Зат есімнің жалпы сипаттамасы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
І тарау Зат есімнің жалпы сипаттамасы 6
1.1. Зат есімнің лексика-грамматикалық сипаты 6
1.2. Негізгі және туынды зат есімдер 14
а) Негізгі зат есімнің реңк мәнін тудыратын жұрнақтар 15
ә) Есімдерден зат есім жасайтын жұрнақтар
б) Етістіктерден зат есім жасайтын жұрнақтар
ІІ тарау Күрделі зат есімдер 20
2.1. Біріккен зат есімдер 20
2.2. Қосарланған зат есімдер 29
2.3. Қысқарған зат есімдер 59
Қорытынды 68
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 71
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ тіл білімінде зат есімдердің негізгі және
туынды түрлерін зерттеуге арналған ғылыми еңбектер баршылық. Дегенмен, зат
есімдердің негізгі және туынды түрлерінің лексика-семантикалық,
морфологиялық және синтаксистік сипаттары мен олардың тілімізде атқаратын
сан алуан қызметтері үнемі дамып, жетіліп, түрленіп отыратын динамикалық
үрдіс.
Зат есімнің негізгі және туынды түрлері – күрделі тілдік категория.
Олардың сан алуан қырлары мен сыр-сипаттары тіл білімі ғылымының барлық
саласында да қарастырылады.
Негізгі зат есімдер біріншіден, көптік, септік, тәуелдік, жіктік
категорияларына тірек, негіз болып, аталған грамматикалық категориялардың
ұйытқысы болса, екіншіден, синтетикалық тәсіл арқылы жасалатын туынды зат
есімдерге негіз тұлға болады.
Туынды зат есімдердің жасалу жолдары сан алуан. Қазақ тілінде туынды
зат есімдер морфологиялық та, синтаксистік те тәсілдер арқылы жасалады.
Диплом жұмысының өзектілігі – негізгі зат есімдер мен аталған тәсілдер
арқылы жасалған туынды зат есімдердің лексика-грамматикалық сипаттарын
талдап, ашу болып табылады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері:
- қазақ тіл біліміндегі негізгі және туынды зат есімдер туралы
зерттеулер мен ғылыми еңбектерді негіз етіп ала отырып, олардың
грамматикалық сипаттарына талдау жасау;
- Негізгі зат есімдер мен мен туынды зат есімдердің арасындағы
грамматикалық мағыналық ерекшеліктерді саралау;
- туынды зат есімдердің жасалу жолдарын қарастыру;
- есімдерден туынды зат жасайтын өнімді, өнімсіз жұрнақтардың түрлеріне
сараптамалық талдау жүргізу, грамматикалық мағыналарын ашу;
- негізгі зат есімге жалғанып зат есімнің реңк мәнін тудыратын сөз
түрлендіруші жұрнақтардың грамматикалық ерекшеліктерін қарастыру;
- аналитикалық тәсіл арқылы жасалатын туынды зат есімдердің бір саласы
– күрделі зат есімдердің тұлғалық түрлеріне тоқталу;
- күрделі зат есімдердің жасалу ерекшеліктерін, олардың сыңарларының
ішкі мағыналық сипаттарына тоқталу;
Жұмыстың нысаны. Дипломдық жұмыстың нысаны ретінде көп компонентті
құрмалас сөйлем және оның түрлері – көп құрамды салалас, көп бағыныңқылы
сабақтас, көп құрамды салалас, аралас құрмалас сөйлемдер алынды.
Жұмыстың ғылымилығы: Негізгі және туынды зат есімдердің грамматикалық
сипаттарын саралау. Туынды зат есімдердің жасалу жолдары мен тәсілдерін
қарастыру. Туынды зат есім жасайтын жұрнақтардың түрлері мен олардың туынды
зат есім жасауға қатысты жағынан айырмашылықтары мен ерекшеліктерін ғылыми
тұрғыда талдау. Күрделі зат есімдердің түрлерін, олардың мағыналық
ерекшеліктерін айқындау.
Дипломдық жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Диплом жұмысының
негізгі тұжырымдарын жоғарғы оқу орындарында қазақ тілі, қазіргі қазақ
тілі, қазіргі қазақ тілінің сөзжасамы пәндерін оқытуда және
мектептерде, арнайы курс пен қосымша сабақтарда пайдалануға болады.
Диплом жұмысының құрылысы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды бөлімнен және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде жұмыстың негізгі қағидалары мен мақсаттары баяндалып, жұмыс
нысанының өзектілігі көрсетілді. Оның теориялық және тәжірибелік маңызы,
ғылыми сипаты баяндалды.
Қорытынды бөлімде негізгі тарауда сөз болған зерттеу нәтижелері
жинақталып, жұмыстың қорытынды нәтижесі шығарылады.
І тарау ЗАТ ЕСІМНІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1. Зат есімнің лексика-грамматикалық сипаты
Зат деген ұғым тек күнделікті өмірде кездесетін әдеттегі жай
нәрселерді ғана емес, табиғат пен қоғамдық өмірдегі ұшырасатын әр алуан
құбылыстар мен уақиғаларды, ұғымдар мен түсініктерді де қамтиды. Мысалы:
құс, тас, су, шыны, адам, қол деген сөздермен қатар, жаңбыр, найзағай,
сайлау, жүріс, капитализм, нарық, ұғым, ақыл, сана деген сөздер де зат
есімге жатады. Бұдан зат есімнің лексикалық-семантикалық сипаты салалы да,
қарымды да екені байқалады.
Зат есімдердің өздеріне тән морфологиялық ерекшеліктері бар. Олар
өздерінің лексика-семантикалық сипаттарына қарай, сөйлемдегі өзге сөздермен
еркін қарым-қатынасқа түсетіндіктен, сол қатынастарға аса қажетті көптік,
тәуелдік, септік және жіктік жалғауларын қабылдап, түрленіп отырады;
екіншіден, зат есімдердің сөз тудыратын және форма тудыратын арнаулы
жұрнақтары бар. [12.125]
Зат есімдер тілдегі өзге сөздердің барлығына әрі ұйтқы, әрі өзек болып
қызмет атқаратындықтан, әдетте, сөйлемнің барлық мүшелері ретінде қолданыла
береді. Дегенмен, зат есімдердің ең негізгі қызметі - бастауыш, толықтауыш,
анықтауыш болу. Зат есімдер сапаны, сынды, белгіні, санды, әр түрлі
қатынасты білдіретін анықтауыштармен ғана емес, иелікті, тәуелдікті
білдіретін анықтауыштармен де талғамай үнемі тіркесе береді.
Өзара бір-бірімен байланысты осы үш түрлі белгіні, демек,
семантикалық, морфологиялық және синтаксистік белгілерді ұштастыра
қарағанда ғана, зат есім деп аталатын негізгі сөз табының сыр-сипаты толық
ашылады. Өйткені зат есімнің ең негізгі белгісі заттың субстантивтік
мағынасын білдіру болса, ондай заттық (субстантивтік) ұғымды білдіру
қабілеті басқа сөз таптарында да болады. Мысалы: Жаманды көре берсең, ой
кірлейді, жақсы сөз кірді тазартады (Ғ. Мұстафин); Қараның ашуы келгенше,
сарының жаны шығады (мақал); Білімдіден аямай сөздің майын (Абай); Әлін
білмеген әлек (мақал); Шегірткеден қорыққан егін екпес (мақал) деген
сөйлемдердегі сын есімдер мен есімшелер заттық ұғымдарды білдіріп тұр.
Солай болса, зат есімді тек бір ғана семантикалық белгісіне қарап қана
анықтау қателікке ұшыратуы мүмкін.
Жалпы алғанда, грамматиканың да, грамматикалық талдаудың да негізгі
міндетінің бірі – белгілі бір категорияға жалпы сипаттама берумен қатар,
олардың ішіндегі өзінше ерекшеліктері бар топ-топтардың да сыр-сипаттарын
ашу, оны баяндау болмақ.
Кең мағынадағы заттық ұғымды білдіретін сөз табын зат есім деп атайды.
Заттық мағынаның барынша кең екендігін баса айту керек, өйткені мұндай ұғым
әр алуан болып келеді. Айталық, нақтылы заттардың, нәрселердің (балта,
мылтық, есік, дәптер), хайуанаттар мен организмдердің (адам, кой, ара,
балық), объективтік шындықты білдіретін құбылыстардың (күз, жаңбыр,
кемпірқосақ), абстрактылық қасиеттер мен сапаның (батыл-дық, жетістік,
кемшілік, үлгірім), қимыл-әрекет пен қалыптың (ауру, дема-лыс, жүгіру,
ентігу) атаулары осы заттық мағынаны қамтиды. [29.156]
Осындай қасиеттер зат есімді басқа сөз таптарынан айқын ерекшелейді.
Айталық, сын есім өзге сөздердің көмегімен сын-сапаны білдірсе, сол сын мен
сапаның атауын зат есім басқа сөздердің жәрдемін-сіз, дербес білдіреді.
Қуанышты сәт дегенде, алдыңғы сөздің сын болуы екінші сөздің арқасында,
демек, сол сәттің қандай екендігі танылады. Ал қуаныш деген зат есім осы
сапаның атын ешбір сөздің тіркесінсіз-ақ танытады. Сол сияқты, қимыл-
әрекетті немесе қалыпты білдіргенде, етістік сол қимыл-әрекет иесінің
болуын қажет етеді. Аман келді сөйлеміндегі келді сөзінің етістік болу
себебі Аманның қимыл-әрекетін көрсететіндіктен деп білу керек. Ал келу,
бару, сөйлеу, ашулану деген зат есімдер болса, ешбір қимыл-әрекет иесінің
болуын қажетсінбейді, қимыл иесінен тысқары тұрып-ақ оның атауын білдіреді.
Зат есімнің септік жалғаулары бойынша өзгеруі, жекелік, көптік
категориясының болуы, жалқы есім мен жалпы есім болып келуі, тәуелденуі
оның морфологиялық белгілері болып табылады.
Зат есімнің синтаксистік қызметіне келетін болсақ, мұндай сөз табынан
жасалып тұрған сөздер сөйлем ішінде сөйлемнің барлық мүшесі бола береді.
Алайда зат есім сөздер көбіне-көп бастауыш пен толықтауыш болуға бейім.
Сондай-ақ зат есім сөздер сын есіммен, есімшемен, есімдікпен, сан есіммен
тіркескенде, басыңқы сыңарда болып, анықтаушылық қызмет атқарады.
Зат есімдердің қай-қайсысы болсын заттық ұғымды білдіретіндіктен,
олар, негізінен алғанда, біркелкі болғандарымен іштей нақтылық және
дерексіздік, жалпылық және жалқылық, даралық және жинақтылық, жекелік және
топтық сияқты семантикалық категорияларды да қамтиды. Мысалы, ағаш, су,
шөп, сүт, темір, шүберек тәрізді сөздер, әдетте, көзбен көріп, қолмен
ұстап тануға боларлықтай нақтылы, деректі заттармен байланысты ұғымдарды
білдірсе, ақыл, сана, ой, ықпал, әсер, жақсылық, адамгершілік, кіріс,
зұлымдық, пікір секілді сөздер ойлау, топшылау қабілеттері арқылы танылатын
дерексіз заттармен байланысты ұғымдарды білдіреді. Әрине, дерексіз заттық
ұғымдардың аттары деректі заттық ұғымдардан кейін шыққан да және сол
нақтылы ұғымдардың негізінде туған. Өйткені, мысалы, кісілік, балалық деген
дерексіз ұғымдар да, олардың аттары да әуелгі кісі, бала деген деректі
ұғымдардан, атаулардан туған. Бірақ нақты ұғымнан дерексіз ұғымның тууы
бірден-бір ғана жол болмаған. Нақты ұғымдардан дерексіз ұғымдар туа
беретіні сияқты, адамның ойлау қабілеті дами келе, керісінше, абстракт
ұғымдардан нақты ұғымдар да туа беретін болған. Осыған сәйкес, нақты зат
есімдерден абстракті зат есімдер де, керісінше, абстракт зат есімдерден
нақты зат есімдер де жасала береді. Осы себептен қазіргі тілдегі абстракті
ұғымдарды білдіретін көп сөздердің мағыналары нақты ұғымдармен түйісіп те
отырады. Сонымен қатар, тілде бастапқы ақиқат нәрсенің атынан туғанымен,
одан мүлдем қол үзіп, тіпті алыстап кеткен дерексіз ұғымдарды білдіретін
сөздер де көп. Сол сияқты, керісінше, бастапқы дерексіз ұғымдардан
туғанымен, мағына жағынан тіпті нақтыланып кеткен сөздер де көп. Сөйтіп,
сөз мағынасының нақтылану я абстрактану (деректену я дерексіздену) дәрежесі
әр қилы және әр түрлі болады. Бұған оқу, оқушы, оқушылық, жүріс, құбылыс,
құбылмалылық, білім, білімдік, ұйым, ұйымшылдық, басқару, басқарушылық
тәрізді зат есімдер толық айғақ бола алады. Зат есімдердің ішінде даралау
және жинақтау ұғымын білдіру қабілеті де жоқ емес. Мысалы: құрт, құмырсқа,
апа, қарындас, төсек, орын, шөп, шалам тәрізді дара сөздер белгілі-белгілі
заттардың аты болса, құрт-құмырсқа, апа-қарындас, төсек-орын, шөп-шалам
сияқты қос сөздер белгілі бір ұғымдарды жинақтап, олардың топ-тобының атын
білдіреді. Керісінше, мая-мая, қора-қора, жал-жал, сала-сала, тау-тау, төбе-
төбе, тарам-тарам, тал-тал сияқты қос сөздер бөлу я даралау ұғымын
білдіреді.
Зат есімдерді іштей, семантикасының өзара орайлас, астас болуларына
қарай, әлденеше топқа бөлуге болады. Мысалы, семантикалық ерекшеліктеріне
қарай, зат есімдерді іштей мал атаулары, есімдік атаулары, жәндік атаулары,
қора-қопсы және үй мүліктерінің атаулары, қоғамдық тұрмыстың, саяси-
әлеуметтік саласында колданылатын атаулар деген сияқты неше алуан топқа
жіктеуге әбден болады. Бірақ ондай тек семантикалық қана ерекшеліктері бар,
өз алдына грамматикалық ерекшеліктері жоқ есімдер лексикология үшін аса
маңызды тексеру объектісі болғанымен, грамматика үшін, арнайы сөз
етерліктей зерттеу объектісі бола алмайды. [9.153]
Дегенмен, зат есімнің ішінде өздеріне тән семантикалық және
грамматикалық ерекшеліктері бар кейбір топтар да жоқ емес. Ондай,
семантикалық және грамматикалық ерекшеліктері бар топтарға: адамзат
(кімдік) және ғаламзат (нелік) есімдерін, жалқы есімдерді, көптік мәнді
есімдерді, эмоциялы-экспрессивтік зат есімдерді, көмекші есімдерді
жатқызуға болады.
Тіліміздегі зат есімдерді семантикалық және грамматикалық сипаты
жағынан талдап қарасақ, олардың бір саласы адам атаулары, екінші саласы
адамнан өзге жан-жануарлар мен заттардың атаулары болып келеді. Осы аталған
екі топтың біріншісіне қатысты сөздердің бәрі тек кім? деген грамматикалық
сұрауға жауап берсе, екіншісіне қатысты сөздердің бәрі де тек не? деген
грамматикалық сұрауға жауап береді.
Кім? деген грамматикалық сұрауға жауап беретін зат есімдерге жалпы
адам атаулары жатады. Адам атаулары деп жалпы адамға тән атауларды (кісі,
бала, қыз, бөпе, шал, кемпір, келіншек, қалыңдық, еркек, әйел т. б.), туыс
атауларын (әке, шеше, әже, ата, аға, іні, апа, сіңілі, немере, шөбере,
нағашы, жиен, бөле, құда, құдағи, күйеу, құдаша т. б.), іс-әрекет пен кәсіп-
мамандық иелерінің атауларын (әнші, атшы, арбашы, егінші, малшы,
еңбекқор, суреткер, артист, инженер, диқан, ғалым, мұғалім, дәрігер,
композитор, сатушы т. б.), әр алуан қызмет баптары мен лауазым атауларын
(директор, лейтенант, ұлық, бастық, төре, ханым, мырза, жолдас т. б.), кісі
аттарын (Асан, Әсет, Иса, Алма, Рабиға, Жәмила, Гүлсім т. б.) және басқа да
осылар сияқты адамға тән атауларды айтамыз.
Зат есімнің бұл тобына, жалпы алғанда, адам атауымен байланысты
ұғымдардың аттары және кісі аттары ететіндіктен, оларды осы семантикалық
ерекшеліктеріне қарай адамзат есімдері деп атауға болады, Ал, формальдық
жағынан олар кім? деген грамматикалық сұрауға жауап береді.
Не? деген грамматикалык сұрау, әдетте, адамнан өзге барлық жан-
жануарлардың және күллі заттар мен нәрселердің, атауларына қойылады. Не?
деген грамматикалық сұрауға жауап беретін зат есімдерге деректі я де-рексіз
заттар мен заттық ұғымдардың атаулары (мысалы: құм, шаң, тас, темір,
топырақ, су, ойын, күлкі, сана, күйініш, қуаныш, реніш, аспан, ақыл, әлем
т. б.), өсімдік атаулары (мысалы: ағаш, шөп, жусан, қарағай, тобылғы, көде,
өрік, жүзім, алма, жидек т. б.), ас пен ішімдік атаулары (мысалы. ет, сүт,
май, ірімшік, нан, шұжық, қымыз, айран, қаймақ т. б.), хайуанаттардың, аң
мен құстың атаулары (мысалы: жылқы, сиыр, қой, ешкі, құлан, бөкен, киік,
арқар, аю, жолбарыс, қаз, үйрек, бүркіт т. б.), балық аттары (мысалы:
шортан, сазан, көксерке т. б.), құрт-құмырсқа мен бақа-шаян аттары (мысалы:
кесіртке, шыбын, сона, ара т. б.), мекен, қора-қопсы, құрал-жабдық атаулары
(мысалы: үй, қора, дала, терезе, астау, табақ, қасық, т. б.) тағы басқа
неше алуан нәрселер мен заттық ұғым атаулары жатады. [2.108]
Сөйтіп, зат есімдердің бұл тобы адамнан өзге жан-жануарлардың, заттар
мен нәрселердің, заттық ұғымдардың атауларын түгел қамтитын-дықтан, оларды
семантикалық ерекшеліктеріне қарап, ғаламзат есімдері деп атауға болады, ал
формальдық жағынан олар не? деген грамматикалық сұрауға жауап береді.
Егерде әдет бойынша кім? деген сұрау қойылатын кісі аты (ономастика)
тиісті жағдайларға сәйкес, жер-су я мекен атауына (топонимика) ауысса,
соңғы атауға кім? деген сұрау қойылмайды, не? сұрауы қойылады. Мысалы,
Жидебай - жаңа ғана оқу бітірген жас инже-
нер; Жидебайда білім де, жаһат та бар дегендердегі Жидебай сөзіне кім? деп,
Жидебайда сөзіне кімде? деп сұрау қойсақ, Құнанбай ауылы Жидебайға қонды;
Құнанбай ауылы Жидебайдан көшті дегендерде біріншісіне тек қайда? деп қана,
екіншісіне – қайдан? деп қана сұрау коюға болады. Керісінше, не? деген
сұрауға жауап беретін жай ғана жалпы есім (мысалы, Ырыс, Мұрат т. б.) кісі
аты ретінде қолданылатындай болса (мысалы: Ырыс Дүйсекейқызы, Мұрат
Қасымұлы т. б.), тек қана кім? деген сұрауға жауап беретін болады. Сөйтіп,
бұлардан кім? я не? деген сұраудың қайсысына жауап беретініне қарай, зат
есімдердің, семантикалық және грамматикалық жағынан іштей екі үлкен топка
бөлінетіндігі айқын аңғарылады.
Тілдегі әр алуан деректі және дерексіз заттар мен ұғымдарды
білдіретін зат есімдер, әдетте, жалпы есімдер деп аталады. Мысалы:
ағаш, ат, ас, арал, арба, бас, бала, ақыл, сана, түсінік, ер, ес, ет, дала,
су, отын, көмір, кеңсе сияқты зат есімдердің, бәрі де жалпы есім болады. Ал
заттар мен заттық ұғымдарды жалпылама түрде атайтын осындай жалпы
есімдермен қатар, белгілі бір ғана затты арнай, даралай атайтын жалқы зат
есімдер де бар. Оларға кісі аттары (мысалы, Асқар, Арқалық, Ағыбай т. б.),
үй хайуандарына берілген арнаулы аттар (мысалы: Тайбу рыл, Теңбілкөк т.
б.), өндіріс, мекеме, ұйым аттары (Еңбек, Қайрат, Турксиб т. б.),
газет, журнал, кітап аттары мен жеке шығармалардың аттары (Лениншіл жас,
Бота-гөз, Серпер т. б.), географиялық атаулар (мысалы: Алатау, Қаратау,
Іле, Ертіс т. б.), қала, көше, алаң аттары (Алматы, Теміртау, Амангелді
алаңы, Абай проспектісі т. б.) тағы басқа жалкы атаулар жатады.
Жалқы есімдер мағына жағынан белгілі бір ұғымды білдірмейді, тек бір
жеке дара затты басқа заттардан ажырату үшін қойылған белгі – ат ретінде
ғана жұмсалады. Жеке я дара заттарға берілген осындай зат есімдерді жалқы
есімдер дейміз. Сөйтіп, жалқы есімдер деп жалпы есімдерден ажырату үшін
қойылатын арнаулы атауларды айтамыз. Жазу дәстүрімізде жалқы есімдер
бас әріппен басталып жазылады да, жалпы есім бірыңғай кіші әріппен
жазылады. [17.193]
Тілімізде жалпы есімнен жалқы есім, жалқы есімнен жалпы есім туа
береді. Бірақ жалқы есімдердің жалпы есімдерге ауысуларынан гөрі жалпы
есімдерден жалқы есімдердің жасалуы көбірек кездеседі. Мысалы: Алатау,
Ақтөбе, Қарағанды, сияқты жер-су, мекен аттарын білдіретін жалқы есімдер
әуелгі жалпы есімдерден туған. Керісінше, Ақтөбелік, Қарағандылық,
Берсиевші, Мичуринші сияқты жалпы есімдер бастапқы жалқы есімдерден
жасалған. [23.136]
Жалқы есімдердің жалпы есімдер категориясына, жалпы есімдердің жалқы
есімдер категориясына осылай көшуі сөздердің қызметтерінің, соған сәйкес,
олардың мағыналарының, кейде тіпті формаларының өзгеруіне байланысты
болады.
Сонымен бірге, кейбір сөздер жалпы есім ретінде де, жалқы есім ретінде
де жұмсалады. Мысалы, күн, жер, ай деген сөздер астрономия ғылымында жалқы
есім ретінде түсінілсе, күнделікті өмірде жай ғана жалпы есім ретінде
жұмсалады.
Ішіндегі әр қилы ұсақ топтарды сөз етпегенде, жалқы есімдер ең әуелі үлкен-
үлкен екі салаға бөлінеді: онын біріншісі – кісі аттары (ономастика),
екіншісі – географиялық атаулар (топонимика). Жалқы есімдердің осы екі
саласының екеуіне де ортақ жалпы сипаттарымен қатар, әр саласының өзді-
өзіне ғана тән ерекше сипаттары да бар. Сол себептен де жалқы есімнің бұл
екі саласын тіл ғылымының арнаулы екі түрлі тарауы (ономастика және
топонимика) алды-алдына тексеру объектісі етеді.
Кісі аттарына да, жер-су аттарына да, әдетте, көптік жалғау жалған-
байды. Егерде оған қосымша жалғанатындай болса, ондай жалқы есімнің мәні я
өзгереді, я оған үстеме семантикалық рең жамалады. Бірақ жер-су атауларынан
да, сондай-ақ, жалқы есімдердің өзге топтарына да кісі аттарының
ерекшеленетін кейбір грамматикалық айырмашылықтары бар. Мысалы, Ертіс
жағасы, Егемен Қазақстан газеті дегендердегі жалқы есімдер өздері
анықтайтын сөздерге Ілік формасы (жалғаудың түсу я түспеуі шарт емес)
арқылы тіркессе, кісі аттары өзі анықтайтын сөздерге Ілік септік формасы
арқылы да (Бейсеннің баласы, Асанның Үсені т. б.) атау түрде де тіркесе
береді (мысалы: Қажымұқан балуан, Тарғын батыр, Байжан ұста т. б.).
Сонымен қатар, белгілі бір адамның өз аты, әкесінің аты, фамилиясы бірін-
бірі анықтаумен қатар, бәрі кұралып бір күрделі есім де бола береді.
Мысалы: Әміре Қашаубайұлы, Кұдайберген Қуанұлы Жұбанов, Мұхтар Омарханұлы
Әуезов т. б. Жалқы есімдердің өзге топтарынан кісі аттарының ерекшеленетін
тағы бір айырмашылығы – адам аттарына тең рең категориясы. Кісі аттары
қалыптағыша атау күйінде қолданылумен қатар, сыйлау, құрметтеу, еркелету,
кішірейту мәнін білдіру үшін, атау формасына арнаулы қосымша жалғанып та
жұмсалады. Мысалы: Сәбден, Қали деген аттарды құрметтегенде, сыйлағанда я
үлкен тұтып атағанда, Сәбе, Қалеке деп атауға болады да, Әли, Сәуле деген
аттарды еркелете, кішірейте сөйлегенде, Әлкен, Сәулеш деп атауға болады.
Рас, кейбір жалпы есімдерді де осылай қолдануға болады (мысалы: құлыншақ
інішек, балақай, ботақан, көкешім т. б.). Бірақ жалқы есімдер мен адам
аттарындағы бұл категорияның семантикалары да, қолданылу өрістері де бірдей
емес. [36.152]
Зат есімдердің көпшілігі тікелей атау формада тұрып, белгілі бір
бірыңғай заттардың бәріне тән жалпы атау ретінде жұмсалумен қатар, тиісті
заттың бір данасының ғана атауы есебінде қолданылады. Мысалы, кісі, сөз,
бала, қыстау, үй, көл т. б. Егер осы атаулар арқылы аталатын заттар біреу
емес, әлденешеу я көп екенін білдіргіміз келсе, осы зат есімдерге көптік
жалғауын жалғап айтамыз. Мысалы: кісілер, сөздер, балалар, көлдер т. б.
Сонымен қатар, атау формада тұрғанда, өзі арқылы аталатын заттың
біреуін емес, жиынын топтап я қамтып атайтын зат есімдер де бар. Мысалы,
сүт, ұн, жүн, алма, ақыл, өмір, шындық, алтын, жел, құйын деген сияқты зат
есімдерді алсақ, бұлардың әрқайсысы белгілі бір жеке дара затты ғана
атамайды, оны тобымен атайды.
Осындай затты жеке даралап атамай, оның жиынын тобымен атайтын зат
есімдерді көптік мәнді есімдер деп атаймыз.
Көптік мәнді есімдердің ерекшеліктері тек семантикаларында ғана,
демек, затты жекелеп атамай, топтап атауларында ғана емес, грамматикалық
сипаттарында да бар. Мысалы, сол аталған ұн, алтын, жел, ақыл тәрізді
көптік мәнді есімдерді алсақ, осылардың бәрі де практикалық тілде көптік
жалғауы жалғанбай жұмсалады. Сондықтан өздеріне тән осындай семантикалық
ерекшеліктері мен грамматикалық өзгешеліктеріне қарай, зат есімдердің бұл
тобы өз алдына категория делініп танылып, жоғарыдағыша, көптік мәнді
есімдер деп аталып отыр. [14.165]
Көптік мәнді есімдер кейде көптік жалғаулы формаларда да қолданылады.
Бірақ бұл сөздер көптік формада көбінесе я басқа ауыспалы мағынада
жұмсалады, я өздеріне қосымша мағыналық сөздер жамап алады.
Көптік мәнді есімдерге мынадай зат есімдер жатады:
1) Сұйық заттардың атаулары: айран, шай, тұздық т. б.;
2) Газ тектес заттардың аттары: азон, бу, түтін, тұман т. б.;
3) Уақ, ұнтақ заттардың, ұйысқан майда заттар мен бытыранды,
тарапды, үгітінді заттардың атаулары: ұн, шаң, тозаң, бетеге, жусан, жүн,
түбіт, шаш, кірпік, жиде, алша т. б.;
4) Дерексіз ұғымдарды білдіретін заттардың атаулары: айла, ақыл, дау,
қайғы, қасірет, сүйеніш, шындық т. б.;
5) Өздігінен табиғи бөлшектенбейтін кесек заттардың атаулары: алтын,
қола, құрыш, шойын т. б.;
6) Жаратылыс құбылыстарының атаулары: боран, жаңбыр, қар, жел,
құйын т. б.
Бұлардан басқа да өздері түпкі табиғаты жағынан көптік мәнді
білдіретін зат есімдер бар. Мысалы, табиғи жұп болып келетін зат есімдер де
(аяқ, көз, кұлақ, етік, байпақ, туфли, кебіс, бәтеңке, шаңғы т. б.), сондай-
ак, нәрсенің я заттың бөлінбсйтін табиғи бөлімі я бөлшегі ретінде
түсінілетін субстантивтік ұғымдардың атаулары да (көбінесе, көмекші
есімдер, мысалы: асты, үсті, жаны т. б.) негізінде осы топқа жатады.
Зат есімдердің ішінде затты я заттық ұғымды әдетше атаумен қатар, сол
аталған заттың сын-сипат жағынан қандай екендігін қоса-қабат білдіре
атайтын, олардың кейбір өзіндік сипатын нақтылай түсіп, әсерлеу не бейнелеу
жолымен сезіми түрде қолданылатын топтары бар. Мысалы: көл, тау, төбе, арба
деген сияқты жалпы есімдердің көлшік, таушық, төбешік, арбашық деген
түрлері бар да; атан, өгіз, кітап деген тәрізді зат есімдердің атанша,
өгізше, кітапша деген де түрлері бар. Осы аталған екі топ сөздің таусымақ,
төбесымақ, кітапсымақ деген түрлері де бар.
Сол сияқты, адамға байланысты әке, шеше, апа тәрізді туыс атауларын
әкей, шешей, апай деп те, шешеке, апеке деп те, шешетай, әкетай, апатай деп
те, шешежан, әкежан, апажан деп те қолдану – үйреншікті әдет. Сон-дай-ақ
бала, бота, лақ сөздерін балақан, ботақан, лақан деп те балақай, ботақай,
лақай деп те айту қандай үйреншікті болса, бөпе, қалқа, сәуле секілді жалпы
есімдер мен Нұрлан, Қалия, Әлия, Әсия тәрізді жалқы есімдерді бәпеш,
қалқаш, сәулеш, Нұрыш, Қалыш, Әлкен, Әскен деп айту да – соншалықты
дағдылы нәрсе.
Сөйтіп, кейбір зат есімдердің әдеттегіше бейтарап (қалыс) түрде жалпы
қолдануларымен бірге, үлкен тұтып құрметтеу я сыйлау, кіші тұтып еркелету,
кем тұтып қомсыну тәрізді эмоциялық әсер, экспрессивтік рең бере
қолданылатын формалары болады. [27. 103]
Бұл формалар мен жай түрде айтылған сөз формалардың негізгі лексикалық
мағыналары бір болғанымен, араларында өзара ерекшеленетін семаптикалық
айырмашылық болады, ол формалардың араларындағы семантикалық апырмашылықты
мазмұн ерекшелігі деп түсінумен бірге, олардың сыртқы формаларының
араларындағы айырмашылықты сол мазмұнның формасы деп есептеуге болады.
Демек, жоғарыдағы мысалдарда ұшырасатын -шық (-шік), -ша, (-ше), -сымақ,
-й, - еке (-ке), -тай, -жан, -қан, -қай, -ш (-ыш, -іш), -кен жұрнақтары сол
аталған мазмұнның тілдік формасы есебінде қызмет етеді.
Осындай жұрнақтар арқылы жасалған зат есімдер туынды зат есімдер,
туынды зат есімдер болғандарымен, жаңа сөздер емес. олар өздері туған
төркіндерінен тек сәл басқаша айтылған, яғни сәл ерекше сезіми рең беріле
айтылған формалары есебінде жұмсалады. Ендеше, бұл формалар арқылы жасалған
сөздер зат есімнің ішінде ерекше семантикалық тобының бірі ретінде сезіми
рең сөздер ретінде қаралуға тиіс. Бұл сияқты сөздер тобы зат есімнің
эмоциялық және экспрессивтік реңдерді білдіретін ішкі категориясы есебінде
есептелуі керек.
1. 2. Негізгі және туынды зат есімдер
Қазіргі қазақ тілінде зат есімдер морфологиялық құрылымы жағынан
негізгі және туынды зат есімдер деп үлкен екі топқа бөліп жүр.
Негізгі зат есімдер деп - әрі қарай бөлшектеуге келмейтін түбір
тұлғадағы зат есімдер аталады. Мысалы, қазақ, халық, бала, ана, тас, көл,
ақыл, ой, бор, дене, т.б.
Негізгі зат есімдер қазақ тілінің грамматикалық жүйесінде өзінің
грамматикалық категориясы болып табылатын көптік, тәуелдік, септік, жіктік
жалғауларын қабылдап, сөйлем ішіндегі басқа сөздермен синтаксистік байланыс
құрайды.
Сондай-ақ, негізгі зат есімдерге әр түрлі реңк мәнін тудыратын сөз
түрлендіруші жұрнақтар жалғанып, оған грамматикалық мағына үстейді. Бұл
сипаттағы сөз түрлендіруші жұрнақтар тек зат есімге ғана тиесілі.
а) Негізгі зат есімнің реңк мәнін тудыратын жұрнақтар
Лексикалық мазмұны жағынан жаңа сөз тудырмай, сөздерге әр қилы
эмоциялық әсер, экспрессивтік рең үстейтіндей қосымша семантикалық
мағыналар ғана жамайтын жұрнақтар бар. Олар зат есімнің ішкі катего-риялық
формалары, демек, зат есімнің реңк мән тудыратын жұрнақтары делініп
танылуға тиіс. [13.139]
Зат есімнің реңк мән тудыратын жұрнақтары жалпы есімдерді де, жалқы
есімдерді де қамтиды. Мысалы: Жөкей көлінің солтүстік қабағында Аюлы дейтін
бір кішкене таусымақ бар (С. Мұқанов); Бір көлшікте жа-саған балықтар өсіп-
өніп көбейген кезде суы тартылып, көлшік қурай бастапты (Ертегіден). Жолда
бір көлсымақ бар, соған соға жүреміз. (Ғ. Мұстафин) деген мысалдардағы
таусымақ, көлшік, көлсымақ сөздері – жал-пы есімдер. Ал, Еркін, Нұрлан,
Сәуле, Сәлима деген кісі аттары Еркіш, Нұрлаш, Сәулеш, Сәлимаш немесе
Еркетай, Нұрматай, Сәулетай, Сәлиматай делініп айтыла беріледі.
Әдебиетте де, ауызекі тілде де еркін қолданыла беретІн ағажан,
құрбыжан, әкетай, сәулетай сияқты сөздердің лексикалық мағыналарында аға,
құрбы, әке, сәуле сөздерінен алшақтарлықтай айырмашылық болмаға-нымен,
сейлеуші мен тыңдаушыға (я жазушы мен оқушыға) айту мәнері райы жағынан да,
алынатын әсері мен бағдарланатын реңкі жағынан да, оларды бірдей деуге
болмайды. Өйткені аға, әке дегсндерден тек жай атау, хабарлау ғана
аңғарылса, ағажан, әкетай дегендерден белгілі бір эмоциялық реңк пен
экспрессивтік әсер жарыса байқалады.
Сөйтіп, реңк жұрнақтары еркелету я кішірейту, сыйлау я құрметтеу,
ұлғайту я үлкейту, келемеждеу я мысқылдау тәрізді мәндерді білдіреді.
Олардың кейбіреулері бірінен соң бірі қабаттасып та қолданылады (ағеке-тай,
әжекетай, інішекжан, Сәулешжан т. б.), кейбіреулері өздерінің бастапқы
мәндерінен я жартылай (бөлімше, құдаша, кішкеитай, түйіршік), я бүтіндей
айырылып (жеткіншек, ірімшік, талшық, бүркеншек), сол жалғанған сөздерден
бөлінбейтіндей де болып кеткен.
Бұл жұрнақтардың өнімділері және олардың сипаттары төмендегідей.
1. -еке, -қа, -ке жұрнақтары жалпы және жалқы (кісі аттарына)
есімдерге жалғанып, сыйлау, құрметтеу, үлкен тұту сияқты мағыналық реңктер
үстейді. Өзі жалғанатын кейбір сөздердің толық түрлеріне тікелей тіркеспей,
соңғы дыбысы я соңғы бір немесе бірнеше буыны түсіріліп барып жалғанады.
Мысалы: ағеке, шешеке, апеке, әжеке, жездеке, атеке, бастықеке, хатшыеке,
Омеке (Омар, Омарбай), Жәке (Жамбыл, Жанақ), Мырзеке, Кұреке, Мұқа, Сәке т.
б.
2. -й жұрнағы негізінде туыс атауларына жалғанып, оларға сыйлау,
құрметтеу және үлкен тұту мағынасын қосады. Мысалы: апай, ағай, әкей,
шешей, атай, жездей, әпкей т. б. Бұл қосымша қазіргі әдеби тілімізде тек жа-
қын туыс атаулының аясында ғана қалмай, алыс-жақындығына қарамастан, құрмет
тұтатын жасы үлкендердің бәріне де қолданыла беретін болды. Мысалы: Жамбыл
атай, Шолпан апай, Мәдина тәтей, Ұлболсын шешей т. б.
3. -тай қосымшасы туыс атауларына жалғанып, оларға кішірейту,
еркелету, ізет көрсету сияқты қосымша мағына үстейді. Мысалы: ағатай,
апатай, әкетай, шешетай, бөпетай, сәулетай, қалқатай, тәтетай, көкетай т.
б. Кішкентай, азғантай дегендердің түбірі кіші, аз, оларға әуелі
- кене (-ғана), одан кейін -тай формасы қосылып көнеленген. Ал, Жамантай,
Ормантай сияқты кісі аттарының құрамындағы -тай қосымшасы да осы формамен
төркіні бір бөлшек.
4. –жан жұрнағы көбіне адамзатқа қатысты бір алуан сөздерге
және кісі аттарына жалғанады да, оларға әрі еркелету, әрі кішірейту реңкін
жамайды. Мысалы: Абайжан, Ардақжан, Ермекжан, ағажан, көкежан.
Бұл форма жан ата, жан көке сияқты тіркестерде де қолданылады; мысалы,
Ризалық берсең, жан ата. Ешкімге көзім сүзбейін! Тірі, өлісін білгенше,
күдерімді үзбейін (Қыз Жібек) деген мен Алпыста анаң аналық! Жан көке,
кімге тапсырдың (Қобыланды жыры) дегенді салыстырыңыз.
5. -қан, -ақан жұрнақтары өнімсіз болғанымен, еркелету, кішірейту
реңкін білдіру үшін бірсыпыра сөздерде қолданылады (бұзауқан, балақан,
ботақан, қошақан).
6. -қай (-кей) – тіпті өнімсіз форма, тек балақай, саусақай, шешекей
деген бірлі-жарым сөздерге ғана жалғанады. Иттің ұлы итақай дегендегі -қай
формасы да, Ашақай, Бейсекей, Мұсақай, Сәрсекей деген кісі аттарындағы –
қай элементі де осы айтылған кішірейту формасымен байланысты.
7. -шақ (-шек) формасы – омонимді қосымша, бұл жұрнақ есім сөздерге
жалғанып, оларға кішірейту, еркелету мағыналарын үстейді. Мысалы: келіншек,
інішек, құлыншақ, жұтқыншақ, шынашақ, тоқтышақ, жарықшақ.
8. -шық, -шік. Бұл -шақ, -шек жұрнағының қысаң түрі болып
есептеледі, демек, -шық, -шік қосымшасының да атқаратын кызметі көп. Атап
айтсақ, -шық (-шік) формасы етістікке жалғанып, туынды зат есім (бүршік,
бүркеншік т. б.) тудырады, сонымен қатар, ол есімдерге де (төбешік,
түйіршік т. б.) жалғанады және етістіктің грамматикалық формасы ретінде
(ушық, түршік т. б.) қолданылады.
-шық (-шік) жұрнағы зат есімдерге жалғанғанда, оларға кішірейту және
еркелету мағыналарын үстейді.
1) Нақты зат есімдерден кішілік мағынасын білдіретін атаулар тудырады.
Мысалы: үйшік, төбешік, көлшік, кіршік, қапшық, қарашық, ойыншық, далашық,
айшық, тығыншық, дорбашық, қалашық, бөлмешік, панашық, текешік, боташық т.
б.
2) Санауға келмейтін зат атауларына әрі даралық әрі кішілік ұғымын
жамайды. Мысалы: талшық, ірімшік, түйіршік, қиыршық, бүршік, шиыршық т. б.
9. -ша (-ше) формасы зат есімдерге жалғанып, туынды үстеу (балаша,
балықша т. б.) жасайды да, сын есімдерге жалғанып, белгінің шағындық шама-
шарқын білдіретін формалар жасайды (ақша, қызылша, сарша,
сұрша, бозша, көкше, ұзынша т. б.), сондай-ақ, бұл форма зат есімдерден
кішірейту ұғымын білдіретін формалар (көрпеше, кітапша, сандықша,
қобдиша, өгізше т. б.) тудырады.
10. -ш жұрнағы кісі аттарына және бір алуан жалпы есімдерге
жалғанып, оларға кішірейту, еркелету, аялау тәрізді қосымша мағына жамайды.
Бірақ кісі аттарына, сондай-ақ кейбір жалпы есімдерге қосылғанда, олардың
толық түрлеріне тікелей тіркеспей, я соңғы дыбысы, я соңғы бір немесе
бірнеше буындары түсіріліп барып жалғанады. Мысалы: қалқаш, сәулеш, бөпеш,
кәкеш, тегеш, бикеш, серкеш, Құрмаш (Құрман, Құрманғали, Кұрманбек), Жұмаш
(Жұмабике, Жұмабек, Жұмағали, Жұмабай, Нұрыш (Нұрым, Нұрмаи, Нұрсейіт,
Нұрғали), Төлеш (Төлебек, Төлеуғали), Қалыш (Қалмағам-бет, Қалымбет), Сақыш
(Сақып, Сақыпжамал), Гүліш (Гүлсім, Гүлнар), Үрміш (Үрман) т. б.
11. -сымақ формасының өзге төл жұрнақтардан айрықша бір ерекшелігі
– сөздің я оның соңғы буынының жуан не жіңішке болуына қарамастан, үнемі
жуан қалпын сақтап отырады.
Бұл жұрнақ өзі жалғанатын зат есімдерге қомсыну, кекету, олқы санау
тәрізді салыстыру ұғымын үстейді. Мысалы: ақынсымақ, өзенсымақ, таусымақ,
мүсәпірсымақ, мырзасымақ, батырсымақ, көшесымақ, күйеусымақ, бастықсымақ т.
б.
12. -шығаш (-шігеш) - аса құнарлы жұрнақ, ол жалғанатын сөзге
кемеліне келмегендікті немесе белгілі бір сатыға я қалыпқа жетпегендікті
білдіретіндей қосымша мағына үстейді, оның мағынасын -сымақ қосымшасымен
синонимдес деуге болады. Мысалы: байшігеш (байшығаш), ершігеш, батыршығаш
т. б.
13. -екеш (егеш) – бұл жұрнақ категориясы ретінде қалыптасып
кетпеген, жұрнақ пен көмекші (шылау) сөз категориясы арасында тұрған
форма. Бұл форма есім сөзбен тіркесіп оған қомсыну, менсінбеу, кем тұту
сияқты мағыналық рең жамайды. Мысалы: Тас екеш тас та өзгереді (Ғ.
Мұстафин); Кен екеш кенге осындай тар адам болады екен-ау! (Ғ. Мұстафин).
[11.109]
Жалпы, зат есімнің морфологиялық сипатын сөз еткенде, біріншіден, зат
есімдердің құрылымы туралы, екіншіден, зат есімдердің жасалу тәсілі туралы,
үшіншіден, зат есімдердің түрлену (өзгерту) жүйесі туралы мәселелер
талдануға тиісті.
Құрылымы жағынан зат есім жалаң да, күрделі де болады.
Жалаң зат есімдер екі салаға бөлінеді: біріншісі – түбір зат есімдер,
екіншісі – туынды зат есімдер.
Түбір зат есімдер деп қазіргі кезде тиісті морфемаларға (түбірге және
жұрнаққа) бөлшектенбейтін, тек бір ғана түбір морфема (сөз) ретінде
қабылданатын заттық атауларды айтамыз.
Туынды зат есімдер деп қазіргі кезде түбір морфемаға және қосымша
(жұрнақ) морфемаға бөлшектенетін, демек, түбір сөзден жұрнақ арқылы
жасалған заттық атауларды айтамыз.
Күрделі зат есімдерге кемінде екі я одан да астам түбір морфемадан
құралған формалар жатады. Ондай зат есімдер казіргі қазақ тілінде төрт
түрлі:
1) Біріккен зат есімдер,
2) Қосарланған зат есімдер,
3) Құрама зат есімдер,
4) Қысқарған зат есімдер.
1. Біріккен зат есімдерге кемінде екі түбір морфемадан бірігу арқылы
жасалған зат есімдер жатады. Мысалы: бәйтерек, бәйшешек, белбеу, көкпар,
қайнаға, қолбасы, қолқанат т. б,
2. Қосарланған зат есімдерге екі түбір морфемадан қосарланып
жасалған зат есімдер жатады. Мысалы: абысын-ажын, ақыл-айла, ата-ана, ас-
су, бала-шаға, ел-жұрт, жігіт-желең, жауын-шашын, ой-пікір, ой-қыр, отын-
су, тері-терсек, ұрыс-керіс, шай-су, т. б.
3. Құрама зат есімдерге кемінде екі я онан да астам түбір сөздерден
әр қилы жолмен тіркесу арқылы жасалған зат есімдер жатады. Мысалы: ауыл
шаруашылыгы, балалар бақшасы, кәсіп одағы, күн тәртібі, қоғамдық еңбек,
сары май т. б.
4. Қысқарған зат есімдерге бірнеше сөзден құралып қысқарған зат
есімдер жатады. Мысалы: БҰҰ,ТМД, ҚӘТУ, ҚҰА, ІІД, пединститут, см, мм, га,
т, кв т. б. [12.125]
Зат есімдер лексикалық, морфологиялық, синтаксистік тәсілдер арқылы
жасалады.
1. Лексикалық тәсіл арқылы жасалған зат есімдерге байырғы зат
есімдер, сондай-ақ, басқа тілдерден енген зат есімдер, бастапқы семанти-
калық мағынасы не кеңею, не тарылу, не ауысу арқылы туған жаңа зат есімдер
мен өзге сөз таптарынан субстантивтену арқылы пайда болған зат есімдер
жатады.
2. Синтаксистік тәсіл арқылы жасалған зат есімдерге кемі екі я одан
астам түбірлердің бірігуі, қосарлануы, тіркесіп құралуы, қысқарып құралуы
арқылы және лексикалану негізінде пайда болған күрделі зат есімдер жатады.
3. Морфологиялық тәсіл арқылы жасалған зат есімдерге зат есімнің
өзінен, өзге сөз таптарынан тиісті жұрнақтар арқылы туған туынды зат
есімдер жатады. Мысалы: атшы, басшы деген туынды зат есімдер ат, бас деген
зат есім түбірлерінен жасалса, атшылық, басшылық деген туынды зат есімдер
атшы, басшы деген зат есім негіздерінен жасалған. Ал, жақсылық, үлкендік
деген зат есімдер -лық (-дік) жұрнағы аркылы жақсы, үлкен деген сын
есімдерден туған. Сондай-ақ, егін, сауын деген туынды зат есімдер ек, сау
деген етістік түбірлерінен жасалса, олардан -шы (-ші) жұрнағы арқылы
егінші, сауыншы деген туынды жаңа зат есімдер жасауға болады т. б.
Зат есім тудыратын жұрнақтардың бір саласы өздері жалғанған сөздердің,
лексикалық мағыналарының үстіне қосымша семантикалық реңдер ғана жамайды.
Ал, ондай қосымша реңдер үлкен тұту, кұрметтеу, сыйлау, кішірейту,
еркелету, қомсыну, кемсіну, кекету, мысқылдау тәрізді әр алуан мәндерді
білдіреді. Мысалы: қақпақша, сабыншық сөздерінің мағыналарын қақпақ, сабын
сөздерімен салыстырсақ, олардың негізгі лексикалық мағыналары бірдей
болғанымен, аңғарылатын реңдері бірдей емес. Әрине, әкей, шешей деген
сөздер мен әке, шеше сөздерінің араларында да лексикалық айырмашылықтары
жоқ, бірақ олардың сәл де болса өзара семантикалық ерекшеліктері барлығы
даусыз.
Морфологиялық тәсіл арқылы жасалған туынды зат есімдер қазақ тілінде
аса мол кездеседі. Зат есімдердің жасалуындағы негізгі тәсіл де – осы
тәсіл. Енді туынды зат есімдер жасайтын жұрнақтардың грамматикалық сипатына
тоқталайық. Туынды зат есім жасайтын жұрнақтар өздері жалғанатын сөздің қай
сөз табына қатысты екендігіне байланысты есімдерден зат есім жасайтын
жұрнақтар және етістіктен зат есім жасайтын жұрнақтар болып екіге бөлінеді.
ә) Есімдерден зат есім жасайтын жұрнақтар
1. -шы, -ші жұрнағы. Аса өнімді -шы (-ші) жұрнағы арқылы жасалатын
туынды зат есімдердің мағыналары мынадай:
1) Кәсіп иелерінің я мамандықтардың атауларын, белгілі бір кәсіппен
шұғылданатын адамды білдіреді. Мысалы: қойшы, тілші, әдебиетші, тарихшы,
егінші, сауыншы, малшы, сақшы, тыңшы т. б.
2) Адамның белгілі бір дағдыға айналған іс-әрекеті мен қабілет-
қасиеттерінің аттарын білдіреді. Мысалы: аңдушы, бастаушы, барлаушы,
тергеуші, өтірікші, өсекші, нұсқаушы, үгітші т. б.
3) Қоғамдық көзқарасты (идеяны) жақтаушының және белгілі бір қоғамдық
ұйымға қатысушының атын білдіреді. Мысалы: Мичуринші, Берсиевші, Жақаевшы,
спортшы т. б. [33.107]
2. -шылық (-шілік) жұрнағы кейбір сөздерде кұрамындағы компонент-тері
(-шылық,-шілік) жеке-жеке бөліне алатын дара(жалақ) жұрнақтар есебінде
жұмсалса, кейбір сөздерде бөліне алмайтын бір күрделі жұрнақ ретінде
қолданылады. Мысалы, егіншілік, малшылық, оқушылық, зарығушылық деген
сияқтылардың -шылық (-шілік) формасын іштей жеке-жеке бөлуге болады; ал
адамшылық, кемшілік, тіршілік, баршылық, кәріпшілік, айшылық дегендердеті
-шылық формасын бөлуге болмайды. -шылық жұрнағы арқылы туған атаулар
мынадай: адамшылық, жұртшылық, басшылық, кедейшілік, сенушілік, жүдеушілік,
тарығушы-лық, қиыншылық, таршылық, артықшылық, тіршілік, кеңшілік,т.б.
3. -лық, -лік, -дық, -дік, -тық, -тік жұрнағы арқылы жасалатын
сөздерді төмендегіше бірнеше жікке бөліп, топтауға болады.
1) Нақтылы лексикалық мағыналы есімдерден абстракт ұғымды атау сөздер
туады. Мысалы: кісілік, достық, туысқандық, құрбылық, қателік, қорлық,
биіктік, жақсылық, батылдық, сезімдік, өткірлік, шапшаңдық, тездік,
көптік, аздық, жоқтық, мүмкіндік т. б.
2) Нақтылы (конкретті) заттардың да аттары туады: түндік, орындық,
қазандық, кездік, тұздық, төстік, қымыздық, инелік, өсімдік т. б.
3) Әр алуан мекендік, мезгілдік мағыналарды білдіретін есімдер
жасалады; айлық, жылдық, шабындық, егіндік, апталық, түстік т. б.
4) Есептік сан есімдерден қатысты заттык ұғым атаулары туады:
бірлік, екілік, үштік, ондық, жүздік, мыңдық т. б.
4. -ыл, -іл, -л. Есімдер мен етістіктерге ортақ, омонимдес бұл өнімді
жұрнақтар мағыналары басқа-басқа алуан түрлі жаңа сөздер жасайды. Мысалы,
, қатал сын есімге тән формалар болса, тарыл, тіріл дегендер сын
есімдерден жасалған туынды етістіктер. Сол сияқты, етістікке тән -ыл, -іл,
-л формаларының өзі де іштей бірдей емес. Мысалы: оңал, жоғал, суал деген
туынды етістіктер мен тартыл, сарқыл, ашыл, бүгіл сияқты ырықсыз етіс
формаларын зат есім, сын есімдермен жарқыл, жатыл; батыл, қатал деген
сөздермен салыстырып қарасақ -ыл (-іл, -л) жұрнағы белгілі бір сөз табына
ғана емес, бірнеше грамматикалық категорияға ортақ, омоним форма екендігі
айқын көрінеді. Ал, -ыл (-іл, -л) жұрнағы еліктеуіш сөздер мен бейнелеуіш
сөздерге қосылғанда туынды зат есім жасайды. Мысалы, қаңқыл, сыңқыл, суыл,
мыңқыл, сақыл, тарсыл, дүріл, гүріл, лапыл, қалшыл, діріл т. б.
Сөйтіп, бұл топтың ішінен -шы (-ші); -лық (-лік -дік -тық -тік); -ыл (-іл,
-л) жұрнақтары әрі жалаң, әрі омонимдес қосымшалар болады; -шылық (-шілік)
және -гер-шілік жұрнақтары құранды (күрделі) қосымшалар; ал, -шылық
қосымшасы мен -шы (-ші) формасы кейбір жағдайда өзара синонимдес болып
келеді.
5. -кер (-гер) жұрнағы арқылы туған сөздер іс-әрекет иесінің атауы
ретінде, адамзат есімдері есебінде қызмет атқарады. Мысалы: айлакер,
қызметкер, дәрігер, іскер, жұмыскер, қаламгер, саудагер, суреткер, сайыскер
т. б.
6. -дақ, -дек, -лақ, -лек, -тақ, -тек. Есімдерден туынды зат есім
жасайтын бұл өнімсіз жұрнақтар жалаң емес, кұранды форма тәрізді. Мысалы:
құмдақ, саздақ, тайлақ сөздері еліктеу сөздерден туған етістіктерге
(мысалы, тарсылда, шаңқылда, қоңқылда, кеңкілде т. б. -к (-қ) қосымшасы
қосылып жасалатын тоқылдақ, торсылдақ, шіңкілдек, тоңқылдақ сияқты
сөздермен және жеңілтек, кеспелтек, жайдақ тәрізді сын есімдермен формалас
болып келеді.
7. -кеш, -паз, -қор, -қой, -хана, -стан жұрнақтары жаңа сөз
тудыру қабілеттері аз болғанмен де, бір алуан туынды сөздердің кұрамында
кездеседі. Қазақ тіліне иран (парсы, тәжік, ауған т. б.) тілдеріден ауысқан
бұл жұрнақтар қазақ тілінің үндестік заңына бағынбай, өздерінің әуелгі
қалыптарын сақтап отырады. Мысалы: өнерпаз, білімпаз, арбакеш, жемқор т.
б. Бұлардың ішінен -кеш жұрнағы нақты зат есімдерге жалғанып, кәсіп иесінің
атауын білдіреді (Мысалы: арбакеш, түйекеш, кірекеш т. б.).
Ал, -хана; -стан; -кент формалары, әуелде мекендік ұғымды білдіретін
толық мағыналы сөздер болса да, бірте-бірте жұрнақтық қызмет атқаратын
болған. Мысалы: -хана қосымшасы нақтылы кейбір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
І тарау Зат есімнің жалпы сипаттамасы 6
1.1. Зат есімнің лексика-грамматикалық сипаты 6
1.2. Негізгі және туынды зат есімдер 14
а) Негізгі зат есімнің реңк мәнін тудыратын жұрнақтар 15
ә) Есімдерден зат есім жасайтын жұрнақтар
б) Етістіктерден зат есім жасайтын жұрнақтар
ІІ тарау Күрделі зат есімдер 20
2.1. Біріккен зат есімдер 20
2.2. Қосарланған зат есімдер 29
2.3. Қысқарған зат есімдер 59
Қорытынды 68
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 71
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ тіл білімінде зат есімдердің негізгі және
туынды түрлерін зерттеуге арналған ғылыми еңбектер баршылық. Дегенмен, зат
есімдердің негізгі және туынды түрлерінің лексика-семантикалық,
морфологиялық және синтаксистік сипаттары мен олардың тілімізде атқаратын
сан алуан қызметтері үнемі дамып, жетіліп, түрленіп отыратын динамикалық
үрдіс.
Зат есімнің негізгі және туынды түрлері – күрделі тілдік категория.
Олардың сан алуан қырлары мен сыр-сипаттары тіл білімі ғылымының барлық
саласында да қарастырылады.
Негізгі зат есімдер біріншіден, көптік, септік, тәуелдік, жіктік
категорияларына тірек, негіз болып, аталған грамматикалық категориялардың
ұйытқысы болса, екіншіден, синтетикалық тәсіл арқылы жасалатын туынды зат
есімдерге негіз тұлға болады.
Туынды зат есімдердің жасалу жолдары сан алуан. Қазақ тілінде туынды
зат есімдер морфологиялық та, синтаксистік те тәсілдер арқылы жасалады.
Диплом жұмысының өзектілігі – негізгі зат есімдер мен аталған тәсілдер
арқылы жасалған туынды зат есімдердің лексика-грамматикалық сипаттарын
талдап, ашу болып табылады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері:
- қазақ тіл біліміндегі негізгі және туынды зат есімдер туралы
зерттеулер мен ғылыми еңбектерді негіз етіп ала отырып, олардың
грамматикалық сипаттарына талдау жасау;
- Негізгі зат есімдер мен мен туынды зат есімдердің арасындағы
грамматикалық мағыналық ерекшеліктерді саралау;
- туынды зат есімдердің жасалу жолдарын қарастыру;
- есімдерден туынды зат жасайтын өнімді, өнімсіз жұрнақтардың түрлеріне
сараптамалық талдау жүргізу, грамматикалық мағыналарын ашу;
- негізгі зат есімге жалғанып зат есімнің реңк мәнін тудыратын сөз
түрлендіруші жұрнақтардың грамматикалық ерекшеліктерін қарастыру;
- аналитикалық тәсіл арқылы жасалатын туынды зат есімдердің бір саласы
– күрделі зат есімдердің тұлғалық түрлеріне тоқталу;
- күрделі зат есімдердің жасалу ерекшеліктерін, олардың сыңарларының
ішкі мағыналық сипаттарына тоқталу;
Жұмыстың нысаны. Дипломдық жұмыстың нысаны ретінде көп компонентті
құрмалас сөйлем және оның түрлері – көп құрамды салалас, көп бағыныңқылы
сабақтас, көп құрамды салалас, аралас құрмалас сөйлемдер алынды.
Жұмыстың ғылымилығы: Негізгі және туынды зат есімдердің грамматикалық
сипаттарын саралау. Туынды зат есімдердің жасалу жолдары мен тәсілдерін
қарастыру. Туынды зат есім жасайтын жұрнақтардың түрлері мен олардың туынды
зат есім жасауға қатысты жағынан айырмашылықтары мен ерекшеліктерін ғылыми
тұрғыда талдау. Күрделі зат есімдердің түрлерін, олардың мағыналық
ерекшеліктерін айқындау.
Дипломдық жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Диплом жұмысының
негізгі тұжырымдарын жоғарғы оқу орындарында қазақ тілі, қазіргі қазақ
тілі, қазіргі қазақ тілінің сөзжасамы пәндерін оқытуда және
мектептерде, арнайы курс пен қосымша сабақтарда пайдалануға болады.
Диплом жұмысының құрылысы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды бөлімнен және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде жұмыстың негізгі қағидалары мен мақсаттары баяндалып, жұмыс
нысанының өзектілігі көрсетілді. Оның теориялық және тәжірибелік маңызы,
ғылыми сипаты баяндалды.
Қорытынды бөлімде негізгі тарауда сөз болған зерттеу нәтижелері
жинақталып, жұмыстың қорытынды нәтижесі шығарылады.
І тарау ЗАТ ЕСІМНІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1. Зат есімнің лексика-грамматикалық сипаты
Зат деген ұғым тек күнделікті өмірде кездесетін әдеттегі жай
нәрселерді ғана емес, табиғат пен қоғамдық өмірдегі ұшырасатын әр алуан
құбылыстар мен уақиғаларды, ұғымдар мен түсініктерді де қамтиды. Мысалы:
құс, тас, су, шыны, адам, қол деген сөздермен қатар, жаңбыр, найзағай,
сайлау, жүріс, капитализм, нарық, ұғым, ақыл, сана деген сөздер де зат
есімге жатады. Бұдан зат есімнің лексикалық-семантикалық сипаты салалы да,
қарымды да екені байқалады.
Зат есімдердің өздеріне тән морфологиялық ерекшеліктері бар. Олар
өздерінің лексика-семантикалық сипаттарына қарай, сөйлемдегі өзге сөздермен
еркін қарым-қатынасқа түсетіндіктен, сол қатынастарға аса қажетті көптік,
тәуелдік, септік және жіктік жалғауларын қабылдап, түрленіп отырады;
екіншіден, зат есімдердің сөз тудыратын және форма тудыратын арнаулы
жұрнақтары бар. [12.125]
Зат есімдер тілдегі өзге сөздердің барлығына әрі ұйтқы, әрі өзек болып
қызмет атқаратындықтан, әдетте, сөйлемнің барлық мүшелері ретінде қолданыла
береді. Дегенмен, зат есімдердің ең негізгі қызметі - бастауыш, толықтауыш,
анықтауыш болу. Зат есімдер сапаны, сынды, белгіні, санды, әр түрлі
қатынасты білдіретін анықтауыштармен ғана емес, иелікті, тәуелдікті
білдіретін анықтауыштармен де талғамай үнемі тіркесе береді.
Өзара бір-бірімен байланысты осы үш түрлі белгіні, демек,
семантикалық, морфологиялық және синтаксистік белгілерді ұштастыра
қарағанда ғана, зат есім деп аталатын негізгі сөз табының сыр-сипаты толық
ашылады. Өйткені зат есімнің ең негізгі белгісі заттың субстантивтік
мағынасын білдіру болса, ондай заттық (субстантивтік) ұғымды білдіру
қабілеті басқа сөз таптарында да болады. Мысалы: Жаманды көре берсең, ой
кірлейді, жақсы сөз кірді тазартады (Ғ. Мұстафин); Қараның ашуы келгенше,
сарының жаны шығады (мақал); Білімдіден аямай сөздің майын (Абай); Әлін
білмеген әлек (мақал); Шегірткеден қорыққан егін екпес (мақал) деген
сөйлемдердегі сын есімдер мен есімшелер заттық ұғымдарды білдіріп тұр.
Солай болса, зат есімді тек бір ғана семантикалық белгісіне қарап қана
анықтау қателікке ұшыратуы мүмкін.
Жалпы алғанда, грамматиканың да, грамматикалық талдаудың да негізгі
міндетінің бірі – белгілі бір категорияға жалпы сипаттама берумен қатар,
олардың ішіндегі өзінше ерекшеліктері бар топ-топтардың да сыр-сипаттарын
ашу, оны баяндау болмақ.
Кең мағынадағы заттық ұғымды білдіретін сөз табын зат есім деп атайды.
Заттық мағынаның барынша кең екендігін баса айту керек, өйткені мұндай ұғым
әр алуан болып келеді. Айталық, нақтылы заттардың, нәрселердің (балта,
мылтық, есік, дәптер), хайуанаттар мен организмдердің (адам, кой, ара,
балық), объективтік шындықты білдіретін құбылыстардың (күз, жаңбыр,
кемпірқосақ), абстрактылық қасиеттер мен сапаның (батыл-дық, жетістік,
кемшілік, үлгірім), қимыл-әрекет пен қалыптың (ауру, дема-лыс, жүгіру,
ентігу) атаулары осы заттық мағынаны қамтиды. [29.156]
Осындай қасиеттер зат есімді басқа сөз таптарынан айқын ерекшелейді.
Айталық, сын есім өзге сөздердің көмегімен сын-сапаны білдірсе, сол сын мен
сапаның атауын зат есім басқа сөздердің жәрдемін-сіз, дербес білдіреді.
Қуанышты сәт дегенде, алдыңғы сөздің сын болуы екінші сөздің арқасында,
демек, сол сәттің қандай екендігі танылады. Ал қуаныш деген зат есім осы
сапаның атын ешбір сөздің тіркесінсіз-ақ танытады. Сол сияқты, қимыл-
әрекетті немесе қалыпты білдіргенде, етістік сол қимыл-әрекет иесінің
болуын қажет етеді. Аман келді сөйлеміндегі келді сөзінің етістік болу
себебі Аманның қимыл-әрекетін көрсететіндіктен деп білу керек. Ал келу,
бару, сөйлеу, ашулану деген зат есімдер болса, ешбір қимыл-әрекет иесінің
болуын қажетсінбейді, қимыл иесінен тысқары тұрып-ақ оның атауын білдіреді.
Зат есімнің септік жалғаулары бойынша өзгеруі, жекелік, көптік
категориясының болуы, жалқы есім мен жалпы есім болып келуі, тәуелденуі
оның морфологиялық белгілері болып табылады.
Зат есімнің синтаксистік қызметіне келетін болсақ, мұндай сөз табынан
жасалып тұрған сөздер сөйлем ішінде сөйлемнің барлық мүшесі бола береді.
Алайда зат есім сөздер көбіне-көп бастауыш пен толықтауыш болуға бейім.
Сондай-ақ зат есім сөздер сын есіммен, есімшемен, есімдікпен, сан есіммен
тіркескенде, басыңқы сыңарда болып, анықтаушылық қызмет атқарады.
Зат есімдердің қай-қайсысы болсын заттық ұғымды білдіретіндіктен,
олар, негізінен алғанда, біркелкі болғандарымен іштей нақтылық және
дерексіздік, жалпылық және жалқылық, даралық және жинақтылық, жекелік және
топтық сияқты семантикалық категорияларды да қамтиды. Мысалы, ағаш, су,
шөп, сүт, темір, шүберек тәрізді сөздер, әдетте, көзбен көріп, қолмен
ұстап тануға боларлықтай нақтылы, деректі заттармен байланысты ұғымдарды
білдірсе, ақыл, сана, ой, ықпал, әсер, жақсылық, адамгершілік, кіріс,
зұлымдық, пікір секілді сөздер ойлау, топшылау қабілеттері арқылы танылатын
дерексіз заттармен байланысты ұғымдарды білдіреді. Әрине, дерексіз заттық
ұғымдардың аттары деректі заттық ұғымдардан кейін шыққан да және сол
нақтылы ұғымдардың негізінде туған. Өйткені, мысалы, кісілік, балалық деген
дерексіз ұғымдар да, олардың аттары да әуелгі кісі, бала деген деректі
ұғымдардан, атаулардан туған. Бірақ нақты ұғымнан дерексіз ұғымның тууы
бірден-бір ғана жол болмаған. Нақты ұғымдардан дерексіз ұғымдар туа
беретіні сияқты, адамның ойлау қабілеті дами келе, керісінше, абстракт
ұғымдардан нақты ұғымдар да туа беретін болған. Осыған сәйкес, нақты зат
есімдерден абстракті зат есімдер де, керісінше, абстракт зат есімдерден
нақты зат есімдер де жасала береді. Осы себептен қазіргі тілдегі абстракті
ұғымдарды білдіретін көп сөздердің мағыналары нақты ұғымдармен түйісіп те
отырады. Сонымен қатар, тілде бастапқы ақиқат нәрсенің атынан туғанымен,
одан мүлдем қол үзіп, тіпті алыстап кеткен дерексіз ұғымдарды білдіретін
сөздер де көп. Сол сияқты, керісінше, бастапқы дерексіз ұғымдардан
туғанымен, мағына жағынан тіпті нақтыланып кеткен сөздер де көп. Сөйтіп,
сөз мағынасының нақтылану я абстрактану (деректену я дерексіздену) дәрежесі
әр қилы және әр түрлі болады. Бұған оқу, оқушы, оқушылық, жүріс, құбылыс,
құбылмалылық, білім, білімдік, ұйым, ұйымшылдық, басқару, басқарушылық
тәрізді зат есімдер толық айғақ бола алады. Зат есімдердің ішінде даралау
және жинақтау ұғымын білдіру қабілеті де жоқ емес. Мысалы: құрт, құмырсқа,
апа, қарындас, төсек, орын, шөп, шалам тәрізді дара сөздер белгілі-белгілі
заттардың аты болса, құрт-құмырсқа, апа-қарындас, төсек-орын, шөп-шалам
сияқты қос сөздер белгілі бір ұғымдарды жинақтап, олардың топ-тобының атын
білдіреді. Керісінше, мая-мая, қора-қора, жал-жал, сала-сала, тау-тау, төбе-
төбе, тарам-тарам, тал-тал сияқты қос сөздер бөлу я даралау ұғымын
білдіреді.
Зат есімдерді іштей, семантикасының өзара орайлас, астас болуларына
қарай, әлденеше топқа бөлуге болады. Мысалы, семантикалық ерекшеліктеріне
қарай, зат есімдерді іштей мал атаулары, есімдік атаулары, жәндік атаулары,
қора-қопсы және үй мүліктерінің атаулары, қоғамдық тұрмыстың, саяси-
әлеуметтік саласында колданылатын атаулар деген сияқты неше алуан топқа
жіктеуге әбден болады. Бірақ ондай тек семантикалық қана ерекшеліктері бар,
өз алдына грамматикалық ерекшеліктері жоқ есімдер лексикология үшін аса
маңызды тексеру объектісі болғанымен, грамматика үшін, арнайы сөз
етерліктей зерттеу объектісі бола алмайды. [9.153]
Дегенмен, зат есімнің ішінде өздеріне тән семантикалық және
грамматикалық ерекшеліктері бар кейбір топтар да жоқ емес. Ондай,
семантикалық және грамматикалық ерекшеліктері бар топтарға: адамзат
(кімдік) және ғаламзат (нелік) есімдерін, жалқы есімдерді, көптік мәнді
есімдерді, эмоциялы-экспрессивтік зат есімдерді, көмекші есімдерді
жатқызуға болады.
Тіліміздегі зат есімдерді семантикалық және грамматикалық сипаты
жағынан талдап қарасақ, олардың бір саласы адам атаулары, екінші саласы
адамнан өзге жан-жануарлар мен заттардың атаулары болып келеді. Осы аталған
екі топтың біріншісіне қатысты сөздердің бәрі тек кім? деген грамматикалық
сұрауға жауап берсе, екіншісіне қатысты сөздердің бәрі де тек не? деген
грамматикалық сұрауға жауап береді.
Кім? деген грамматикалық сұрауға жауап беретін зат есімдерге жалпы
адам атаулары жатады. Адам атаулары деп жалпы адамға тән атауларды (кісі,
бала, қыз, бөпе, шал, кемпір, келіншек, қалыңдық, еркек, әйел т. б.), туыс
атауларын (әке, шеше, әже, ата, аға, іні, апа, сіңілі, немере, шөбере,
нағашы, жиен, бөле, құда, құдағи, күйеу, құдаша т. б.), іс-әрекет пен кәсіп-
мамандық иелерінің атауларын (әнші, атшы, арбашы, егінші, малшы,
еңбекқор, суреткер, артист, инженер, диқан, ғалым, мұғалім, дәрігер,
композитор, сатушы т. б.), әр алуан қызмет баптары мен лауазым атауларын
(директор, лейтенант, ұлық, бастық, төре, ханым, мырза, жолдас т. б.), кісі
аттарын (Асан, Әсет, Иса, Алма, Рабиға, Жәмила, Гүлсім т. б.) және басқа да
осылар сияқты адамға тән атауларды айтамыз.
Зат есімнің бұл тобына, жалпы алғанда, адам атауымен байланысты
ұғымдардың аттары және кісі аттары ететіндіктен, оларды осы семантикалық
ерекшеліктеріне қарай адамзат есімдері деп атауға болады, Ал, формальдық
жағынан олар кім? деген грамматикалық сұрауға жауап береді.
Не? деген грамматикалык сұрау, әдетте, адамнан өзге барлық жан-
жануарлардың және күллі заттар мен нәрселердің, атауларына қойылады. Не?
деген грамматикалық сұрауға жауап беретін зат есімдерге деректі я де-рексіз
заттар мен заттық ұғымдардың атаулары (мысалы: құм, шаң, тас, темір,
топырақ, су, ойын, күлкі, сана, күйініш, қуаныш, реніш, аспан, ақыл, әлем
т. б.), өсімдік атаулары (мысалы: ағаш, шөп, жусан, қарағай, тобылғы, көде,
өрік, жүзім, алма, жидек т. б.), ас пен ішімдік атаулары (мысалы. ет, сүт,
май, ірімшік, нан, шұжық, қымыз, айран, қаймақ т. б.), хайуанаттардың, аң
мен құстың атаулары (мысалы: жылқы, сиыр, қой, ешкі, құлан, бөкен, киік,
арқар, аю, жолбарыс, қаз, үйрек, бүркіт т. б.), балық аттары (мысалы:
шортан, сазан, көксерке т. б.), құрт-құмырсқа мен бақа-шаян аттары (мысалы:
кесіртке, шыбын, сона, ара т. б.), мекен, қора-қопсы, құрал-жабдық атаулары
(мысалы: үй, қора, дала, терезе, астау, табақ, қасық, т. б.) тағы басқа
неше алуан нәрселер мен заттық ұғым атаулары жатады. [2.108]
Сөйтіп, зат есімдердің бұл тобы адамнан өзге жан-жануарлардың, заттар
мен нәрселердің, заттық ұғымдардың атауларын түгел қамтитын-дықтан, оларды
семантикалық ерекшеліктеріне қарап, ғаламзат есімдері деп атауға болады, ал
формальдық жағынан олар не? деген грамматикалық сұрауға жауап береді.
Егерде әдет бойынша кім? деген сұрау қойылатын кісі аты (ономастика)
тиісті жағдайларға сәйкес, жер-су я мекен атауына (топонимика) ауысса,
соңғы атауға кім? деген сұрау қойылмайды, не? сұрауы қойылады. Мысалы,
Жидебай - жаңа ғана оқу бітірген жас инже-
нер; Жидебайда білім де, жаһат та бар дегендердегі Жидебай сөзіне кім? деп,
Жидебайда сөзіне кімде? деп сұрау қойсақ, Құнанбай ауылы Жидебайға қонды;
Құнанбай ауылы Жидебайдан көшті дегендерде біріншісіне тек қайда? деп қана,
екіншісіне – қайдан? деп қана сұрау коюға болады. Керісінше, не? деген
сұрауға жауап беретін жай ғана жалпы есім (мысалы, Ырыс, Мұрат т. б.) кісі
аты ретінде қолданылатындай болса (мысалы: Ырыс Дүйсекейқызы, Мұрат
Қасымұлы т. б.), тек қана кім? деген сұрауға жауап беретін болады. Сөйтіп,
бұлардан кім? я не? деген сұраудың қайсысына жауап беретініне қарай, зат
есімдердің, семантикалық және грамматикалық жағынан іштей екі үлкен топка
бөлінетіндігі айқын аңғарылады.
Тілдегі әр алуан деректі және дерексіз заттар мен ұғымдарды
білдіретін зат есімдер, әдетте, жалпы есімдер деп аталады. Мысалы:
ағаш, ат, ас, арал, арба, бас, бала, ақыл, сана, түсінік, ер, ес, ет, дала,
су, отын, көмір, кеңсе сияқты зат есімдердің, бәрі де жалпы есім болады. Ал
заттар мен заттық ұғымдарды жалпылама түрде атайтын осындай жалпы
есімдермен қатар, белгілі бір ғана затты арнай, даралай атайтын жалқы зат
есімдер де бар. Оларға кісі аттары (мысалы, Асқар, Арқалық, Ағыбай т. б.),
үй хайуандарына берілген арнаулы аттар (мысалы: Тайбу рыл, Теңбілкөк т.
б.), өндіріс, мекеме, ұйым аттары (Еңбек, Қайрат, Турксиб т. б.),
газет, журнал, кітап аттары мен жеке шығармалардың аттары (Лениншіл жас,
Бота-гөз, Серпер т. б.), географиялық атаулар (мысалы: Алатау, Қаратау,
Іле, Ертіс т. б.), қала, көше, алаң аттары (Алматы, Теміртау, Амангелді
алаңы, Абай проспектісі т. б.) тағы басқа жалкы атаулар жатады.
Жалқы есімдер мағына жағынан белгілі бір ұғымды білдірмейді, тек бір
жеке дара затты басқа заттардан ажырату үшін қойылған белгі – ат ретінде
ғана жұмсалады. Жеке я дара заттарға берілген осындай зат есімдерді жалқы
есімдер дейміз. Сөйтіп, жалқы есімдер деп жалпы есімдерден ажырату үшін
қойылатын арнаулы атауларды айтамыз. Жазу дәстүрімізде жалқы есімдер
бас әріппен басталып жазылады да, жалпы есім бірыңғай кіші әріппен
жазылады. [17.193]
Тілімізде жалпы есімнен жалқы есім, жалқы есімнен жалпы есім туа
береді. Бірақ жалқы есімдердің жалпы есімдерге ауысуларынан гөрі жалпы
есімдерден жалқы есімдердің жасалуы көбірек кездеседі. Мысалы: Алатау,
Ақтөбе, Қарағанды, сияқты жер-су, мекен аттарын білдіретін жалқы есімдер
әуелгі жалпы есімдерден туған. Керісінше, Ақтөбелік, Қарағандылық,
Берсиевші, Мичуринші сияқты жалпы есімдер бастапқы жалқы есімдерден
жасалған. [23.136]
Жалқы есімдердің жалпы есімдер категориясына, жалпы есімдердің жалқы
есімдер категориясына осылай көшуі сөздердің қызметтерінің, соған сәйкес,
олардың мағыналарының, кейде тіпті формаларының өзгеруіне байланысты
болады.
Сонымен бірге, кейбір сөздер жалпы есім ретінде де, жалқы есім ретінде
де жұмсалады. Мысалы, күн, жер, ай деген сөздер астрономия ғылымында жалқы
есім ретінде түсінілсе, күнделікті өмірде жай ғана жалпы есім ретінде
жұмсалады.
Ішіндегі әр қилы ұсақ топтарды сөз етпегенде, жалқы есімдер ең әуелі үлкен-
үлкен екі салаға бөлінеді: онын біріншісі – кісі аттары (ономастика),
екіншісі – географиялық атаулар (топонимика). Жалқы есімдердің осы екі
саласының екеуіне де ортақ жалпы сипаттарымен қатар, әр саласының өзді-
өзіне ғана тән ерекше сипаттары да бар. Сол себептен де жалқы есімнің бұл
екі саласын тіл ғылымының арнаулы екі түрлі тарауы (ономастика және
топонимика) алды-алдына тексеру объектісі етеді.
Кісі аттарына да, жер-су аттарына да, әдетте, көптік жалғау жалған-
байды. Егерде оған қосымша жалғанатындай болса, ондай жалқы есімнің мәні я
өзгереді, я оған үстеме семантикалық рең жамалады. Бірақ жер-су атауларынан
да, сондай-ақ, жалқы есімдердің өзге топтарына да кісі аттарының
ерекшеленетін кейбір грамматикалық айырмашылықтары бар. Мысалы, Ертіс
жағасы, Егемен Қазақстан газеті дегендердегі жалқы есімдер өздері
анықтайтын сөздерге Ілік формасы (жалғаудың түсу я түспеуі шарт емес)
арқылы тіркессе, кісі аттары өзі анықтайтын сөздерге Ілік септік формасы
арқылы да (Бейсеннің баласы, Асанның Үсені т. б.) атау түрде де тіркесе
береді (мысалы: Қажымұқан балуан, Тарғын батыр, Байжан ұста т. б.).
Сонымен қатар, белгілі бір адамның өз аты, әкесінің аты, фамилиясы бірін-
бірі анықтаумен қатар, бәрі кұралып бір күрделі есім де бола береді.
Мысалы: Әміре Қашаубайұлы, Кұдайберген Қуанұлы Жұбанов, Мұхтар Омарханұлы
Әуезов т. б. Жалқы есімдердің өзге топтарынан кісі аттарының ерекшеленетін
тағы бір айырмашылығы – адам аттарына тең рең категориясы. Кісі аттары
қалыптағыша атау күйінде қолданылумен қатар, сыйлау, құрметтеу, еркелету,
кішірейту мәнін білдіру үшін, атау формасына арнаулы қосымша жалғанып та
жұмсалады. Мысалы: Сәбден, Қали деген аттарды құрметтегенде, сыйлағанда я
үлкен тұтып атағанда, Сәбе, Қалеке деп атауға болады да, Әли, Сәуле деген
аттарды еркелете, кішірейте сөйлегенде, Әлкен, Сәулеш деп атауға болады.
Рас, кейбір жалпы есімдерді де осылай қолдануға болады (мысалы: құлыншақ
інішек, балақай, ботақан, көкешім т. б.). Бірақ жалқы есімдер мен адам
аттарындағы бұл категорияның семантикалары да, қолданылу өрістері де бірдей
емес. [36.152]
Зат есімдердің көпшілігі тікелей атау формада тұрып, белгілі бір
бірыңғай заттардың бәріне тән жалпы атау ретінде жұмсалумен қатар, тиісті
заттың бір данасының ғана атауы есебінде қолданылады. Мысалы, кісі, сөз,
бала, қыстау, үй, көл т. б. Егер осы атаулар арқылы аталатын заттар біреу
емес, әлденешеу я көп екенін білдіргіміз келсе, осы зат есімдерге көптік
жалғауын жалғап айтамыз. Мысалы: кісілер, сөздер, балалар, көлдер т. б.
Сонымен қатар, атау формада тұрғанда, өзі арқылы аталатын заттың
біреуін емес, жиынын топтап я қамтып атайтын зат есімдер де бар. Мысалы,
сүт, ұн, жүн, алма, ақыл, өмір, шындық, алтын, жел, құйын деген сияқты зат
есімдерді алсақ, бұлардың әрқайсысы белгілі бір жеке дара затты ғана
атамайды, оны тобымен атайды.
Осындай затты жеке даралап атамай, оның жиынын тобымен атайтын зат
есімдерді көптік мәнді есімдер деп атаймыз.
Көптік мәнді есімдердің ерекшеліктері тек семантикаларында ғана,
демек, затты жекелеп атамай, топтап атауларында ғана емес, грамматикалық
сипаттарында да бар. Мысалы, сол аталған ұн, алтын, жел, ақыл тәрізді
көптік мәнді есімдерді алсақ, осылардың бәрі де практикалық тілде көптік
жалғауы жалғанбай жұмсалады. Сондықтан өздеріне тән осындай семантикалық
ерекшеліктері мен грамматикалық өзгешеліктеріне қарай, зат есімдердің бұл
тобы өз алдына категория делініп танылып, жоғарыдағыша, көптік мәнді
есімдер деп аталып отыр. [14.165]
Көптік мәнді есімдер кейде көптік жалғаулы формаларда да қолданылады.
Бірақ бұл сөздер көптік формада көбінесе я басқа ауыспалы мағынада
жұмсалады, я өздеріне қосымша мағыналық сөздер жамап алады.
Көптік мәнді есімдерге мынадай зат есімдер жатады:
1) Сұйық заттардың атаулары: айран, шай, тұздық т. б.;
2) Газ тектес заттардың аттары: азон, бу, түтін, тұман т. б.;
3) Уақ, ұнтақ заттардың, ұйысқан майда заттар мен бытыранды,
тарапды, үгітінді заттардың атаулары: ұн, шаң, тозаң, бетеге, жусан, жүн,
түбіт, шаш, кірпік, жиде, алша т. б.;
4) Дерексіз ұғымдарды білдіретін заттардың атаулары: айла, ақыл, дау,
қайғы, қасірет, сүйеніш, шындық т. б.;
5) Өздігінен табиғи бөлшектенбейтін кесек заттардың атаулары: алтын,
қола, құрыш, шойын т. б.;
6) Жаратылыс құбылыстарының атаулары: боран, жаңбыр, қар, жел,
құйын т. б.
Бұлардан басқа да өздері түпкі табиғаты жағынан көптік мәнді
білдіретін зат есімдер бар. Мысалы, табиғи жұп болып келетін зат есімдер де
(аяқ, көз, кұлақ, етік, байпақ, туфли, кебіс, бәтеңке, шаңғы т. б.), сондай-
ак, нәрсенің я заттың бөлінбсйтін табиғи бөлімі я бөлшегі ретінде
түсінілетін субстантивтік ұғымдардың атаулары да (көбінесе, көмекші
есімдер, мысалы: асты, үсті, жаны т. б.) негізінде осы топқа жатады.
Зат есімдердің ішінде затты я заттық ұғымды әдетше атаумен қатар, сол
аталған заттың сын-сипат жағынан қандай екендігін қоса-қабат білдіре
атайтын, олардың кейбір өзіндік сипатын нақтылай түсіп, әсерлеу не бейнелеу
жолымен сезіми түрде қолданылатын топтары бар. Мысалы: көл, тау, төбе, арба
деген сияқты жалпы есімдердің көлшік, таушық, төбешік, арбашық деген
түрлері бар да; атан, өгіз, кітап деген тәрізді зат есімдердің атанша,
өгізше, кітапша деген де түрлері бар. Осы аталған екі топ сөздің таусымақ,
төбесымақ, кітапсымақ деген түрлері де бар.
Сол сияқты, адамға байланысты әке, шеше, апа тәрізді туыс атауларын
әкей, шешей, апай деп те, шешеке, апеке деп те, шешетай, әкетай, апатай деп
те, шешежан, әкежан, апажан деп те қолдану – үйреншікті әдет. Сон-дай-ақ
бала, бота, лақ сөздерін балақан, ботақан, лақан деп те балақай, ботақай,
лақай деп те айту қандай үйреншікті болса, бөпе, қалқа, сәуле секілді жалпы
есімдер мен Нұрлан, Қалия, Әлия, Әсия тәрізді жалқы есімдерді бәпеш,
қалқаш, сәулеш, Нұрыш, Қалыш, Әлкен, Әскен деп айту да – соншалықты
дағдылы нәрсе.
Сөйтіп, кейбір зат есімдердің әдеттегіше бейтарап (қалыс) түрде жалпы
қолдануларымен бірге, үлкен тұтып құрметтеу я сыйлау, кіші тұтып еркелету,
кем тұтып қомсыну тәрізді эмоциялық әсер, экспрессивтік рең бере
қолданылатын формалары болады. [27. 103]
Бұл формалар мен жай түрде айтылған сөз формалардың негізгі лексикалық
мағыналары бір болғанымен, араларында өзара ерекшеленетін семаптикалық
айырмашылық болады, ол формалардың араларындағы семантикалық апырмашылықты
мазмұн ерекшелігі деп түсінумен бірге, олардың сыртқы формаларының
араларындағы айырмашылықты сол мазмұнның формасы деп есептеуге болады.
Демек, жоғарыдағы мысалдарда ұшырасатын -шық (-шік), -ша, (-ше), -сымақ,
-й, - еке (-ке), -тай, -жан, -қан, -қай, -ш (-ыш, -іш), -кен жұрнақтары сол
аталған мазмұнның тілдік формасы есебінде қызмет етеді.
Осындай жұрнақтар арқылы жасалған зат есімдер туынды зат есімдер,
туынды зат есімдер болғандарымен, жаңа сөздер емес. олар өздері туған
төркіндерінен тек сәл басқаша айтылған, яғни сәл ерекше сезіми рең беріле
айтылған формалары есебінде жұмсалады. Ендеше, бұл формалар арқылы жасалған
сөздер зат есімнің ішінде ерекше семантикалық тобының бірі ретінде сезіми
рең сөздер ретінде қаралуға тиіс. Бұл сияқты сөздер тобы зат есімнің
эмоциялық және экспрессивтік реңдерді білдіретін ішкі категориясы есебінде
есептелуі керек.
1. 2. Негізгі және туынды зат есімдер
Қазіргі қазақ тілінде зат есімдер морфологиялық құрылымы жағынан
негізгі және туынды зат есімдер деп үлкен екі топқа бөліп жүр.
Негізгі зат есімдер деп - әрі қарай бөлшектеуге келмейтін түбір
тұлғадағы зат есімдер аталады. Мысалы, қазақ, халық, бала, ана, тас, көл,
ақыл, ой, бор, дене, т.б.
Негізгі зат есімдер қазақ тілінің грамматикалық жүйесінде өзінің
грамматикалық категориясы болып табылатын көптік, тәуелдік, септік, жіктік
жалғауларын қабылдап, сөйлем ішіндегі басқа сөздермен синтаксистік байланыс
құрайды.
Сондай-ақ, негізгі зат есімдерге әр түрлі реңк мәнін тудыратын сөз
түрлендіруші жұрнақтар жалғанып, оған грамматикалық мағына үстейді. Бұл
сипаттағы сөз түрлендіруші жұрнақтар тек зат есімге ғана тиесілі.
а) Негізгі зат есімнің реңк мәнін тудыратын жұрнақтар
Лексикалық мазмұны жағынан жаңа сөз тудырмай, сөздерге әр қилы
эмоциялық әсер, экспрессивтік рең үстейтіндей қосымша семантикалық
мағыналар ғана жамайтын жұрнақтар бар. Олар зат есімнің ішкі катего-риялық
формалары, демек, зат есімнің реңк мән тудыратын жұрнақтары делініп
танылуға тиіс. [13.139]
Зат есімнің реңк мән тудыратын жұрнақтары жалпы есімдерді де, жалқы
есімдерді де қамтиды. Мысалы: Жөкей көлінің солтүстік қабағында Аюлы дейтін
бір кішкене таусымақ бар (С. Мұқанов); Бір көлшікте жа-саған балықтар өсіп-
өніп көбейген кезде суы тартылып, көлшік қурай бастапты (Ертегіден). Жолда
бір көлсымақ бар, соған соға жүреміз. (Ғ. Мұстафин) деген мысалдардағы
таусымақ, көлшік, көлсымақ сөздері – жал-пы есімдер. Ал, Еркін, Нұрлан,
Сәуле, Сәлима деген кісі аттары Еркіш, Нұрлаш, Сәулеш, Сәлимаш немесе
Еркетай, Нұрматай, Сәулетай, Сәлиматай делініп айтыла беріледі.
Әдебиетте де, ауызекі тілде де еркін қолданыла беретІн ағажан,
құрбыжан, әкетай, сәулетай сияқты сөздердің лексикалық мағыналарында аға,
құрбы, әке, сәуле сөздерінен алшақтарлықтай айырмашылық болмаға-нымен,
сейлеуші мен тыңдаушыға (я жазушы мен оқушыға) айту мәнері райы жағынан да,
алынатын әсері мен бағдарланатын реңкі жағынан да, оларды бірдей деуге
болмайды. Өйткені аға, әке дегсндерден тек жай атау, хабарлау ғана
аңғарылса, ағажан, әкетай дегендерден белгілі бір эмоциялық реңк пен
экспрессивтік әсер жарыса байқалады.
Сөйтіп, реңк жұрнақтары еркелету я кішірейту, сыйлау я құрметтеу,
ұлғайту я үлкейту, келемеждеу я мысқылдау тәрізді мәндерді білдіреді.
Олардың кейбіреулері бірінен соң бірі қабаттасып та қолданылады (ағеке-тай,
әжекетай, інішекжан, Сәулешжан т. б.), кейбіреулері өздерінің бастапқы
мәндерінен я жартылай (бөлімше, құдаша, кішкеитай, түйіршік), я бүтіндей
айырылып (жеткіншек, ірімшік, талшық, бүркеншек), сол жалғанған сөздерден
бөлінбейтіндей де болып кеткен.
Бұл жұрнақтардың өнімділері және олардың сипаттары төмендегідей.
1. -еке, -қа, -ке жұрнақтары жалпы және жалқы (кісі аттарына)
есімдерге жалғанып, сыйлау, құрметтеу, үлкен тұту сияқты мағыналық реңктер
үстейді. Өзі жалғанатын кейбір сөздердің толық түрлеріне тікелей тіркеспей,
соңғы дыбысы я соңғы бір немесе бірнеше буыны түсіріліп барып жалғанады.
Мысалы: ағеке, шешеке, апеке, әжеке, жездеке, атеке, бастықеке, хатшыеке,
Омеке (Омар, Омарбай), Жәке (Жамбыл, Жанақ), Мырзеке, Кұреке, Мұқа, Сәке т.
б.
2. -й жұрнағы негізінде туыс атауларына жалғанып, оларға сыйлау,
құрметтеу және үлкен тұту мағынасын қосады. Мысалы: апай, ағай, әкей,
шешей, атай, жездей, әпкей т. б. Бұл қосымша қазіргі әдеби тілімізде тек жа-
қын туыс атаулының аясында ғана қалмай, алыс-жақындығына қарамастан, құрмет
тұтатын жасы үлкендердің бәріне де қолданыла беретін болды. Мысалы: Жамбыл
атай, Шолпан апай, Мәдина тәтей, Ұлболсын шешей т. б.
3. -тай қосымшасы туыс атауларына жалғанып, оларға кішірейту,
еркелету, ізет көрсету сияқты қосымша мағына үстейді. Мысалы: ағатай,
апатай, әкетай, шешетай, бөпетай, сәулетай, қалқатай, тәтетай, көкетай т.
б. Кішкентай, азғантай дегендердің түбірі кіші, аз, оларға әуелі
- кене (-ғана), одан кейін -тай формасы қосылып көнеленген. Ал, Жамантай,
Ормантай сияқты кісі аттарының құрамындағы -тай қосымшасы да осы формамен
төркіні бір бөлшек.
4. –жан жұрнағы көбіне адамзатқа қатысты бір алуан сөздерге
және кісі аттарына жалғанады да, оларға әрі еркелету, әрі кішірейту реңкін
жамайды. Мысалы: Абайжан, Ардақжан, Ермекжан, ағажан, көкежан.
Бұл форма жан ата, жан көке сияқты тіркестерде де қолданылады; мысалы,
Ризалық берсең, жан ата. Ешкімге көзім сүзбейін! Тірі, өлісін білгенше,
күдерімді үзбейін (Қыз Жібек) деген мен Алпыста анаң аналық! Жан көке,
кімге тапсырдың (Қобыланды жыры) дегенді салыстырыңыз.
5. -қан, -ақан жұрнақтары өнімсіз болғанымен, еркелету, кішірейту
реңкін білдіру үшін бірсыпыра сөздерде қолданылады (бұзауқан, балақан,
ботақан, қошақан).
6. -қай (-кей) – тіпті өнімсіз форма, тек балақай, саусақай, шешекей
деген бірлі-жарым сөздерге ғана жалғанады. Иттің ұлы итақай дегендегі -қай
формасы да, Ашақай, Бейсекей, Мұсақай, Сәрсекей деген кісі аттарындағы –
қай элементі де осы айтылған кішірейту формасымен байланысты.
7. -шақ (-шек) формасы – омонимді қосымша, бұл жұрнақ есім сөздерге
жалғанып, оларға кішірейту, еркелету мағыналарын үстейді. Мысалы: келіншек,
інішек, құлыншақ, жұтқыншақ, шынашақ, тоқтышақ, жарықшақ.
8. -шық, -шік. Бұл -шақ, -шек жұрнағының қысаң түрі болып
есептеледі, демек, -шық, -шік қосымшасының да атқаратын кызметі көп. Атап
айтсақ, -шық (-шік) формасы етістікке жалғанып, туынды зат есім (бүршік,
бүркеншік т. б.) тудырады, сонымен қатар, ол есімдерге де (төбешік,
түйіршік т. б.) жалғанады және етістіктің грамматикалық формасы ретінде
(ушық, түршік т. б.) қолданылады.
-шық (-шік) жұрнағы зат есімдерге жалғанғанда, оларға кішірейту және
еркелету мағыналарын үстейді.
1) Нақты зат есімдерден кішілік мағынасын білдіретін атаулар тудырады.
Мысалы: үйшік, төбешік, көлшік, кіршік, қапшық, қарашық, ойыншық, далашық,
айшық, тығыншық, дорбашық, қалашық, бөлмешік, панашық, текешік, боташық т.
б.
2) Санауға келмейтін зат атауларына әрі даралық әрі кішілік ұғымын
жамайды. Мысалы: талшық, ірімшік, түйіршік, қиыршық, бүршік, шиыршық т. б.
9. -ша (-ше) формасы зат есімдерге жалғанып, туынды үстеу (балаша,
балықша т. б.) жасайды да, сын есімдерге жалғанып, белгінің шағындық шама-
шарқын білдіретін формалар жасайды (ақша, қызылша, сарша,
сұрша, бозша, көкше, ұзынша т. б.), сондай-ақ, бұл форма зат есімдерден
кішірейту ұғымын білдіретін формалар (көрпеше, кітапша, сандықша,
қобдиша, өгізше т. б.) тудырады.
10. -ш жұрнағы кісі аттарына және бір алуан жалпы есімдерге
жалғанып, оларға кішірейту, еркелету, аялау тәрізді қосымша мағына жамайды.
Бірақ кісі аттарына, сондай-ақ кейбір жалпы есімдерге қосылғанда, олардың
толық түрлеріне тікелей тіркеспей, я соңғы дыбысы, я соңғы бір немесе
бірнеше буындары түсіріліп барып жалғанады. Мысалы: қалқаш, сәулеш, бөпеш,
кәкеш, тегеш, бикеш, серкеш, Құрмаш (Құрман, Құрманғали, Кұрманбек), Жұмаш
(Жұмабике, Жұмабек, Жұмағали, Жұмабай, Нұрыш (Нұрым, Нұрмаи, Нұрсейіт,
Нұрғали), Төлеш (Төлебек, Төлеуғали), Қалыш (Қалмағам-бет, Қалымбет), Сақыш
(Сақып, Сақыпжамал), Гүліш (Гүлсім, Гүлнар), Үрміш (Үрман) т. б.
11. -сымақ формасының өзге төл жұрнақтардан айрықша бір ерекшелігі
– сөздің я оның соңғы буынының жуан не жіңішке болуына қарамастан, үнемі
жуан қалпын сақтап отырады.
Бұл жұрнақ өзі жалғанатын зат есімдерге қомсыну, кекету, олқы санау
тәрізді салыстыру ұғымын үстейді. Мысалы: ақынсымақ, өзенсымақ, таусымақ,
мүсәпірсымақ, мырзасымақ, батырсымақ, көшесымақ, күйеусымақ, бастықсымақ т.
б.
12. -шығаш (-шігеш) - аса құнарлы жұрнақ, ол жалғанатын сөзге
кемеліне келмегендікті немесе белгілі бір сатыға я қалыпқа жетпегендікті
білдіретіндей қосымша мағына үстейді, оның мағынасын -сымақ қосымшасымен
синонимдес деуге болады. Мысалы: байшігеш (байшығаш), ершігеш, батыршығаш
т. б.
13. -екеш (егеш) – бұл жұрнақ категориясы ретінде қалыптасып
кетпеген, жұрнақ пен көмекші (шылау) сөз категориясы арасында тұрған
форма. Бұл форма есім сөзбен тіркесіп оған қомсыну, менсінбеу, кем тұту
сияқты мағыналық рең жамайды. Мысалы: Тас екеш тас та өзгереді (Ғ.
Мұстафин); Кен екеш кенге осындай тар адам болады екен-ау! (Ғ. Мұстафин).
[11.109]
Жалпы, зат есімнің морфологиялық сипатын сөз еткенде, біріншіден, зат
есімдердің құрылымы туралы, екіншіден, зат есімдердің жасалу тәсілі туралы,
үшіншіден, зат есімдердің түрлену (өзгерту) жүйесі туралы мәселелер
талдануға тиісті.
Құрылымы жағынан зат есім жалаң да, күрделі де болады.
Жалаң зат есімдер екі салаға бөлінеді: біріншісі – түбір зат есімдер,
екіншісі – туынды зат есімдер.
Түбір зат есімдер деп қазіргі кезде тиісті морфемаларға (түбірге және
жұрнаққа) бөлшектенбейтін, тек бір ғана түбір морфема (сөз) ретінде
қабылданатын заттық атауларды айтамыз.
Туынды зат есімдер деп қазіргі кезде түбір морфемаға және қосымша
(жұрнақ) морфемаға бөлшектенетін, демек, түбір сөзден жұрнақ арқылы
жасалған заттық атауларды айтамыз.
Күрделі зат есімдерге кемінде екі я одан да астам түбір морфемадан
құралған формалар жатады. Ондай зат есімдер казіргі қазақ тілінде төрт
түрлі:
1) Біріккен зат есімдер,
2) Қосарланған зат есімдер,
3) Құрама зат есімдер,
4) Қысқарған зат есімдер.
1. Біріккен зат есімдерге кемінде екі түбір морфемадан бірігу арқылы
жасалған зат есімдер жатады. Мысалы: бәйтерек, бәйшешек, белбеу, көкпар,
қайнаға, қолбасы, қолқанат т. б,
2. Қосарланған зат есімдерге екі түбір морфемадан қосарланып
жасалған зат есімдер жатады. Мысалы: абысын-ажын, ақыл-айла, ата-ана, ас-
су, бала-шаға, ел-жұрт, жігіт-желең, жауын-шашын, ой-пікір, ой-қыр, отын-
су, тері-терсек, ұрыс-керіс, шай-су, т. б.
3. Құрама зат есімдерге кемінде екі я онан да астам түбір сөздерден
әр қилы жолмен тіркесу арқылы жасалған зат есімдер жатады. Мысалы: ауыл
шаруашылыгы, балалар бақшасы, кәсіп одағы, күн тәртібі, қоғамдық еңбек,
сары май т. б.
4. Қысқарған зат есімдерге бірнеше сөзден құралып қысқарған зат
есімдер жатады. Мысалы: БҰҰ,ТМД, ҚӘТУ, ҚҰА, ІІД, пединститут, см, мм, га,
т, кв т. б. [12.125]
Зат есімдер лексикалық, морфологиялық, синтаксистік тәсілдер арқылы
жасалады.
1. Лексикалық тәсіл арқылы жасалған зат есімдерге байырғы зат
есімдер, сондай-ақ, басқа тілдерден енген зат есімдер, бастапқы семанти-
калық мағынасы не кеңею, не тарылу, не ауысу арқылы туған жаңа зат есімдер
мен өзге сөз таптарынан субстантивтену арқылы пайда болған зат есімдер
жатады.
2. Синтаксистік тәсіл арқылы жасалған зат есімдерге кемі екі я одан
астам түбірлердің бірігуі, қосарлануы, тіркесіп құралуы, қысқарып құралуы
арқылы және лексикалану негізінде пайда болған күрделі зат есімдер жатады.
3. Морфологиялық тәсіл арқылы жасалған зат есімдерге зат есімнің
өзінен, өзге сөз таптарынан тиісті жұрнақтар арқылы туған туынды зат
есімдер жатады. Мысалы: атшы, басшы деген туынды зат есімдер ат, бас деген
зат есім түбірлерінен жасалса, атшылық, басшылық деген туынды зат есімдер
атшы, басшы деген зат есім негіздерінен жасалған. Ал, жақсылық, үлкендік
деген зат есімдер -лық (-дік) жұрнағы аркылы жақсы, үлкен деген сын
есімдерден туған. Сондай-ақ, егін, сауын деген туынды зат есімдер ек, сау
деген етістік түбірлерінен жасалса, олардан -шы (-ші) жұрнағы арқылы
егінші, сауыншы деген туынды жаңа зат есімдер жасауға болады т. б.
Зат есім тудыратын жұрнақтардың бір саласы өздері жалғанған сөздердің,
лексикалық мағыналарының үстіне қосымша семантикалық реңдер ғана жамайды.
Ал, ондай қосымша реңдер үлкен тұту, кұрметтеу, сыйлау, кішірейту,
еркелету, қомсыну, кемсіну, кекету, мысқылдау тәрізді әр алуан мәндерді
білдіреді. Мысалы: қақпақша, сабыншық сөздерінің мағыналарын қақпақ, сабын
сөздерімен салыстырсақ, олардың негізгі лексикалық мағыналары бірдей
болғанымен, аңғарылатын реңдері бірдей емес. Әрине, әкей, шешей деген
сөздер мен әке, шеше сөздерінің араларында да лексикалық айырмашылықтары
жоқ, бірақ олардың сәл де болса өзара семантикалық ерекшеліктері барлығы
даусыз.
Морфологиялық тәсіл арқылы жасалған туынды зат есімдер қазақ тілінде
аса мол кездеседі. Зат есімдердің жасалуындағы негізгі тәсіл де – осы
тәсіл. Енді туынды зат есімдер жасайтын жұрнақтардың грамматикалық сипатына
тоқталайық. Туынды зат есім жасайтын жұрнақтар өздері жалғанатын сөздің қай
сөз табына қатысты екендігіне байланысты есімдерден зат есім жасайтын
жұрнақтар және етістіктен зат есім жасайтын жұрнақтар болып екіге бөлінеді.
ә) Есімдерден зат есім жасайтын жұрнақтар
1. -шы, -ші жұрнағы. Аса өнімді -шы (-ші) жұрнағы арқылы жасалатын
туынды зат есімдердің мағыналары мынадай:
1) Кәсіп иелерінің я мамандықтардың атауларын, белгілі бір кәсіппен
шұғылданатын адамды білдіреді. Мысалы: қойшы, тілші, әдебиетші, тарихшы,
егінші, сауыншы, малшы, сақшы, тыңшы т. б.
2) Адамның белгілі бір дағдыға айналған іс-әрекеті мен қабілет-
қасиеттерінің аттарын білдіреді. Мысалы: аңдушы, бастаушы, барлаушы,
тергеуші, өтірікші, өсекші, нұсқаушы, үгітші т. б.
3) Қоғамдық көзқарасты (идеяны) жақтаушының және белгілі бір қоғамдық
ұйымға қатысушының атын білдіреді. Мысалы: Мичуринші, Берсиевші, Жақаевшы,
спортшы т. б. [33.107]
2. -шылық (-шілік) жұрнағы кейбір сөздерде кұрамындағы компонент-тері
(-шылық,-шілік) жеке-жеке бөліне алатын дара(жалақ) жұрнақтар есебінде
жұмсалса, кейбір сөздерде бөліне алмайтын бір күрделі жұрнақ ретінде
қолданылады. Мысалы, егіншілік, малшылық, оқушылық, зарығушылық деген
сияқтылардың -шылық (-шілік) формасын іштей жеке-жеке бөлуге болады; ал
адамшылық, кемшілік, тіршілік, баршылық, кәріпшілік, айшылық дегендердеті
-шылық формасын бөлуге болмайды. -шылық жұрнағы арқылы туған атаулар
мынадай: адамшылық, жұртшылық, басшылық, кедейшілік, сенушілік, жүдеушілік,
тарығушы-лық, қиыншылық, таршылық, артықшылық, тіршілік, кеңшілік,т.б.
3. -лық, -лік, -дық, -дік, -тық, -тік жұрнағы арқылы жасалатын
сөздерді төмендегіше бірнеше жікке бөліп, топтауға болады.
1) Нақтылы лексикалық мағыналы есімдерден абстракт ұғымды атау сөздер
туады. Мысалы: кісілік, достық, туысқандық, құрбылық, қателік, қорлық,
биіктік, жақсылық, батылдық, сезімдік, өткірлік, шапшаңдық, тездік,
көптік, аздық, жоқтық, мүмкіндік т. б.
2) Нақтылы (конкретті) заттардың да аттары туады: түндік, орындық,
қазандық, кездік, тұздық, төстік, қымыздық, инелік, өсімдік т. б.
3) Әр алуан мекендік, мезгілдік мағыналарды білдіретін есімдер
жасалады; айлық, жылдық, шабындық, егіндік, апталық, түстік т. б.
4) Есептік сан есімдерден қатысты заттык ұғым атаулары туады:
бірлік, екілік, үштік, ондық, жүздік, мыңдық т. б.
4. -ыл, -іл, -л. Есімдер мен етістіктерге ортақ, омонимдес бұл өнімді
жұрнақтар мағыналары басқа-басқа алуан түрлі жаңа сөздер жасайды. Мысалы,
, қатал сын есімге тән формалар болса, тарыл, тіріл дегендер сын
есімдерден жасалған туынды етістіктер. Сол сияқты, етістікке тән -ыл, -іл,
-л формаларының өзі де іштей бірдей емес. Мысалы: оңал, жоғал, суал деген
туынды етістіктер мен тартыл, сарқыл, ашыл, бүгіл сияқты ырықсыз етіс
формаларын зат есім, сын есімдермен жарқыл, жатыл; батыл, қатал деген
сөздермен салыстырып қарасақ -ыл (-іл, -л) жұрнағы белгілі бір сөз табына
ғана емес, бірнеше грамматикалық категорияға ортақ, омоним форма екендігі
айқын көрінеді. Ал, -ыл (-іл, -л) жұрнағы еліктеуіш сөздер мен бейнелеуіш
сөздерге қосылғанда туынды зат есім жасайды. Мысалы, қаңқыл, сыңқыл, суыл,
мыңқыл, сақыл, тарсыл, дүріл, гүріл, лапыл, қалшыл, діріл т. б.
Сөйтіп, бұл топтың ішінен -шы (-ші); -лық (-лік -дік -тық -тік); -ыл (-іл,
-л) жұрнақтары әрі жалаң, әрі омонимдес қосымшалар болады; -шылық (-шілік)
және -гер-шілік жұрнақтары құранды (күрделі) қосымшалар; ал, -шылық
қосымшасы мен -шы (-ші) формасы кейбір жағдайда өзара синонимдес болып
келеді.
5. -кер (-гер) жұрнағы арқылы туған сөздер іс-әрекет иесінің атауы
ретінде, адамзат есімдері есебінде қызмет атқарады. Мысалы: айлакер,
қызметкер, дәрігер, іскер, жұмыскер, қаламгер, саудагер, суреткер, сайыскер
т. б.
6. -дақ, -дек, -лақ, -лек, -тақ, -тек. Есімдерден туынды зат есім
жасайтын бұл өнімсіз жұрнақтар жалаң емес, кұранды форма тәрізді. Мысалы:
құмдақ, саздақ, тайлақ сөздері еліктеу сөздерден туған етістіктерге
(мысалы, тарсылда, шаңқылда, қоңқылда, кеңкілде т. б. -к (-қ) қосымшасы
қосылып жасалатын тоқылдақ, торсылдақ, шіңкілдек, тоңқылдақ сияқты
сөздермен және жеңілтек, кеспелтек, жайдақ тәрізді сын есімдермен формалас
болып келеді.
7. -кеш, -паз, -қор, -қой, -хана, -стан жұрнақтары жаңа сөз
тудыру қабілеттері аз болғанмен де, бір алуан туынды сөздердің кұрамында
кездеседі. Қазақ тіліне иран (парсы, тәжік, ауған т. б.) тілдеріден ауысқан
бұл жұрнақтар қазақ тілінің үндестік заңына бағынбай, өздерінің әуелгі
қалыптарын сақтап отырады. Мысалы: өнерпаз, білімпаз, арбакеш, жемқор т.
б. Бұлардың ішінен -кеш жұрнағы нақты зат есімдерге жалғанып, кәсіп иесінің
атауын білдіреді (Мысалы: арбакеш, түйекеш, кірекеш т. б.).
Ал, -хана; -стан; -кент формалары, әуелде мекендік ұғымды білдіретін
толық мағыналы сөздер болса да, бірте-бірте жұрнақтық қызмет атқаратын
болған. Мысалы: -хана қосымшасы нақтылы кейбір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz