үрдістердеп аталады, энергия көзі Жер қойнауынан келеді.
Бедер – эндогендік және экзогендік процестердің өзара қарым-қатынас
әрекетінен қалыптасқан құрлық беті және мұхит түбі пішіндерінің жиынтығы.
Қысқаша айтқанда, бедер – жер беті пішіндерінің жиынтығы.
Бедер жеке пішіндерден, ал пішіндер элементтерден құралады. Бедер
элементтері – жер бетінің жай категориясы, мысалы, жеке беткейлер, шыңдар,
төбешіктің етегі және т.б. Бірнеше бедер элементтері бедер пішіндерін
құрайды. Бедер пішіндері – биіктігі немесе тереңдігі, ұзындығы немесе
ендігі бар жер бетінің көлемді табиғи құрылысы.
Циклділік (грек тілінен аударғанда kyklos - шеңбер, айналым) - алмасу
сатыларының заңдалақтары жүретін, қандай да бір құбылыстың дамуы: бастапқы
(туу) максималды дамуы, сосын құлдырауы және қайтадан алғашқы кейпіне
жақын келу.
Ырғақтылық - қандай да бір құбылыстың, жағдайдың, үрдіс сатысының
қайталану заңдылығы. Ырғақ екі немесе бірнеше мүшелерден тұруы мүмкін,
мысалы: көтерілу-майысу, немесе ою -аккумуляция - тепе-теңдік және т.б.
Кезеңділік - қандай да бір жағдайдың (циклдер, ырғақтар, сатылар
т.б.) уақыт немесе аралықта қайталануы. Кеңістік пен уақытта мерзімділік
пен қайталану құбылыстары әлемінің негізгі қасиеті - деп Күн активті циклі
мен көптеген биосфера құбылыстарының арасындағы тәуелділікті орнатқан
белгілі орыс ғалымы А.Л. Чижевский жазған.
ЖЕР БЕДЕРІНІҢ ДАМУЫНДАҒЫ ЦИКЛДІЛІК
Экзогендік жер бедерлерінің көптеген пішіндері өзінің циклді және
ырғақты дамуында бәрінен бұрын климаттың өзгеруіне байланысты байқалады.
Мысалы, төрттік дәуірі бойы қалыптасқан өзен аңғарлары бірқатар қайталанған
эрозиялық-аккумулятивті циклдерден тұрады. Мұздықты жер бедері дамуында
дүркін-дүркін климаттың сууы байқалады. Сонымен қатар, таулы аймақтар мен
жазық жерлерде дамыған соңғы көріністер тек әржастағы кешенді мұздықты
және сулы-мұздықты жер бедері пішіндері емес, бірақ ырғақты құрылуда
террасалар мен суайрықтар топырақты - сары топырақты жамылғы, мұнда сары
топырақтар (суық дәуір шөгінділері) топырақтармен (жылы дәуірдегі
қалыптасулар) алмасады. Төрттік кезеңдегі мұздықты жағдайлар ырғақтығы
теңіздің жағалау сызығының пайда болуын байқататын төрттік дәуірде мұхиттар
мен теңіз деңгейлерінің өзгеруіне мұздықты жағдайлардың ырғақтығына әсер
етті.
Сонымен бiрге, тектоникалық қозғалыстардың өз әсер етуiнде құрылым
ғана емес, жер бедер құрастыруда қайтарған әртүрлi дәрежелердің циклдiк
және ырғақтығы орнатылған.
Жер бетiнiң қалыптасу барысында геологиялық тарихы келбетін үздiксiз
өзгертіп отырды. Аккумулятивті немесе денудациялық жазықтардың орнына
таулар пайда болып және олар биіктей берген, сосын олар қирап, жоғалатын да
қайта тегістелген жазық кеңістіктерге айналған. Соңғылардың орнына қайта
көтерілулер мен таулар пайда болған. Бұл жағдайлар белсенді тектоникалық
құбылыстар дәуірінің таутүзілуге әкеп соғуынан кейін кайта салыстырмалы
тыныштық дәуіріне ауысып, экзогендік процестердің әсерінен таулар түгелімен
қирап, жер беті толығымен тегістеліп, шұңқырланып және қайтадан теңіз
шөгінділерінің аренасына айналып отырған. Мұндай ауысу процестері жер
бедері түзілуінің Жер дамуындағы геологиялық және тектоникалық ірі және
ұзақ уақытын (кезеңділік) - тектоно-магмалық циклды сипаттайды, бұл цикл
барысында негізінен геологиялық, тектоникалық жағдайлар және жер бедері
құрылуының жағдайлары ауысады. Сонымен, тектоникалық процестердің
циклділігі мен оқиғаларды анықтайды және жер бедері түзуші процестердің
циклділігі. Бұл геологиялық құрылым мен жер бедері бір-бірімен байланысты
екенін көрсетеді және циклділік эндогендік процестергеде, экзогендік
процестерге де тән.
ХХ ғасырдың басында-ақ В. Дэвис адам өмірін жер бедері дамуындағы
циклділігін тұлғалық түрде салыстырып, жер бедерінің дамуындағы
ірімасштабты циклділік пен сатылылығын көрнекті көрсеткен. Бір циклдың
ішінде мынадай сатыларды белгіледі: балалық шақ және жастық шақ- жер
бедерінің пайда болуы мен қалыптаса бастауы, балғындық немесе жастық - жер
бедері интенсивті қалыптасады (таулар мен көтерілулер өседі де,
мүшеленеді), ер жету - жер бедері өзінің дамуындағы жоғарғы деңгейге жетуі
(биіктігі мен мүшелену тереңдіктері), кәрілік пен қартаю - таулардың
қирауы, олардың орнында тегістелген жазықтардың пайда болуы.
Бұл үрдіс жер бедері пішіндерінің жас әлсіз ыдыраулардан ержеткеніне
тізбектеліп ауысуы, содан кейін кәрі қирағандардан қартайған тегістеулерге
және де гипсометриялық өте төмен пішіндерге ауысқан. Жер қыртысының қайта
белсенді көтерілуі жаңа геоморфологиялық циклдің бастамасы болып келеді.
Ірі циклдер кіші циклдер рангысына ыдырайды. Жер бедерінің қалыптасу мен
даму тарихында әртүрлі ұзақтық пен дәрежедегі бірнеше циклдер ауысқан.
Жердің іші мен сыртында болып жатқан, жер беті мен үрдістердің дамуындағы
жалпы планетарлық қасиет циклділік болып табылады.
Геоморфологиялық цикл дегеніміз - бірін бірі ауыстыратын сатылардан
құралған және жер бедері түзілуімен аяқталатын, алғашқыға ұқсас және
бастапқы, бiрақ басқа геологиялық - құрылымдық негiзге және басқа климаттық
шарттарда жер бедері дамуы. Әр циклдың тегістелу беткейлері бастапқы және
соңғы жер бедері пішіндері болып саналады.
Неге геологиялық-құрылымдық негіз? Әрбір жаңа цикл - бұл әлдебір
үрдістер мен жер бедері пішіндерінің жай ғана қайталануы емес. Бір циклден
екінші циклге өту кезеңінде тектоникалық құбылыстардың күшеюі, олардың
біліну уақыты, тау жыныстарының құрамы мен шөгу жағдайлары, жер қыртысының
беткі бөлігіндегі қосылулар, сонымен қатар климаттық жағдайлар (экзогендік
үрдістердің сипаты да) өзгеріп отырады. Сонымен, жер бедері түзілуінің
әрбір жаңа циклі жаңа климаттық жағдайлар мен литологиялық-құрылымдық
жағдайлармен өтіп отырады. Жер бедері пішіндері жаңа цикл үрдісінде оның
әртүрлі сатысы кезеңінде құрылғанда соның ішінде беткейдің тегістелуінің
соңына қарай да алдыңғы циклдердегідей толықтай пішіндер қайталанбайды,
олар морфологиялық құрылымымен, гипсометриялық жағдайымен, субстрат
құрылуымен және т.б. қасиеттерімен ерекшеленеді.
Әрбір цикл тегістелу беткейінің құрылуымен аяқталатындықтан, циклдер
санын сақталып қалған қазіргі жер бедерінің тегістелу беткейлерінің санымен
сипаттауға болады.
ТЕГІСТЕЛУ БЕТТЕРІ
Тегістелу беттеріне жалпы сипаттама.
Геоморфологияның ең маңызды мәселелерiнiң бiрi - ыдыраған жерде
тегiстелген жер бедерiнiң қалыптасу мәселелері.
Тегістелу беттерінің маңызы жайында әртүрлі көзқарастар бар. Кейбір
зерттеушілер оларды әртүрлі жастағы тау жыныстарының әртүрлі денудациялық
үрдістермен жасалған денудациялық беткейлерге жатқызады. Ал кейбіреулер
денудациялық үрдістермен қатар әртүрлі генезистегі аккумулятивті
беткейлерге: аллювиалды, теңіздік, пролювиалды және т.б. жатқызады. Осыған
байланысты Ю.А.Мещеряковтын енгізуімен полигенетикалық ұғымы пайда болды.
Ол денудациялық біртұтас базиске қалыптасқан денудациялық пен онымен
генетикалық қосылатын аккумулятивті беткейді (1-сурет) қосады.
Бірақ егер денудациялық беткейлер өрлеп келе жатқан тектоникалық
қозғалыстардың ақырындауы немесе жоғалған кезеңдерінде қалыптасса, онда
аккумулятивті беткейлер өрлеп келе жатқан қозғалыстар кезеңінде қалыптаса
алады. Мысалы: таулар өсіп, биіктеп, ал олардың етектерінде көтерілу
кезінде тау жыныстарының сынған шытынаған заттардан көшкен пролювиалды,
аллювиалды-пролювиалды немесе теңіздік жазықтықтар қалыптасқан. Көптеген
зерттеушілер шатаспау үшін тегістеу беткейлерін тек денудациялық дейді.
1-сурет. Полигенетикалық тегістелу беттерінің құрылым кескіні
Тегістелу беттері дегеніміз жер қыртысының эндогендік деформациядан
экзогендік үрдістердің басым болған жағдайларда жер бедерінің тілімденген
жерінде қалыптасқан әртүрлі дәрежедегі және жастағы платформалар мен
таулардағы денудациялық беткейлерге тән жазықтар мен дерлік жазықтар.
Олардың қалыптасуына салыстырмалы тыныш тектоникалық жағдай қажет (өрлеп
келе жатқан қозғалыстар болмауы керек немесе олардың жылдамдығы аз болуы
керек).
Жер бедерінің тегістелу механизмі.
Жер бедерінің тегістелуі, немесе планация (латын тілінен аударғанда
plano - тегістелу) дегеніміз төмен түсу аймақтарындағы аккумуляция мен
көтерілу аймақтарындағы денудацияның кездесулерінің салдарынан (эндогендік
және экзогендік) әртүрлі генезистегі тегіс емес жерлердің ақырындап жойылу
үрдістері. Көтерілу нәтижесінде тілімденген жер бедері жазыққа ауысады.
Құрлықтағы жер бедері тегістелуінің екі жолы бар: пенепленизация мен
педипленизация.
Пенепленизация (терминді В. Дэвис енгізген) - бұл жоғарыдан
тегістелу - әртүрлі экзогендік үрдістер мен өзен арналарының меандрленуінің
салдарынан өзен аңғарларының кеңеюінің әсерінен ақырындап төмендеп және
суайрықтар (өзен аралары) мен беткейлердің тегістелуі. (2-сурет, А)
Пенепленизация көптеген жағдайларда гумидті климат жағдайында жүреді.
Педипленизация (терминді В. Пенк енгізген) бұл бүйірден немесе
соңғыларының төмендеуі білінбеген су айырықтар түпке өзен арналарынан
беткейлердің параллельді өздерiне өзi шегiну үрдістерінен тегістелу
беткейлерінің қалыптасуы (2-сурет, Б).
2-сурет. Тегістелу беттерінің механизмі
А – үстінен тегістелу (пенепленизация);
Б – жанынан тегістелу (педипленизация).
Әртүрлі үрдістердің әсерінен беткейлер қирап және шегінеді:
гравитация (құйылу, опырылу, жылжып құлау), желдену өнімдері жаңбыр мен
еріген сулармен беткейлерден жазықтықпен шайылады, солифлюкциялық ағын,
яғни едәуiр мөлшерде климаттық жағдайлар мен баурайдың тікелігімен
(құрылымдық жағдайы) анықталатын процесстер. Бұған тағы дауақытша және
тұрақты су ағыстарының баурайларды бүйірлік шаюы мүмкіндік туғызады.
Пенепленизация мен педипленизация бір бірінен алыстамайды, олар бір
уақытта әсер етуі мүмкін немесе уақтылы аусып отырады. Бірақ жер бедерінің
тегістелуі қалай болып жатса да - жоғарыдан ба әлде бүйірден бе – олар
әрдайым өзен аңғарлары мен теңіз жағалауларынан су айрыққа қарай жүреді.
Жер бедерінің тегістелуі климаттық жағдайларға тәуелді денудациялық
үрдістер әсерімен жүреді. Гумидті тропикалық климат жағдайларында химиялық
желдену мен тропикалық солифлюкция басым болады, қоңыржай гумидті
жағдайларда флювиальды үрдістер үлкен рөл атқарады, аридті облыстарда
белсенді физикалық желдену сулы және эолды денудациямен үйлеседі, суық
полярлы және субполярлы облыстарда тұрақты тоңдардың дамуымен мұздықты және
криогенді үрдістерүлкен маңызға ие болады.
Жер бедерінің қирау жылдамдығы мен беткейдің тегістелуінің
қалыптасуының уақыты әрқалай бағаланады. Денудацияның жоғарғы жылдамдығы
жазықтағы денудацияға қарағанда жаңбырлы (гумидті) суық (полярлы)
облыстарда, дәлірек айтқанда таулы аймақтарда 2-5 есе жоғары (Д.Корбель,
Д.А. Тимофеев). Сондықтан да мұзданусыз таулардың төмендеуіне қарағанда
қазіргі мұзданудың кең дамуымен таулардың төмендеуі көбнесе қарқынды
жүреді. Мысалға: Гималай тауларының денудация жылдамдығы 0,71 ммжылына,
Кавказ таулары – 0,35 ммжылына, ал Карпат таулары - 0,11 ммжылына
есептеледі (Л.Р.Мамина). Минималды денудация құрғақ, ыстық жазық облыстарда
байқалады. Биік таулы жүйенің толық денудацияға ұшырауы үшін 60 тан 160-180
млн жыл керек деп есептелінеді (Н.И. Николаев).
Тегістелу беттерінің морфологиясы әр алуан. Бұл сирек адыр-бұдырлы,
кейде тіпті тегіс денудациялық жазық болып келеді. Тектоникалық тыныштықтың
жалғасуынан басқа, жер бедерінің тегістелу деңгейі тегістелу беткейінде
қалыптасатын заттық құрамы мен жыныстардың бекемділігіне байланысты,
сонымен қатар интенсивті желдену үрдістері мен қирау агенті – денудация
(су, мұз, жел т.б.) типтерін анықтайтын климаттық жағдайларға байланысты.
Негізінде жер бедерінің толық немесе абсолютті тегістелуі сирек кездеседі.
Барлық жағдайда пайда болған (оны базальды немесе базисті деп атайды)
беткейдің бетінде биіктігі бір метрден ондаған метрге жететін, ал
платформалық облыстарда биіктігі 300-500 метрге дейін баратын, тіпті, кейде
таулы аудандарда одан да биік, қалдық немесе қалдықты көтерілулер сақталып
қалады. Беткейлер горизонтальды болуы мүмкін немесе еңістігі 2-5° және одан
да көп, әсірісе тауларда кездеседі. Тектоникалық құбылыстардың келесі
үрдісініде беткейлер деформацияға ұшырайды: көтеріледі, жайпақ иірімдер
қалыптасады, бөлінулермен бүлінеді, төмен түсіп және әртүрлі шөгінділермен
жабылады.
Тегістелу беттерінің типтері.
Жер бетінің геологиялық және геоморфологиялық даму тарихының
тегістелу бетінің дәрежесі мен маңызы әр алуан. Көптеген ғалымдардың (Ч.
Даттон, В. Дэвис, В. Пенк, Л.Кинг, В. Мак-Ги, В.А. Варсанофьева, Б.Л.
Личков, И.П. Герасимов, Ю.А. Мещеряков, Д.А. Тимофеев, А.И.Спиридонов, Д.В.
Борисевич, Н.П. Костенко, Н.В. Думитрашко, З.А. Сваричевская, Ю.П.
Селиверстов, А.Д. Наумов, С.К. Горелов, А.П. Дедков, Г.Ф. Уфимцев, Г.И.
Худяков және т.б.) еңбектерінде тегістелу беттерінің негізгі типтері
анықталған және сипатталған: пенеплендер, педименттер, педиплендер және
басқа, басым бөлігі эрозиялық-денудациялық беткейлер.
Пенеплен (латыншадан paene – дерлік, және ағылшыннан - plain -
жазық) — сол толқынды, кейбір жерлері тегіс денудациялық-аккумуляциялық
жазық; таулы аймақтың ұзақ уақыт үгілуге және денудацияға ұшырауынан
қалыптасқан құрлықтың тегістелген жазықтау бөлігі; эрозия базисінің тұрақты
орналасу жағдайында ағын су мен атмосфера агенттерінің әсерінен таулы
алқаптың ұзақ уақыт бойында бұзылуынан пайда болған жер бетінің формасы,
Аңғарлар біртіндеп тереңдеп, ұзара отырып, оның беткейлері астынан да,
үстінен де жуыыпшайылып отырады. Аңғар аралығындағы қыраттар да азаздап
бұзылып, аласарып отырады, сөйтіп ең ақырында бұрынғы таулы аймақ (оның
кейбір аңғар бастарының аралығындағы сақталған тебелері болмаса) жазыққа
айналады. Пенеплен Дэвистің алғашқы анықтауымен бірінші дәрежедегі
тегістелу беткейі. Бұл денудациялық, аздап адыр-бұдырлы, ал кейде тегіс
жазық (3-сурет), тілімделген жерде, жиі көтерілулерде, сонымен қатар
тауларда, жер бедерінің ұзақ салыстырмалы және абсолютті тектоникалық
тыныштық жағдайы мен геологиялық құрылымының ыдырауы мен оған сәйкес
келетін ежелгі жер бедері.
Пенеплен алғашқы едәуір тілімденген бедердің ұзақ уақыт тегістелуі
кезінде тектоникалық дамуының өтпелі кезеңінде (орогендіктен платформаға)
қалыптасады. Педипленмен салыстырғанда пенеплен ылғалды климат
жағдайларында, эрозия базисінің тұрақты орналасуы кезінде және вертикаль
денудация, яғни жоғары жағынан тегістелу басым болған жағдайларда
қалыптасады. Мұнда бедердің тегістелуі тау беткейлерінің біртіндеп
жайпақталуы және өзен аңғарларының кеңеюі арқылы жүзеге асады. Ақырында
бұрынғы таулы өлке (оның кейбір аңғар бастауларының аралығында сақталған
төбелер болмаса) жазыққа айналады. Пенеплен көбінесе қалыңдығы 100 м-ден
жоғары үгілу қабығы мен көмкеріледі. Пенеплен Қазакстанда Сарыарқа
даласында кездеседі, жаңа тектоникалық әрекет нәтижесінде олар едәуір
биіктікке көтерілуі мүмкін (мысалы, Орталық Тянь-Шаньдағы "Сырт" деген
қыратты жазықтар 3000 м-ге дейін биіктікте кездеседі). Пенепленнің
қалыптасу процесі пенеплендену деп аталады.
Жоғарыда айтылғандай, денудациялық тегістеу механизмі суайрықтардың
ақырындап төмендеп және жарқабақтың тегістелуі сонымен қатар өзен
арналарының кеңеюімен бірге болатынымен көрсетіледі. Пенеплендер
гипсометриялық деңгейде мухит деңгейіне жақын қалыптасады. Олар үлкен
кеңістікте өрлеп келе жатқан құбылыстардың ақырындап және олардың тоқтаған
кезінде пайда болады. Бұл сатылар ондаған және жүздеген жылдарға созылады.
Бұл уақытта биік таулар қирайды және жойылады, тау жыныстарының қалың
қабаты кесіледі, яғни жер қыртысына терең денудациялық кескін жасалады.
Пенеплендердiң қасиетiнің айырмашығы оларда мүжiлу қабығы дамиды, кей
жерлерде қалың (жүздеген метр) қабаттардан тұратын жиi латеритті түрi
кездеседі. Бұл мүжілу қабығының қалыптасу кезеңінде климаттың ұзақ уақыт
бойы жылы және ылғалды болғанын білдіреді.
3-сурет. Қазақстандағы пенеплен (Сарыарқа даласы).
Пенеплендер жасын жас шамасына байланысты шекаралар әдісімен білуге
болады. Ол ең жас кескінделген тау жыныстарының қалыптасуынан кейін және ең
көне қалыптасуларға дейінгі оны жабатын уақыт кезеңіне сәйкес келеді.
Мысалы, егер пенеплен қатпарлы палеозой тау жыныстарында жатса, таскөмірді
қоса алғанда, және жоғарғы бор жыныстарымен жабылған болса, онда оның жасы
таскөмірден кейінгі, бірақ көне борға дейінгі, нәтижесінде пермді – ерте
бор болып саналады.
Пенеплендердің жасы сонымен қатар пенеплендерде дамыған желдену
қыртысының жасына да байланысты.
Жердің геологиялық тарихындажер бедерінің тегістелуі мен
пенеплендердің қалыптасуы әр кезеңде әртүрлі аумақта болып отырған. Әрбір
тектоника-магмалық активизациядан (немесе қатпарлану фазасы)кейін –
протерозойлық, каледондық, герциндік, киммерлік – және де орогенез, қандай
да бір ауданда жер бедерінің тау немесе көтерілулері пайда болғаннан кейін
ауданның тегістелуі мен пенепленнің қалыптасуы, яғни оның қирау кезеңі
басталатын. Осылай Шығыс Европа платформасында алғашқы протерозойлық
пенеплен (протопенеплен) пайда болды, дислоцирленген архей-
төменгіпротерозой жыныстарының фундаментін кесіп өтіп және қазіргі кезде
жоғарғы протерозой мен палеозой-мезозой шөгінділерінің астында көмілген.
Кей жерлерде, Балтық пен Украин қалқандарының , сонымен қатар Воронеж
антеклизасы мен кейбір басқа көтерілулер, бұл пенеплен тектоникалық
құбылыстармен жоғары көтерілген, жартылай палеозой шөгінділері
жамылғыларының астынан қазылған және мезозой кезеңінде кешолигоценге дейін
құрылуын жалғастырды. Қазақстанда, Оралда, Тянь-Шаньда, Алтайда
эпигерциндік немесе мезозойлық (дәлірек айтқанда мезозой-ертекайназой)
пенеплен герциндік қатпарланудан кейін кеш палеозойдың соңынан және кещ
олигоценге дейін қалыптасқан (кей жерлерде борға дейін немесе палеогенге
дейін). Азияның солтүстік-шығысында – бұл эпикиммерлік бор –палеогендік
пенеплен. Мезозой жасындағы (бүкіл мезозойды немесе оның жеке кезеңдерін
қамтыған) пенеплендер жер шарындағы барлық басқа құрлықтарында қазіргі жер
бедерінде сақталған. Олардың таулы аудандарда қалыптасуы палеогеннің
аяғында басталған тау мен орогенездердің құрылуына әкелген жаңа
тектоникалық құбылыстардың басталуынан тоқтап қалды. Сондықтан мезозой
пенеплендерін орогеналды, орогенез алдындағы немесе тауқұрылу деп атайды.
Жаңа тектоникалық құбылыстар нәтижесінде мезозой пенеплендері
деформацияға ұшыраған, әртүрлі биіктіктегі арқаларға көтеріліп,әртүрлі
дәрежеде қирады. Сондықтан қазіргі жер бедерінде олардың тек фрагменттері
ғана бар. Олар төбелер мен адырлардың беткейлерінде, кейде суайрықтар
бөліктерінде сақталған, өйткені олар осы жерлердекөп қираған. Жиі бірбиікті
төбелерде (неміс тілінде Gipfelflur6 яғни төбелік деңгей) ғана бір
уақыттарда тегістелу беткейлері болғаны жайлы куәләндырады (13.4а сурет).
Ойпаттарда пенеплендер төмен түсіп кеткен және өте жас құрлықтық
немесе теңіз шөгінділерінің астында көмілген (13.4 сурет). Ойпаттардың
перифериялық бөліктерінде, қатыстырылған көтерулерге , қазіргі кездегі жер
бедерінің енді ғана пайда болып жатқан беткейлерінде сирек көрінеді. Оларды
жауып жатқан шөгінділер шайылып, және беткейлері қазылып жатыр.
Жер бедерінің құрылуының бірнеше циклын куәләндыратын бір облыс
шегінде бірнеше пенеплендер болуы мүмкін. Осылай Солтүстік Тянь-Шаньда
эпигерциндік пенепленнен басқа эпикаледондық пенеплендердің фрагменттері
кездеседі, олар жоғарға девон шөгінділерімен жабылып және тек кескіндерде
жыныстар арасында болып отырады. Бірақ жоғарыда айтылғандай тек
эпигерциндік немесе мезозойлық пенеплен қазіргі жер бедерлерінде сақталған.
Пенеплендер тектоникада үлкен маңызға ие. Олар территорияның
дамуындағы белсенді тектоникалық режимнің платформалық тыныштыққа
ауысукөрсеткіштері болып табылады. Қазіргі пенеплендердің алуан
гипсометриялық жағдайларының фрагменттері жаңа тектоникалық құрылымның
пішінін сипаттайтын, жаңа тектоникалық құбылыстардың амплитудасының
көрсеткіші мен жақсы репері болып табылады. Тянь-Шаньда предорогенді
пенеплендердің фрагменттері адырларда 4-5 км аса биіктіктерде, ал
ойпаттарда жаңа шөгінділердің астында 3-6 км ден аса тереңдікте кездеседі.
Осының негізінде вертикалды амплитуда жаңа тектоникалық құбылыстары мұнда 8-
10 км асады.
Пайдалы қазбаларды іздестіруде пенеплендер үлкен маңызға ие. Жиі
қалыңдығы жүздеген метрге жететін және кейбір пенеплендерде дамыған
латеритті типтегі желдену қыртысы боксит, каолин балшықтары,темір
рудаларымен байланысты. Сонымен, пенеплендер дегеніміз - бұл беткей
тегістелуінің аяқталуындағы бірінші дәрежесі. Олар жер бедерінің төбелі
тілімденген жерлерінің тыныш платформалық режим дамыған аймақтарға ауысу
сатысында тектоникалық құбылыстардың бәсеңдеген немесе тоқтап қалған
жағдайларында үлкен кеңістіктерде ондаған және жүздеген миллион жылдарда
қалыптасқан. Оларға терең денудациялық кескін мен желдену қыртысының дамуы
тән.
Педимент (латыншадан pedamentum - етегі) үстірт беткейінің етегінде
дамыған,түпкі жыныстардан құралған және сынған материалдардың (Ч.Даттон,
В.Мак-Ги, В.Пенк, Л.Кинг, Д.А. Тимофеев және т.б.) үзікті әлсіз қабымен
жабылған, жайпақ ылдилы денудациялық беткей. Пенеплендермен салыстырғанда
педименттер кішкентай кеңістікті алып жатады, қысқа циклде және уақыт
кезеңінде қалыптасады және төменгі дәрежедегі тегістелу беткейі болып
табылады. Олар өздерінің таулы үстірттердің беткейлерінде пайда болған
алғашқы жағдайларына байланысты тауалды тегістелу беткейлері деп аталады.
Педименттер беткейлердің қирау үрдістері мен олардың ақырындап өз
өзіне параллельді шегінуінен қалыптасады. Сонда оның етегінде жайлап
әртүрлі жыныстардан құралғанденудациялық беткей қалыптасып және кеңейеді (4-
сурет).
4-сурет. Педименттің ақырындап дамуы (Г.Ф.Уфимцев бойынша)
1-3 − педимент пайда болатын түпкі тау жыныстары, 4 – шайылып тау етегіне
жиналатын қалдықтар.
Сынған материалдардың беткей бойында орналасуы оның негiздеуiмен
жоғарыда көрсетілгендей, құйылу, опырылу, сырғу, беткейлік шаю, солифлюкция
жолдарымен жүзеге асырылады. Сынған материалдардың ары қарай беткейдің
етегінен қалыптасып келе жатқан педимент бойымен оның шегіне негізінен
уақытша ағындар қызметімен және жоғарыда аталған кейбір үрдістердің
(солифлюкция, делювиалды шаю) қатысуымен және желмен тарайды. Осымен
байланысты педиментті транзит беткейі (тасымалдау, транспортирлеу), ол
материалдарды шегіну беткейінің етегінен жақын базиске дейін – ақырындап
осы материалдар жиналатын өзен, теңіз немесе басқа да төменде орналасқан
беткей, ойпат деп анықтауға болады (13.5 сурет). Физикалық желдену жақсы
дамыған және өсімдіктері жоқ аридті немесе семиаридті облыстарда
педименттер өте айқын қалыптасады. Шегіну жылдамдығы көптеген жағдайларға
байланысты: өсімдіктер жамылғысына, жыныстардың мықтылығына, қосылған
беткейлерге, беткейлік үрдістердің белсенділігіне, климатқа және
беткейлердің тіктігіне және т.б. байланысты. Ол миллиметр бөлігінен 3-4
ммжылына және одан да көп құрайды.
Педименттердің қалыптасуы қазіргі кезде де жалғасып жатқан, Жер
бетінің көптеген бөлігінде активизациялық қозғалыстарға байланысты
тегістелу жойылып, жер бедерінің қазіргі қалыптасуы басталып, жаңа
тектоникалық дәуірдің басталуына жатады. Педименттер эрозиялық-денудациялық
циклдердің аяқталу деңгейі үрдістерінің жер бедерінің сатысы қалыптасқан
таулы үстірттерде де, платформалық үстірттер де өрбиді. Жер бедері сатысы
тектоникалық қозғалыстардың белсенді шығу дәуірінде аумақтың эрозиялық
тілімденген сатысында беткейлік-ойылудан және баурайға негізделіп жатқан
тегістелу беткейінен (педимент) құралады. Соңғысы көтерілулер әлсіреп және
тоқтаған дәуірдеойылулар жойылған сатыда қалыптасады. Бұл уақытта бүйірлік
эрозия үрдістерінен баурайлардың шегінуі мен өзен аңғарларының кеңеюі
негізгі маңызға ие болады. Бірнеше рет эрозиялық-денудациялық циклдердің
көтеріліп-тілімденіп және тегістелуімен ырғақты алмасу сатысы үстірттер мен
жоталардың баурайларында бірнеше баспалдақтардың пайда болуына әкеп соғады.
Жер бедерінің мұндай баспалдақтарын (немесе этаждар, немесе қабаттылық)
өткен жүз жылдықтың 20 жылдары В.Пенк тауалды баспалдақтар деп атады.
Күшті көтерілулер олардың уақытша әлсіреуі мен тоқтауынан тектоникалық
құбылыстардың тұрақсыздығынан қалыптасады деп түсіндіріледі. Сонымен қатар
денудациялық үрдістердің белсенділігі климатқа да байланысты.
Тянь-Шань жоталарының біріндегі баурайларының баспалдақты жер
бедерінің қалыптасуын қарастырайық.
Тянь-Шань таулары қалыптасып басталуы платформалық дамудың ұзақ
дәуірінен (мезозой-ерте кайнозой) кейін, пенеплен қалыптасуымен ақталған.
Жер қыртысының дифференцирленген горизонтальды және вертикалды
қозғалыстарының нәтижесінде кешкайнозойлық таутүзілу (жаңа) дәуірінің
басында орогеналды пенеплен деформациаланған еді. Алғашқы үстірттер мен
олармен бірге ойпаттар да түзілді. Осы тектоникалық құбылыстардың белсенді
сатысында үстірттердің эрозиялық тілімденуі, су ағындарының оюы мен сынық
материалдардың ойпаттарға көшуі басталды да аккумулятивті жазықтар пайда
бола бастады. Тектоникалық құбылыстардың әлсіреген келесі сатыларда
көтеріліп тілімденген массивтерде тереңдік емес су ағындарының бүйірлік
эрозиясы үлкен маңызға ие болды да,өзен аңғарлары кеңейіп, баурайлардың
қирауы мен шегінуі басталды. Аккумулятивті жазықтың үстіне денудациялық бет-
педимент өрби бастады, осы жерде шегінген баурайдан сынған материалдар
сопряженную ойпатқа жылжып, транспортирленді. Осылайша полигенетикалық
тегістелу беткейі қалыптасты, ол денудациялық бөлік - педимент (1) пен
онымен тілімденген аккумулятивті жазықтан құралады (1 а). Осы жазықты
құрайтын шөгінділер төменгі жағындағы тау жыныстарымен салыстырғанда беткі
жоғарыда орналасқан тау жыныстарына қарағанда ірі (олар кесу сатысында
шөккен), яғни соңғысы тегістелу сатысында щөккен.
Жер бедері дамуының жаңа циклі тектоникалық құбылыстардың
белсенділігі мен контурлары кеңейген үстірттердің ары қарай өсуінен
басталып, тереңдік эрозиясының белсенділігі мен ойпатқа тау жыныстарының
көшуі бірге журді. Алдыңғы пайда болған педимент көтеріліп, еңкістік пайда
болып, және де біріншіден эрозиялық үрдістермен, сосын экзогендік
үрдістермен қирай бастады. Сонымен ойпатқа шығарылған жаңа сынық
шөгінділер кешені бұрынғыларды жауып, алдыңғы қалыптасқан педименттен
бөлініп алынып, ертеде онымен кездескен аккумуляциялық бет. Келесі
әлсіреген тектоникалық құбылыстардан жаңа базиске – жаңа аккумулятивті
беткейге (2а) - жаңа педимент жасалып және жаңа полигенетикалық тегістелу
беткейі қалыптасты (2-2а). Мұндай жер бедері дамуындағы циклділік ары қарай
да жалғаса берді, және өсіп келе жатқан үстірттердіңбаурайларында циклды
сатылар пайда болды, олар ойылған баурайлар мен оларға жататын педименттер,
ал ойпаттарда коррелятивті кешенді шөгінділер шоғырланған. Осыдан
ойпаттарда көмілген коррелятивті кешенді сынған шөгінділерден ерте
эрозиялық-денудациялық баспалдақтар мейлінше бөліне берді. Сондықтан ең
ежелгі және бәрінен жоғары орналасқан баспалдақтар ойпаттарда ең төменгіге
сәйкес келді, астында көлбеу жатқан кескін жасағанда көмілген кешенді
шөгінділер. Бұл құбылыс тұлғалық қайшылар деп аталған (Г.Ф. Мирчинк, Н.П.
Костенко). Ойпатты құрайтын шөгінділер ,негізінен әдетте айқын
стратификацияланады: свиталар жастарына қарай әр жастағы болып бөлінеді,
сондай-ақ свиталардың төменгі бөлігі ір, ал жоғарғылары анағұрлым жіңішке.
Ұқсас жағдайда циклдік эрозиялық-денудациялық баспалдақтар, немесе
циклді кескіндер барлық таулы аймақтарда жоталар баурайларында, сонымен
қатар платформалық үстірттерде қалыптасып дамиды. Баспалдақтардың саны
эрозиялық-денудациялық циклдің санына сәйкес келеді. Баспалдақтардың
коррелятивті кешенді шөгінділердің қарым-қатынасы ойпаттарға (иірімдерге),
өзен аңғарлары немесе теңіздерге (мысалы, Кавказ жағалауының батсы мен
шығысында ) көшкен, олардың жасы әдетте биостратиграфиялық әдіспен ғана
анықталады, және де оларға сәйкес келетін баспалдақтардың жасында анықтауға
мүмкіндік береді, сонымен қатар педименттердің де жасын анықтауға
болады.бір педименттің басқаларынан жоғарылауы немесециклдік кескіннің
кеңдігі таулы аудандарда жүздеген метрге жетеді, ал платформалық
үстірттерде алғашқы ондаған метрді құрайды.
Педименттердің қалыптасуы тіпті олардың көтерілген кезінде де жалғаса
береді, олармен байланысқан баурайлар өздеріне өздері мардымсыз параллельді
қирап шегіне береді. Және де ең жас және гипсометриялық ең төмен педимент,
кеңейіп, ең ежелгі және жоғарыда орналасқандарды қирата береді.
Ежелгі педименттердің тілімденуі әлсіз ал сақталуы жағынан
салыстырсақ жас педименттерге қарағанда төмен, өйткені олар ұзақ уақыт бойы
экзогенді үрдістердің қирау құбылыстарына ұшырайды. Нәтижесінде баурайларда
тек бір биіктікті, тығыздалған немесе жіңішке еңістеу айдартәріздес
суайрықтар қалады олар ең ежелгі реликтілі кең тауалды тегістелу беткейі
немесе педимент болып табылады.
Мұндай реликтілер бұрынғы тауалды беткейлер енді педимент деп
аталмайды, олар эрозиялық-денудациялық беткейлер деп аталады. Таулы
аудандарда мұндай тауалды беткейлерді орогенді тегістелу беткейлері деп
атайды, өйткені олар тау құралу немесе орогенез үрдістеріннен пайда болады.
Платформалық үстірттер мен таулардың баурайларындағы циклдік
ойылулардың ерекшеленуі жаңа тектоника мен геоморфологияны зерттеудеүлкен
маңызға ие. Бір беткейдің екіншісінен жоғарылауы негізінен тереңдік
кескінді көрсетеді, олар беткейлердің қалыптасуын бөліп көрсетеді.мұндай
кескіндердің тереңдігі жалпы алған жағдайлардатектоникалық көтерілулердің
амплитудасынан тура пропорционалды цикл сатысына сәйкес келеді. Орогенді
тегістелу беткейлерінің- педименттердің - жасын біле отырып, сол немесе
басқа да циклдердің орташа көтерілу жылдамдығын білуге болады.
Кескіндердің циклдер саны немесе эрозиялық-денудациялық сатылар,
әртүрлі жоталар мен үстірттер баурайларында алуан түрлі болады, бұл жер
бедері пішіндерінің қалыптасу уақыты мен соңғыларының әртүлі жастарын
көрсетеді. Егер жота немесе үстірт жаңа тектоникалық дәуірден басталып
дамыса, яғни олигоценнен, онда оның баурайларында эрозиялық-денудациялық
беткейлер - педименттердің бұрынға фрагменттері - миоценнен төрттік дәуірге
дейін максималды мөлшерде дамыған.
Әртүрлі жоталар мен үстірттердегі бір жастағы беткейлер алуан түрлі
биіктікте кездеседі, бұдан біз көтерілудің амплитудасы мен жылдамдығы
әртүрлі болғанын көреміз. Осы мәселеге байланысты бір жотаның немесе
үстірттің әртүрлі баурайында олар әртүрлі гипсометриялық жағдайда және
әртүрлі еңістікке ие болады.
Жер бедері тегістелу беткейінің картасы, осы немесе басқа беткейдің
қалыптасуынан кейін өткен уақытта пайда болған тектоникалық құрылымдардың
көтерілуін көрсететін, олардың тегіс бір биіктік бойы сызықпен жүргізіледі
(изогипстер мен изобазамен). Сонымен пенеплендер мен педиплендер және басқа
да эрозиялық-денудациялық тегістелу беткейлері шөгінді тау жыныстарының
кескіндерінде аналогиялық анықталған стратиграфиялық деңгейде өзіндік
реперлі беткейлер болып табылады. Олар тектоникалық құрылым мен жер
бедерінің дамуындағы әр дәуірдегі жаңа тектоникалық құбылыстардың уақытында
олардың жылдамдығы мен амплитудасы жайында маңызды ақпарат береді.
5-сурет. Террасылық беткейлі педименттің құрылымы
1 – педимент; 2 – түпкі жыныстар; 3 – террасалық аллювий; 4 – педимент
бойымен сырғитын сынықты материалдар; 5 – еғңстің шегінуі.
Педименттер, әсіресе төрттік жоталар мен үстірттердің баурайларының
етегінде ғана қалыптаспайды, сонымен қатар таулы және жазықтағы өзен
арналарында қалыптасады да, олар терраса беткейлерінде дамығандықтан
аңғарлық деп аталады. Террасалық беткей бұзылып және ақырындап өзіне
параллельді шегінеді де денудациялық беткей жасап, және ол баурай жағына
террасаның алдында қалыптасқан аккумуляциялық беткейін түзейді (5-сурет).
Баурайға сүйенген террасаның жасына қарай онымен тілімденген
педименттің жасы анықталады. Ол мүмкін ерте, орта және кеш плейстоценді
және голоценді, қазіргі заманғы жаймалар беткейінде өңделеді. Аңғарлы
педименттер 30-40 тен 70-80-қа дейін еңіс және ені бірнеше ондаған метрге
дейін жетеді. Аңғарлы педименттер педименттермен түйіседі, олар таулардың
баурайларында , биік жерлерде, ойпаттарда дамыған.
Сол себепті көтерілу үдерісі кезінде педименттер таулы және
платформалы облыстарда пайда болады. Пенеплендерге қарағанда педименттер
қазіргі уақытта қалыптасуда. Педименттердің қалыптасуындағы денудацияның
қиылымы пенеплендергеқарағанда аздау болады. Педименттердегі желдену
тамырлары болмайды.
6-сурет. Оңтүстік Қазақстан облысының геоморфологиялық картасы
Педиплен (латын pedamentum - етек, ағылшын – plain - ойпат) — ертеде
таулы-қыратты бедердің орнында болған педименттердің бір-бірімен қосылуы
нәтижесінде қалыптасқан сәл еңіс, түгелдей денудацияға ұшыраған жазық;
бірнеше педимент (қатты түп жыныстардан қалыптасқан) өңірлерден құралатын
тау етегіндегі жазық; таулы алаптың көтерілу жағдайында эрозия мен
денудацияның тау етегі шеттерін қазып отыруы арқылы пайда болған тау алды
жазықтық.
Бұл жазықтың бетінде алғашқы жоғары деңгейде қалған құламалы беткейлі
оқшау таулар көтеріліп тұрады. Олар қазіргі жазықтың 10%-ын ғана қамтиды.
Педиплен тым континенттік аридтік және семиаридтік климатты аймақтарға
(мысалы, Африканың шөлдері мен саванналарына) тән.
Педиплен құрлықтың шұғыл климат жағдайында физикалық үгілу (опырылым,
сусыманың қалыптасуы) және нөсер жаңбырдың ағын суы, т.б. эрозия процестер
нәтижесінде тау жыныстары беткейден етекке қарай ысырылып, таралуынан
қалыптасады. Беті борпылдақ жыныстар қабатымен жабылған түп жыныстар жер
бетіне шығып жатады; кейде мүжілген тау жұрнақтары түрінде болады. Педиплен
Қазақстанда Мұғалжар, Доңызтау аумактарында кездеседі.
Ағылшын геоморфологы Кинг педипленді пенепленге қарсы қояды, өйткені
пенеплендену (тегістелу) жер бетінің бір уақытта жоғары жақтан тозуынан
болады да, ал педиплен беткейлердің параллельді шегінуі жағдайында өсіп
отырады. Әлсіз тектоникалық қозғалыстар байқалатын платформаларда және
жартастардың баурайында қалыптасатын педименттердің дамуы байқалады, олар
тауларға қарағанда аз тілімденіп, жақсы сақталады. Біртіндеп кеңейіп,
педиплен деп аталатын кең беткей пайда болады. Алғашында олар Л,Кингпен
зерттелген. Олар Африканың ежелгі платформаларында, Аустралия мен Оңтүстік
Америкада кеңінен дамыған. Бұл сатылы денудациялық ойпаттарда аралды түрде
сақталған. Мұндай тектоникалық кертпештер қалдықты педипленнің қалыптасуына
әкеледі, олар Африкада байқалады. Онда юра, бор және палеоген педиплендері
бар.
Педиплендердің қалыптасуықазіргі уақытта да жалғасуда. Шығыс-Еуропа
платформасындағы педиплендерге кең суайырықтар беткейі жатады.
Жалпы педиплендер – бұл аяқталмаған түзетілу болып саналады. Олар
денудациялық ойпаттар түрінде таралып, педименттердің кеңейіп бірігуінен
дамиды.
Эрозиялық – денудциялық тегіс беткейлер. Бұл атауға қираған
педименттерден басқа жоғарыда аталғандардың ешқайсысы жатпайды. Бұл тегіс
беткейлер жабық биіктеулерде қалыптасады. Оның жасы да әр түрлі. Оларға
теңіздік абразиялық немесе аккумуляциялық беткейлер жатады. Олардың бәрі
баяу көтерілудің әсерінен денудация мен қиылысады да, нәтижесінде әлсіз
көрінетін жыныстар қабаты пайда болады. Кейбір абразиялық беткейлер
түйінделеді немесе аккумуляциялық беткейлермен бірігеді.
Платформалық жағдайда көптеген беткейлер жамылғылармен жабылған
(лесс, сақ сазымен). Мұндай беткейлердің жасы кеш палеогеннен (олигоцен)
плиоценге дейін жетеді.
Ежелгі тегістелу беттерін зерттеу әдістері.
Теңіз террасаларының биіктік белгілерін зерттеу тек теңіз жағалау
белдемдері ауқымындағы жер бетінің жаңадан жеформацияға ұшырауы жайлы
тұжырымдарды пайымдауға мүмкіндік береді. Сондай-ақ, өзен террасаларын
зерттеу өзен аңғарлары аумағының неотектоникалық қозғалыстары туралы
мәліметтер береді. Ал, тегістелу беттері жалпы суайрық кеңістіктерінің
қозғалыстары мен деформацияларын белгілеу үшін негізі ренерлер болып
табылады. Егер өзен террасаларының көнелігі көбінесе төрттік кезеңінің әр
бөлімдемелеріне сай келсе, тегістелу беттерінің көнелігі біршама ертерек
кезеңдерге, атап айтсақ, плиоценге немесе миоцен кезеңіне (Кавказ, Қырым,
Карпат таулары), палеогенге (Орыс тақтасы), бор кезеңіне (Орал тауы, Орта
Азия таулары), тіпті юра кезеңіне (Оңтүстік Африка, Орта Сібір таулы
қыраты) сәйкеседі. Тегістелу беттерін зерттеу әдісі құрлықтағы аймақтардың
кайназой және мезозой дәуіріндегі тектоникалық қозғалыстарды қалпына
келтіруге көмектесетін бірден-бір әдіс болып табылады.
Ең алғашқы тегістелу беттер мәселесін В.Дэвис көтерген. Тегістелу
беттің соңғы кезеңін – пенепленнің қалыптасуын В.Дэвис эрозиялық
циклдарының дамуымен байланыстырған. Жер қыртысының әр бөлігінің ең алдымен
биіктеп, жоғары көтерілуінен таулар пайда болуын және одан кейін бірқалыпты
төмендеуіне сәйкес жазыққа айналуын В.Дэвис географиялық цикл деп атаған.
Оның айтуы бойынша әр цикл бір пішіндерінен екіншісіне жүйелі түрде алмасып
тұрады. Бұл ауысымның ерте кезеңін В.Дэвис жастық кезеңі, орта кезеңін –
қалыптасқан толысулық кезеңі, ал соңғысын шөгу кезеңі деп атаған. Соңғы
кезеңді автор пенеплен деп атап кеткен.
В.Пенк жер бедерінің кескіні бойынша жер қыртысы қозғалысын сипаттау
үшін тектоникалық қозғалыстар және денудация арасындағы қарым-қатынас
әрекеті нәтижесінде қалыптасқан тау беткейлерінің дамуын толық қарастырды.
Ол тегістелу беттерінің қалыптасуын өсіп келе жатқан ауқымды көтерілімнің
етегіндегі денудациялық жергілікті базисінен басталған беткейлердің бір-
бірінен параллель кейін шегінуімен түсіндірді. Нәтижесінде тау бөктерінде
стаылы тәрізді баспалдақтар түзіледі. Л.Кинг В.Пенктің тұжырымдамасын
Оңтүстік Африканың жазықтары мен тауларына қолданып, таулар мен қыраттардың
беткейлерінде қалыптасқан сәл еңісті келген жазықтарды педимент деген
атаумен, ал педименттердің бір-бірімен қосылуы нәтижесінде қалыптасқан кең
және сәл еңісті келген денудациялық жазықтарды педиплен деп атаған. Бұл
жазықтың бетінде таулы қалдықтар оқшау таулар түрінде көрініс береді.
Морфологиялық тұрғыдан таулы аймақтарда көне пенеплен беттерінің
өалдыөтары горизанталь түрінде немесе біршама деформацияға ұшыраған тау
өлкелердің шет жағына қарай сәл еңісті келген және осы өлкелердің қатпарлы
құрылымдарын шайып тегістелген, теңіз деңгейінен бірнеше километр
биіктіктерге көтерілген таулы өңірлердегі бел-белесті келген қыратты
жазықтар түрінде көрініс береді.
Әдетте таулыөңірде мұндай тегістелген жазықтардың бірнешеуін көруге
болады. А.Пенктің пікірі бойынша, дөңесті көтерілген таулы өлкелерде
тегістелу беттері құрлық ішіндегі теңіз және өзен террасаларының жоғарғы
жалғасы болып табылады. Олар таулы аймақтарда жоғарыда айтылғандай, әр
деңгейдегі саты тәрізді бедерді түзеді. Ең биік және ең ежелгі тегістелу
беттер тау жоталарының ортаңғы бөлігін алып, көбіне оның суайрығын қамтиды
және жотаның бір беткейінен екіншісіне ауысып отырады. Көп жағдайларда әр
деңгейде орналасқан тегістелу беттер соңғы кезеңдеріндегі қарқынды
эрозиялық тілімдену әсерінен бұзылған, сол себептен біз көбіне денудациялық
беттердің жеке қалдықтарын ғана көреміз. Тегістелу беттер таулы өлкелердің
қарқынды тілімденген беткейлерімен және біршама биік жеке суайрық шыңдармен
айқын ерекшеленеді.
Қарастырылған беттердің көп бөлігін көмкеріп жатқан шөгінділердің
көнелігіне сай емес, бірақ кейбір жерлерде көбінесе аллювийлік, көлдік, ал
кейбір жағдайларда теңіздік шөгінділер түрінде сақталып қалған. Бұл
шөгінділер тегістелу беттің түзілу жағдайлары мен көнелігін анықтауда өте
маңызды.
Қазіргі кезде көптеген тегістелу беттерінің гипсометрлік деңгейі
олардың алғашқы кезінде пайда болған гипсометрлік жағдайымен салыстырғанда
түбегейлі өзгерген. Олар алғашында теңіз немесе көл алаптарының жағалаулық
сызықтарынан еңістене көтеріледі де, көп жағдайларда үстінен сәл шайылған
ежелгі еңісті аллювийлік жазықтар түрінде көрініс берген. Олардың
қалыптасуында маңызды рөлді аймақтың тектоникалық көтерілімнің
беткейлерінен төмен ығысқан бойлық өзендер атқарады. Басқа жағдайларда
тегістелу беттері өздерінің генезисі жағынан саяз сулық теңіз шөгіндерінің
біршама жұқа жамылғысымен көмкерілген суасты абразиялық және абразиялық-
аккумуляциялық жазықтардан тұрады. Мұндай жамылғылардың қалдықтарын Орта
Азиядағы Қаратау жотасында көруге болады, бұл жерде оның көнелігі бор
кезеңіне сәйкес келсе, Кіші Кавказдың солтүстік беткейлерінде оның көнелігі
орта және жоғарғы миоцен. Көп жағдайда тегістелу беттердің жоғарғы
бөлігінің генезисі эрозиялық болады, ал төменгі жақтары – абразиялық немесе
абразиялық-аккумуляциялық, яғни Ю.А.Мещеряковтың ( 1965) пікірі бойынша
полигенетикалық болып саналады.
Сөйтіп, эрозиялық және абразия процестері тегістелу беттерінің
қалыптасуында негізгі рөл атқарады. Сонымен қатар, денудациялық жазықтардың
қалыптасуында басқа да денудациялық процестер, яғни гравитациялық
құбылыстар, алаңдық шаю және т.б. денудациялық процестер айтарлықтай рөл
атқарады. Абразиялық немесе бүйірлік эрозияның тегістелу әрекеті тегістелу
бетінің қалыптасуына жеткілікті масштабта болу үшін жоғары бағытталған
тектоникалық және денудациялық процестер арасындағы тепе-теңдік ұзақ уақыт
сақталуы тиіс. Тектоникалық көтерілімдер мен денудациялық процестер
арасындағы мұндай тепе-теңдік жағдайлар платформалық аймақтарда ұзақ уақыт
бойы сақталады; олардың тектоникалық қозғалыстар әсерінен күрделене түсуі
сирек құбылыс. Мұндай, гипсометрлік төмен деңгейде жатқан және көбінесе
қалың үгілу қабығымен көмкерілген біршама ауқымды денудациялық беттер
платформалық өңірлерде жиі кездеседі. Осындай 4 тегістелу беттер Орыс
тақтасының әр деңгейінде кездеседі, солардың ішіндегіең ежелгісі бор
кезеңіне, ал ең жасы плиоцен кезеңінде қалыптасқан. Аса ауқымды тегістелу
беттері Оңтүстік Африка мен Оңтүстік Америкада табылған, олардың ең
ежелгілерінің көнелігі юра кезеңіне сәйкес келеді.
Альпі тауларынан Копетдагқа дейінгі Еуразияның жас таулы өңірлерінде
жасы миоценнен бастап ерте плейстоценге дейінгі аралықта ауытқып отыратын 2-
3-тен 5-6-ға дейін тегістелу беттер анықталған. Олардың ең ежелгілері
қазіргі кезде 5 км биіктікке дейін көтеріліп, таулы аймақтардың суайрық
бөліктерін алып жатыр.
Тегістелу беттері сатыларының түзілуі жоғары бағытталған
тектоникалық қозғалыстардың мерзім-мерзім жаңаруына байланысты. Мұндай
тектоникалық көтерілімдер шектес алаптарда, яғни төмендеу жатқан алқаптан
таралатын кері тереңдік эрозияны қоздырады. Бастапқыда тереңдік эрозия,
кейін бүйірлік эрозия, одан кейін беткейлеодің кері шегінуімен қоса алаңдық
шаю, ал кейде абразия бұрын пайда болған тегістелу бетін жойып, біршама
төмен деңгеде жаңасын түзеді. Бірақ, бұл процесс әдетте соңына дейін
жетпейді, ол тектоникалық көтерілімінің жаңа фазасына бейімделе үзіледі де
нәтижесінде таулы немесе платформа өңірлерінің шеткі жағында біршама жас
денудациялық беттермен жиектеледі, ал орталық бөлігінде ежелгі денудациялық
қалдықтардың ең ежелгілері сақталады. Осылайша, тегістелу беттерінің тұтас
сериясы пайда болады. Ақырында, жоғары көтерілген тектоникалық
қозғалыстардың қарқындылығы мен жиілігі мейлінше арта түскенге дейін, ал
тектоникалық тыныштық мерзімі әбден қысқарға дейін, сол мезеттен бастап
өзен аңғарларының қарқынды тереңдік эрозия жүзеге асады да, ал бүйірлік
эрозиясы соңғыларының шегінде террасалық беттердің қалыптасуымен ғана
шектеледі.
Тегістелу беттері бастапқыда белгілі биіктікте түзілгендіктен,
олардың орташа деңгейі горизонталь деңгейге жақын, ал қазіргі денудациялық
беттердің абсолюттік биіктігі қарастырған беттің түзілген уақытын анықтауға
және өлкенің тектоникалық көтерілімнің жалпы амплитудасын бағалауға
мүмкіндік береді. Сондай-ақ мұндай зерттеулер нәтижесінде ек көршілес
жатқан тегістелу беттерінің арасындағы биіктік белгілер айырмашылығының
амплитудасын ажыратуға болады.
Кейде дөңесті тәрізді көтерілген тегістелу беттер жаңарылған
тектоникалық жарылымдар бойымен күрделеніп дөңесті – жақпарлы сипатты
құрылымдарға ие болуы ықтимал. Осындай тектоникалық жарылымдар бойымен әр
деңгейге иіліп көтерілген және жеке жеке блоктарға бөлінген неотектоникалық
құрылымдарды көптеген таулы алқаптарда кездестіруге болады.
Тегістелу беті қалыптасуының бастамасы бетпен кескінделген қабаттар
көнелігімен, ал жоғарғы шегі – оның үстіне жатқан шөгінділерге кіріккен
фауна қалдықтарының көнелігімен анықталады. Өкінішке орай, тегістелу
бетінде көнелігі нақты белгіленетін теңіздік шөгінділер сирек ұшырасады,
кейде олардың орнында теңіз шөгінділерімен тұтасып келетін аллювийлік
шөгінділер байқалады. Көп жағдайларда тегістелу беттердің үстінде қандай да
бір шөгінділер тысы қалмайды, онда беттердің көнелігін қысқартып отырған
тау аймағының түзілу уақытына синхронды (бір мезгілде) көршілес жатқан
ойысының шөгінді түзілімдерінің қимасын талдау арқылы анықтайды.
Сәйкесті (корелят) шөгінділер деп аталатын шөгінділер қимасында әр
жекелеген тегістелу беттерінің түзілу кезеңіне өзінің майда және ұсақ
бөлшекті материалымен сипатталатын, яғни көбінесе сазды немесе органогендік-
хемогендік құрамымен, біршама тұрақты сақталған болымсыз қалыңдығымен
ерекшеленетін шөгінділер қабаты немесе шөгінділер бумасы сәйкес келеді. Ал,
тектоникалық көтерілімдердің жандануы мен өзен торының тілімденуі
өңірлеріндегі сәйкесті корелятты шөгінділер ірі сынықты құрамымен және
айтарлықтай өзгермелі қалыңдығымен сипатталады. Мұндай аралық қабаттарда
тегістелу бетінің үстінде, олардың ұзақ уақыт бойы түзілу кезінде
қалыптасқан үгілу қабығының қайта шайылу элементтерін байқауға болады
(мысалы, мезозой дәуірінде Орал тауында, палеоген кезеңінде орталық
Қазақстанда). Үгілу қабығының топырақ және өсімдік жамылғысының типі әр
жастағы тегістелу беттерін ажырататын негізгі белгілерінің бірі болып
табылады және бұл олардың пайда болған уақытындағы климат жағдайына
байланысты. Айта кететін бір жайт, Е.Е.Милановский (1960) Эльбрус тауының
беткейлерінде, 3,75 км биіктікте плиоцен кезеңінің эффузиялық және мұздық
түзілімдерінің астынан тек қана ыстық климат жағдайларында және осы
аймақтың гипсометрлік төмен орналасу деігейінде ғана пайда болған көміліп
қалған үгілу қабығының қалдықтарын тапқан.
Сонымен, тегістелу беттер зерттеуінің неотектоникалық мағынасы
морфологиялық қимларды құрастыру барысында әр деңгейге көтерілген көне
пенеплен қалдықтарының бетін қоса отырып, құрлық ішіндегі жаңа тектоникалық
қозғалыстарға байланысты қатпарлы және үзілмелі дислокациялардың сипаты мен
амплитудасы жөнінде алғашқы мәліметтерді алуға болады. Тегістелу беттерді
және олармен байланысты денудациялық-эрозиялық тілімденуін саралау, жаңа
құрылымдық элементтерінің жалпы дамуымен қатар, сондай-ақ сол дамуының жеке
кезеңдерін анықтауға мүмкіншілік туғызады.
Қорытындылай келе, тегістелу беттерді зерттеу, бұл эпиплатформалық
орогендер құрылымын зерттеудің негізгі әдісі болып табылады (В.Е.Хаин,
1973).
Платформалық (кейде қозғалмалы) аймақтарды зерттеу кезінде олардың
денудацияға төзімді тау жыныстардың горизонталь жатқан (мәселен, Сібір
платформасының трапптары, Үстірт жазығының сарматтық әктастары)
қабаттарымен көмкерген құрылымдық-денудациялық беттерімен шатастырмау
керек. Сауыт рөлін атқаратын мұндай қабаттар тегістелу беттеріне кері
қатынас ретпен орналасады, олардың ең жастары ең биік гипсометрлік деңгейде
болады. Мұнда горизонталь бағытта жатқан тау өлкелерінде, денудациялық
процестер тұрақты қабаттарға жеткен кезде бәсеңдейді де ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz