Коммерциялық емес ұйымдар заңды тұлғалар ретінде
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
Негізгі бөлім:
Коммерциялық емес ұйымдар заңды тұлғалар ретінде
1.Коммерциялық емес ұйымдардың заңды тұлға ретіндегі жалпы сипаттамасы
1.1 Коммерциялық емес ұйымдардың ұғымы, жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ..6
2 Коммерциялық емес ұйымдардың нысандары.
2.1 Мекеме және қоғамдық бірлестік құқықтық
нысаны ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .10
2.2 Қоғамдық қор мен коммерциялық емес акционерлік қоғамның құрылуы ... 18
2.3 Тұтыну кооперативі. Тұтыну кооперативтерiнiң құқықтық жағдайының өзектi
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2.4 Діни бірлестік және оның құқықтық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
3 Коммерциялық емес ұйымдардың қызметі
3.1 Коммерциялық емес ұйымдардың қызметі. Коммерциялық емес ұйымның қызмет
түрлерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
3.2 Комерциялық емес ұйымдарды құру, қайта ұйымдастыру және
тарату ... ... 38
3.3 Қазақстан Республикасында азаматтық қоғамның қалыптасуы мен
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
Пайдаланған
әдебиетер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...66
Кіріспе
Коммерциялық емес ұйым термины Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексінің бірінші бөлігінде республикалық заңдар деңгейінде пайда болды.
Бұл түсінік бұған дейін де қолданылды, тек ғылыми әдебиеттерде және
құқықтық актілерде (non – commercial ағылшын терминінің аудармасы
ретінде), бұл түсінік, экономикамен, бизнеспен және табыс табумен
байланысты емес бір белсенді әлеуметтік саланың белгілер анықтамасы ретінде
қолданылды. Қазір бұл саланы әдетте алғашқы екуінен, мемлекет және
бизнестен, кейінгі үшінші сектор деп атайды.
Көбінесе бұл үш секторды - мемлекеттік, коммерциялық және
коммерциялық емес деп атайды. Бірақ Қазақстандық заңнамада барлық заңды
тұлғаларды екі үлкен класқа бөліп көрсетілген: коммерциялық және
коммерциялық емес ұйымдар. Осылардың кез келгенінің ішінде мемлекетттік,
муниципалдық және жеке заңды тұлғалар болуы мүмкін.
Қазақстан Республикасында коммерциялық емес ұйымдардың қызметінің
құқықтық негізін ең алдымен Қазақстан Республикасының Конституциясы, ҚР
Азаматтық кодексі және Қазақстан Республикасының Коммерциялық емес ұйымдар
туралы Заңы құрайды. Сол сияқты ҚР Қоғамдық қорлар туралы Заңы, ҚР
Қоғамдық бірлестіктер туралы Заңы және өзге заңдар да үлкен маңызға ие.
Заңда коммерциялық емес ұйымдарды сипаттайтын екі белгінің бірдей
көрсетілуі заңды, орынды және негізді болып келеді. Бүгінгі таңда
Қазақстандағы коммерциялық емес ұйымдардың көпшілігі, өз қызметтерін алға
жүргізу үшін, кәсіпкерлік қызметпен айналысуға мәжбүр болып отыр. Тек
қажеттіліктен жүргізіп отырған кәсіпкерлік қызмет олардың негізгі мақсатына
айналмайды. Тек осы түскен табысты коммерциялық емес ұйым қатысушылардың
арасында бөлуге тыйым салу белгісі коммерциялық емес ұйымдарды басқа
кәсіптік бизнестен ажыратуға мүмкіншілік береді.
Коммерциялық емес ұйымдар арнайы құқық субъектілігіне ие. Олар тек
жарғысымен белгіленген қызмет түрімен ғана айналысуға құқылы. Заң бойынша
коммерциялық емес ұйымдар кәсіпкерлік қызметпен тек өзінің жарғылық
мақсатына қол жеткізу үшін ғана аналысуға құқылы болып табылады.
Коммерциялық емес ұйымдар өз меншігінде кез келген азаматтық айналымнан
алынбаған мүлікке ие болуға құқылы. Коммерциялық емес ұйымның
құқықсубъектілігі оның пайда болған уақыттан басталады, яғни мемлекеттік
тіркеуден өткеннен кейін. Осы сияқты да мемлекеттік тіркеуден алынғаннан
кейін оның құқықсубъектілігі тоқтатылады. Бұл жерде айта кетерлік жағдай
заңды тұлғаның құқықсубъектілігін оның құқықтық қабілеттілігі және әрекет
қабілеттілігі құрайды, олар бір уақытта басталып, сол сияқты бір уақытта
тоқтатылады.
Қазақстан Республикасының коммерциялық емес ұйымдар туралы заңдары
Қазақстан Республикасының Конституциясына негiзделедi және Азаматтық
кодекстен, осы Заңнан және басқа да заң актiлерiнен тұрады. Осы Заңның күшi
Қазақстан Республикасының аумағында құрылған және әрекет ететiн шетелдiк
және халықаралық коммерциялық емес ұйымдардың филиалдары мен өкiлдiктерiнiң
(оқшауланған бөлiмшелерiнiң) кез-келген ұйымдық-құқықтық нысандағы
коммерциялық емес ұйымының қызметiне қолданылады. Жекелеген коммерциялық
емес ұйымдардың құрылуына, қызметiне, қайта ұйымдастырылуына және
таратылуына байланысты ерекшелiктер осы Заңмен және өзге де заң актiлерiмен
реттеледi.
Коммерциялық емес ұйымдар қызметiнiң мақсаттары. Коммерциялық емес
ұйымдар әлеуметтiк, мәдени, ғылыми, бiлiм беру, қайырымдылық, басқару
мақсаттарына қол жеткiзу; азаматтардың және ұйымдардың құқықтарын, заңды
мүдделерiн қорғау; даулар мен жанжалдарды шешу; азаматтардың рухани және
өзге қажеттiлiктерiн қанағаттандыру; азаматтардың денсаулығын сақтау,
қоршаған ортаны қорғау, дене шынықтыру мен спортты дамыту заң көмегiн
көрсету үшiн, сондай-ақ қоғамдық игiлiктердi және өз мүшелерiнiң
(қатысушылардың) игiлiктерiн қамтамасыз етуге бағытталған басқа да
мақсаттарда құрылуы мүмкiн. Коммерциялық емес ұйымдар қызметiнiң мақсаттары
құрылтай құжаттармен айқындалады.
Дипломдық жұмыстың алдына келесі міндеттер қойылады:
Коммерциялық емес ұйымдардың заңды тұлға ретіндегі жалпы сипаттамасы,
коммерциялық емес ұйымдардың нысандары, коммерциялық емес ұйымдардың
қызметі, комерциялық емес ұйымдарды құру, қайта ұйымдастыру және тарату.
Жалпы зерттеу жұмысы бойынша толық мәліметті негізгі бөлімнен алуға
болады.
Зерттеу обьектісі: Коммерциялық емес ұйымдардың ұғымы, жалпы
сипаттамасы, коммерциялық емес ұйымдардың нысандары мен ұйымдардың қызметі.
Зерттеу жұмысымның құрылымы: кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытынды,
пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
Зерттеу пәні: Азаматтық құқығы.
1.Коммерциялық емес ұйымдардың заңды тұлға ретіндегі жалпы
сипаттамасы
1.1 Коммерциялық емес ұйымдардың ұғымы, жалпы сипаттамасы
Өз қызметінің негізгі мақсаты кіріс түсіруді көздемейтін және алынған
таза кірісті қатысушылар арасында бөлмейтін ұйым коммерциялық емес ұйым
болып табылады. Коммерциялық емес ұйымдардың қызметін АК, Коммерциялық емес
ұйымдар туралы заң, коммерциялық емес ұйымдардың жекелеген түрлері туралы
зандар және заңға тәуелді нормативтік актілер реттеп отырады.
Коммерциялық емес ұйым болып табылатын заңды тұлға мекеме, қоғамдық
бірлестік, акционерлік қоғам, тұтыну кооперативі, қоғамдық қор, діни
бірлестік нысанында құрылуы мүмкін[47-34-бабы]. Коммерциялық ұйымдардың
тізбесіне қарағанда, бұл тізбені толық деуге болмайды. Заң актілерінде
коммерциялық емес ұйымдардың өзгеше нысаны белгіленуі мүмкін. Коммерциялық
емес ұйымдар туралы заңңың 17-бабының 2-тармағына сәйкес нотариалдық
палаталар, адвокаттар алқалары, сауда-өнеркәсіп палаталары, аудиторлар
палаталары, меншік пәтер иелері кооперативтері және басқа да коммерциялық
емес ұйымдар өзге де ұйымдық құқықтық нысанда құрыла алады.
Коммерциялық емес ұйымдар әлеуметтік, мәдени, ғылыми, білім беру,
қайырымдылық, басқару мақсаттарына қол жеткізу; азаматтардың және
ұйымдардың құқықтарын, занды мүдделерін қорғау; даулар мен жанжалдарды
шешу; азаматтардың рухани және өзге қажеттіліктерін қанағаттандыру;
азаматтардың денсаулығын сақтау, қоршаған ортаны қорғау, денешынықтыру мен
спортты дамыту; заң көмегін кәрсету үшін, сондай-ақ қоғамдық игіліктерді
және өз мүшелерінің (қатысушылардың) игіліктерін қамтамасыз етуге
бағытталған басқа да мақсаттарда құрылуы мүмкін (Коммерциялық емес ұйымдар
туралы заңның 4-бабының 1-тармағы).
Коммерциялың емес ұйым кәсіпкерлік қызметпен өзінің жарғылық
мақсаттарына сай келуіне қарай ғана айналыса алады [47]. Коммерциялық
ұйымдардан өзгеше, коммерциялық емес ұйымдар салық төлеу жещлдігін
пайдаланады. Бұл оларды тартымды ұйым ете түседі, өйткені көптеген
коммерциялық емес ұйымдар белгілі бір нысанда кәсіпкерлік қызметпен
айналысады. Одан түсетін кірістер, әдетте, коммерциялық емес ұйымдар
қызметін қаржыландырудың негізгі көзі болып табылады (бұл негізінен
қоғамдық бірлестіктерге қатысты).
Коммерциялық заңды тұлғаны пайда табуды көздейтін ұйым десек
қателеспейміз. Кіріс түсіру мақсаты болып табылмайтын және алынған таза
кірісті қатысушылар арасында бөлмейтін заңды тұлға коммерциялық емес ұйым
деп танылады (Коммерциялық емес ұйымдар туралы Қазақстан республикасының
2-бабы).
Осындай саралау заңды тұлғалар түрінің әрқайсысын ерекше құқықтық тәртіпке
бағындырады. Азаматтық кодекстің 34-бабының 2-тармағына сәйкес коммерциялық
ұйым болып табылатын заңды тұлға мемлекеттік кәсіпорын, шаруашылық
серіктестік, акционерлік қоғам, өндірістік кооператив нысандарында құрыла
алады.
Коммерциялық емес ұйым – заңды тұлға ретінде мекеме, қоғамдық
бірлестік, акционерлік қоғам, тұтыну кооперативі, қор, діни бірлестік
қауымдастық (одақ) нысанындағы заңды тұлғалардың нысанында және заң
құжаттарында көзделген өзге де нысанда құрылуы мүмкін. Коммерциялық емес
ұйымдар туралы заң бойынша:
– коммерциялық емес ұйым өзінің жарғылық мақсаттарына сәйкес келетіндей
ғана кәсіпкерлік қызметпен айналыса алады;
– жекелеген ұйымдық-құқықтық нысандағы коммерциялық емес ұйымдардың
кәсіпкерлік қызметіне Қазақстан Республикасының заң актілеріне
шектеулер қойылуы мүмкін;
– коммерциялық емес ұйым кәсіпкерлік қызметі бойынша кірістер мен
шығыстардың есебін жүргізеді;
– коммерциялық емес ұйымдардың кәсіпкерлік қызметіне салық салу
Қазақстан Республикасының салық заңдарына сәйкес жүзеге асырылады;
– коммерциялық емес ұйымдардың кәсіпкерлік қызметінен алынатын
кірістерді коммерциялық емес ұйымдардың мүшелері (қатысушылары)
арасында бөлісуге болмайды.
Ол жарғылық мақсаттарға жұмсалады. Қоғамдық және діни бірлестіктердің,
қорлардың өз қаражаттарын қайырымдылық мақсаттарға пайдаланылуына жол
беріледі.
Құрылтайшылардың (қатысушылардың) өздері құрған заңды тұлғалардың
мүлкіне құқықтары:
а) құрылтайшыға (қатысушыға) заттық құқығы жататын;
б) құрылтайшыға (қатысушыға) міндеттемелік құқығы жататын;
в) құрылтайшыға (қатысушыға) мүліктік құқығы жатпайтын заңды тұлғаларға
бөлінеді.
Қазақстан Республикасының Комерциялық емес ұйымдар туралы Заңының 2-
бабына сәйкес кiрiс түсiру негiзгi мақсаты болып табылмайтын және алынған
таза кiрiстi қатысушылар арасында бөлмейтiн заңды тұлға коммерциялық емес
ұйым деп танылады. Коммерциялық емес ұйымдардың құрылуына, қызметiне, қайта
ұйымдастырылуына және таратылуына байланысты туындайтын қатынастар, саяси
партиялардың кәсiптiк одақтардың құқықтық жағдайларының, құрылуының,
қызметiнi, қайта ұйымдастырылуының және таратылуының ерекшелiктерi арнайы
заңдармен регламенттеледi.
Коммерциялық емес ұйымдар туралы заңдар. Қазақстан Республикасының
коммерциялық емес ұйымдар туралы заңдары Қазақстан Республикасының
Конституциясына негiзделедi және Азаматтық кодекстен, осы Заңнан және басқа
да заң актiлерiнен тұрады. Осы Заңның күшi Қазақстан Республикасының
аумағында құрылған және әрекет ететiн шетелдiк және халықаралық
коммерциялық емес ұйымдардың филиалдары мен өкiлдiктерiнiң (оқшауланған
бөлiмшелерiнiң) кез-келген ұйымдық-құқықтық нысандағы коммерциялық емес
ұйымының қызметiне қолданылады. Жекелеген коммерциялық емес ұйымдардың
құрылуына, қызметiне, қайта ұйымдастырылуына және таратылуына байланысты
ерекшелiктер осы Заңмен және өзге де заң актiлерiмен реттеледi.
Коммерциялық емес ұйымдар қызметiнiң мақсаттары. Коммерциялық емес
ұйымдар әлеуметтiк, мәдени, ғылыми, бiлiм беру, қайырымдылық, басқару
мақсаттарына қол жеткiзу; азаматтардың және ұйымдардың құқықтарын, заңды
мүдделерiн қорғау; даулар мен жанжалдарды шешу; азаматтардың рухани және
өзге қажеттiлiктерiн қанағаттандыру; азаматтардың денсаулығын сақтау,
қоршаған ортаны қорғау, дене шынықтыру мен спортты дамыту заң көмегiн
көрсету үшiн, сондай-ақ қоғамдық игiлiктердi және өз мүшелерiнiң
(қатысушылардың) игiлiктерiн қамтамасыз етуге бағытталған басқа да
мақсаттарда құрылуы мүмкiн. Коммерциялық емес ұйымдар қызметiнiң мақсаттары
құрылтай құжаттармен айқындалады.
Коммерциялық емес ұйымдардың құқықтары мен мiндеттерi. Жарғылық
мақсаттарды жүзеге асыру үшiн коммерциялық емес ұйымдардың:
1) заңдарда белгiленген тәртiппен банктерде шоттар ашуға;
2) мемлекеттiк және орыс тiлдерiнде ұйымның толық атауы бар мөрi, мөртабаны
және бланкiлерi, сондай-ақ белгiленген тәртiппен тiркелген эмблемасы
(нышаны) болуына болады.
Заңды тұлға ретінде коммерциялық емес ұйым – мекеме, қоғамдық
бірлестік, акционерлік қоғам, тұтыну кооперативі, қор, діни бірлестік
қауымдастық (одақ) нысанындағы заңды тұлғалардың нысанында және заң
құжаттарында көзделген өзге де нысанда құрылуы мүмкін. Коммерциялық емес
ұйымдар туралы заң негізінде коммерциялық емес ұйым өзінің жарғылық
мақсаттарына сәйкес келетіндей ғана кәсіпкерлік қызметпен айналыса алады;
жекелеген ұйымдық-құқықтық нысандағы коммерциялық емес ұйымдардың
кәсіпкерлік қызметіне Қазақстан Республикасының заң актілеріне шектеулер
қойылуы мүмкін; коммерциялық емес ұйым кәсіпкерлік қызметі бойынша кірістер
мен шығыстардың есебін жүргізеді, коммерциялық емес ұйымдардың кәсіпкерлік
қызметіне салық салу Қазақстан Республикасының салық заңдарына сәйкес
жүзеге асырылады; коммерциялық емес ұйымдардың кәсіпкерлік қызметінен
алынатын кірістерді коммерциялық емес ұйымдардың мүшелері (қатысушылары)
арасында бөлісуге болмайды. Ол жарғылық мақсаттарға жұмсалады. Діни және
қоғамдық бірлестіктердің, қорлардың өз қаражаттарын қайырымдылық
мақсаттарға пайдаланылуына жол беріледі.
Құрылтайшылардың (қатысушылардың) өздері құрған заңды тұлғалардың
мүлкіне құқықтары: құрылтайшыға (қатысушыға) заттық құқығы,міндеттемелік
құқығы және құрылтайшыға (қатысушыға) мүліктік құқығы жатпайтын заңды
тұлғаларға бөлінеді.
Комерциялық емес ұйымдар туралы Заңының 2-бабына сәйкес кiрiс түсiру
негiзгi мақсаты болып табылмайтын және алынған таза кiрiстi қатысушылар
арасында бөлмейтiн заңды тұлға коммерциялық емес ұйым деп танылады.
Коммерциялық емес ұйымдардың құрылуына, қызметiне, қайта ұйымдастырылуына
және таратылуына байланысты туындайтын қатынастар, саяси партиялардың
кәсiптiк одақтардың құқықтық жағдайларының, құрылуының, қызметiнi, қайта
ұйымдастырылуының және таратылуының ерекшелiктерi арнайы заңдармен
регламенттеледi.
Қазақстан Республикасының коммерциялық емес ұйымдар туралы заңдары
Қазақстан Республикасының Конституциясына негiзделедi және Азаматтық
кодекстен, осы Заңнан және басқа да заң актiлерiнен тұрады. Осы Заңның күшi
Қазақстан Республикасының аумағында құрылған және әрекет ететiн шетелдiк
және халықаралық коммерциялық емес ұйымдардың филиалдары мен өкiлдiктерiнiң
(оқшауланған бөлiмшелерiнiң) кез-келген ұйымдық-құқықтық нысандағы
коммерциялық емес ұйымының қызметiне қолданылады.
2 Коммерциялық емес ұйымдардың нысандары.
2.1 Мекеме және қоғамдық бірлестік құқықтық нысаны
Мекеме - құрылтайшысы басқару, әлеуметтiк-мәдени немесе коммерциялық
емес сипаттағы өзге де қызметтердi жүзеге асыру үшiн құрған және
қаржыландыратын ұйым (Коммерциялық емес ұйымдар туралы заңының 8-бабы).
Мекеме дегеніміз - бұл осы арқылы меншік иесі өзінің азаматтық
қатынастардағы еркін білдіретін ұйымдық-құқықтық нысандардың бірі. Басқа
заңды тұлғалардан өзгеше, мұндай занды тұлғаның өз құрылтайшысына
тәуелділігі әлдеқайда күшті болады. Азаматтық құқықтың көз келген
субъектісі мекеме құруы мүмкін, яғни мекеме меншіктің мемлекеттік те,
сондай-ақ жекеменшік те нысандарында құрылуы мүмкін. ТМД елдерінде көбіне
мемлекеттің әр түрлі басқару, білім беру, медициналық және т.с.с.
функцияларын атқаратын мемлекеттік мекемелер құрылады.
1998 жылға дейінгі Қазақстандағы секілді, барлық елдерде туыстық ұғым
ретіндегі мекеме өзіне түр ұғымы ретіндегі мемлекеттік және жекеменшік
мекемелерді қамтиды. Қазақстанда 1998 ж. Қаржы министрлігі Азаматтық
кодекске өзге де нормативтік өзгерту актілерін енгізді, олар мекемені
(туыстық ұғым) тағы да мекеме (түр ұғымы) мен мемлекеттік мекемеге (түр
ұғымы) жіктеді. Сондықтан Қазақстанда әрбір нақты жағдайда мекеме ретінде
нені - барлық мекемелерді немесе меншіктің жекеменшік нысанына негізделген
мекемелерді түсіну керектігіне көз жеткізу қажеттігі туады.
Азаматтық кодексте жеке меншік мекемеге мынадай анықтама берілген:
басқару, әлеуметтік-мәдени немесе өзге де коммерциялық емес сипаттағы
қызметтерді жүзеге асыру үшін меншік иесі құрған және қаржыландыратын ұйым
мекеме деп танылады[47].
Мемлекет ҚР Конституциясы мен зандарына сәйкес немесе ҚР
Президентінің, ҚР Үкіметінің және астана, облыстар, республикалық
бағыныстағы қалалар өкімдерінің шешімдеріне сәйкес құрылатын және егер заң
актілерінде қосымша қаржыландыру көздері белгіленбеген болса, мемлекеттік
бюджет есебінен ұсталатын мекеме мемлекеттік бюджет есебінен ұсталатын
мекеме мемлекеттік мекеме деп танылады. [47] Мемлекеттік мекемені құруда
оның аумақтық қызмет ету аясы (республикалық, жергілікті немесе аймақтық)
айқындалуы тиіс.
Коммерциялық емес сипаттағы көз келген мақсат үшін мекеме құрылуы
мүмкін. Мысалы, басқару, білім беру, медицина, ғылыми-зерттеу, мәдени және
т.с.с. Мемлекеттік мекемелер, әдетте, басқару мақсаттарын көздейді. Әңгіме
мемлекеттік органдар - министрліктер, ведомстволар, әкімияттар және т.с.с.
болып отыр. Мекемені, әдетте, бір тұлға құрады, бірақ оны бірнеше тұлғаның
құруына тыйым салынбайды. Бұл жағдайда, меншік иесінің құқықтары құрылтай
шартына сәйкес бөлініп, жүзеге асырылады. [6-226]
Мекеме мен мемлекеттік мекеменің өздеріне бекітіліп берілген мүлікке
құқықтары АК-ның 202-208-баптарына сәйкес анықталады (АК-ның 105-бабының 4-
тармағы). Басқаша айтқанда, мүлік оралымды басқару құқығында мемлекеттік
мекемеге тиесілі болады. Тұтас алғанда, жеке меншік мекемелерге де осындай
режим таралады. Мекеме меншік иесі бекітіп берген сметаның негізінде өз
қаражатына билік етеді. Мемлекеттік мекеменің тиісті қаржы жылына бейтілген
қаржыландыру жоспарынан асатын шарттық міңдеттемелер қабылдауына жол
берілмейді (АК-ның 105-бабының 3-1-тармағы). Мекеменің мүлкі алынып қоюы
немесе меншік иесі арқылы қайта бөлінуі мүмкін. Мекеме өзінің
міндеттемелері бойынша қолында бар ақшамен жауап береді. Олар жеткіліксіз
болған жағдайда мекеменің міндеттемелері бойынша оның құрылтайшысы жауапты
болады (АК-ның 44-бабының 1-тармағының 2-бөлігі).
Таратылатын занды тұлғаның ақшасы несие берушілердің талабын
қанағаттандыру үшін жеткіліксіз болса, тарату комиссиясы занды тұлғаның
мүлкін сот шешімдерін орындау ушін белгіленген тәртіп бойынша жария сатуды
жүзеге асырады (АК-ның 50-бабының 5-тармағы). Мемлекеттік мекеме өзінің
міндеттемелері бойынша өз билігіндегі ақшамен жауап береді. Мемлекеттік
мекемеде ақша жеткіліксіз болатын жағдайда оның міндеттемелері бойынша
Үкімет немесе тиісті жергілікті атқарушы орган жауапты болады[47-98].
Кіріс түсіруді өз қызметінің негізгі мақсаты етпеу — мекеменің
міндетті белгісі. Басқаша айтқанда, мекеменің кәсіпкерлік қызмет ауқымынан
тыс жағдайда кіріс түсіруіне және, тиісті, айтарлықтай мөлшерде түсіруіне
тыйым салынбайды. Бірақ бұл негізгі мақсат емес. Алынған ақша құрылтайшының
меншігі болып табылады және мекеме оны смета бойынша жұмсайды немесе
құрылтайшы алып қояды. Жеке меншік мекемелер өздерінің жарғылық құқық
қабілеттілігі шегінде кәсіпкерлік қызмет жүргізе алады. Оны жүргізу құқығы
құрылтай құжаттарында баянды етілуі тиіс[47].
Солай бола тұрса да, мемлекеттік органдар болып табылатын мекемелер
(министрліктер, ведомстволар, олардың заңды тұлға құқықтары бар бөлімшелері
және т.с.с), заң актілерінде өзгеше көзделмесе, кәсіпкерлік қызметпен
айналысуға құқысыз болады (АК-ның 105-бабының 2-тармағы).
Жеке меншік мекеменің рұқсат етілген кәсіпкерлік қызметтен түсірген
кірістері құрылтайшының меншігі болып табылады. Алайда, меншік иесінде
оларға билік ету құқығы болмайды. Мекеменің рұқсат етілген кәсіпкерлік
қызметтен түсірген кірістері мекеменің дербес билігіне өтеді. Олар және
оларға сатып алынған мүлік мекемеге оралымды басқару құқығында емес, ерекше
заттың құқықта — мүлікке дербес билік ету құқығында тиесілі болады.
Мемлекеттік және өзге де мекемелердің жекелеген түрлерінің құқықтық
жағдайларының ерекшеліктері заңдармен айқындалады. Әңгіме, негізінен
алғанда, мемлекеттік биліктің өкілді және атқарушы органдары жөнінде болып
отыр. Аталған органдардың жергілікті денгейі бірыңғай заңмен реттеледі.
Министрліктер мен ведомстволар Үкімет қаулыларының, Президент жарлықтарының
немесе Парламент зандарының негізінде іс-қимыл жасайды. Мәселен,
Президенттің "Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Қазынашылығын
құру туралы" 1994 ж. 27 қаңтардағы №1526 Жарлығымен Қазынашылықтың
орталықтандырылған органдар жүйесі құрылды. ҚР Министрлер Кабинетінің
"Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Қазынашылығын құру мәселелері"
атты 1994 ж. 20 мамырдағы №549 Қаулысымен қазынашылықтың аумақтық
басқармалары мен өлімшелеріне мекеме мәртебесі берілген.
Мемлекеттік басқару органдарынан басқа, жекелеген нормативтік актілер
қадағалау органдарын, мысалы, прокуратураның қызметін реттеп отырады. ҚР
Прокуратурасы біртұтас орталықтандырылған мекемелер жүйесін құрайды және
Конслитуцияның, Прөзиденттің 1995 ж. 21 желтоқсандағы Заң күші бар
"Қазақстан Республикасының Прокуратурасы туралы" Жарлығының негізінде жұмыс
істейді.
ҚР Президенті, ҚР Парламенті, ҚР Үкіметі, ҚР Конституциялық Кеңесі, ҚР
Жоғарғы Соты, ҚР Прөзиденті Әкімшілігі мемлекеттік органдар болын табылады.
Олар туралы ережелер ҚР Конституциясында баянды етілген және тиісті заң
актілерінде нақтыланған.5 Олар азаматтық айналымға мемлекеттік мекемелер
ретінде қатысады. Бұл АК-ның 34-бабының 3-1-тармақтарынан туындайды, онда
"Коммерциялық емес ұйым болып табылатын және мемлекеттік бюджеттің есебінен
ғана ұсталатын занды тұлға тек қана мемлекеттік мекеме нысанында құрылуы
мүмкін" деп көрсетілген.
ҚР Конституциясына, конституциялық заңдарға, өзге де заң актілеріне
немесе ҚР Президентінің Жарлықтарына сәйкес мемлекеттік органдар болып
табылатын қалған мемлекеттік органдар, егер олар көрсетілген зандармен
немесе оларды құру жөніндегі жеке актілермен занды тұлға ретінде анықталған
болса, мекемелер болып танылады. Занды тұлға ретінде айқындалмаған, басқа
мемлекеттік органдардың - занды тұлғалардың құрамыңда болатын мемлекеттік
органдар занды тұлғаның құрылымдық бөлімшелері ретінде қарастырылады.
Мемлекеттік органның құзіретін, құрылымын, ведомстволық бағыныстылығын
және оның функциясын жүзеге асыруға байланысты басқа да мәселелерін зандар
немесе осы мемлекеттік органдарды құру жөніндегі жеке актілер айқындайды[6-
227].
Егер мемлекеттік мекемелер азаматтық-құқықтық қатынастарға мемлекеттің
атынан емес, өздеріне смета бойынша бөлінген мүліктің шегінде өз атынан
қатысатын жағдайда, олар мекемелер ретінде қарастырылады (ғимараттарды
жалдау, кеңсе құралдарын, жабдықтарды, жиһаз сатып алу-сату шарттарын
жасасады, келтірілген зияннан туатын міндеттемелер бойынша жауапты болады,
басқа да азаматтың-құқықтық іс-қимылдар жасайды).
Мемлекеттік органдар болып табылатын мекемелер тиісті нормативтік актінің
негізінде құрылады және мемлекеттік мекемелер үшін белгіленген зандар
бойынша тіркеуден өтуі тиіс. Қазақстан Республикасы немесе мемлекет
уәкілеттік берген мемлекеттік орган мемлекеттік органдар болып табылатын
мекемелердің құрылтайшылары болады. Мемлекеттік меншікті иелену, пайдалану,
билік ету қүқығы белгіленген тәртіппен берілген мекемелерді қоспағанда,
мемлекеттік мекеме басқа занды тұлғаны құра алмайды, сондай-ақ оның
құрылтайшысы (қатысушысы) бола алмайды [47].
Мекеменiң өзiне бекiтiлiп берiлген мүлiкке құқығы азаматтық заңдарға
сәйкес айқындалады. Меншiк нысанына байланысты мекемелер мемлекеттiк және
жеке меншiк мекемелер болып бөлiнедi. Мекемелердiң жекелеген түрлерiнiң
құқықтық жағдайының ерекшелiктерi заң актiлерiмен реттеледi.
Мекеме екі түрге бөлінеді: мемлекеттік мекеме және жеке меншік
мекеме. Мемлекеттiк мекеме: Қазақстан Республикасының Конституциясына және
заңдарына сәйкес мемлекет құрған немесе егер заң актiлерiнде өзгеше
көзделмесе, Қазақстан Республикасы Президентiнiң, Қазақстан Республикасы
Yкiметiнiң, астана, облыстар, республикалық маңызы бар қала әкiмдерiнiң
шешiмi бойынша құрылған және тек қана мемлекеттiк бюджет есебiнен ұсталатын
мекеме мемлекеттiк мекеме деп танылады.
Мемлекеттiк мекеменiң мүлкi оған оралымды басқару құқығымен бекiтiлiп
берiледi. Мемлекеттiк мекеменiң өз мiндеттемелерi бойынша жауаптылығы
азаматтық заңдармен реттеледi. Мемлекеттiк меншiктi иелену, пайдалану,
билiк ету құқығы белгiленген тәртiппен берiлген мекемелердi қоспағанда,
мемлекеттiк мекеме басқа заңды тұлғаны құра алмайды, сондай-ақ оның
құрылтайшысы (қатысушысы) бола алмайды.
Мемлекеттік мекемелер жасасатын азаматтық-құқықтық мәмiлелер Қазақстан
Республикасының Yкiметі белгіленген тәртіппен тiркелуге тиiс.Жеке меншiк
мекеме. Басқарушылық, әлеуметтiк-мәдени немесе коммерциялық емес сипаттағы
өзге де қызметтердi жүзеге асыру үшiн жеке және (немесе) мемлекеттiк емес
заңды тұлғалар құрған, мемлекеттiк құрылымның бөлiгi болып табылмайтын ұйым
жеке меншiк мекеме деп танылады.
Жеке меншiк мекеменiң мүлкi оған оралымды басқару құқығымен бекiтiлiп
берiледi. Мекеме мүліктің меншік иесі бола алмайды, мекемеде ақшалай
қаражат жеткіліксіз болған жағдайда олардың міндеттемелері бойынша оның
құрылтайшысы жауап береді. Жеке меншiк мекеме өз мiндеттемелерi бойынша
өзiнiң билiгiндегi ақшамен жауап бередi. Ақшасы жеткiлiксiз болған жағдайда
мемлекеттiк емес мекеменiң мiндеттемелерi бойынша оның құрылтайшысы жауапты
болады[6-229].
Басқару, әлеуметтiк-мәдени немесе өзге де коммерциялық емес сипаттағы
қызметтердi жүзеге асыру үшiн құрылтайшы құрған және қаржыландыратын ұйым
мекеме деп танылады. Қазақстан Республикасының Конституциясына және
заңдарына сәйкес немесе Қазақстан Республикасы Президентiнiң, Қазақстан
Республикасы өкiметiнiң және астана, облыстар, республикалық маңызы бар
қала әкiмдерiнiң шешiмдерi бойынша мемлекет құрған және егер заң
актiлерiнде қосымша қаржыландыру көздерi белгiленбесе, тек мемлекеттiк
бюджеттiң немесе Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi бюджетiнiң
(шығыстар сметасының) есебiнен ғана ұсталатын мекеме мемлекеттiк мекеме деп
танылады. Мемлекеттiк меншiктi иелену, пайдалану, билiк ету құқығы
белгiленген тәртiппен берiлген мекемелердi қоспағанда, мемлекеттiк мекеме
басқа заңды тұлғаны құра алмайды, сондай-ақ оның құрылтайшысы (қатысушысы)
бола алмайды. Мемлекеттік мекеменің тиісті қаржы жылына арналып бекітілген
қаржыландыру жоспарынан асып кететін шарттық міндеттемелер қабылдауына жол
берілмейді. Мекемелердiң және мемлекеттiк мекемелердiң оларға бекiтiлiп
берiлген мүлiкке құқықтары осы Кодекстiң 202-208-баптарына сәйкес
белгiленедi.
Қоғамдық бірлестік. Қазақстан Республикасында саяси партиялар,
кәсіптік одақтар және азаматтардың заңдарға қайшы келмейтін, өздерінің
ортақ мақсаттарына жету үшін ерікті негізде құрған басқа да бірлестіктері
қоғамдық бірлестіктер болып танылады (АК-ның 106-бабының 1-тармағы).
Қоғамдық бірлестіктің құқықтық жағдайын АК, "Қоғамдық бірлестіктер туралы"
1996 ж. 31 мамырдағы заң, "Саяси партиялар туралы" 2002 ж. 15 шілдедегі
заң, "Кәсіптік одақтар туралы" 1993 ж. 9 сәуірдегі заң және басқа да заң
актілері айқындайды. Қоғамдық бірлестіктер туралы заңның күнгі, діни
бірлестіктерді қоспағанда, шетелдік және халықаралық коммерциялық емес,
үкіметтік емес бірлестіктердің Қазақстан Республикасы аумағында құрылған
және жұмыс істейтін құрылымдық бөлімшелерінің (филиалдары мен
өкілдіктерінің) қызметіне таралады[6-230].
Қоғамдық бірлестіктер азаматтардың саяси, экономикалық, әлеуметтік
және мәдени құқықтары мен бостандықтарын іске асыру және қорғау,
белсенділігі мен ынталылығын дамыту; кәсіби және әуесқойлық мүдделерін
қанағаттандыру; ғылыми, техникалық және көркем шығармашылығын дамыту;
адамдардың өмірі мен денсаулығын сақтау, айналадағы табиғи ортаны қорғау;
қайырымдылық қызметке қатысу; мәдени-ағарту, спорттық-сауықтыру жұмыстарын
жүргізу; тарих және мәдениет ескерткіштерін қорғау; патриоттық және
адамгершілік тәрбие беру; халықаралық ынтымақтастықты кеңейту және нығайту;
Қазақстан Республикасының зандарында тыйым салынбаған өзге де қызметті
жүзеге асыру мақсатында құрылын, жұмыс істейді.
Мақсаттары немесе іс-әрекеттері конституциялық құрылысты күштеп
өзгертуге, Қазақстан Республикасының тұтастығын бұзуға, мемлекеттің
қауіпсіздігін әлсіретуге, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни, тектік-топтық
және рулық араздықты өршітуге бағытталған қоғамдық бірлестіктер құруға және
олардың қызметіне, сондай-ақ зандарда көзделмеген әскерилендірілген
құрамалар құруға тыйым салынады.
Қазақстан Республикасы аумағында әскерилендірілген құрылымы, түрі,
арнаулы айырым белгілері, гимндері, жалаулары, вымпелдері, ішкі тәртіп пен
басқарудың ерекше шарттары, қаруы, соның ішінде қару іспеттес заттары бар
әскерилендірілген құрамалар үлгісіндегі қоғамдық бірлестіктер құруға тыйым
салынады. Басқа мемлекеттердің саяси партиялары мен кәсіптік одақтарының,
діни негіздегі партиялардың қызметіне, сондай-ақ саяси партиялар мен
кәсіптік одақтарды шетелдік занды тұлғалар мен азаматтардың, шет
мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың қаржыландыруына жол берілмейді.
Азаматтардың денсаулығы мен рухани негіздеріне қастандық жасайтын қоғамдық
бірлестіктер құруға және оның қызметіне, сондай-ақ тіркелмеген қоғамдық
бірлестіктердің қызметіне жол берілмейді (Қоғамдық бірлестіктер туралы
заңның 5-бабы).
Қоғамдың бірлестік Қазақстан Республикасы азаматтарының жарғы
қабылданып, басқарушы органдар қалынтастырылатын құрылтай съезін
(конференциясын, жиналысын) шақыратын, кемінде он адамнан тұратын тобының
бастамасы бойынша құрылады (Қоғамдың бірлестіктер туралы заңның 10-бабының
1-тармағы).
Қазақстан Республикасында республикалық, аймақтық және жергілікті
қоғамдық бірлестіктер құрылып, жұмыс істеуі мүмкін. Қазақстан Республикасы
облыстарының жартысынан астамының аумағында өздерінің құрылымдық
бөлімшелері (филиалдары мен өкілдіктері) бар бірлестіктер республикалық
қоғамдық бірлестіктерге жатады. Қазақстан Республикасы облыстарының
жартысынан азының аумағында өздерінің құрылымдық бөлімшелері (филиалдары
мен өкілдіктері) бар бірлестіктер аймақтық қоғамдық бірлестіктерге жатады.
Жергілікті қоғамдық бірлестіктерге Қазақстан Республикасының бір облысы
шегінде жұмыс істейтін бірлестіктер жатады.
Қоғамдық бірлестік жарғының негізіңде жұмыс істейді. Мұндай
бірлестіктің қаражаты, егер оларды төлеу жарғыда көзделген болса, кіру
жарналары мен мүшелік жарналардан; ерікті жарналар мен жиналған жылудан;
жарғыға сәйкес дәрістер, көрмелер, спорттық және басқа шаралар, лотереялар
өткізуден түскен түсімдерден; өндірістік және өзге де шаруашылық қызметтен
алынған табыстан; заң актілеріңде тыйым салынбаған басқа түсімдерден
құралады. Қоғамдық бірлестікке қатысушынардың (мүшелерінің) осы
бірлестіктерге өздері берген мүлікке, оның ішінде мүшелік жарналарға
құқықтары жоқ. Олар өздері мүшелері ретінде қатысатын қоғамдық
бірлестіктердің міндеттері бойынша жауап бермейді, ал аталған бірлестіктер
өз мүшелерінің міндеттемелері бойынша жауап бермейді [47].
Қоғамдық бірлестік өзінің балансына бекітілген мүліктің меншік иесі
болып табылады. Қоғамдық бірлестік мүлкінің жеке меншіктің ерекше түріне
жататын құқықтық режимі болады. Бірлестіктің жарғысында көзделген қызметті
материалдық жағынан қамтамасыз етуге қажетті объектілер, сондай-ақ оның
қаражаты есебінен құрылатын кәсіпорындар қоғамдық бірлестіктің меншігі
болын табылады. АК-ның ережелеріне сәйкес, қоғамдық бірлестік шаруашылық
серіктестік және акционерлік қоғам нысанындағы көсіпорындар құруға құқылы.
Сондықтан ол кәсіпорын құратын жағдайда оның меншік иесі болмағанымен,
құрылтайшысы болады да, кәсіпорынның мүлкіне міндеттемелік құқықтарын
сақтайды. Соттың шешімі бойынша таратылған қоғамдық бірлестіктің мүлкі,
егер занда өзгеше көзделмесе, оның жарғысында көзделген мақсаттарға
пайдаланынады.
Саяси партия. Қоғамдық бірлестік түрлерінің бірі саяси партия болып
табылады. Саяси партиялардың өмір сүруінің негізгі формальдық принциптері
Қазақстан Конституциясында (бұдан әрі — Конституция) айқыңдалған.
Конституцияда идеологиялың және саяси әр алуандылық жарияланған (5-баптың 1-
тармағы). Сондықтан ҚР азаматтарының бірлесу бостандығына құқығы бар
(Конституцияның 23-бабының 1-тармағы). Бұл тұста мемлекет мемлекеттік
институттарды саяси партиялардан жоғары қойғандай болады. Сондықтан
мемлекеттік органдарда саяси партияларды құруға жол бермейді [15].
ҚР азаматы бір ғана саяси партияның мүшесі бола алады. Мемлекеттік
органдар мен жұмыс берушілерге азаматтардан қаңдай түрде болса да, оның
ішіңде ресми құжаттарда да, адамның қай партияның мүшесі екенін сұрауға
талап етуге тыйым салынады. Саяси партияның мүшелігінде болу ҚР азаматының
құқықтары мен бостандықтарын шектеуге негіз бола алмайды.
Саяси партияның қоғамда алатын орнына қатысты мемлекеттік идеология
және оның мемлекетпен қатынасы бірнеше негізгі принциптерден тұрады.
Олардың біреуін шартты түрде "партиянын мемлекеттен бөлінуі" деп белгілеуге
болады. Сырттай қарағанда, мемлекет саяси партияның мемлекеттен көз келген
маңызды тәуелділігін алып тастауға тырысады. Мұндай саясат "саяси
партияларға мемлекеттік органдардың функциясын жүктеуге және саяси
партияларды мемлекеттік қаржыландыруға жол берілмейді" деген постулатпен
бейнеленеді[6-238].
Саяси партиялардың қызметін Конституция, АК, Қоғамдық бірлестіктер
туралы заң және Саяси партиялар туралы заң реттеп отырады. Саяси партия
азаматтардың өз өкілдері арқылы мемлекеттік билікті жүзеге асыруға қатысуы
арқылы ҚР азаматтарының еркін анықтауына және білдіруіне жәрдемдесуі тиіс.
Мемлекет саяси партияларға мемлекеттік бақылау жасау тұжырымдамасын
ұстанады. Мұндай бақылау қазақстандық юрисдикция шеңберіңде ғана жүзеге
асырылуы мүмкін. Сондықтан осы тұжырымдамаға сәйкес, біріншіден, саяси
партиялардың жетекшілері ҚР аумағында болуға тиіс. Екіншіден, Қазақстан
аумағында басқа мемлекеттердің саяси партияларының, сондай-ақ тіркеуден
отпеген саяси партиялардың қызмет етуіне жол берілмейді.
Мемлекеттік идеологияның саяси партияны нақ әрі тек саяси ұйым ретінде
түсінуі маңызды қағида болып табылады. Қазақстандық заң шығарушылар бұл
принципті дәйектілікпен жүргізіп келеді. Қоғамдық бірлестіктер туралы
заңның ережелерін жалғастыра келе, Саяси партиялар туралы заң азаматтардың
кәсіби, нәсілдік, ұлттық, этникалық және діни белгілері бойынша саяси
партиялар, әскерилендірілген саяси партиялар құруына, сондай-ақ мемлекеттік
органдарда саяси партиялардың бастауыш партия ұйымдарын құруға жол
бермейді[47]. Мәселен, осыған байланысты басқа елдердегідей, Қазақстанда,
мысалы, сыра әуесқойлары партиясын құру мүмкін емес.
Саяси партияның атауында ұлттық, этникалық, діни, аймақтың, қауымдық
және гендерлік белгілерді көрсетуге, оның лидерлерінің, тарихи тұлғалардың
есімдері мен фамилияларын пайдалануға жол берілмейді (Саяси партиялар
туралы заңның 7-бабының 2-тармағы). Саяси партиялар туралы заңды жаңа
редакциясында қабылдауға байланысты 2002 ж. барлық саяси партияларға қайта
тіркеу жүргізілді, жоғарыда аталған талаптарға қайшы келетін атаулары бар
кейбір партиялар тіркеуден өте алмай қалды.
Қазақстан Республикасының жасы он сегізге толған азаматы саяси
партияның мүшесі бола алады. Саяси партияға шетелдіктердің, азаматтығы жоқ
адамдардың мүше болуына, сондай-ақ ұжымдық мүшелікке жол берілмейді. Әскери
кызметшілер, ұлттық қауіпсіздік органдарының, құқық қорғау органдарының
қызметкерлері және судьялар саяси партияда болмауға, қандай да болсын саяси
партияға қолдау көрсетпеуге тиіс (Саяси партиялар туралы заңңың 8-бабы).
Саяси партия саны 1000 адамнан кем емес, саяси партияның құрылтай
съөзін (конференциясын) шақыратын және облыстардың, республикалық маңызы
бар қала мен астананың үштен екісінің атынан өкілдік ететін азаматтар
тобының бастамасы бойынша құрылады (Саяси партиялар туралы заңның 6-бабының
1-тармағы). Партияның құрамында партияның барлық облыстардағы,
республикалық маңызы бар қала мен астанадағы әрқайсысында кемінде 700
партия мүшесі бар құрылымдық бөлімшелерінің атынан өкілдік ететін кем
дегенде 50 000 партия мүшесі болуға тиіс (Саяси партиялар туралы заңның 10-
бабының 6-тармағы).
2003 жылға дейін Қазақстанда тіркелген 19 партия болды. 2003 жылғы
жағдай бойынша партияны тіркеу жөніндегі қатаң талапты 7 партия орындады:
Коммунистік партия, Отан, Аграрлық партия, Азаматтық партия, Қазақстанның
демократиялық "Ақжол" партиясы, Ауыл және Патриоттар партиясы.
Саяси партияның 4 жыл ішінде кемінде бір рет шақырылатын съезі
(конференциясы) саяси партияның жоғары басшы органы болып табылады. Саяси
партияның съөзінде (конференциясында) партияның жарғысы мен бағдарламасына
өзгерістер мен толықтырулар енгізіледі, басшы органдары сайланады,
партияның мүшелік жарналарының мөлшері бекітіледі. Сонымен қатар, съөзде
(конференцияда) саяси партияның мүшелері ҚР Прөзиденттігіне, Парламент
мәжілсінің депутаттығына каңдидаттар ретінде ұсынылады, депутаттыққа
кандидаттардың Орталық сайлау комиссиясына тіркеу үшін ұсынылатын партиялың
тізімі бекітіледі, өзге де мәселелер шешіледі. Саяси партия съөзінің
(конференциясының) шешімі саяси партияның съөзіне (конференциясына) саяси
партияның барлық облыстық, республикалық маңызы бар қалалық, астаналық
филиалдары мен өкілдіктерінің өкілдері қатысқан көзде көпшілік дауыспен
қабылданады.
Саяси партияның филиалы мен өкілдігің конференциясы (жалпы жиналысы)
оның филиалы мен өкілдігінің жоғары басшы органы болын табылады. Филиалдың
және өкілдіктің конференциясында (жалпы жиналысында олардың басшы органдары
сайланады, тиісті мәслихаттардың депутаттығына кандидаттар ұсынылады, өзге
де мәселелер шешіледі.
Саяси партия мүлкінің, оның ішінде оның құрылымдық бөлімшелері
(филиалдары мен өкілдіктері) мүлкінің меншік иесі, тұтас алғанда, саяси
партия болып табылады. Саяси партия мүшелерінің осындай партия мүлкіне
қатысты құқықтары болмайды. Саяси партияның мүлкі партияның жарғысы мен
бағдарламасында көзделген мақсаттар мен міндеттерді жүзеге асыру үшін ғана
пайдаланылуы мүмкін. Партия таратылатын жағдайда оның мүлкі партияның
жарғысына сәйкес пайдаланылуы тиіс. Егер саяси партияның жарғысыңда мұндай
тәртіп көзделмеген болса, онда мұндай меселенің шешімін саяси партияны
тарату туралы шешім қабылдаған орган жүзеге асырады.
Саяси партияның қаражаты мүшеліке кіру және мүшелік жарналардан,
кәсіпкерлік қызметтен түсетін кірістерден, құжатпен расталып, олардың шығу
көздері көрсетілген жағдайда Қаржы министрлігі белгілеген тәртіппен жүзеге
асырылатын Қазақстан азаматтары мен мемлекеттік емес ұйымдарының
қайырмалдықтарынан тұрады. Саяси партиялар туралы заң саяси партияға және
оның құрылымдық бөлімшелеріне шетелдік тұлғалардан, мемлекеттерден,
халықаралық ұйымдардан, шетелдер қатысатын занды тұлғалардан, мемлекеттік
занды тұлғалардан, діни бірлестіктерден және қайырымдылық ұйымдарынан,
беймәлім қайырмалдық жасаушылардан қайырмалдық алуға тыйым салады. Саяси
партиялардың ақшасы Қазақстан зандарына сәйкес тіркелген банктердің
шоттарына орналастырылады.
Саяси партияның ақшасы мен өзге де мүлкі оның мүшелері арасында
бөлінбейді және жарғылың мақсаттарға сәйкес жұмсалуға тиіс. Саяси партияның
өз қаражатын қайырымдылық мақсаттарға пайдалануына рұқсат етіледі. Саяси
партия мүшелері партияның міндеттемелері бойынша жауап бермейді, ал саяси
партия өз мүшелерінің міндеттемелері бойынша жауап бермейді.
Кәсіптік одақ - бұл қоғамдық бірлестіктердің кең таралған түрлерінің
бірі. Кәсіптік одақтардың қызметі "Кәсіптік одақтар туралы" 1993 ж. 9
сеуірдегі заңмен (бүдан ері - Кәсіподақтар туралы заң) реттеледі.
Кәсіподақтар туралы заң көсіподақтарға мынадай анықтама береді: "бұл өз
мүшелерінің еңбек, сондай-ақ басқа да әлеуметтік-экономикалық құқықтары мен
мүдделерін білдіру және қорғау, еңбек қорғау және еңбек ету жағдайларын
жақсарту үшін азаматтардың кәсіби мүдцелерінің ортақтығы негізінде олар
ерікті түрде құратын, белгіленген жеке мүшелері бар дербес бірлестіктер
(Кәсіподақтар туралы заңның 1-бабы). Коммерциялық емес басқа ұйымдардан
өзгеше, Кәсіподақтар туралы заң кәсіподақтарға коммерциялық қызметтің
барлың түрлерімен айналысуға мүмкіндік береді: сыртқы экономикалың қызметті
жүзеге асыру, кәсіпорындар, банктер, сақтандыру және акционерлік қоғамдар
құру, бірлескен кәсіпорыңдар құру және олардың қызметіне қатысу, лотереялар
ұйымдастыру және өткізу, баспагерлік қызметпен айналысу, өзге де өндірістік
және шаруашылық қызметті жүзеге асыру (Кәсіподақтар туралы заңңың 24-бабы).
2.2 Қоғамдық қор мен коммерциялық емес акционерлік қоғамның құрылуы.
Азаматтар және (немесе) занды тұлғалар ерікті мүліктік жарналар
негізінде құрған, әлеуметтік, қайырымдылық, мәдени, білім беру және өзге де
қоғамға пайдалы мақсаттарды көздейтін, мүшелігі жоқ коммерциялық емес ұйым
қоғамдық қор деп танылады (АК-ның 107-бабының 1-тармағы, Коммерциялық емес
ұйымдар туралы заңның 12-бабының 1-тармағы). Осы аталғандармен қатар, қор
ғылыми мақсаттарда, азаматтардың денсаулығын сақтау, денешынықтыру мен
спортты дамыту, азаматтардың рухани және өзге де материалдық емес
қажеттіліктерін қанағаттандыру, азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, заңды
мүдделерін қорғау, даулар мен жанжалдарды шешу, заң көмегін көрсету және
басқа мақсаттарда құрылуы мүмкін.
Қоғамдық қор занды тұлға болып табылады, азаматтық айналымда қордың
органдары өкілдік етеді, оның дербес балансы және банктік шоты бар.
[47]Қоғамдық қордың қызметін АК және Коммерциялық емес ұйымдар туралы заң
реттейді.
Қоғамдық қорды құруда мемлекеттік мүлік те, жеке меншік мүлік те
пайдаланылуы мүмкін. Қоғамдық қордың балансында түрған мүлік меншіктің жеке
меншіктік нысанындағы құқықтық режимге бағынады және қордың меншігі болып
табылады. Қоғамдық қордың мүлкіне қор құрылтайшыларының мүліктік құқықтары
жоқ (АК-ның 107-бабының 3-тармағы). Қоғамдық қордың қаржы көзі
құрылтайшылардың ақшасы, сондай-ақ басқа мүлкі, демеушілік, ерікті түрде
жиналған қайырмалдықтар және өзге де занды түсімдер болып табылады (АК-ның
107-бабының 4-тармағы). Қордың шаруашылық серіктестікке қатысудан, жарғыға
сәйкес өткізілген дәрістерден, көрмелерден, спорттық және басқа шаралардан,
лотереядан, шаруашылық қызметтен түскен кірістері өзге занды кірістер
ретінде танылуы мүмкін.
Қоғамдық қорды бір немесе бірнеше азаматтар және (немесе) занды
тұлғалар құруы мүмкін. Қоғамдық қор мемлекеттік тіркеуден еткен соң оның
құрылтайшылары оның мүшелері болмайды. Қоғамдық қордың жарғысында, АК-ның
41-бабының 5-тармағында көрсетілген меліметтерден басқа, қордың органдары
туралы, қордың лауазымды адамдарын тағайындау және оларды босату тәртібі,
ол таратылатын жағдайдағы қор мүлкінің тағдыры туралы нұсқаулар болуға тиіс
(АК-ның 107-бабының 5-тармағының 2-бөлігі).
Қорды құрған кезде құрылтайшылардың (құрылтайшының) шешімімен тұрақты
жұмыс істейтін алқалы басқару органы — қордың атқарушы органы тағайындайтын
қамқоршының кеңесі құрылады, ол қор қызметінің оның жарғылық мақсаттарына
сай келуіне бақылау жасайды, сондай-ақ қордың жарғысында бекітілген өзге де
өкілеттіктерді жүзеге асырады. Жұбайлық және жақсы туыстық байланысы бар
адамдар қордың қамқоршылық кеңесінің көпшілік мүшесі, сондай-ақ осы қордың
штаттағы қызметкерлері бола алмайды (Коммерциялық емес ұйымдар туралы
заңның 12-бабының 2-тармағы). Қамқоршылың кеңесі, әдетте, өз қызметін
қоғамдық негізде жүзеге асырады.
Зандарда қордың қалған органдары аталмаған және қоғамдық қор
құрылтайшыларының қалауы бойынша аталуы мүмкін. Жарғыда қоғамдық қордың
жеке-дара және алқалық органдары анықталады. Бұлар, құрылтайшылардың қалауы
бойынша, мысалы, президент, төраға, директор, кеңес, басқарма,
құрылтайшылар жиналысы болуы мүмкін. Қордың атқарушы органы қордың жоғары
басқару органының және тұрақты жұмыс істейтін алқалы басқару органының
(қамқоршылық кеңестің) шешімдері негізінде және оларды орындау мақсатында
жұмыс істейді және соларға есеп береді (Коммерциялың емес ұйымдар туралы
заңның 12-бабының 3-тармағының 1-бөлігі).
Қоғамдың қорды басқару тәртібі мен оның органдарын құру тәртібі оның
құрылтайшылар бекітетін жарғысында белгіленеді (АК-ның 107-бабының 5-
тармағының 1-бөлігі). Қор өз мүлкінің пайдаланылуы туралы есептерін ресми
баспасөз басылымдарында жын сайын жариялап отыруға міндетті (АК-ның 107-
бабының 6-тармағы).
Бұл оның жарғылық мақсаттарына сәйкес келетіндіктен, алынған кірісті
нақ осы мақсаттар үшін пайдалана отырып, қоғамдық қор кәсіпкерлік қызметпен
айналыса алады. Кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру үшін қор акционерлік
қоғамдар мен шаруашылық серіктестіктер (толық және сенім серіктестіктерінен
басқа) құруға құқылы[6-249].
Егер жарғыда қордың жарғысын осындай тәртіппен өзгерту көзделген
болса, қордың органдары қоғамдық қордың жарғысын өзгерте алады. Егер
жарғының өзгеріссіз күйде сақталуы қоғамдық қорды құру кезіңде болжап
білуге келмейтін кейбір зардаптар туғызатын болса, ал онда жарғыны өзгерту
мүмкіңдігі көзделмесе не жарғыны уәкілетті тұлғалар өзгертпейтін болса,
онда өзгерістер енгізу қүқығы оның қызметіне бақылау жүргізуге уөкілетті
қор органдарының өтініші бойынша сотқа тиесілі болады.
Заң белгілі бір жағдайларда соттың шешімі бойынша қоғамдық корды
мынадай реттерде:
1) егер қордың мақсаттарын жүзеге асыру үшін оның мүлкі жеткіліксіз болса
және қажетті мүлікті алу ықтималдығы нақты болмаса;
2) егер қордың мақсаттарына жету мүмкін болмаса, ал қор мақсаттарына
қажетті өзгерістер жасау мүмкін болмаса;
3) қор өз қызметінде жарғымен көзделген мақсаттардан бас тартқан жағдайда;
4) заң құжаттарында немесе құрылтай құжаттарында көзделген басқа да
жағдайларда таратуды көздейді (АК-ның 107-бабының 7-тармағы).
Қордың мүлкі оның мақсаттарын жүзеге асыру үшін жеткіліксіз болатын
және қажетті мүлікті алу ықтималдығы нақты болмайтын көздегі негіздер
бойынша қоғамдық қорды сот тәртібімен тарату үшінші тұлғалардың немесе
мемлекеттің мүдделері бұзылатын жағдайларда ғана мүмкін болады. Қордың
мақсаты орындалмайтын, ал оған қажетті өзгерту жүргізіле алмайтын негіздер
бойынша қоғамдық қорды сот тәртібімен таратуға құрылтай құжаттарында
көзделген мақсаттарға жету объективті, нақты және ол мүмкін болмайтын
жағдайда ғана жол беріледі.
Қоғамдық қордың өз мүлкінің пайдаланылуы туралы есептерін ресми
баспасөз басылымдарыңда жыл сайын жариялап отыру жөніңдегі өз міндетін
бұзуы да оны сот тәртібімен тарату үшін негіз болып табылады. Қоғамдық қор,
аталған негіздерден басқа: банкроттық жағдайында соттың шешімімен; оны құру
көзіңде түзетуге келмейтін сипаттағы зандардың бұзылуына жол бере отырып,
қордың тіркелуін жарамсыз деп танылатын жағдайда; заң актілерінде тыйым
салынған қызметті жүзеге асыруда не заңдарды бір рет немесе өрескел бұзатын
жағдайда таратылуы мүмкін. Мұндай негіздер қоғамдық қордың жарғысында да
көзделуі мүмкін.
Қоғамдық қор таратылғаннан кейін қалған мүлік оның жарғысында
көзделген мақсаттарға жұмсалады (АК-ның 107-бабының 8-тармағы). Егер басқа
заңды тұлға да осы мақсатты көздейтін болса, онда қалған мүлік сыйға тарту
шарты бойынша осындай занды тұлғаның балансына беріледі. Егер таратылған
қордың мақсаттарын мемлекет қана жүзеге асыратын болса, онда мүлік Қаржы
министрлігінің тиісті органына беріледі. Таратылатын қордың мақсаттарына
ұқсас мақсаттарды Қазақстанда бірде-бір ұйым жүзеге асырмайтын болса, онда
қалған мүлік қоғамдық қордың құрылтайшылары арасында бөлінеді.
Қор болып табылмайтын ұйымдарды қорлар деп атайтын жағдайлар да
кездеседі. Мысалы, бюджеттен тыс мемлекеттік қорлар қоғамдық қорлар бола
алмайды. Сондықтан АК-ның 107-бабының ережелері оларға таралмайды.
Бюджеттен тыс мемлекеттік қор мемлекеттік коммерциялық емес ұйымдардың
дербес түрі болып табылады, оның құқықтық жағдайы өзінің қызметін реттейтін
нормативтік актілермен айқыңдалған.
Коммерциялық емес акционерлік қоғам: Заңдарда көзделген жағдайларда,
акционерлік қоғам нысанында коммерциялық емес ұйым құрылуы мүмкін (АК-ның
34-бабының 3-тармағы, 85-бабының 5-тармағы). Коммерциялық емес акционерлік
қоғамда акционерлердің санына шек қойылмайды. Коммерциялық емес қоғамның
жарғысында, жалпы мәліметтерден басқа, қоғамның коммерциялық емес ұйым
болып табылатыны, дауыс беру рәсімі, дивидендтерді төлемеу туралы ереже
және Акционерлік қоғамдар туралы заң мен өзге заң актілеріңде белгіленген
басқа да талаптар болуға тиіс (Акционерлік қоғамдар туралы заңның 9-бабының
2-тармағының 8-тармақшасы).
Коммерциялық емес ұйымдар тек жай акцияларды шығаруға құқылы, бірақ өз
акциялары бойынша дивидендтерді есептемейді және төлемейді (Акционерлік
қоғамдар туралы заңның 22-бабының 7-тармағы). Коммерциялық емес ұйымдардың
артықшылықты акциялар (Акционерлік қоғамдар туралы занңың 12-бабының 2-
тармағы), облигациялар және бағалы қағаздардың өзге де түрлерін
(Акционерлік қоғамдар туралы заңның 9-бабының 4-тармағы), сондай-ақ
айырбасталатын жай акцияларды (Акционерлік қоғамдар туралы заңның 30-
бабының 1-тармағының 2-бөлігі) шығаруға құқығы жоқ. Коммерциялық емес
акционерлік қоғам өзі шығаратын акцияларды сатып алуға опциондар жасаса
алмайды (Акционерлік қоғамдар туралы заңның 29-бабының 3-тармағы).
Коммерциялық емес ұйым ретінде құрылған акционерлік қоғам шаруашылық
серіктестік немесе кооператив болып қайта құрыла алмайды (Акционерлік
қоғамдар туралы заңның 86-бабының 1-тармағы).
2.3 Тұтыну кооперативі. Тұтыну кооперативтерiнiң құқықтық жағдайының
өзектi мәселелері
Тұтыну кооперативі — бұл қатысушылардың материалдық және өзге
қажеттерін қанағаттандыру үшін өз мүшелерінің мүліктік (пайлық) жарналарын
біріктіру арқылы жүзеге асырылатын азаматтардың ерікті бірлестігі [47].
Пәтерлер меншік иелерінің кооперативтері, бағбандық, бақша және гараж
кооперативтері тұтыну кооперативіне мысал болып табылады.
Тұтыну кооперативінің құқықтық жағдайын АК, Коммерциялық емес ұйымдар
туралы заң және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
Негізгі бөлім:
Коммерциялық емес ұйымдар заңды тұлғалар ретінде
1.Коммерциялық емес ұйымдардың заңды тұлға ретіндегі жалпы сипаттамасы
1.1 Коммерциялық емес ұйымдардың ұғымы, жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ..6
2 Коммерциялық емес ұйымдардың нысандары.
2.1 Мекеме және қоғамдық бірлестік құқықтық
нысаны ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .10
2.2 Қоғамдық қор мен коммерциялық емес акционерлік қоғамның құрылуы ... 18
2.3 Тұтыну кооперативі. Тұтыну кооперативтерiнiң құқықтық жағдайының өзектi
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2.4 Діни бірлестік және оның құқықтық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
3 Коммерциялық емес ұйымдардың қызметі
3.1 Коммерциялық емес ұйымдардың қызметі. Коммерциялық емес ұйымның қызмет
түрлерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
3.2 Комерциялық емес ұйымдарды құру, қайта ұйымдастыру және
тарату ... ... 38
3.3 Қазақстан Республикасында азаматтық қоғамның қалыптасуы мен
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
Пайдаланған
әдебиетер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...66
Кіріспе
Коммерциялық емес ұйым термины Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексінің бірінші бөлігінде республикалық заңдар деңгейінде пайда болды.
Бұл түсінік бұған дейін де қолданылды, тек ғылыми әдебиеттерде және
құқықтық актілерде (non – commercial ағылшын терминінің аудармасы
ретінде), бұл түсінік, экономикамен, бизнеспен және табыс табумен
байланысты емес бір белсенді әлеуметтік саланың белгілер анықтамасы ретінде
қолданылды. Қазір бұл саланы әдетте алғашқы екуінен, мемлекет және
бизнестен, кейінгі үшінші сектор деп атайды.
Көбінесе бұл үш секторды - мемлекеттік, коммерциялық және
коммерциялық емес деп атайды. Бірақ Қазақстандық заңнамада барлық заңды
тұлғаларды екі үлкен класқа бөліп көрсетілген: коммерциялық және
коммерциялық емес ұйымдар. Осылардың кез келгенінің ішінде мемлекетттік,
муниципалдық және жеке заңды тұлғалар болуы мүмкін.
Қазақстан Республикасында коммерциялық емес ұйымдардың қызметінің
құқықтық негізін ең алдымен Қазақстан Республикасының Конституциясы, ҚР
Азаматтық кодексі және Қазақстан Республикасының Коммерциялық емес ұйымдар
туралы Заңы құрайды. Сол сияқты ҚР Қоғамдық қорлар туралы Заңы, ҚР
Қоғамдық бірлестіктер туралы Заңы және өзге заңдар да үлкен маңызға ие.
Заңда коммерциялық емес ұйымдарды сипаттайтын екі белгінің бірдей
көрсетілуі заңды, орынды және негізді болып келеді. Бүгінгі таңда
Қазақстандағы коммерциялық емес ұйымдардың көпшілігі, өз қызметтерін алға
жүргізу үшін, кәсіпкерлік қызметпен айналысуға мәжбүр болып отыр. Тек
қажеттіліктен жүргізіп отырған кәсіпкерлік қызмет олардың негізгі мақсатына
айналмайды. Тек осы түскен табысты коммерциялық емес ұйым қатысушылардың
арасында бөлуге тыйым салу белгісі коммерциялық емес ұйымдарды басқа
кәсіптік бизнестен ажыратуға мүмкіншілік береді.
Коммерциялық емес ұйымдар арнайы құқық субъектілігіне ие. Олар тек
жарғысымен белгіленген қызмет түрімен ғана айналысуға құқылы. Заң бойынша
коммерциялық емес ұйымдар кәсіпкерлік қызметпен тек өзінің жарғылық
мақсатына қол жеткізу үшін ғана аналысуға құқылы болып табылады.
Коммерциялық емес ұйымдар өз меншігінде кез келген азаматтық айналымнан
алынбаған мүлікке ие болуға құқылы. Коммерциялық емес ұйымның
құқықсубъектілігі оның пайда болған уақыттан басталады, яғни мемлекеттік
тіркеуден өткеннен кейін. Осы сияқты да мемлекеттік тіркеуден алынғаннан
кейін оның құқықсубъектілігі тоқтатылады. Бұл жерде айта кетерлік жағдай
заңды тұлғаның құқықсубъектілігін оның құқықтық қабілеттілігі және әрекет
қабілеттілігі құрайды, олар бір уақытта басталып, сол сияқты бір уақытта
тоқтатылады.
Қазақстан Республикасының коммерциялық емес ұйымдар туралы заңдары
Қазақстан Республикасының Конституциясына негiзделедi және Азаматтық
кодекстен, осы Заңнан және басқа да заң актiлерiнен тұрады. Осы Заңның күшi
Қазақстан Республикасының аумағында құрылған және әрекет ететiн шетелдiк
және халықаралық коммерциялық емес ұйымдардың филиалдары мен өкiлдiктерiнiң
(оқшауланған бөлiмшелерiнiң) кез-келген ұйымдық-құқықтық нысандағы
коммерциялық емес ұйымының қызметiне қолданылады. Жекелеген коммерциялық
емес ұйымдардың құрылуына, қызметiне, қайта ұйымдастырылуына және
таратылуына байланысты ерекшелiктер осы Заңмен және өзге де заң актiлерiмен
реттеледi.
Коммерциялық емес ұйымдар қызметiнiң мақсаттары. Коммерциялық емес
ұйымдар әлеуметтiк, мәдени, ғылыми, бiлiм беру, қайырымдылық, басқару
мақсаттарына қол жеткiзу; азаматтардың және ұйымдардың құқықтарын, заңды
мүдделерiн қорғау; даулар мен жанжалдарды шешу; азаматтардың рухани және
өзге қажеттiлiктерiн қанағаттандыру; азаматтардың денсаулығын сақтау,
қоршаған ортаны қорғау, дене шынықтыру мен спортты дамыту заң көмегiн
көрсету үшiн, сондай-ақ қоғамдық игiлiктердi және өз мүшелерiнiң
(қатысушылардың) игiлiктерiн қамтамасыз етуге бағытталған басқа да
мақсаттарда құрылуы мүмкiн. Коммерциялық емес ұйымдар қызметiнiң мақсаттары
құрылтай құжаттармен айқындалады.
Дипломдық жұмыстың алдына келесі міндеттер қойылады:
Коммерциялық емес ұйымдардың заңды тұлға ретіндегі жалпы сипаттамасы,
коммерциялық емес ұйымдардың нысандары, коммерциялық емес ұйымдардың
қызметі, комерциялық емес ұйымдарды құру, қайта ұйымдастыру және тарату.
Жалпы зерттеу жұмысы бойынша толық мәліметті негізгі бөлімнен алуға
болады.
Зерттеу обьектісі: Коммерциялық емес ұйымдардың ұғымы, жалпы
сипаттамасы, коммерциялық емес ұйымдардың нысандары мен ұйымдардың қызметі.
Зерттеу жұмысымның құрылымы: кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытынды,
пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
Зерттеу пәні: Азаматтық құқығы.
1.Коммерциялық емес ұйымдардың заңды тұлға ретіндегі жалпы
сипаттамасы
1.1 Коммерциялық емес ұйымдардың ұғымы, жалпы сипаттамасы
Өз қызметінің негізгі мақсаты кіріс түсіруді көздемейтін және алынған
таза кірісті қатысушылар арасында бөлмейтін ұйым коммерциялық емес ұйым
болып табылады. Коммерциялық емес ұйымдардың қызметін АК, Коммерциялық емес
ұйымдар туралы заң, коммерциялық емес ұйымдардың жекелеген түрлері туралы
зандар және заңға тәуелді нормативтік актілер реттеп отырады.
Коммерциялық емес ұйым болып табылатын заңды тұлға мекеме, қоғамдық
бірлестік, акционерлік қоғам, тұтыну кооперативі, қоғамдық қор, діни
бірлестік нысанында құрылуы мүмкін[47-34-бабы]. Коммерциялық ұйымдардың
тізбесіне қарағанда, бұл тізбені толық деуге болмайды. Заң актілерінде
коммерциялық емес ұйымдардың өзгеше нысаны белгіленуі мүмкін. Коммерциялық
емес ұйымдар туралы заңңың 17-бабының 2-тармағына сәйкес нотариалдық
палаталар, адвокаттар алқалары, сауда-өнеркәсіп палаталары, аудиторлар
палаталары, меншік пәтер иелері кооперативтері және басқа да коммерциялық
емес ұйымдар өзге де ұйымдық құқықтық нысанда құрыла алады.
Коммерциялық емес ұйымдар әлеуметтік, мәдени, ғылыми, білім беру,
қайырымдылық, басқару мақсаттарына қол жеткізу; азаматтардың және
ұйымдардың құқықтарын, занды мүдделерін қорғау; даулар мен жанжалдарды
шешу; азаматтардың рухани және өзге қажеттіліктерін қанағаттандыру;
азаматтардың денсаулығын сақтау, қоршаған ортаны қорғау, денешынықтыру мен
спортты дамыту; заң көмегін кәрсету үшін, сондай-ақ қоғамдық игіліктерді
және өз мүшелерінің (қатысушылардың) игіліктерін қамтамасыз етуге
бағытталған басқа да мақсаттарда құрылуы мүмкін (Коммерциялық емес ұйымдар
туралы заңның 4-бабының 1-тармағы).
Коммерциялың емес ұйым кәсіпкерлік қызметпен өзінің жарғылық
мақсаттарына сай келуіне қарай ғана айналыса алады [47]. Коммерциялық
ұйымдардан өзгеше, коммерциялық емес ұйымдар салық төлеу жещлдігін
пайдаланады. Бұл оларды тартымды ұйым ете түседі, өйткені көптеген
коммерциялық емес ұйымдар белгілі бір нысанда кәсіпкерлік қызметпен
айналысады. Одан түсетін кірістер, әдетте, коммерциялық емес ұйымдар
қызметін қаржыландырудың негізгі көзі болып табылады (бұл негізінен
қоғамдық бірлестіктерге қатысты).
Коммерциялық заңды тұлғаны пайда табуды көздейтін ұйым десек
қателеспейміз. Кіріс түсіру мақсаты болып табылмайтын және алынған таза
кірісті қатысушылар арасында бөлмейтін заңды тұлға коммерциялық емес ұйым
деп танылады (Коммерциялық емес ұйымдар туралы Қазақстан республикасының
2-бабы).
Осындай саралау заңды тұлғалар түрінің әрқайсысын ерекше құқықтық тәртіпке
бағындырады. Азаматтық кодекстің 34-бабының 2-тармағына сәйкес коммерциялық
ұйым болып табылатын заңды тұлға мемлекеттік кәсіпорын, шаруашылық
серіктестік, акционерлік қоғам, өндірістік кооператив нысандарында құрыла
алады.
Коммерциялық емес ұйым – заңды тұлға ретінде мекеме, қоғамдық
бірлестік, акционерлік қоғам, тұтыну кооперативі, қор, діни бірлестік
қауымдастық (одақ) нысанындағы заңды тұлғалардың нысанында және заң
құжаттарында көзделген өзге де нысанда құрылуы мүмкін. Коммерциялық емес
ұйымдар туралы заң бойынша:
– коммерциялық емес ұйым өзінің жарғылық мақсаттарына сәйкес келетіндей
ғана кәсіпкерлік қызметпен айналыса алады;
– жекелеген ұйымдық-құқықтық нысандағы коммерциялық емес ұйымдардың
кәсіпкерлік қызметіне Қазақстан Республикасының заң актілеріне
шектеулер қойылуы мүмкін;
– коммерциялық емес ұйым кәсіпкерлік қызметі бойынша кірістер мен
шығыстардың есебін жүргізеді;
– коммерциялық емес ұйымдардың кәсіпкерлік қызметіне салық салу
Қазақстан Республикасының салық заңдарына сәйкес жүзеге асырылады;
– коммерциялық емес ұйымдардың кәсіпкерлік қызметінен алынатын
кірістерді коммерциялық емес ұйымдардың мүшелері (қатысушылары)
арасында бөлісуге болмайды.
Ол жарғылық мақсаттарға жұмсалады. Қоғамдық және діни бірлестіктердің,
қорлардың өз қаражаттарын қайырымдылық мақсаттарға пайдаланылуына жол
беріледі.
Құрылтайшылардың (қатысушылардың) өздері құрған заңды тұлғалардың
мүлкіне құқықтары:
а) құрылтайшыға (қатысушыға) заттық құқығы жататын;
б) құрылтайшыға (қатысушыға) міндеттемелік құқығы жататын;
в) құрылтайшыға (қатысушыға) мүліктік құқығы жатпайтын заңды тұлғаларға
бөлінеді.
Қазақстан Республикасының Комерциялық емес ұйымдар туралы Заңының 2-
бабына сәйкес кiрiс түсiру негiзгi мақсаты болып табылмайтын және алынған
таза кiрiстi қатысушылар арасында бөлмейтiн заңды тұлға коммерциялық емес
ұйым деп танылады. Коммерциялық емес ұйымдардың құрылуына, қызметiне, қайта
ұйымдастырылуына және таратылуына байланысты туындайтын қатынастар, саяси
партиялардың кәсiптiк одақтардың құқықтық жағдайларының, құрылуының,
қызметiнi, қайта ұйымдастырылуының және таратылуының ерекшелiктерi арнайы
заңдармен регламенттеледi.
Коммерциялық емес ұйымдар туралы заңдар. Қазақстан Республикасының
коммерциялық емес ұйымдар туралы заңдары Қазақстан Республикасының
Конституциясына негiзделедi және Азаматтық кодекстен, осы Заңнан және басқа
да заң актiлерiнен тұрады. Осы Заңның күшi Қазақстан Республикасының
аумағында құрылған және әрекет ететiн шетелдiк және халықаралық
коммерциялық емес ұйымдардың филиалдары мен өкiлдiктерiнiң (оқшауланған
бөлiмшелерiнiң) кез-келген ұйымдық-құқықтық нысандағы коммерциялық емес
ұйымының қызметiне қолданылады. Жекелеген коммерциялық емес ұйымдардың
құрылуына, қызметiне, қайта ұйымдастырылуына және таратылуына байланысты
ерекшелiктер осы Заңмен және өзге де заң актiлерiмен реттеледi.
Коммерциялық емес ұйымдар қызметiнiң мақсаттары. Коммерциялық емес
ұйымдар әлеуметтiк, мәдени, ғылыми, бiлiм беру, қайырымдылық, басқару
мақсаттарына қол жеткiзу; азаматтардың және ұйымдардың құқықтарын, заңды
мүдделерiн қорғау; даулар мен жанжалдарды шешу; азаматтардың рухани және
өзге қажеттiлiктерiн қанағаттандыру; азаматтардың денсаулығын сақтау,
қоршаған ортаны қорғау, дене шынықтыру мен спортты дамыту заң көмегiн
көрсету үшiн, сондай-ақ қоғамдық игiлiктердi және өз мүшелерiнiң
(қатысушылардың) игiлiктерiн қамтамасыз етуге бағытталған басқа да
мақсаттарда құрылуы мүмкiн. Коммерциялық емес ұйымдар қызметiнiң мақсаттары
құрылтай құжаттармен айқындалады.
Коммерциялық емес ұйымдардың құқықтары мен мiндеттерi. Жарғылық
мақсаттарды жүзеге асыру үшiн коммерциялық емес ұйымдардың:
1) заңдарда белгiленген тәртiппен банктерде шоттар ашуға;
2) мемлекеттiк және орыс тiлдерiнде ұйымның толық атауы бар мөрi, мөртабаны
және бланкiлерi, сондай-ақ белгiленген тәртiппен тiркелген эмблемасы
(нышаны) болуына болады.
Заңды тұлға ретінде коммерциялық емес ұйым – мекеме, қоғамдық
бірлестік, акционерлік қоғам, тұтыну кооперативі, қор, діни бірлестік
қауымдастық (одақ) нысанындағы заңды тұлғалардың нысанында және заң
құжаттарында көзделген өзге де нысанда құрылуы мүмкін. Коммерциялық емес
ұйымдар туралы заң негізінде коммерциялық емес ұйым өзінің жарғылық
мақсаттарына сәйкес келетіндей ғана кәсіпкерлік қызметпен айналыса алады;
жекелеген ұйымдық-құқықтық нысандағы коммерциялық емес ұйымдардың
кәсіпкерлік қызметіне Қазақстан Республикасының заң актілеріне шектеулер
қойылуы мүмкін; коммерциялық емес ұйым кәсіпкерлік қызметі бойынша кірістер
мен шығыстардың есебін жүргізеді, коммерциялық емес ұйымдардың кәсіпкерлік
қызметіне салық салу Қазақстан Республикасының салық заңдарына сәйкес
жүзеге асырылады; коммерциялық емес ұйымдардың кәсіпкерлік қызметінен
алынатын кірістерді коммерциялық емес ұйымдардың мүшелері (қатысушылары)
арасында бөлісуге болмайды. Ол жарғылық мақсаттарға жұмсалады. Діни және
қоғамдық бірлестіктердің, қорлардың өз қаражаттарын қайырымдылық
мақсаттарға пайдаланылуына жол беріледі.
Құрылтайшылардың (қатысушылардың) өздері құрған заңды тұлғалардың
мүлкіне құқықтары: құрылтайшыға (қатысушыға) заттық құқығы,міндеттемелік
құқығы және құрылтайшыға (қатысушыға) мүліктік құқығы жатпайтын заңды
тұлғаларға бөлінеді.
Комерциялық емес ұйымдар туралы Заңының 2-бабына сәйкес кiрiс түсiру
негiзгi мақсаты болып табылмайтын және алынған таза кiрiстi қатысушылар
арасында бөлмейтiн заңды тұлға коммерциялық емес ұйым деп танылады.
Коммерциялық емес ұйымдардың құрылуына, қызметiне, қайта ұйымдастырылуына
және таратылуына байланысты туындайтын қатынастар, саяси партиялардың
кәсiптiк одақтардың құқықтық жағдайларының, құрылуының, қызметiнi, қайта
ұйымдастырылуының және таратылуының ерекшелiктерi арнайы заңдармен
регламенттеледi.
Қазақстан Республикасының коммерциялық емес ұйымдар туралы заңдары
Қазақстан Республикасының Конституциясына негiзделедi және Азаматтық
кодекстен, осы Заңнан және басқа да заң актiлерiнен тұрады. Осы Заңның күшi
Қазақстан Республикасының аумағында құрылған және әрекет ететiн шетелдiк
және халықаралық коммерциялық емес ұйымдардың филиалдары мен өкiлдiктерiнiң
(оқшауланған бөлiмшелерiнiң) кез-келген ұйымдық-құқықтық нысандағы
коммерциялық емес ұйымының қызметiне қолданылады.
2 Коммерциялық емес ұйымдардың нысандары.
2.1 Мекеме және қоғамдық бірлестік құқықтық нысаны
Мекеме - құрылтайшысы басқару, әлеуметтiк-мәдени немесе коммерциялық
емес сипаттағы өзге де қызметтердi жүзеге асыру үшiн құрған және
қаржыландыратын ұйым (Коммерциялық емес ұйымдар туралы заңының 8-бабы).
Мекеме дегеніміз - бұл осы арқылы меншік иесі өзінің азаматтық
қатынастардағы еркін білдіретін ұйымдық-құқықтық нысандардың бірі. Басқа
заңды тұлғалардан өзгеше, мұндай занды тұлғаның өз құрылтайшысына
тәуелділігі әлдеқайда күшті болады. Азаматтық құқықтың көз келген
субъектісі мекеме құруы мүмкін, яғни мекеме меншіктің мемлекеттік те,
сондай-ақ жекеменшік те нысандарында құрылуы мүмкін. ТМД елдерінде көбіне
мемлекеттің әр түрлі басқару, білім беру, медициналық және т.с.с.
функцияларын атқаратын мемлекеттік мекемелер құрылады.
1998 жылға дейінгі Қазақстандағы секілді, барлық елдерде туыстық ұғым
ретіндегі мекеме өзіне түр ұғымы ретіндегі мемлекеттік және жекеменшік
мекемелерді қамтиды. Қазақстанда 1998 ж. Қаржы министрлігі Азаматтық
кодекске өзге де нормативтік өзгерту актілерін енгізді, олар мекемені
(туыстық ұғым) тағы да мекеме (түр ұғымы) мен мемлекеттік мекемеге (түр
ұғымы) жіктеді. Сондықтан Қазақстанда әрбір нақты жағдайда мекеме ретінде
нені - барлық мекемелерді немесе меншіктің жекеменшік нысанына негізделген
мекемелерді түсіну керектігіне көз жеткізу қажеттігі туады.
Азаматтық кодексте жеке меншік мекемеге мынадай анықтама берілген:
басқару, әлеуметтік-мәдени немесе өзге де коммерциялық емес сипаттағы
қызметтерді жүзеге асыру үшін меншік иесі құрған және қаржыландыратын ұйым
мекеме деп танылады[47].
Мемлекет ҚР Конституциясы мен зандарына сәйкес немесе ҚР
Президентінің, ҚР Үкіметінің және астана, облыстар, республикалық
бағыныстағы қалалар өкімдерінің шешімдеріне сәйкес құрылатын және егер заң
актілерінде қосымша қаржыландыру көздері белгіленбеген болса, мемлекеттік
бюджет есебінен ұсталатын мекеме мемлекеттік бюджет есебінен ұсталатын
мекеме мемлекеттік мекеме деп танылады. [47] Мемлекеттік мекемені құруда
оның аумақтық қызмет ету аясы (республикалық, жергілікті немесе аймақтық)
айқындалуы тиіс.
Коммерциялық емес сипаттағы көз келген мақсат үшін мекеме құрылуы
мүмкін. Мысалы, басқару, білім беру, медицина, ғылыми-зерттеу, мәдени және
т.с.с. Мемлекеттік мекемелер, әдетте, басқару мақсаттарын көздейді. Әңгіме
мемлекеттік органдар - министрліктер, ведомстволар, әкімияттар және т.с.с.
болып отыр. Мекемені, әдетте, бір тұлға құрады, бірақ оны бірнеше тұлғаның
құруына тыйым салынбайды. Бұл жағдайда, меншік иесінің құқықтары құрылтай
шартына сәйкес бөлініп, жүзеге асырылады. [6-226]
Мекеме мен мемлекеттік мекеменің өздеріне бекітіліп берілген мүлікке
құқықтары АК-ның 202-208-баптарына сәйкес анықталады (АК-ның 105-бабының 4-
тармағы). Басқаша айтқанда, мүлік оралымды басқару құқығында мемлекеттік
мекемеге тиесілі болады. Тұтас алғанда, жеке меншік мекемелерге де осындай
режим таралады. Мекеме меншік иесі бекітіп берген сметаның негізінде өз
қаражатына билік етеді. Мемлекеттік мекеменің тиісті қаржы жылына бейтілген
қаржыландыру жоспарынан асатын шарттық міңдеттемелер қабылдауына жол
берілмейді (АК-ның 105-бабының 3-1-тармағы). Мекеменің мүлкі алынып қоюы
немесе меншік иесі арқылы қайта бөлінуі мүмкін. Мекеме өзінің
міндеттемелері бойынша қолында бар ақшамен жауап береді. Олар жеткіліксіз
болған жағдайда мекеменің міндеттемелері бойынша оның құрылтайшысы жауапты
болады (АК-ның 44-бабының 1-тармағының 2-бөлігі).
Таратылатын занды тұлғаның ақшасы несие берушілердің талабын
қанағаттандыру үшін жеткіліксіз болса, тарату комиссиясы занды тұлғаның
мүлкін сот шешімдерін орындау ушін белгіленген тәртіп бойынша жария сатуды
жүзеге асырады (АК-ның 50-бабының 5-тармағы). Мемлекеттік мекеме өзінің
міндеттемелері бойынша өз билігіндегі ақшамен жауап береді. Мемлекеттік
мекемеде ақша жеткіліксіз болатын жағдайда оның міндеттемелері бойынша
Үкімет немесе тиісті жергілікті атқарушы орган жауапты болады[47-98].
Кіріс түсіруді өз қызметінің негізгі мақсаты етпеу — мекеменің
міндетті белгісі. Басқаша айтқанда, мекеменің кәсіпкерлік қызмет ауқымынан
тыс жағдайда кіріс түсіруіне және, тиісті, айтарлықтай мөлшерде түсіруіне
тыйым салынбайды. Бірақ бұл негізгі мақсат емес. Алынған ақша құрылтайшының
меншігі болып табылады және мекеме оны смета бойынша жұмсайды немесе
құрылтайшы алып қояды. Жеке меншік мекемелер өздерінің жарғылық құқық
қабілеттілігі шегінде кәсіпкерлік қызмет жүргізе алады. Оны жүргізу құқығы
құрылтай құжаттарында баянды етілуі тиіс[47].
Солай бола тұрса да, мемлекеттік органдар болып табылатын мекемелер
(министрліктер, ведомстволар, олардың заңды тұлға құқықтары бар бөлімшелері
және т.с.с), заң актілерінде өзгеше көзделмесе, кәсіпкерлік қызметпен
айналысуға құқысыз болады (АК-ның 105-бабының 2-тармағы).
Жеке меншік мекеменің рұқсат етілген кәсіпкерлік қызметтен түсірген
кірістері құрылтайшының меншігі болып табылады. Алайда, меншік иесінде
оларға билік ету құқығы болмайды. Мекеменің рұқсат етілген кәсіпкерлік
қызметтен түсірген кірістері мекеменің дербес билігіне өтеді. Олар және
оларға сатып алынған мүлік мекемеге оралымды басқару құқығында емес, ерекше
заттың құқықта — мүлікке дербес билік ету құқығында тиесілі болады.
Мемлекеттік және өзге де мекемелердің жекелеген түрлерінің құқықтық
жағдайларының ерекшеліктері заңдармен айқындалады. Әңгіме, негізінен
алғанда, мемлекеттік биліктің өкілді және атқарушы органдары жөнінде болып
отыр. Аталған органдардың жергілікті денгейі бірыңғай заңмен реттеледі.
Министрліктер мен ведомстволар Үкімет қаулыларының, Президент жарлықтарының
немесе Парламент зандарының негізінде іс-қимыл жасайды. Мәселен,
Президенттің "Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Қазынашылығын
құру туралы" 1994 ж. 27 қаңтардағы №1526 Жарлығымен Қазынашылықтың
орталықтандырылған органдар жүйесі құрылды. ҚР Министрлер Кабинетінің
"Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Қазынашылығын құру мәселелері"
атты 1994 ж. 20 мамырдағы №549 Қаулысымен қазынашылықтың аумақтық
басқармалары мен өлімшелеріне мекеме мәртебесі берілген.
Мемлекеттік басқару органдарынан басқа, жекелеген нормативтік актілер
қадағалау органдарын, мысалы, прокуратураның қызметін реттеп отырады. ҚР
Прокуратурасы біртұтас орталықтандырылған мекемелер жүйесін құрайды және
Конслитуцияның, Прөзиденттің 1995 ж. 21 желтоқсандағы Заң күші бар
"Қазақстан Республикасының Прокуратурасы туралы" Жарлығының негізінде жұмыс
істейді.
ҚР Президенті, ҚР Парламенті, ҚР Үкіметі, ҚР Конституциялық Кеңесі, ҚР
Жоғарғы Соты, ҚР Прөзиденті Әкімшілігі мемлекеттік органдар болын табылады.
Олар туралы ережелер ҚР Конституциясында баянды етілген және тиісті заң
актілерінде нақтыланған.5 Олар азаматтық айналымға мемлекеттік мекемелер
ретінде қатысады. Бұл АК-ның 34-бабының 3-1-тармақтарынан туындайды, онда
"Коммерциялық емес ұйым болып табылатын және мемлекеттік бюджеттің есебінен
ғана ұсталатын занды тұлға тек қана мемлекеттік мекеме нысанында құрылуы
мүмкін" деп көрсетілген.
ҚР Конституциясына, конституциялық заңдарға, өзге де заң актілеріне
немесе ҚР Президентінің Жарлықтарына сәйкес мемлекеттік органдар болып
табылатын қалған мемлекеттік органдар, егер олар көрсетілген зандармен
немесе оларды құру жөніндегі жеке актілермен занды тұлға ретінде анықталған
болса, мекемелер болып танылады. Занды тұлға ретінде айқындалмаған, басқа
мемлекеттік органдардың - занды тұлғалардың құрамыңда болатын мемлекеттік
органдар занды тұлғаның құрылымдық бөлімшелері ретінде қарастырылады.
Мемлекеттік органның құзіретін, құрылымын, ведомстволық бағыныстылығын
және оның функциясын жүзеге асыруға байланысты басқа да мәселелерін зандар
немесе осы мемлекеттік органдарды құру жөніндегі жеке актілер айқындайды[6-
227].
Егер мемлекеттік мекемелер азаматтық-құқықтық қатынастарға мемлекеттің
атынан емес, өздеріне смета бойынша бөлінген мүліктің шегінде өз атынан
қатысатын жағдайда, олар мекемелер ретінде қарастырылады (ғимараттарды
жалдау, кеңсе құралдарын, жабдықтарды, жиһаз сатып алу-сату шарттарын
жасасады, келтірілген зияннан туатын міндеттемелер бойынша жауапты болады,
басқа да азаматтың-құқықтық іс-қимылдар жасайды).
Мемлекеттік органдар болып табылатын мекемелер тиісті нормативтік актінің
негізінде құрылады және мемлекеттік мекемелер үшін белгіленген зандар
бойынша тіркеуден өтуі тиіс. Қазақстан Республикасы немесе мемлекет
уәкілеттік берген мемлекеттік орган мемлекеттік органдар болып табылатын
мекемелердің құрылтайшылары болады. Мемлекеттік меншікті иелену, пайдалану,
билік ету қүқығы белгіленген тәртіппен берілген мекемелерді қоспағанда,
мемлекеттік мекеме басқа занды тұлғаны құра алмайды, сондай-ақ оның
құрылтайшысы (қатысушысы) бола алмайды [47].
Мекеменiң өзiне бекiтiлiп берiлген мүлiкке құқығы азаматтық заңдарға
сәйкес айқындалады. Меншiк нысанына байланысты мекемелер мемлекеттiк және
жеке меншiк мекемелер болып бөлiнедi. Мекемелердiң жекелеген түрлерiнiң
құқықтық жағдайының ерекшелiктерi заң актiлерiмен реттеледi.
Мекеме екі түрге бөлінеді: мемлекеттік мекеме және жеке меншік
мекеме. Мемлекеттiк мекеме: Қазақстан Республикасының Конституциясына және
заңдарына сәйкес мемлекет құрған немесе егер заң актiлерiнде өзгеше
көзделмесе, Қазақстан Республикасы Президентiнiң, Қазақстан Республикасы
Yкiметiнiң, астана, облыстар, республикалық маңызы бар қала әкiмдерiнiң
шешiмi бойынша құрылған және тек қана мемлекеттiк бюджет есебiнен ұсталатын
мекеме мемлекеттiк мекеме деп танылады.
Мемлекеттiк мекеменiң мүлкi оған оралымды басқару құқығымен бекiтiлiп
берiледi. Мемлекеттiк мекеменiң өз мiндеттемелерi бойынша жауаптылығы
азаматтық заңдармен реттеледi. Мемлекеттiк меншiктi иелену, пайдалану,
билiк ету құқығы белгiленген тәртiппен берiлген мекемелердi қоспағанда,
мемлекеттiк мекеме басқа заңды тұлғаны құра алмайды, сондай-ақ оның
құрылтайшысы (қатысушысы) бола алмайды.
Мемлекеттік мекемелер жасасатын азаматтық-құқықтық мәмiлелер Қазақстан
Республикасының Yкiметі белгіленген тәртіппен тiркелуге тиiс.Жеке меншiк
мекеме. Басқарушылық, әлеуметтiк-мәдени немесе коммерциялық емес сипаттағы
өзге де қызметтердi жүзеге асыру үшiн жеке және (немесе) мемлекеттiк емес
заңды тұлғалар құрған, мемлекеттiк құрылымның бөлiгi болып табылмайтын ұйым
жеке меншiк мекеме деп танылады.
Жеке меншiк мекеменiң мүлкi оған оралымды басқару құқығымен бекiтiлiп
берiледi. Мекеме мүліктің меншік иесі бола алмайды, мекемеде ақшалай
қаражат жеткіліксіз болған жағдайда олардың міндеттемелері бойынша оның
құрылтайшысы жауап береді. Жеке меншiк мекеме өз мiндеттемелерi бойынша
өзiнiң билiгiндегi ақшамен жауап бередi. Ақшасы жеткiлiксiз болған жағдайда
мемлекеттiк емес мекеменiң мiндеттемелерi бойынша оның құрылтайшысы жауапты
болады[6-229].
Басқару, әлеуметтiк-мәдени немесе өзге де коммерциялық емес сипаттағы
қызметтердi жүзеге асыру үшiн құрылтайшы құрған және қаржыландыратын ұйым
мекеме деп танылады. Қазақстан Республикасының Конституциясына және
заңдарына сәйкес немесе Қазақстан Республикасы Президентiнiң, Қазақстан
Республикасы өкiметiнiң және астана, облыстар, республикалық маңызы бар
қала әкiмдерiнiң шешiмдерi бойынша мемлекет құрған және егер заң
актiлерiнде қосымша қаржыландыру көздерi белгiленбесе, тек мемлекеттiк
бюджеттiң немесе Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi бюджетiнiң
(шығыстар сметасының) есебiнен ғана ұсталатын мекеме мемлекеттiк мекеме деп
танылады. Мемлекеттiк меншiктi иелену, пайдалану, билiк ету құқығы
белгiленген тәртiппен берiлген мекемелердi қоспағанда, мемлекеттiк мекеме
басқа заңды тұлғаны құра алмайды, сондай-ақ оның құрылтайшысы (қатысушысы)
бола алмайды. Мемлекеттік мекеменің тиісті қаржы жылына арналып бекітілген
қаржыландыру жоспарынан асып кететін шарттық міндеттемелер қабылдауына жол
берілмейді. Мекемелердiң және мемлекеттiк мекемелердiң оларға бекiтiлiп
берiлген мүлiкке құқықтары осы Кодекстiң 202-208-баптарына сәйкес
белгiленедi.
Қоғамдық бірлестік. Қазақстан Республикасында саяси партиялар,
кәсіптік одақтар және азаматтардың заңдарға қайшы келмейтін, өздерінің
ортақ мақсаттарына жету үшін ерікті негізде құрған басқа да бірлестіктері
қоғамдық бірлестіктер болып танылады (АК-ның 106-бабының 1-тармағы).
Қоғамдық бірлестіктің құқықтық жағдайын АК, "Қоғамдық бірлестіктер туралы"
1996 ж. 31 мамырдағы заң, "Саяси партиялар туралы" 2002 ж. 15 шілдедегі
заң, "Кәсіптік одақтар туралы" 1993 ж. 9 сәуірдегі заң және басқа да заң
актілері айқындайды. Қоғамдық бірлестіктер туралы заңның күнгі, діни
бірлестіктерді қоспағанда, шетелдік және халықаралық коммерциялық емес,
үкіметтік емес бірлестіктердің Қазақстан Республикасы аумағында құрылған
және жұмыс істейтін құрылымдық бөлімшелерінің (филиалдары мен
өкілдіктерінің) қызметіне таралады[6-230].
Қоғамдық бірлестіктер азаматтардың саяси, экономикалық, әлеуметтік
және мәдени құқықтары мен бостандықтарын іске асыру және қорғау,
белсенділігі мен ынталылығын дамыту; кәсіби және әуесқойлық мүдделерін
қанағаттандыру; ғылыми, техникалық және көркем шығармашылығын дамыту;
адамдардың өмірі мен денсаулығын сақтау, айналадағы табиғи ортаны қорғау;
қайырымдылық қызметке қатысу; мәдени-ағарту, спорттық-сауықтыру жұмыстарын
жүргізу; тарих және мәдениет ескерткіштерін қорғау; патриоттық және
адамгершілік тәрбие беру; халықаралық ынтымақтастықты кеңейту және нығайту;
Қазақстан Республикасының зандарында тыйым салынбаған өзге де қызметті
жүзеге асыру мақсатында құрылын, жұмыс істейді.
Мақсаттары немесе іс-әрекеттері конституциялық құрылысты күштеп
өзгертуге, Қазақстан Республикасының тұтастығын бұзуға, мемлекеттің
қауіпсіздігін әлсіретуге, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни, тектік-топтық
және рулық араздықты өршітуге бағытталған қоғамдық бірлестіктер құруға және
олардың қызметіне, сондай-ақ зандарда көзделмеген әскерилендірілген
құрамалар құруға тыйым салынады.
Қазақстан Республикасы аумағында әскерилендірілген құрылымы, түрі,
арнаулы айырым белгілері, гимндері, жалаулары, вымпелдері, ішкі тәртіп пен
басқарудың ерекше шарттары, қаруы, соның ішінде қару іспеттес заттары бар
әскерилендірілген құрамалар үлгісіндегі қоғамдық бірлестіктер құруға тыйым
салынады. Басқа мемлекеттердің саяси партиялары мен кәсіптік одақтарының,
діни негіздегі партиялардың қызметіне, сондай-ақ саяси партиялар мен
кәсіптік одақтарды шетелдік занды тұлғалар мен азаматтардың, шет
мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың қаржыландыруына жол берілмейді.
Азаматтардың денсаулығы мен рухани негіздеріне қастандық жасайтын қоғамдық
бірлестіктер құруға және оның қызметіне, сондай-ақ тіркелмеген қоғамдық
бірлестіктердің қызметіне жол берілмейді (Қоғамдық бірлестіктер туралы
заңның 5-бабы).
Қоғамдың бірлестік Қазақстан Республикасы азаматтарының жарғы
қабылданып, басқарушы органдар қалынтастырылатын құрылтай съезін
(конференциясын, жиналысын) шақыратын, кемінде он адамнан тұратын тобының
бастамасы бойынша құрылады (Қоғамдың бірлестіктер туралы заңның 10-бабының
1-тармағы).
Қазақстан Республикасында республикалық, аймақтық және жергілікті
қоғамдық бірлестіктер құрылып, жұмыс істеуі мүмкін. Қазақстан Республикасы
облыстарының жартысынан астамының аумағында өздерінің құрылымдық
бөлімшелері (филиалдары мен өкілдіктері) бар бірлестіктер республикалық
қоғамдық бірлестіктерге жатады. Қазақстан Республикасы облыстарының
жартысынан азының аумағында өздерінің құрылымдық бөлімшелері (филиалдары
мен өкілдіктері) бар бірлестіктер аймақтық қоғамдық бірлестіктерге жатады.
Жергілікті қоғамдық бірлестіктерге Қазақстан Республикасының бір облысы
шегінде жұмыс істейтін бірлестіктер жатады.
Қоғамдық бірлестік жарғының негізіңде жұмыс істейді. Мұндай
бірлестіктің қаражаты, егер оларды төлеу жарғыда көзделген болса, кіру
жарналары мен мүшелік жарналардан; ерікті жарналар мен жиналған жылудан;
жарғыға сәйкес дәрістер, көрмелер, спорттық және басқа шаралар, лотереялар
өткізуден түскен түсімдерден; өндірістік және өзге де шаруашылық қызметтен
алынған табыстан; заң актілеріңде тыйым салынбаған басқа түсімдерден
құралады. Қоғамдық бірлестікке қатысушынардың (мүшелерінің) осы
бірлестіктерге өздері берген мүлікке, оның ішінде мүшелік жарналарға
құқықтары жоқ. Олар өздері мүшелері ретінде қатысатын қоғамдық
бірлестіктердің міндеттері бойынша жауап бермейді, ал аталған бірлестіктер
өз мүшелерінің міндеттемелері бойынша жауап бермейді [47].
Қоғамдық бірлестік өзінің балансына бекітілген мүліктің меншік иесі
болып табылады. Қоғамдық бірлестік мүлкінің жеке меншіктің ерекше түріне
жататын құқықтық режимі болады. Бірлестіктің жарғысында көзделген қызметті
материалдық жағынан қамтамасыз етуге қажетті объектілер, сондай-ақ оның
қаражаты есебінен құрылатын кәсіпорындар қоғамдық бірлестіктің меншігі
болын табылады. АК-ның ережелеріне сәйкес, қоғамдық бірлестік шаруашылық
серіктестік және акционерлік қоғам нысанындағы көсіпорындар құруға құқылы.
Сондықтан ол кәсіпорын құратын жағдайда оның меншік иесі болмағанымен,
құрылтайшысы болады да, кәсіпорынның мүлкіне міндеттемелік құқықтарын
сақтайды. Соттың шешімі бойынша таратылған қоғамдық бірлестіктің мүлкі,
егер занда өзгеше көзделмесе, оның жарғысында көзделген мақсаттарға
пайдаланынады.
Саяси партия. Қоғамдық бірлестік түрлерінің бірі саяси партия болып
табылады. Саяси партиялардың өмір сүруінің негізгі формальдық принциптері
Қазақстан Конституциясында (бұдан әрі — Конституция) айқыңдалған.
Конституцияда идеологиялың және саяси әр алуандылық жарияланған (5-баптың 1-
тармағы). Сондықтан ҚР азаматтарының бірлесу бостандығына құқығы бар
(Конституцияның 23-бабының 1-тармағы). Бұл тұста мемлекет мемлекеттік
институттарды саяси партиялардан жоғары қойғандай болады. Сондықтан
мемлекеттік органдарда саяси партияларды құруға жол бермейді [15].
ҚР азаматы бір ғана саяси партияның мүшесі бола алады. Мемлекеттік
органдар мен жұмыс берушілерге азаматтардан қаңдай түрде болса да, оның
ішіңде ресми құжаттарда да, адамның қай партияның мүшесі екенін сұрауға
талап етуге тыйым салынады. Саяси партияның мүшелігінде болу ҚР азаматының
құқықтары мен бостандықтарын шектеуге негіз бола алмайды.
Саяси партияның қоғамда алатын орнына қатысты мемлекеттік идеология
және оның мемлекетпен қатынасы бірнеше негізгі принциптерден тұрады.
Олардың біреуін шартты түрде "партиянын мемлекеттен бөлінуі" деп белгілеуге
болады. Сырттай қарағанда, мемлекет саяси партияның мемлекеттен көз келген
маңызды тәуелділігін алып тастауға тырысады. Мұндай саясат "саяси
партияларға мемлекеттік органдардың функциясын жүктеуге және саяси
партияларды мемлекеттік қаржыландыруға жол берілмейді" деген постулатпен
бейнеленеді[6-238].
Саяси партиялардың қызметін Конституция, АК, Қоғамдық бірлестіктер
туралы заң және Саяси партиялар туралы заң реттеп отырады. Саяси партия
азаматтардың өз өкілдері арқылы мемлекеттік билікті жүзеге асыруға қатысуы
арқылы ҚР азаматтарының еркін анықтауына және білдіруіне жәрдемдесуі тиіс.
Мемлекет саяси партияларға мемлекеттік бақылау жасау тұжырымдамасын
ұстанады. Мұндай бақылау қазақстандық юрисдикция шеңберіңде ғана жүзеге
асырылуы мүмкін. Сондықтан осы тұжырымдамаға сәйкес, біріншіден, саяси
партиялардың жетекшілері ҚР аумағында болуға тиіс. Екіншіден, Қазақстан
аумағында басқа мемлекеттердің саяси партияларының, сондай-ақ тіркеуден
отпеген саяси партиялардың қызмет етуіне жол берілмейді.
Мемлекеттік идеологияның саяси партияны нақ әрі тек саяси ұйым ретінде
түсінуі маңызды қағида болып табылады. Қазақстандық заң шығарушылар бұл
принципті дәйектілікпен жүргізіп келеді. Қоғамдық бірлестіктер туралы
заңның ережелерін жалғастыра келе, Саяси партиялар туралы заң азаматтардың
кәсіби, нәсілдік, ұлттық, этникалық және діни белгілері бойынша саяси
партиялар, әскерилендірілген саяси партиялар құруына, сондай-ақ мемлекеттік
органдарда саяси партиялардың бастауыш партия ұйымдарын құруға жол
бермейді[47]. Мәселен, осыған байланысты басқа елдердегідей, Қазақстанда,
мысалы, сыра әуесқойлары партиясын құру мүмкін емес.
Саяси партияның атауында ұлттық, этникалық, діни, аймақтың, қауымдық
және гендерлік белгілерді көрсетуге, оның лидерлерінің, тарихи тұлғалардың
есімдері мен фамилияларын пайдалануға жол берілмейді (Саяси партиялар
туралы заңның 7-бабының 2-тармағы). Саяси партиялар туралы заңды жаңа
редакциясында қабылдауға байланысты 2002 ж. барлық саяси партияларға қайта
тіркеу жүргізілді, жоғарыда аталған талаптарға қайшы келетін атаулары бар
кейбір партиялар тіркеуден өте алмай қалды.
Қазақстан Республикасының жасы он сегізге толған азаматы саяси
партияның мүшесі бола алады. Саяси партияға шетелдіктердің, азаматтығы жоқ
адамдардың мүше болуына, сондай-ақ ұжымдық мүшелікке жол берілмейді. Әскери
кызметшілер, ұлттық қауіпсіздік органдарының, құқық қорғау органдарының
қызметкерлері және судьялар саяси партияда болмауға, қандай да болсын саяси
партияға қолдау көрсетпеуге тиіс (Саяси партиялар туралы заңңың 8-бабы).
Саяси партия саны 1000 адамнан кем емес, саяси партияның құрылтай
съөзін (конференциясын) шақыратын және облыстардың, республикалық маңызы
бар қала мен астананың үштен екісінің атынан өкілдік ететін азаматтар
тобының бастамасы бойынша құрылады (Саяси партиялар туралы заңның 6-бабының
1-тармағы). Партияның құрамында партияның барлық облыстардағы,
республикалық маңызы бар қала мен астанадағы әрқайсысында кемінде 700
партия мүшесі бар құрылымдық бөлімшелерінің атынан өкілдік ететін кем
дегенде 50 000 партия мүшесі болуға тиіс (Саяси партиялар туралы заңның 10-
бабының 6-тармағы).
2003 жылға дейін Қазақстанда тіркелген 19 партия болды. 2003 жылғы
жағдай бойынша партияны тіркеу жөніндегі қатаң талапты 7 партия орындады:
Коммунистік партия, Отан, Аграрлық партия, Азаматтық партия, Қазақстанның
демократиялық "Ақжол" партиясы, Ауыл және Патриоттар партиясы.
Саяси партияның 4 жыл ішінде кемінде бір рет шақырылатын съезі
(конференциясы) саяси партияның жоғары басшы органы болып табылады. Саяси
партияның съөзінде (конференциясында) партияның жарғысы мен бағдарламасына
өзгерістер мен толықтырулар енгізіледі, басшы органдары сайланады,
партияның мүшелік жарналарының мөлшері бекітіледі. Сонымен қатар, съөзде
(конференцияда) саяси партияның мүшелері ҚР Прөзиденттігіне, Парламент
мәжілсінің депутаттығына каңдидаттар ретінде ұсынылады, депутаттыққа
кандидаттардың Орталық сайлау комиссиясына тіркеу үшін ұсынылатын партиялың
тізімі бекітіледі, өзге де мәселелер шешіледі. Саяси партия съөзінің
(конференциясының) шешімі саяси партияның съөзіне (конференциясына) саяси
партияның барлық облыстық, республикалық маңызы бар қалалық, астаналық
филиалдары мен өкілдіктерінің өкілдері қатысқан көзде көпшілік дауыспен
қабылданады.
Саяси партияның филиалы мен өкілдігің конференциясы (жалпы жиналысы)
оның филиалы мен өкілдігінің жоғары басшы органы болын табылады. Филиалдың
және өкілдіктің конференциясында (жалпы жиналысында олардың басшы органдары
сайланады, тиісті мәслихаттардың депутаттығына кандидаттар ұсынылады, өзге
де мәселелер шешіледі.
Саяси партия мүлкінің, оның ішінде оның құрылымдық бөлімшелері
(филиалдары мен өкілдіктері) мүлкінің меншік иесі, тұтас алғанда, саяси
партия болып табылады. Саяси партия мүшелерінің осындай партия мүлкіне
қатысты құқықтары болмайды. Саяси партияның мүлкі партияның жарғысы мен
бағдарламасында көзделген мақсаттар мен міндеттерді жүзеге асыру үшін ғана
пайдаланылуы мүмкін. Партия таратылатын жағдайда оның мүлкі партияның
жарғысына сәйкес пайдаланылуы тиіс. Егер саяси партияның жарғысыңда мұндай
тәртіп көзделмеген болса, онда мұндай меселенің шешімін саяси партияны
тарату туралы шешім қабылдаған орган жүзеге асырады.
Саяси партияның қаражаты мүшеліке кіру және мүшелік жарналардан,
кәсіпкерлік қызметтен түсетін кірістерден, құжатпен расталып, олардың шығу
көздері көрсетілген жағдайда Қаржы министрлігі белгілеген тәртіппен жүзеге
асырылатын Қазақстан азаматтары мен мемлекеттік емес ұйымдарының
қайырмалдықтарынан тұрады. Саяси партиялар туралы заң саяси партияға және
оның құрылымдық бөлімшелеріне шетелдік тұлғалардан, мемлекеттерден,
халықаралық ұйымдардан, шетелдер қатысатын занды тұлғалардан, мемлекеттік
занды тұлғалардан, діни бірлестіктерден және қайырымдылық ұйымдарынан,
беймәлім қайырмалдық жасаушылардан қайырмалдық алуға тыйым салады. Саяси
партиялардың ақшасы Қазақстан зандарына сәйкес тіркелген банктердің
шоттарына орналастырылады.
Саяси партияның ақшасы мен өзге де мүлкі оның мүшелері арасында
бөлінбейді және жарғылың мақсаттарға сәйкес жұмсалуға тиіс. Саяси партияның
өз қаражатын қайырымдылық мақсаттарға пайдалануына рұқсат етіледі. Саяси
партия мүшелері партияның міндеттемелері бойынша жауап бермейді, ал саяси
партия өз мүшелерінің міндеттемелері бойынша жауап бермейді.
Кәсіптік одақ - бұл қоғамдық бірлестіктердің кең таралған түрлерінің
бірі. Кәсіптік одақтардың қызметі "Кәсіптік одақтар туралы" 1993 ж. 9
сеуірдегі заңмен (бүдан ері - Кәсіподақтар туралы заң) реттеледі.
Кәсіподақтар туралы заң көсіподақтарға мынадай анықтама береді: "бұл өз
мүшелерінің еңбек, сондай-ақ басқа да әлеуметтік-экономикалық құқықтары мен
мүдделерін білдіру және қорғау, еңбек қорғау және еңбек ету жағдайларын
жақсарту үшін азаматтардың кәсіби мүдцелерінің ортақтығы негізінде олар
ерікті түрде құратын, белгіленген жеке мүшелері бар дербес бірлестіктер
(Кәсіподақтар туралы заңның 1-бабы). Коммерциялық емес басқа ұйымдардан
өзгеше, Кәсіподақтар туралы заң кәсіподақтарға коммерциялық қызметтің
барлың түрлерімен айналысуға мүмкіндік береді: сыртқы экономикалың қызметті
жүзеге асыру, кәсіпорындар, банктер, сақтандыру және акционерлік қоғамдар
құру, бірлескен кәсіпорыңдар құру және олардың қызметіне қатысу, лотереялар
ұйымдастыру және өткізу, баспагерлік қызметпен айналысу, өзге де өндірістік
және шаруашылық қызметті жүзеге асыру (Кәсіподақтар туралы заңңың 24-бабы).
2.2 Қоғамдық қор мен коммерциялық емес акционерлік қоғамның құрылуы.
Азаматтар және (немесе) занды тұлғалар ерікті мүліктік жарналар
негізінде құрған, әлеуметтік, қайырымдылық, мәдени, білім беру және өзге де
қоғамға пайдалы мақсаттарды көздейтін, мүшелігі жоқ коммерциялық емес ұйым
қоғамдық қор деп танылады (АК-ның 107-бабының 1-тармағы, Коммерциялық емес
ұйымдар туралы заңның 12-бабының 1-тармағы). Осы аталғандармен қатар, қор
ғылыми мақсаттарда, азаматтардың денсаулығын сақтау, денешынықтыру мен
спортты дамыту, азаматтардың рухани және өзге де материалдық емес
қажеттіліктерін қанағаттандыру, азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, заңды
мүдделерін қорғау, даулар мен жанжалдарды шешу, заң көмегін көрсету және
басқа мақсаттарда құрылуы мүмкін.
Қоғамдық қор занды тұлға болып табылады, азаматтық айналымда қордың
органдары өкілдік етеді, оның дербес балансы және банктік шоты бар.
[47]Қоғамдық қордың қызметін АК және Коммерциялық емес ұйымдар туралы заң
реттейді.
Қоғамдық қорды құруда мемлекеттік мүлік те, жеке меншік мүлік те
пайдаланылуы мүмкін. Қоғамдық қордың балансында түрған мүлік меншіктің жеке
меншіктік нысанындағы құқықтық режимге бағынады және қордың меншігі болып
табылады. Қоғамдық қордың мүлкіне қор құрылтайшыларының мүліктік құқықтары
жоқ (АК-ның 107-бабының 3-тармағы). Қоғамдық қордың қаржы көзі
құрылтайшылардың ақшасы, сондай-ақ басқа мүлкі, демеушілік, ерікті түрде
жиналған қайырмалдықтар және өзге де занды түсімдер болып табылады (АК-ның
107-бабының 4-тармағы). Қордың шаруашылық серіктестікке қатысудан, жарғыға
сәйкес өткізілген дәрістерден, көрмелерден, спорттық және басқа шаралардан,
лотереядан, шаруашылық қызметтен түскен кірістері өзге занды кірістер
ретінде танылуы мүмкін.
Қоғамдық қорды бір немесе бірнеше азаматтар және (немесе) занды
тұлғалар құруы мүмкін. Қоғамдық қор мемлекеттік тіркеуден еткен соң оның
құрылтайшылары оның мүшелері болмайды. Қоғамдық қордың жарғысында, АК-ның
41-бабының 5-тармағында көрсетілген меліметтерден басқа, қордың органдары
туралы, қордың лауазымды адамдарын тағайындау және оларды босату тәртібі,
ол таратылатын жағдайдағы қор мүлкінің тағдыры туралы нұсқаулар болуға тиіс
(АК-ның 107-бабының 5-тармағының 2-бөлігі).
Қорды құрған кезде құрылтайшылардың (құрылтайшының) шешімімен тұрақты
жұмыс істейтін алқалы басқару органы — қордың атқарушы органы тағайындайтын
қамқоршының кеңесі құрылады, ол қор қызметінің оның жарғылық мақсаттарына
сай келуіне бақылау жасайды, сондай-ақ қордың жарғысында бекітілген өзге де
өкілеттіктерді жүзеге асырады. Жұбайлық және жақсы туыстық байланысы бар
адамдар қордың қамқоршылық кеңесінің көпшілік мүшесі, сондай-ақ осы қордың
штаттағы қызметкерлері бола алмайды (Коммерциялық емес ұйымдар туралы
заңның 12-бабының 2-тармағы). Қамқоршылың кеңесі, әдетте, өз қызметін
қоғамдық негізде жүзеге асырады.
Зандарда қордың қалған органдары аталмаған және қоғамдық қор
құрылтайшыларының қалауы бойынша аталуы мүмкін. Жарғыда қоғамдық қордың
жеке-дара және алқалық органдары анықталады. Бұлар, құрылтайшылардың қалауы
бойынша, мысалы, президент, төраға, директор, кеңес, басқарма,
құрылтайшылар жиналысы болуы мүмкін. Қордың атқарушы органы қордың жоғары
басқару органының және тұрақты жұмыс істейтін алқалы басқару органының
(қамқоршылық кеңестің) шешімдері негізінде және оларды орындау мақсатында
жұмыс істейді және соларға есеп береді (Коммерциялың емес ұйымдар туралы
заңның 12-бабының 3-тармағының 1-бөлігі).
Қоғамдың қорды басқару тәртібі мен оның органдарын құру тәртібі оның
құрылтайшылар бекітетін жарғысында белгіленеді (АК-ның 107-бабының 5-
тармағының 1-бөлігі). Қор өз мүлкінің пайдаланылуы туралы есептерін ресми
баспасөз басылымдарында жын сайын жариялап отыруға міндетті (АК-ның 107-
бабының 6-тармағы).
Бұл оның жарғылық мақсаттарына сәйкес келетіндіктен, алынған кірісті
нақ осы мақсаттар үшін пайдалана отырып, қоғамдық қор кәсіпкерлік қызметпен
айналыса алады. Кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру үшін қор акционерлік
қоғамдар мен шаруашылық серіктестіктер (толық және сенім серіктестіктерінен
басқа) құруға құқылы[6-249].
Егер жарғыда қордың жарғысын осындай тәртіппен өзгерту көзделген
болса, қордың органдары қоғамдық қордың жарғысын өзгерте алады. Егер
жарғының өзгеріссіз күйде сақталуы қоғамдық қорды құру кезіңде болжап
білуге келмейтін кейбір зардаптар туғызатын болса, ал онда жарғыны өзгерту
мүмкіңдігі көзделмесе не жарғыны уәкілетті тұлғалар өзгертпейтін болса,
онда өзгерістер енгізу қүқығы оның қызметіне бақылау жүргізуге уөкілетті
қор органдарының өтініші бойынша сотқа тиесілі болады.
Заң белгілі бір жағдайларда соттың шешімі бойынша қоғамдық корды
мынадай реттерде:
1) егер қордың мақсаттарын жүзеге асыру үшін оның мүлкі жеткіліксіз болса
және қажетті мүлікті алу ықтималдығы нақты болмаса;
2) егер қордың мақсаттарына жету мүмкін болмаса, ал қор мақсаттарына
қажетті өзгерістер жасау мүмкін болмаса;
3) қор өз қызметінде жарғымен көзделген мақсаттардан бас тартқан жағдайда;
4) заң құжаттарында немесе құрылтай құжаттарында көзделген басқа да
жағдайларда таратуды көздейді (АК-ның 107-бабының 7-тармағы).
Қордың мүлкі оның мақсаттарын жүзеге асыру үшін жеткіліксіз болатын
және қажетті мүлікті алу ықтималдығы нақты болмайтын көздегі негіздер
бойынша қоғамдық қорды сот тәртібімен тарату үшінші тұлғалардың немесе
мемлекеттің мүдделері бұзылатын жағдайларда ғана мүмкін болады. Қордың
мақсаты орындалмайтын, ал оған қажетті өзгерту жүргізіле алмайтын негіздер
бойынша қоғамдық қорды сот тәртібімен таратуға құрылтай құжаттарында
көзделген мақсаттарға жету объективті, нақты және ол мүмкін болмайтын
жағдайда ғана жол беріледі.
Қоғамдық қордың өз мүлкінің пайдаланылуы туралы есептерін ресми
баспасөз басылымдарыңда жыл сайын жариялап отыру жөніңдегі өз міндетін
бұзуы да оны сот тәртібімен тарату үшін негіз болып табылады. Қоғамдық қор,
аталған негіздерден басқа: банкроттық жағдайында соттың шешімімен; оны құру
көзіңде түзетуге келмейтін сипаттағы зандардың бұзылуына жол бере отырып,
қордың тіркелуін жарамсыз деп танылатын жағдайда; заң актілерінде тыйым
салынған қызметті жүзеге асыруда не заңдарды бір рет немесе өрескел бұзатын
жағдайда таратылуы мүмкін. Мұндай негіздер қоғамдық қордың жарғысында да
көзделуі мүмкін.
Қоғамдық қор таратылғаннан кейін қалған мүлік оның жарғысында
көзделген мақсаттарға жұмсалады (АК-ның 107-бабының 8-тармағы). Егер басқа
заңды тұлға да осы мақсатты көздейтін болса, онда қалған мүлік сыйға тарту
шарты бойынша осындай занды тұлғаның балансына беріледі. Егер таратылған
қордың мақсаттарын мемлекет қана жүзеге асыратын болса, онда мүлік Қаржы
министрлігінің тиісті органына беріледі. Таратылатын қордың мақсаттарына
ұқсас мақсаттарды Қазақстанда бірде-бір ұйым жүзеге асырмайтын болса, онда
қалған мүлік қоғамдық қордың құрылтайшылары арасында бөлінеді.
Қор болып табылмайтын ұйымдарды қорлар деп атайтын жағдайлар да
кездеседі. Мысалы, бюджеттен тыс мемлекеттік қорлар қоғамдық қорлар бола
алмайды. Сондықтан АК-ның 107-бабының ережелері оларға таралмайды.
Бюджеттен тыс мемлекеттік қор мемлекеттік коммерциялық емес ұйымдардың
дербес түрі болып табылады, оның құқықтық жағдайы өзінің қызметін реттейтін
нормативтік актілермен айқыңдалған.
Коммерциялық емес акционерлік қоғам: Заңдарда көзделген жағдайларда,
акционерлік қоғам нысанында коммерциялық емес ұйым құрылуы мүмкін (АК-ның
34-бабының 3-тармағы, 85-бабының 5-тармағы). Коммерциялық емес акционерлік
қоғамда акционерлердің санына шек қойылмайды. Коммерциялық емес қоғамның
жарғысында, жалпы мәліметтерден басқа, қоғамның коммерциялық емес ұйым
болып табылатыны, дауыс беру рәсімі, дивидендтерді төлемеу туралы ереже
және Акционерлік қоғамдар туралы заң мен өзге заң актілеріңде белгіленген
басқа да талаптар болуға тиіс (Акционерлік қоғамдар туралы заңның 9-бабының
2-тармағының 8-тармақшасы).
Коммерциялық емес ұйымдар тек жай акцияларды шығаруға құқылы, бірақ өз
акциялары бойынша дивидендтерді есептемейді және төлемейді (Акционерлік
қоғамдар туралы заңның 22-бабының 7-тармағы). Коммерциялық емес ұйымдардың
артықшылықты акциялар (Акционерлік қоғамдар туралы занңың 12-бабының 2-
тармағы), облигациялар және бағалы қағаздардың өзге де түрлерін
(Акционерлік қоғамдар туралы заңның 9-бабының 4-тармағы), сондай-ақ
айырбасталатын жай акцияларды (Акционерлік қоғамдар туралы заңның 30-
бабының 1-тармағының 2-бөлігі) шығаруға құқығы жоқ. Коммерциялық емес
акционерлік қоғам өзі шығаратын акцияларды сатып алуға опциондар жасаса
алмайды (Акционерлік қоғамдар туралы заңның 29-бабының 3-тармағы).
Коммерциялық емес ұйым ретінде құрылған акционерлік қоғам шаруашылық
серіктестік немесе кооператив болып қайта құрыла алмайды (Акционерлік
қоғамдар туралы заңның 86-бабының 1-тармағы).
2.3 Тұтыну кооперативі. Тұтыну кооперативтерiнiң құқықтық жағдайының
өзектi мәселелері
Тұтыну кооперативі — бұл қатысушылардың материалдық және өзге
қажеттерін қанағаттандыру үшін өз мүшелерінің мүліктік (пайлық) жарналарын
біріктіру арқылы жүзеге асырылатын азаматтардың ерікті бірлестігі [47].
Пәтерлер меншік иелерінің кооперативтері, бағбандық, бақша және гараж
кооперативтері тұтыну кооперативіне мысал болып табылады.
Тұтыну кооперативінің құқықтық жағдайын АК, Коммерциялық емес ұйымдар
туралы заң және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz