Компанияларды ішкі басқару
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1 Корпоративті басқарудағы қаржылық талдаудың маңызы, түрлері мен
қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1 Корпоративті басқарудың мәні мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Корпоративті басқару жүйесін реформалау саласындағы CIPE
стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.3 Корпоративті қаржылық талдаудың маңызы, түрлері, қағидалары және
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2 Қазпошта АҚ-ң қызметінің қаржылық жағдайын талдау ... ... ... 27
2.1 Қазпошта АҚ-ң жалпы сипаттамасы мен ұйымдастыру құрылымы27
2.2 Балансты талдаудың негізгі
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.3 Баластың активінің көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...38
2.4 Капиталды және міндеттемелерді
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..46
3 Кәсіпорынның қаржылық қызметін жақсарту жолдары ... ... ... ... ..54
3.1 Қазақстан Республикасындағы кәсіпорындардың қаржылық инвестициялық
қызметін жақсарту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
3.2 Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы мен іскерлік белсенділігін
арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .68
Кіріспе
Нарықтық экономика қатысушылардың барлығынан ой жүйесі мен өзгеше іс-
әрекетті талап етеді. Ол зауыт қоймалары мен ашық алаңдарда, материалдар
мен шикізаттың қисапсыз қорларының көгеріп, тот басып жатуына, яғни
миллиондаған теңгенің доғарылып, бекерге ысырап болуына жол бере алмайды.
Кәсіпорын мүлкіне салынған әрбір теңге жаңа табыс әкелу үшін осы
қорларды қозғалысқа келтіреді. Жасанды көрсеткіш пен жоспар үшін жұмыс
істеу келмеске кетеді.
Қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық қатынастар кәсіпорындардың
шаруашылықты жүргізуші субъект ретінде құқық жағдайларын едәуір нығайтып,
олардың көптеген өндірістік және қаржылық мәселелерді өз бетінше шешуіне
мол мүмкіншілік ашты. Атап айтқанда, ішкі және сыртқы рынокта білікті
серікті таңдауға қол жетті, өйткені болашақтағы бірлескен іс-әрекеттің
тиімділігі кө-бінесе осыған байланысты болады. Кәсіпорындар бұрынғыдай
жоғарғы жақтың жөн сілтеуімен емес, контрагенттерді (жабдықтаушы, сатып
алушы, мердігер, банк және т.б.) қазіргі кезде өз қалауы бойынша алады.
Олардың өздеріне іскер серіктерді қаншалықты дәл және қатесіз
тандауымен нарықтық қатынастар негізінде мүмкіндігінше тез және дұрыс
бағдар тауып, оны ұстануына қарай жұмыстарының тиімділігі әр түрлі болады.
Басқаша сөзбен айтқанда, шаруашылықты жүргізуші субъектілердің қызметінің
жетістіктері басқару деңгейіне, қабылданған шешімдердің объективтілігі,
нақтылығы, шұғылдығы мен ғылыми негізделуіне тікелей тәуелді. Үйлесімді
шешімдердің қабылдануы, материалдық, еңбек және қаржы ресурстарын тиімді
пайдаланып, еліміздің экономикалық өсуіне бағытталатыны белгілі.
Нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі мен жай-күйінің
орнықтылығының негізі оның қаржы тұрақтылығы болып табылады. Ол ақша
қаражатын еркін орын алмастыра отырып қолданып, тиімді пайдалану жолымен
өнімді өндіру мен сатудың үздіксіз процесін қамтамасыз ете алатын өзінің
қаржы ресурстары жағдайын көрсетеді.
Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын бағалау, объективті, ғылыми
негізделген үшін оның қаржылық жағдайын талдау қажет. Тек терең және ұқыпты
талдау негізінде ғана оның қызметін объективті бағалап, кәсіпорынның
қаржылық тұрақтылығын нығайту немесе жақсарту және оның іскерлік
белсеңділігін арттыруға бағытталған басқару шешімдерін қабылдау үшін,
басшылыққа нақты ұсыныстар беруге болады.
Отандық талдау әдебиеттерінде қаржылық талдау мәселесі аз зерттелген,
сондықтан оның прогрессивті әдістері әзірше бізде ойдағыдай қолданыс таба
алмай отыр. Ал бұл кәсіпорын қызметінің қаржылық нәтижесі мен экономика-лық
дамуына, ең ақырында еліміздің экономикалық өсуіне кері әсерін тигізеді
Бұл дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты – кәсіпорынның корпоративті
қаржылық талдау жүргізу және оны жетілдіру бойынша ұсыныстар әзірлеу болып
табылады.
Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерді анықтадым:
-қаржы менеджменті саласында алған білімімді қолдану;
-өндірістік практикада жинаған тәжірибемді пайдалану;
-қарастырылып отырған мәселе бойынша статистикалық және заңнамалық
материалдарды жинақтау және өңдеу;
-кәсіпорынның қызметіне корпоративті қаржылық талдау жасау;
-жүргізілген талдау нәтижелері бойынша жетіспеушіліктерді анықтау
және оларды жою жолдарын ұсыну.
Талдау объектісі ретінде Қазпошта АҚ-ң қызметі алынды.
Жұмыстың теориялық бөлімі қаржылық жағдайды талдаудың түсінігін ашуға
негізделген. Бұл бөлім өзіне қаржылық жағдайды талдаудың мақсаттары,
міндеттері және қажеттілігі, қаржылық талдаудың ақпараттық негізі, әдістері
мен тәсілдері туралы ақпараттарды кіріктіреді.
Жұмыстың тәжірибелік бөлігі Қазпошта АҚ-ң қаржылық жағдайын талдауға
және оның нәтижелері бойынша қорытынды жасауға, сонымен қатар кәсіпорынның
қаржылық жағдайын жақсарту бойынша іс-шаралар ұсынуға негізделген.
Жұмыстың теориялық базасы болып К.Ш. Дүйсенбаевтің, Э.Т. Төлегеновтың,
Ж.Г. Жұмағалиеваның, В.В.Ковалевтің, А.Д. Шереметтің, Г.В.Савицкаяның
еңбектері болып табылады.
1 Корпоративті басқарудағы қаржылық талдаудың маңызы, түрлері мен
қағидалары
1.1 Корпоративті басқарудың мәні мен маңызы
Корпоративті басқару объективтік, есепберушілік, жауапкершілік жəне
жариялылық сияқты демократиялық принциптердің негізі болып табылады. Ол
коммерциялық қызметтің қалыптасқан нормаларын ұстануды қамтамасыз етеді,
осылайша, демократиялық басшылықтың заңдылығы мен принциптерінің нығаюын
қамтамасыз етеді. Ұжымдық басқару сыбайлас жемқорлыққа қарсы күшті құрал
болғандықтан, жеке меншіктің құқықтары мен қоғамдық мүдделерді нақты
ажыратуға мүмкіндік береді, екі салада асыра пайдаланушылықтың алдын алады.
Ұжымдық басқару əдетте, жеке сектордың дамуымен байланыстырылады.
Алайда, сонымен қатар бұл мемлекеттік басқару институттарын күшейтуге
мүмкіндік беретін демократияның маңызды даму құралы.
Біріншіден, бизнес пен мемлекет арасындағы қатынастар реформаның
шешуші кілті, өйткені ұжымдық басқару формалды емес, туысқандық, бармақ
басты, көз қысты жасырын келіссөздердің алдын алады.
Екіншіден, ұжымдық басқару мемлекеттік кəсіпорындарда қолданылса,
қоғамдық ресурстарды ұқыпты түрде пайдалануға, сонымен қатар басқару
шешімдерін саяси емес, экономикалық мақсатта қабылдауға мəжбүрлейді.
Үшіншіден, ұжымдық басқару парақорлыққа тосқауыл қойып, сыбайлас
жемқорлықпен күресуге мүмкіндік береді.
Оған қоса, ұжымдық басқару өзін өтпелі кезеңдегі маңызды реформаларда
сыбайлас жемқорлықпен күресудің сəтті құралы ретінде көрсете білді, əсіресе
бұл жекешелендіруге қатысты, өйткені мемлекеттік меншікті жеке тұлғаларға
беріп, кейін жеке иелік ету құқығын беру айқын жағдайға көз жеткізуге
мүмкіндік берді.
Ақырында, ұжымдық басқарудың реформасы демократиялық негізде, əсіресе
институционалды деңгейде жүзеге асырылуда. Бұл аспект осы тарауда кеңінен
сипатталған, мұнда халықаралық жеке кəсіпкерлік орталығының (CIPE) əртүрлі
елдердегі бірлесіп басқару реформасы бойынша жұмысы туралы айтылады.
Жалпы жоспар бойынша, ұжымдық басқару жүйесінің жеткілікті түрде
дамымауы инвестиция тартуға қабілетсіздікті, банкротқа ұшырауға, құқықтың
ұзылуы жəне əлемнің түрлі елдері бетпе-бет келетін басқа да экономикалық
дамудың қиындықтарына əкеп соғады. Осыған байланысты көптеген мемлекеттер
ұжымдық басқарудың дамыған жүйесі жалпы экономикалық ахуалдың қажетті шарты
болып табылатынын мойындайды.
Компаниялар ұжымдық басқаруды бəсекелестік күресте оларға басымдылықты
қамтамасыз етуге қабілетті фактор ретінде қарастыра бастауда.
Дегенмен мəселенің қиындығы корпоративтік басқаруға деген теоретиялық
қызығушылықты тəжірибе жүзінде басқару əдісін жақсартуға қабілетті
болатындай өзгертуде болып тұр.
Корпоративті басқару кімге тиімді?
Басқарудың дамыған жүйесі бар компания тек корпоративтік инвесторлар
мен кредиторларға ғана емес, сонымен қатар, өзінің қызметкерлеріне,
клиенттеріне жəне тұтас алғанда қоғамға пайда əкеледі. Корпоративтік
басқарудың дамыған жүйесі ішкі жəне шетелдік инвестициялардың келуіне ықпал
ететін мықты экономикалық ахуалдың пайда болуына жаңа жұмыс орындарын
құруға жəне еліміздің тұрғындарының əл-ауқаты деңгейін көтеруге мүмкіндік
береді.
Компаниялар.
Басқарудың қалыптасқан жүйесі өнімділікті арттырады. Өздерінің
тəжірибелеріне тиімді басқарудың принциптерін енгізген компаниялар несие
бойынша пайыздардың төмендеуіне жəне көптеген жағдайларда ұзақ мерзімді
артықшылығы бар инвесторлық базаның кеңеюіне сенімді бола алады.
Басқарудың сапасы жалпы стратегияны құру, бірігу мен қосып алу туралы
ойланып істелген, экономикалық негізделген шешімдерді қабылдау, еңбек ақыны
жұмыс сапасына сəйкестендіре алатын салаларда ғана артады. Осылай
басқарудың маңызды салдарларының бірі – компаниялардың сот тəуекелдерін
қосқанда, əр түрлі қолайсыз факторлардың əсеріне қарсы тұру қабілеті. Бұдан
басқа, компанияның жауапты жəне адал жұмысы кредиторлар, қызметкерлер,
клиенттер, жеткізушілер жəне жергілікті қоғамды қоса алғанда, мүдделі
тұлғалармен жемісті əрі ұзақ мерзімді ынтымақтастық жүргізуге көмектеседі.
Инвесторлар.
Инвесторлар тиімді басқару жүйесі бар компаниялар оларға көп пайда
түсіретінін біледі жəне осындай мүмкіндік үшін көбірек төлеуге де даяр.
Бұған қоса, инвесторлар осындай компаниялардың сенімділігін жоғары
бағалайды, өйткені мұның өзі олардың ақшалары, жауапсыз, селқос менеджерлер
немесе олардың отбасы мүшелерінің талауына түспейді дегенді білдіреді.
Басқарудың тиімді жүйесі басшылық қабылдаған шешімдерге ықпал ету жəне
негізгі операцияларды өткізу құқығын, сонымен қатар, өздері құйған қаржының
қолданылуы туралы ақпаратты алу құқығын, əсіресе инвесторлардың,
миноритарлық құқығын қорғайды. Капитал нарығына тиімділік пен сенімділікті
арттыра отырып, мұндай басқару инвесторларға қажет болған жағдайда оңай
əртараптандыру мен оларды сатуға мүмкіндік бере отырып, активтердің
анағұрлым жоғары өтімділігін қамтамасыз етеді. Сөйтіп, банкроттықтың
қалыптасқан түрі кредиторларды қорғап жəне акционерлердің жауапкершілігін
шектейді.
Акционерлер жəне қоғам.
Басқарудың тиімді жүйесі компаниядан қызметкерлер, клиенттер,
жабдықтаушылар жəне қоғам алдында өзі қабылдаған міндеттерді орындауын
талап етеді. Тұрғындардың бұл топтары осындай компаниямен өздерінің қарым-
қатынасында адалдығымен, сапасымен жəне сенімділігімен ұтады. Қоғам
тұтастай алғанда ұтады, себебі мұндай компания жұмыс орындарын құрады,
мемлекеттің экономикасына деген сенімді қалыптастырады жəне ысырапшылдыққа
кедергі келтіреді. Бұған қоса, жариялылық жағдайы жемқорлықты азайтады,
өйткені егер компанияда қатаң есеп жүргізілсе, ал оның жетекшілері бизнес-
этиканың принциптеріне сай əрекет етсе, пара алу фактілерін жасыру қиынға
соғады.
Корпоративті басқару базасын анықтау.
Корпоративтік, яғни бірлесіп басқару принциптерін кең түрде қолдану
төменде көрсетілген кестеде жақсы көрсетілген. Дүниежүзілік банк дайындаған
кестеде тиімді ұжымдық басқаруды қамтамасыз ететін ішкі жəне сыртқы
механизмдер көрсетілген.
Есеп береді Тағайындайды
және қадағалайды
Іске асырады
Сурет 1. Корпоративті басқарудың ішкі жəне сыртқы механизмдері
Ескерту- Ковалев В.В. Финансовый анализ: Управление капиталом. Вы-бор
инвестиций. Анализ отчетности. — М.: Финансы и статистика, 2006.
Реттеу факторлары түсінігі жеке секторда жұмыс істейтін агенттерге,
өзінреттеуші мекемелерге, ақпарат құралдарына жəне азаматтық қоғам
ұйымдарына қатысты, олардың күші ақпаратты біржақты беру жағдайларын
азайту, компанияның мониторингтеу жүйесін жетілдіру жəне кəсіпкерлікті
насихаттауға бағытталған.
Компанияларды ішкі басқару.
Ішкі басқару компанияның ішінде жүргізілетін, акционерлер, директорлар
кеңесі, басшылық жəне мүдделі тұлғалар арасындағы қарым-қатынасты, сонымен
қатар, олардың қызметін, құқықтарын жəне міндеттерін анықтайтын шаралар
жиынтығын білдіреді. Қаржылық есеп берушіліктің жоғары айқындылығы, сапасы
жəне реттілігінің арқасында менеджерлердің өздері қабылдаған шешімдері мен
жұмысының нəтижелері үшін жауапкершілігі аудит жəне марапаттау бойынша
комитеттер сияқты қазіргі кезде əйгілі тəсілдерді қосқанда ішкі бақылау
тəсілдерін жетілдіріп, түрлендіре бастауына алып келеді. Бұған қоса,
жариялылықты жəне қабылданған шешімдерге жауаптылықты қамтамасыз ету
мақсатында компанияның директорлар кеңесіне сыртқы жақтан директорлар
шақыратын жағдайлар жиі кездеседі.
Компанияның жұмысына іштей бақылау.
Дегенмен, тиімді басқару жүйесі бар компания сыртқы бақылау болмаса
толыққанды дами алмайды жəне инвестициялар тарта алмайды. Тиімді болу үшін
компанияны іштей басқару институттар мен рыноктардың сыртқы жүйесіне
сүйенуі керек. Мұндай сыртқы механизмдер компанияны үнемді түрде жұмыс
істеуге мəжбүр етеді, стандарттарды бекітеді, қателіктер үшін жазалайды
жəне ақпараттық айырбасты күшейтеді.
Жалпы алғанда, жекеменшік сектор мекемелері мен мемлекеттік бақылау
ұйымдары институционалдық негіз құрайды, оның негізінде бірлесіп басқарудың
ғимараты құралады. Бұл ықпал екіжақты. Институциалдық негіз ұжымдық
басқарудың механизміне қалай ықпал етсе, ұжымдық басқару да интитуциалдық
негізге солай ықпал етеді.
Корпоративтік, яғни ұжымдық басқаруды реттеу мен қадағалау жүйесі
жариялылық, есеп берушілік, адалдық жəне жауапкершілік сияқты бірлесіп
басқарудың төрт негіздік принциптері үшін негіз болатын мемлекеттік жəне
жекеменшік ұйымдардың, нормативтер мен құқықтардың өзара байланысқан
құрылымына сүйенеді. Жоқ дегенде, ұжымдық басқарудың дамыған жүйесі барлық
компаниялардың заңды сақтауын қамтамасыз етеді, сонымен қатар,
акционерлердің құқықтары мен басқа мүдделі топтардың (кредиторлар,
жабдықтаушылар, қызметкерлер жəне т.б.) құқықтарын анағұрлым кеңірек
қорғайды.
Ұжымдық басқарудың тəжірибесін анықтайтын жəне оның қолдануылына
бақылау жасайтын түрлі мемлекеттік жəне жекеменшік ұйымдар осындай негізде
жұмыс істейді. Баға белгілеудің қатаң шарттары бар қор биржалары жəне
реттеу мен бақылауды іске асыратын құнды қағаздар рыноктары сыртқы
бақылаудың алдыңғы қатарлы бағыты болып табылады. Сыртқы бақылаудың бұл
алдыңғы қатарлы бағыты акционерлердің құқықтарын қорғау мекемелері жəне
бірлесіп басқару институттары мен компаниялар директорлары қауымдастығы
сияқты жекеменшік ұйымдардың қосымша топтарына сүйенеді. Жоғарыда аталып
өткендей, корпоративтік басқару əдістері ірі халықаралық корпорациялар ғана
емес, барлық компанияларда да қолданылуы мүмкін. Өйткені ұжымдық басқару
құқық иелері мен олардың өкілдері арасындағы қарым-қатынас мəселелерімен
тікелей байланысты (акционерлердің мүдделеріне сай немесе қарсы əрекет
ететін менеджерлер). Бұл қиындыққа тек қана ірі корпорациялар ғана емес,
сонымен қатар, иелері компанияның жетекшілері болып табылмайтын кез-келген
түрлі экономикалық қызметтің субъектілері де ұшырайды. Басқа сөзбен
айтқанда, бірлесіп басқару мүмкіндігінше, компанияның көлеміне қарамастан,
өкілдерді (менеджерлер) сенім білдірушілердің (иелердің) мүдделеріне сай
əрекет етуге мəжбүр етеді.
Осылайша, ұжымдық басқару ұсақ фермалар мен мемлекеттік кəсіпорындарға
дейін, шағын жəне орта бизнестен қаржылық мекемелерге дейін кез келген
компания үшін бақылаудың тиімді əдісі болып табылады.
Тіпті сыртқы институциалдық база əлсіз дамыған болса да, ішкі ұжымдық
басқарудың тиімді жүйесі компанияларға пайда əкелуге қабілетті жəне
өздігінен лайықты мақсат болып табылатынын атап өткен жөн. Зерттеу
нəтижелері көрсеткендей, жаңа нарықтарға сай жоғары қауіп жəне əлсіз
институциалдық база жағдайында инвесторлар тиімді басқару жүйесі, анағұрлым
сапалы қаржылық ақпараты бар жəне миноритарлы акционерлерге анағұрлым
сенімді кепілдік беретін, компанияларға инвестиция құю мүмкіндігі үшін
көбірек төлеуге дайын.
Корпоративті, яғни ұжымдық басқару (corporate governance) мекемедегі
биліктің (governance) қалай құрылғаны жəне қалай жүзеге асырылатынымен
байланысты атқарылады. Ұжымдық басқаруды корпорацияларды басқарумен
шатастыруға болмайды. Ұжымдық басқарудың тақырыбы кең ауқымды. Атап
айтарлығы, Қазақстанда акционерлік қоғам болып саналатын корпорацияда ғана
емес, кез-келген құқықтық формадағы мекемедегі билікке де қатысты мəселе.
Ұжымдық басқару теория жəне тəжірибе жүзінде фирмадағы билікті бөлу
мəселесі сияқты агенттік мəселелерін талдаумен де айналысады. Оның мақсаты
принципал мен агенттің арасындағы қарама-қайшылықты шешу. Классикалық
теорияда принципал ретінде фирманың иесі, ал агент ретінде топ-менеджер
шығады. Алайда принципалдың анықтамасы кейбір толықтыруларды қажет етеді.
Заң тұрғысынан алғанда компанияның əрбір акционері меншік иесі болып
табылады.
Нақты тұрғыда, оның ішінде Қазақстанда шешім қабылдауға, компанияның
стратегиясын дайындауға тек ірі акционерлер ғана ықпал ете алады.
Корпоративті басқару компанияның құрылымы мен қызметін басқару мен
қадағалаудың процестеріне қатысты.
Корпоративті басқару компанияның құрылымы мен қызметін басқару мен
қадағалаудың процестеріне қатысты.
Корпоративті басқару компанияның басшылығы, оның директорлар кеңесі,
акционерлер жəне басқа қызығушылық танытқан тұлғалар арасындағы бірнеше
қарым-қатынасты қамтиды. Ұжымдық басқару сонымен қатар, компания қызметінің
мақсаттарын белгілейтін жəне оның жетістікке жету тəсілдері жəне сонымен
қатар оның нəтижелерін, бақылау тəсілдерін анықтайтын құрылымды қамтамасыз
етеді.
Осыған байланысты ірі акционерлер өздерінің құқықтарын компанияны
бақылау арқылы жүзеге асырады, ал басқа акционерлер миноритарлар ретінде
сипатталады, оларды дивиденттерді алу мен бағаның келесі қолайлы өзгеруі
кезінде компанияның акцияларын сату қызықтырады деп жиі айтылады, Осындай
барлық жағдайда бақылаушы акционерлерде əртүрлі жағдайлар мен артықшылықтар
болады, олар менеджментпен қарым-қатынасты өз беттерінше құрады, келесі бір
жағдайда басқаруға белсенді түрде қатысып, ал екінші бір жағдайда
Директорлар кеңесі арқылы басты шешімдерге бақылау жасайды.
Қазақстандық тəжірибеде акцияның ең көп пакетін иеленген негізгі
акционер Директорлар кеңесінің төрағасы атанады жəне осындай тұрғыдан
акционерлік қоғамның жұмысын басқарып, қадағалайтын жағдайлар жиі
кездеседі.
Компания қызметінің тиімділігі мен оның ішіндегі ұжымдық басқарудың
сапасы арасындағы байланыс жекелеген қиыншылық та туғызады.
Корпоративті басқарудың маңыздылығы.
Қазақстандағы ұжымдық басқарудың маңыздылығын ең алғаш рет Қаржыгерлер
ассоциациясы мойындады. Қазақстанда негізгі ішкі инвесторлар қаржы
институттары болып табылады. Олар əсіресе заң талабына сай инвестицияға
салынған капиталдың қосымша қорғауды қажет етеді. Бұл істі өздерінен
бастауды шешкен, Қаржыгерлер ассоциациясы 2004 жылы корпоративтік
басқарудың моделді кодексін дайындау үшін жұмыс тобын құрды. Осындай кодекс
2005 жылы пайда болды. Соңынан Қазақстандық қор биржасының листингісіне ену
үшін корпоративті басқару кодексін дайындау талабы пайда болды.
Көптеген қазақстандық компаниялар басқа биржаларға, IPOға (өздерінің
бағалы қағаздарын салу) шығу туралы шешім қабылдағандықтан, олар үшін
бірлесіп басқару жүйесінің болуы маңызды бола бастады, өйткені бірлесіп
басқарудың болуы туралы талап барлық əлемдік сауда алаңдарында бар.
Ұжымдық басқарудың маңыздылығын қорыта отырып, оның болуы төмендегі
жағдайларға əкеліп соғатынын айтуға болады:
- Акционерлердің (инвесторлардың) алдында тартымдылығының артуы.
Тартылатын капиталдың бағасы төмендеп, инвесторлардың қызығушылығы артады;
- Акция құнының артуы;
- Акция құнының номиналды бірлігіне тартылатын капитал көлемінің
артуы;
- Дивидендтер арқылы үнемдеу мүмкіндігі (акционерлер курс бағамының
өсуі арқылы пайда табады);
- Жедел тиімділіктің артуы жəне компания мен оның акционерлерінің
пайдалы жəне тұрақты дамуы үшін капиталды қолданудың тиімділігінің артуы;
- Компания мен мемлекеттің беделі артады.
Осылайша, Ұжымдық басқару сияқты аздаған тақырыптар қазіргі таңда
бизнес үшін де өте маңызды.
Көптеген оқиғалар мен дау-дамай, бірігулер мен рейдерлік, қаржы
дағдарысы, бұл тақырыптың оның ішінде Қазақстанда да маңыздылығын
арттырады. Бұл оқиғалар мүдделі тұлғалар (акционерлер, қызметкерлер,
қоғам), корпоративті менеджерлер, директорлар немесе мемлекеттік ресми
тұлғалардың құқықтарының бұзылуы салдарынан компаниялардың зардап шеккенін
көрсетеді. Ұлттық бизнес-қауымдастықтар жəне корпоративті менеджерлер
капиталға қол жеткізу мен компанияның өсуі үшін ұжымдық басқарудың
маңыздылығын түсіне бастады.
Сыбайлас жемқорлық пен нашар менеджементтің кесірінен туған қаржы
дағдарысы капитал алуды қиындата түсті. Инвесторлар өздерінің капиталдарын
қорғау қажеттілігін жете түсінді. Олар əртүрлі компаниялардың инвестициялық
потенциялдарын қаржылық есептің тазалығы, анықтығы, айқындылығы жəне
нақтылығынан инвестициялауға дейін бірдей стандарттар бойынша салыстыру
мүмкіндіктеріне ие болғысы келеді. Бұл əсіресе, халықаралық инвестицияларды
тарту үшін маңызды. Ұжымдық басқару компаниялар іштей басқарылатын жəне
компанияның орналасқан жерінен мыңдаған шақырым жерде болуы мүмкін
акционерлердің мүдделерін қорғау мақсатында директорлар кеңесі арқылы
бақыланатын ойын ережелерінің жиынтығы болып табылады.
Дегенмен, тек шетелдік инвесторлар ғана компанияның қалай қызмет
ететінін көзімен көргісі жəне түсінгісі келмейді. Жергілікті инвесторлар
мұндай ақпаратқа оңай қол жеткізе алса да, олар өздері инвестиция құйған
компанияларда бірлесіп басқару жақсы жолға қойылғанын қалайды. Қаржы
дағдарысы қазақстандық компанияларға мүмкіндігінше инвестиция тарту
қажеттілігін алып келді. Алайда капиталдың халықаралық нарығы жабылды.
Капитал алу мен қарыз алу ішкі нарықта мүмкін. Қазіргі кезде компанияларды
қаржыландырудың ішкі көздерін іздеуді бастау мүмкіндігі тым жоғары. Алайда
Қазақстанда қор нарығы дамымаған.
Оның мүмкін себебінің бірі-потенциалды миноритарлық акционерлердің
өздерінің инвестициялары сақталып, көбейетіндігіне, олардың құқықтарының
бұзылмайтынына сенімсіздігі. Осыған байланысты, ұжымдық басқарудың күн
тəртібіне қойылуы жəне потенциалды ішкі инвесторлардың сенімін қалыптастыру
өзекті мəселе бола түседі. Əрине, инвесторлар ұжымдық басқарудың нақты,
айқын, саналы стандарттары бар компанияларды іздей бастайды.
Ұжымдық басқару компаниялар мен экономикаға инвестицияларды бірнеше
жолдармен тартуға көмектеседі. Біріншіден, айқындылық арқылы корпоративті
трансакцияларда, бухгалтерлік есепте жəне аудит процедураларында бірлесіп
басқару сыбайлас жемқорлық үшін қаржы алу мүмкіндігін жояды. Екіншіден,
ұжымдық басқару рəсімдері компанияларға нəтижелерге негізделген нақты
стратегияны жəне менеджерлерді марапаттау жүйесін құруға көмектесу арқылы
компанияны басқаруды жақсартады. Үшіншіден, зерттеулер миноритарлық
акционерлер жақсы қорғалған елдерде ірі жəне анағұрлым өтімді капитал
нарығы болатынын көрсетті.
1.2 Корпоративті басқару жүйесін реформалау саласындағы CIPE
стратегиясы
CIPE жекеменшік сектор корпоративтік басқару жүйесін реформалауды
өткізудің барлық деңгейінде жетекші рөл атқаруы тиіс деп санайды. өйткені
көп жағдайда мемлекеттегі заманауи саяси-экономикалық жағдаймен
анықталғандықтан əртүрлі. Оған қоса, бірлесіп басқарудың жүйесін дайындау
кезінде ұлттық заңдар мен бірлесіп басқару принциптерінің оңтайлы
сəйкестігін қамтамасыз ету қажет.
Төрт кезеңді CIPE жоспары ұжымдық басқарудың реформа стратегияларын
дайындауда бағдар болады. Жоспар əрекеттердің белгілі жүйелігін
қарастыратынына қарамастан, ең соңында артықшылықтар нақты саладағы жəне
тұтас алғанда мемлекеттегі жағдайға байланысты анықталуы керек.
Кесте 1 Корпоративті басқару жүйесін реформалау саласындағы CIPE
стратегиясы
1. Бастапқы баға 2.Ақпараттық-түсініктеме жұмыстары
- Корпоративті басқарудың - Мүдделі топтарды анықтау.
сəтсіздігіне, мəселелеріне жəне - Компания басшылары, саясаткерлер
келешегіне баға беру. жəне тұтас алғанда қоғам алдындағы
- Елдегі стандарттарды заманауи мəселені кеңірек жариялау.
халықаралық тəжірибемен салыстыру. - Реформа өткізуге қоғамның
- ОЭСР принциптерін орындардағы шын қызығушылығын арттыру.
мəніндегі жағдаймен салыстыру.
3. Корпоративті басқару механизмдерін 4. Ықтималдылықты бақылау жəне
дайындау мен енгізу. қадағалауды арттыру.
- Ұжымдық басқару мен оныңішкі Менеджерлер жəне
бақылауының ережелерін құру. кəсіпорындиректорларын оқыту жəне
- Акционерлерді бірлестік мəселелерді аттестациялау.
шешуде белсенді қатысуға тарту. - Директорлар институтын құру.
- Нормативті-құқықтық жəне бақылау - Инвесторларға көмек ретінде ұжымдық
базасын жетілдіру. басқарудың рейтінгтік бағалау жүйесін
- Ұжымдық басқару сұрақтары бойынша құру.
(желілік) реттеу органдарының, - Қаржы делдалдарын оқыту.
компания, жекеменшік ұйымдар, - Əртүрлі нормативті-құқықтық жəне
азаматтық қоғамның басқа топтарынының бақылау формаларын дамыту.
жетекшілерінің, тұрақты өзара
əрекеттілігін ретке келтіру.
Ескерту-24. Ковалев В.В. Практикум по анализу и финансовому менеджменту.
-Москва, Финансы и статистика, 2006.
Саясаткерлер, кəсіпорын жетекшілері жəне көпшілік арасында бірлесіп
басқару жүйесі компания жұмысын жетілдірудің жəне нарықтық демократияның
дамуының жоғарғы қарқынын қамтамасыз етудің қажетті құралы деген түсінік
артып келеді. Даму үстіндегі нарықтық экономикалы елдерде басқару
реформасынан ықтимал ұтымдылық орасан зор. Жақсы дамыған ұйымдастырушылық
құрылымы бар сенімді нарықтарды құру жəне кез-келген, түрлі компанияларда
корпоративтік басқару принциптерін енгізу инвестиция, сауда жəне іскерлік
қызметтердің одан əрі қарай өсуіне ынталандырады.
Ұжымдық басқару институционалдық базаны (құқықтық нормаларды, нарықтық
құрылымдарды, жеке меншіктің құқықтары), коммерциялық қызметтің дұрыс
тəжірибесін, сонымен қатар нарық қысымы мен мемлекеттік бақылау сияқты
сыртқы факторларын талап ететін бірыңғай жүйе ретінде танылып отыр.
Корпоративтік басқару саласындағы мамандар үшін де, жекеменшік салада жұмыс
істейтін кəсіби мамандар үшін де басқарудың осындай реформасы экономикалық
жəне демократиялық институттардың даму мен жетілдіру стратегиясының басты
бөлігі ретінде қажет.
CIPE туралы қысқаша мəлімет.
Халықаралық жеке кəсіпкерлік орталығы (Center for International
Private Enterprise (CIPE)) бүкіл əлемде жеке кəсіпкерлік пен нарықтық
реформаларды дамыту арқылы демократияның нығаюына ықпал етуде. CIPE АҚШ
Сауда палатасының коммерциялық емес филиалы жəне демократияны қолдаудың
ұлттық қорының төрт негізгі институттарының бірі болып табылады.
1983 жылдан бері CIPE іскерлік қауымдастықтың көшбасшылары, азаматтық
институттарды құру аясында заң органдарының жəне бұқаралық ақпарат
құралдары өкілдерімен қызмет етеді, оларсыз демократиялық қауымның өмір
сүруі мүмкін емес. CIPE негізгі бағдарламаларына сыбайлас жемқорлықпен
күрес, кəсіпкерлер, бизнес-қауымдастықтың құқықтарын қорғау жəне насихаттау
тəсілдері, корпоративтік басқару, демократиялық басқару принциптері,
ақпаратқа қолжетімділікті қамтамасыз ету, көлеңкелі сектор мəселелері жəне
меншіктік құқықтар, сонымен қатар əйелдердің, балалардың жəне жастардың
құқықтарын қорғау енеді.
CIPE бағдарламалары Демократияны қолдаудың ұлттық қоры, Халықаралық
даму бойынша АҚШ агенттігі (ЮСАИД) жəне Таяу Шығыс серіктестік бастамасы
арқылы қаржыландырылады.
CIPE туралы қосымша ақпаратты ұйымның сайтынан мына мекен-жай бойынша
алуға болады http:www.cipe.org.
1.3 Корпоративті қаржылық талдаудың маңызы, түрлері, қағидалары және
тәсілдері
Нарықтық қатынастары жағдайында ксіпорынның қаржылық жағдайын
талдаудың маңызы өте зор. Бұл кәсіпорындардың тәуелсіздікке ие болуымен,
сондай-ақ олардың меншік иелері, жұмысшылар, коммерциялық серіктестер және
де басқа контрагенттер алдында өзінің өндірістік - кәсіпкерлік қызметінің
нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуымен байланысты.
Кәсіпорынның қаржы жағдайы әлсіз және өмір сүру қабілеті жоқ
кәсіпорындарға аяусыз қарайтын бәсекелі нарықтық экономика жағдайындағы
кәсіпорынның сенімді болуын, тұрақтылығын және келешегі барлығын
куәландыруы тиіс.
Кәсіпорынның қаржы жағдайы осы кәсіпорынның белгілі бір кезеңдегі
қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізуі
мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақтылы өтеуі үшін қаржы ресурстарымен
қамтамасыз етілуін көрсетеді.
Осылайша, қаржылық жағдай кәсіпорынның бәсекелестік қабілетін және
оның іскерлік қарым-қатынастағы потенциалын анықтайды, кәсіпорынның өзінің
және оның серіктестерінің қаржылық және басқа қатынастар тұрғысындағы
экономикалық қызығушылықтары қаншалықты дәрежеде кепілдендірілгенін
бағалайды. Кәсіпорынның қаржылық жағдайының объективті дұрыс бағасын алудың
ең жақсы тәсілі, бұл-талдау, ол кәсіпорынның даму бағытын бақылауға, оның
шаруашылық қызметіне кешенді түрде баға біреуге мүмкіндік береді және
сондай жолмен басқарушылық шешімдерді өңдеумен кәсіпорынның өзінің
өндірістік кәсіпкерлік қызметі арасында байланыстырушы қызметін атқарады.
Қаржылық жағдайды талдау кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдаудың
қорытындылаушы кезеңі болып табылады. Және ол 3 сатыны қамтиды: жабдықтау,
өндіріс және өткізу; бұлардың жиынтығы коммерциялық, өндірістік және
қаржылық қызметті құрайды. Кәсіпорынның қаржылық қызметі - бұл оның осы
қызмет нәтижесінде меншікті және тартылған капиталдың көлемі мен құрамына
өзгеріс әкелетін қызметі болып табылады. Ол қаржы ресурстарының жүйелі
түрде түсуі мен тиімді пайдаланылуына, есеп және несие тәртібіне сақтауға,
меншікті және қарыз қаражаттарының арасындағы арақатынастың
рационалдылығына, сондай-ақ кәсіпорынның тиімді қызмет етуі мақсатында
қаржылық тұрақтылыққа қол жеткізуге бағытталуы тиіс. Кәсіпорын қызметінің
қаржылық, өндірістік және коммерциялық жақтары арасында тығыз байланыс пен
өзара тәуелділік бар. Осылайша қаржылық қызметінің жетістігі, көбінесе оның
өндірістік-сату көрсеткіштерімен анықталады. Кәсіпорынның өзі алатын
төлемдерді және ақша қаражаттарын алуы оның өнімді сатуына, алдын ала
қарастырылған сұрыпталымды ұстап тұруына, өнім сапасының қажетті деңгейге
сәйкестігіне және оны бір қалыпты өндіруге және төлеуге байланысты болады.
Қаржылық жағдайды талдауды қаржылық тұрақтылықтан бастаған жөн және
оған мыналар жатады:
– кәсіпорын активтерінің құрылымдық және құрамдық динамикасын
талдау;
– кәсіпорын активтерінің қалыптасу көздерінің құрамдық және
құрылымдық динамикасын талдау;
– кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының абсолюттік және
салыстырмалы көрсеткіштерінің талдау;
– баланс өтімділігін талдау;
– кәсіпорынның төлем қабілеттілігін және несие қабілеттілігін
талдау.
Нарық жағдайында қаржылық жоспарлау кәсіпорынға оның қызметі жөнінде
көптеген параматрлерді сырттан бекітетін орталықтандырылған әкімшілік
сипатты жояды. Ол, ең алдымен бәсекелестік нәтижесінде қарқынды өзгеріп
отыратын нарықтық коньюнктура жағдайында өзінің хал-жағдайын нығайтуға
ұмтылатын кәсіпорынның шаруашылық әрекетінің икемді стратегиясы мен
тактикасына жасауға қызмет етеді. Қаржылық қызметте нормативтерді пайдалану
кәсіпорынның өз еркінде, сондықтан нормативтер туралы ақпараттар,
коммерциялық құпияға айналады. Жоспарланған нормативтерден ауытқуды талдау,
кәсіпорынның ішкі талдауының құрамдас бөлігі болып табылады. Бухгалтерлік
есеп беруге негізделген қаржылық жағдайды талдау, сыртқы талдау сипатына ие
болады, яғни бұл кәсіпорынның қызметі туралы ақпараттардың шектеулі
бөлігінен тұратын есеп мәліметтері негізінде осы кәсіпорынның мүдделі
контрагенттерінің – меншік иесі немесе мемлекеттік органдардың берілген
кәсіпорынның шегінде жүргізетін талдауы. Қаржылық жағдайды ішкі талдау
әдістемесі, әрбір кәсіпорын үшін тек потенциалды әріптестерін бағалау
мақсатында ғана емес, сонымен қатар қаржылық есепті сыртқы
пайдаланушылардың көзқарасы тұрғысынан алғандағы өзін-өзі бағалау үшін де
қажет.
Тереңдетіліп нақтыланған талдау экспресс-талдаудың бөлек тәртібін
кеңейтеді, толықтырады және дәлелдейді. Оның мақсаты – шаруашылық
субъектісінің қаржы жағдайы туралы, оның өткен есепті кезеңдегі қызметінің
нәтижесі, сондай-ақ кәсіпорынның болашақтағы даму мүмкіндіктеріне соңғы
толық баға беру болып табылады. Осыған байланысты нақтылау дәрежесі
аудитордың өзінің ықыласына байланысты.
Қорыта айтқанда, кәсіпорынның қаржы жағдайын талдауда аудиторлық түрлі
әдістер мен тәсілдерді қолдануға еркі бар. Оларды ұтымды пайдаланып, осы
талдауды жүргізудің дәйектілігіне байланысты дұрыс әдісті таңдай отырып,
аудитор қаржылық жағдайға терең, жан-жақты әрі кешенді талдау жүргізе
алады, сондай-ақ объективті және анық баға береді, қаржылық тұрақтылықтың
нығаюы мен кәсіпорынның табыстылығының өсуі жөнінде ұсыныстар дайындайды.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі қаржылық
есеп беру болып табылады.
ҚР Президентінің 2007жылғы 28 ақпандағы № 234-2 Қаржылық есеп беру
мен бухгалтерлік есеп туралы заң күші бар Жарлығына сәйкес қаржылық есеп
беруге мыналар жатады:
1) бухгалтерлік баланс;
2) пайда мен зияндар туралы есептілік;
3) ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есептілік;
4) меншікті капиталдың өзгерістер туралы есептілік.
Онда сонымен қатар түсіндірме хат болады, сондай-ақ қаржылық есап
беруге негізделген немесе қаржылық есептен алынған материалдармен
толықтырылуы мүмкін және бұл материалдар солармен бірге оқылады. Түсіндірме
хатта, берілген субъектінің есеп және есеп берудің қандай саясатын ұстап
отырғандығы және қаржылық есепті пайдаланушылардың талаптарына сай басқа да
ақпараттар жазылуы тиіс. Мысалы, оған субъектіге әсер етуші тәуекел мен
белгісіздік туралы түсініктерді жазуға болады. Нарықтағы географиялық
сегменттер, сомалық ерекшеліктер, қызмет түрлері туралы ақпараттар, баға
өзгерісінің әсері туралы мәлімдемелер және басқалары қосымша ақпарат
ретінде қарастырылады.
Субъектілерге қаржылық есепті бухгалтерлік есеп стандартында
анықталған жеңілдетілген түрде толтырып, көрсетуге рұқсат етіледі. Бұл егер
де төмендегі көрсетілген 3 шарттың кез келген екеуі орындалғанда ғана
(соңғы 2 қаржылық жыл үшін) маңызға ие болады:
1) зейнетақыны, жәрдем ақша және басқа әлеуметтік төлемдерді есептеу,
сондай-ақ айыппұл санкцияларын, салық және басқа ҚР төлемдерін салу үшін
жылдық табыс ҚР заңымен көрсетілген 10000 есе есептік көрсеткіштен
аспайды;
2) қаржылық жыл бойы қызметкерлердің орташа саны 50-ден аспайды;
3) активтердің жалпы құны 60000 еселік есептік көрсеткіштен аспайды.
Қазіргі кезде бізде қолданылып жүрген отандық қаржылық есеп негізі
шамалары бойынша халықаралық есеп стандартының талаптарына сай келеді,
себебі ҚР-да соңғы жылдары бухгалтерлік есепті халықаралық тәжірибеге
бейімдей отырып реформалау процесі белсенді жүргізіледі, ол біріншіден,
негізін құраушы нарықтық қатынастар болып табылатын жаңа экономикалық
жүйенің қалыптасуымен, екіншіден, біздің еліміздің әлемдік экономикалық
кеңістікке кіруімен байланысты.
Нарықтық экономика жағдайында қаржылық есеп шаруашылық субъектілерінің
қызметі жөнінде қаржылық ақпараттардың жүйелендірілген бірден-бір көзіне,
әр түрлі ұйымдық-құқықтық нысандардағы шаруашылық субъектілерінің өзара
негізгі байланысына және басқару шешімдерін қабылдауға қажетті аналитикалық
есептердің ақпараттық базасына айналады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдауда негізгі ақпарат көзі қызметін
бухгалтерлік баланс атқарады.
Баланс-есепті жылдың басындағы және соңындағы кәсіпорынның қаржылық
жағдайын сипаттайды және маңызды қызметтер атқарады. Біріншіден, баланс
меншік иелерін шаруашылық субъектісінің мүліктік жағдайымен таныстырады.
Осы арқылы олар бұл субъекті нені иеленеді, материалдық құралдардың сандық
және сапалық қорлары қандай, кәсіпорын жақын арада үшінші жақ алдындағы өз
міндеттемелерін ақтай ала ма, соны білдіреді. Екіншіден, басшылар
кәсіпорынның басқа ұқсас кәсіпорындар жүйесіндегі өз орны, таңдап алынған
стратегиялық бағытының дұрыстығы туралы, ресурстарды пайдалану
тиімділігінің салыстырмалы сипаты және кәсіпорынды басқару бойынша әр түрлі
сұрақтарға шешімдер қабылдау туралы түсінік алады. Үшіншіден, баланстың
мазмұны, оны ішкі қолданушылары сияқты сыртқы қолданушыларға да пайдалануға
мүмкіндік береді.
Баланс көрсеткіштері кәсіпорынның капиталын орналастыру тиімділігін,
оның ағымдығы және алдағы кезеңдегі шаруашылық қызметке жетуі, қарыз
көздерінің көлемі мен құрылымын, сондай-ақ оларды ынталандыру тиімділігін
бағалауға мүмкіндік береді. Осылайша, бухгалтерлік балансты талдау үшін
және кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалауда ақпараттың ең қажетті түрі
болып табылады.
Бухгалтерлік баланс екі бөліктен: актив және пассивтен тұратын кесте
түрінде құрылып келеді. Активтер, баланс кәсіпорынның есепті кезеңде
бақылап, таратып отыратын мүмкіндік және қарыздық құқық құны ретінде
көрсетіледі. Пассивтер кәсіпорынның заемдар мен кредиторлық қарыздар
бойынша міндеттемелері болып табылады, оларды өтеу мүлік құнының немесе
келіп түсетін табыстың төмендеуіне әкеліп соқтырады. Мүліктің түрлері және
олардың қалыптасу көздері сапалық біркелкі белгілері бойынша
топтастырылады. Осының нәтижесінде баланстың активі мен пассиві мүлік және
оның қалыптасу көздерінің біркелкі экономикалық топтарының аз ғана санынан
құралады, ал оның ішінде әр топ өз алдына жеке-жеке элементтер мен
қортындыланған көрсеткіштерден тұрады. Актив пен пассивтегі бұндай жеке
элементтер мен қорытындырылған көрсеткіштер баланс баптары деп аталады.
Қаржылық жағдайда талдау барысында тек бухгалтерлік баланс
мәліметтеріне ғана сүйенуге болмайды. Бұндай тәсіл біршама қарапайымдау,
себебі бухгалтерлік баланс кемшілік пен шек қоюшылықтан ада емес, олардың
ең маңыздылары келесілер болып табылады:
1. Баланс табиғаты жағынан тарихи сипатта болады. Баланста келтірілген
мәліметтер оны құрған кезеңдегі шаруашылық қызметінің нәтижесін көрсетеді.
Бұл жағдайда баланс ақпараттары ретроспективалық және перспективалық талдау
мақсаттары үшін қолданылуы мүмкін.
2. Баланс кәсіпорын қаржысында және міндеттемелерінде статус-квоны
сипаттайды, яғни пайдаланылып жүрген есеп саясатына сай осы кезеңде
кәсіпорын жалпы қандай жағдайда тұр деген сұраққа жауап береді, бірақ бұл
жағдайға ненің нәтижесінде жеткеніне жауап бермейді. Бұл сұраққа жауап беру
үшін, тек қосымша мәліметтер ғана емес, сонымен қатар есеп және есеп беруде
көрсетілмейтін көптеген факторлардың талдануы қажет (мысалы, ғылыми-
техникалық прогресс, контрагенттегі қаржылық қиындықтар және басқалар).
3. Баланста салыстырмалы шаруашылық аралық талдау жүргізу үшін қажетті
база жоқ. Ол кеңістіктік және уақыттық салыстырулармен қамтамасыз етпейді.
Сондықтан оның талдауы динамикада жүргізілуі тиіс және мүмкіндігінше
көрсеткіштерге, олардың орташа салық және орташа прогрессивтік
маңыздылығына шолу жасаумен толықтырылуы тиіс. Осындай мақсатпен ұқсас
кәсіпорындар тобы бойынша негізгі есептік көрсеткіштерді ашық жариялау
қажет. Бұл қажетті орташа көрсеткіштерді есептеп шығаруға мүмкіндік береді.
4. Баланста кәсіпорынның қаражаттарының айналымы туралы мәлімет жоқ.
Баланстың сол немесе басқа бабы бойынша соманың аз немесе көптігі туралы
қортындыны баланстың көрсеткіштерін айналымының сәйкес сомаларымен
салыстырғаннан кейін ғана жасауға болады.
5. Баланс есептік кезеңнің басы мен соңындағы мезгілдік мәліметтердің
жиынтығы болып табылады, яғни онда осы балансты толтыру кезіндегі
шаруашылық операцияларының жиынтығы жазылып отырады. Ол кәсіпорынның есепті
кезең ішіндегі мүмкіндік жағдайын көрсетпейді. Бұл ең алдымен баланстың
динамикалық баптарына қатысты, олар материалдар, дайын өнім,
тауарлар, дебиторлық борыш және басқалар. Мысалы, жыл соңында қолда бір
өнім қорларының үлес салмағының көп болуы мен дебиторлық борыштың
айтарлықтай үлесі, мұндай жағдай жыл бойы осылай болды дегенді білдірмейді.
6. Баланста кәсіпорынның активтерін сатып алуда тарихи бағаны қолдану
принципі жүргізіледі, ол мүліктің жалпы алғанда нақты бағасын едәуір
дәрежеде бұрмалайды. Баланстың жеке баптарына инфляциялық факторлар мен
нарық коньюктурасының өзгерісі едәуір бұрмалаушылық әсерін тигізуі мүмкін.
Инфляция, кәсіпорын пайдаланатын шикізат пен жабдықтарға бағаның өсуі және
негізгі құралдарды жаңарту дәрежесінің төмен жағдайында көптеген баланс
баптары функционалдық қызметі жағынан бірдей, бірақ есеп объектілерінің
құны жағынан әр түрлі жиынтықты көрсетеді. Бұл әр түрлі есеп мерзімдерінде
есептелген баланстың аттас көрсеткіштерінің салыстырмалығының бұзылуына
әкеліп соқтырады. Әрине, ол сондай-ақ кәсіпорын қызметінің нәтижесін, оның
шаруашылық қаражаттарының бағасын (гудвилл) едәуір бұрмалайды. Бұл
кедергі баланс валютасының кәсіпорын бағасының дәл құның көрсетпейтігінің
дәлелдейді. Баланс жиыны кәсіпорын активтері мен оны жабу көздерінің
есептік бағасын ғана көрсетеді, ал осы кезде бұл активтердің нарықтық
бағасы мүлдем басқаша болуы мүмкін және берілген активтін пайдалану мерзімі
мен оның баланста көрсетілуі қаншалықта ұзақ болса, есептік баға мен
ағымдағы нарықтық баға арасындағы айырмашылық соншалықты көп болады.
7. Баланс және қаржылық есеп берудің басқа да нысандары шаруашылық
субъектісі қызметінің барлық жақтарын толығымен көрсетпейді. Кәсіпорынның
қаржылық жағдайы мен оның өзгеру преспективасы тек қаржылық сипаттағы
факторларың ғана емес, сонымен қатар көптеген құндық бағасы жоқ
факторлардың да ықпалында болады. Олардың қатарында: мүмкін болатын саяси
және жалпы экономикалық өзгерістер, саланы және кәсіпорынды басқарудың
ұйымдастырушылық құрылымын қайта құру, меншік түрінің алмасуы, қызметкердің
кәсіби және жалпы білімдік дайындығы және тағы басқалар.Сондықтан қаржылық
есеп беруді соның ішінде бухгалтерлік балансты талдау кешенді экономикалық
талдаудың тек бір ғана бөлімі болып табылады.
Осы шектеулерге қарамастан, бухгалтерлік баланс кәсіпорынның қаржылық
жағдайын талдауды ақпараттық қамтамасыз етудің бірден-бір басты көзі болып
табылады, ал оны оқу осы талдаудың алғашқы сатысы болып табылады.
Алайда кәсіпорынның қаржылық жағдайына талдау жүргізгенде баланс
көрсеткіштермен қатар қаржылық есеп берудің басқа да нысандарының
көрсеткіштерің қолдану қажет, әсіресе кәсіпорынның өзінің қызметін жүргізу
үшін жұмсалған барлық шығындар сомасымен салыстырудан тұратын қаржы-
шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есепті қолдану керек, оның баланстан
айырмашылығы ол кәсіпорынның мезеттік суреті және қатып қалған қаржылық
жағдайы емес, ол капитал қозғалысы, себепті кезеңдегі субъектінің қаржылық
нәтижесі болып табылады. Сондықтан кәсіпорынның балансына қарағанда, бұл
құжат тандаушы адам үшін анағұрлым маңызды және ақпараттық болып табылады.
Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын
талдаудың маңызы өте зор. Бұл кәсіпорындардың тәуелсіздікке ие болуымен,
сондай-ақ олардың меншік иелері, жұмысшылар, коммерциялық серіктестер және
де басқа контрагенттер алдында өзінің өндірістік-кәсіпкерлік қызметінің
нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуымен байланысты. Кәсіпорының
қаржылық жағдайын талдау жөніндегі сұрақтарды қарастырмас бұрын, қаржылық
жағдай дегеніміз немесе қаржылық жай-күй дегеніміз не, соны анықтап
алған жөн. Қаржылық жағдай – бұл қаржы ресурстарының қолда барын,
үлестіріліп таратылуы және пайдалануын сипаттайтын көрсеткіштер жиынтығы.
Шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайы – бұл оның қаржы бәсекелестік
қабілеттілігінің сипаттамасын (яғни төлем қабілеттілігі, несие
қабілеттілігі) қаржы ресурстары мен капиталды пайдалану, мемлекет алдында
және басқа да шаруашылық субъектілерінің алдында өз міндеттемелерін
орындау. Шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайын талдаудың келесі
түрлерін жүргізеді: табыстылық пен рентабельділік; қаржылық тұрақтылық;
несие қабілеттілігі; капиталды пайдалану; валюталық өзін-өзі өтеу
Жоғарыда берілген анықтамалар қарастырылып отырған ұғым мәнін
жеткілікті дәрежеде ашпайды, бірақ олардың әрқайсысында бұл ұғымды дәлірек
анықтауға мүмкіндік беретін ұғымды тұжырымдар бар. Бірқатар түрлі
әдістермен есептелетін біріңғай көрсеткіштерге қарағанда (мысалы, еңбек
өнімділігі, қор қайтарымдылығы, өзіндік құн, жалпы табыс, тиімділік)
қаржылық жағдай түрлі көрсеткіштерді есептеу нәтижесінде және олардың жалпы
бағалауға тигізетін әсерін зерттеу негізінде анықталатыны анық. Қорыта
келе, кәсіпорының қаржы жағдайы әлсіз және өмір сүру қабілеті жоқ
кәсіпорындарға аяусыз қарайтын бәсекелі нарықтық экономика жағдайындағы
кәсіпорынның сенімді болуын, тұрақтылығын және келешегі барлығын
куәландыруы тиіс.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық жағдайына көптеген факторлар әсер
етеді, оларды В.М. Радионова және М.А. Федотова келесідей түрлерге
жіктейді:
1) пайда болу орнына байланысты – ішкі және сыртқы;
2) нәтижесінің маңыздылығына байланысты – негізгі және негізгі емес;
3) құрылысы бойынша – қарапайым және күрделі;
4) әрекет ету уақыты бойынша – тұрақты және уақытша.
Ішкі факторлар кәсіпорының өзінің жұмысын ұйымдастыруға байланысты
болады, ал сыртқы факторлар кәсіпорын еркіне бағынышты емес.
Негізгі ішкі факторларды қарастырайық. Кәсіпорынның тұрақтылығы ең
бірінші өндіріс шығындарымен үздіксіз байланысқан өндірілген өнім мен
көрсетілген қызметтің құрамы мен құрылымына тәуелді. Сондай-ақ, тұрақты
және айнымалы шығындар арасындағы қатынас маңызды болып табылады.
Қаржылық тұрақтылықтың ішкі, маңызды факторларының бірі – бұл қаржы
ресурстарының құрамы мен құрылымы, оларды басқару стратегиясы мен
тактикасының дұрыс таңдалып алынуы. Кәсіпорынның өз қаржы ресурсы, соның
ішінде таза табысы қаншалықты көп болса, соншалықты ол өзін жайлы сезіне
алады.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына қарыздық капиталдар нарығындағы
қосымша жұмылдырушы (мобилизацияланушы) қаражаттар үлкен әсерін тигізеді.
Кәсіпорын ақша қаражаттарын қаншалықты көп тартатын болса, оның қаржылық
мүмкіндіктері де соншалықты жоғары болады, алайда, сонымен бірге қаржылық
тәуекелділік те өседі – яғни кәсіпорын өз кредиторларымен уақытында
есептесе ала ма, жоқ па? – деген қауіп туады.
Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, кәсіпорынның қаржылық
тұрақтылығына әсер ететін мынадай ішкі факторларды атап көрсетуге болады:
– кәсіпорынның салалық топқа жатуы;
– шығарылатын өнімнің (жұмыс, қызмет) құрылымы және оның жалпы
төлем қабілеттілігі бар сұраныстағы үлесі;
– төленген жарғылық капиталдың мөлшері;
– шығындардың көлемі, олардың ақшалай табыспен салыстырғандағы
динамикасы;
– қорлар мен резервтерді, олардың құрамы мен құрылымын қоса
алғандағы мүлік пен қаржы ресурстарының жағдайы;
– кәсіпорындарды басқару тиімділігі.
Кәсіпорынның тұрақты қаржылық жағдайын қалыптастыруда оның өз
контрагенттерімен (салық органдары, банктер, жабдықтаушылар, сатып
алушылар, акционерлер және тағы басқалар) өзара қарым-қатынасы үлкен әсер
етеді. Сондықтан да серіктестермен реттелген іскерлік қатынаста болу –
жақсы қаржылық жағдайдын бірден-бір шарты болып табылады. Әрине,
акционерлер өз жинақ қорларын тұрақты тиімділікке ие және дивиденттерді
ұқыпты төлейтін қаржылық тұрақты кәсіпорындарға салады. Инвестициялық
таратымдылығы болуы үшін, тек бүгінгі күні ғана емес, болашақта да
кәсіпорынның қаржылық жағдайы көршісіне қарағанда жақсы болуы тиіс.
Осылайша, қаржылық жағдай кәсіпорынның бәсекелестік қабілетін және
оның іскерлік қарым-қатынастағы потенциалын анықтайды, кәсіпорынның өзінің
және оның серіктестерінің қаржылық және басқа қатынастар тұрғысындағы
экономикалық қызығушылықтары қаншалықты дәрежеде кепілдендірілгенін
бағалайды. Кәсіпорынның қаржылық жағдайының объективті дұрыс бағасын алудың
ең жақсы тәсілі, бұл – талдау, ол кәсіпорынның даму бағытын бақылауға, оның
шаруашылық қызметіне кешенді түрде баға біреуге мүмкіндік береді және
сондай жолмен басқарушылық шешімдерді өңдеумен кәсіпорынның өзінің
өндірістік кәсіпкерлік қызметі арасында байланыстырушы қызметін атқарады.
Қаржылық жағдайды талдау кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдаудың
қорытындылаушы кезеңі болып табылады. Және ол 3 сатыны қамтиды: жабдықтау,
өндіріс және өткізу; бұлардың жиынтығы коммерциялық, өндірістік және
қаржылық қызметті құрайды. Кәсіпорынның қаржылық қызметі – бұл оның осы
қызмет нәтижесінде меншікті және тартылған капиталдың көлемі мен құрамына
өзгеріс әкелетін қызметі болып табылады. Ол қаржы ресурстарының жүйелі
түрде түсуі мен тиімді пайдаланылуына, есеп және несие тәртібіне сақтауға,
меншікті және қарыз қаражаттарының арасындағы арақатынастың
рационалдылығына, сондай-ақ кәсіпорынның тиімді қызмет етуі мақсатында
қаржылық тұрақтылыққа қол жеткізуге бағытталуы тиіс. Кәсіпорын қызметінің
қаржылық, өндірістік және коммерциялық жақтары арасында тығыз байланыс пен
өзара тәуелділік бар. Осылайша қаржылық қызметінің жетістігі, көбінесе оның
өндірістік-сату көрсеткіштерімен анықталады. Кәсіпорынның өзі алатын
төлемдерді және ақша қаражаттарын алуы оның өнімді сатуына, алдын ала
қарастырылған сұрыпталымды ұстап тұруына, өнім сапасының қажетті деңгейге
сәйкестігіне және оны бір қалыпты өндіруге және төлеуге байланысты болады.
Біздің ойымызша, қаржылық жағдайды талдауды қаржылық тұрақтылықтан
бастаған жөн және оған мыналар жатады:
– кәсіпорын активтерінің құрылымдық және құрамдық динамикасын
талдау;
– кәсіпорын активтерінің қалыптасу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1 Корпоративті басқарудағы қаржылық талдаудың маңызы, түрлері мен
қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1 Корпоративті басқарудың мәні мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Корпоративті басқару жүйесін реформалау саласындағы CIPE
стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.3 Корпоративті қаржылық талдаудың маңызы, түрлері, қағидалары және
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2 Қазпошта АҚ-ң қызметінің қаржылық жағдайын талдау ... ... ... 27
2.1 Қазпошта АҚ-ң жалпы сипаттамасы мен ұйымдастыру құрылымы27
2.2 Балансты талдаудың негізгі
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.3 Баластың активінің көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...38
2.4 Капиталды және міндеттемелерді
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..46
3 Кәсіпорынның қаржылық қызметін жақсарту жолдары ... ... ... ... ..54
3.1 Қазақстан Республикасындағы кәсіпорындардың қаржылық инвестициялық
қызметін жақсарту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
3.2 Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы мен іскерлік белсенділігін
арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .68
Кіріспе
Нарықтық экономика қатысушылардың барлығынан ой жүйесі мен өзгеше іс-
әрекетті талап етеді. Ол зауыт қоймалары мен ашық алаңдарда, материалдар
мен шикізаттың қисапсыз қорларының көгеріп, тот басып жатуына, яғни
миллиондаған теңгенің доғарылып, бекерге ысырап болуына жол бере алмайды.
Кәсіпорын мүлкіне салынған әрбір теңге жаңа табыс әкелу үшін осы
қорларды қозғалысқа келтіреді. Жасанды көрсеткіш пен жоспар үшін жұмыс
істеу келмеске кетеді.
Қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық қатынастар кәсіпорындардың
шаруашылықты жүргізуші субъект ретінде құқық жағдайларын едәуір нығайтып,
олардың көптеген өндірістік және қаржылық мәселелерді өз бетінше шешуіне
мол мүмкіншілік ашты. Атап айтқанда, ішкі және сыртқы рынокта білікті
серікті таңдауға қол жетті, өйткені болашақтағы бірлескен іс-әрекеттің
тиімділігі кө-бінесе осыған байланысты болады. Кәсіпорындар бұрынғыдай
жоғарғы жақтың жөн сілтеуімен емес, контрагенттерді (жабдықтаушы, сатып
алушы, мердігер, банк және т.б.) қазіргі кезде өз қалауы бойынша алады.
Олардың өздеріне іскер серіктерді қаншалықты дәл және қатесіз
тандауымен нарықтық қатынастар негізінде мүмкіндігінше тез және дұрыс
бағдар тауып, оны ұстануына қарай жұмыстарының тиімділігі әр түрлі болады.
Басқаша сөзбен айтқанда, шаруашылықты жүргізуші субъектілердің қызметінің
жетістіктері басқару деңгейіне, қабылданған шешімдердің объективтілігі,
нақтылығы, шұғылдығы мен ғылыми негізделуіне тікелей тәуелді. Үйлесімді
шешімдердің қабылдануы, материалдық, еңбек және қаржы ресурстарын тиімді
пайдаланып, еліміздің экономикалық өсуіне бағытталатыны белгілі.
Нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі мен жай-күйінің
орнықтылығының негізі оның қаржы тұрақтылығы болып табылады. Ол ақша
қаражатын еркін орын алмастыра отырып қолданып, тиімді пайдалану жолымен
өнімді өндіру мен сатудың үздіксіз процесін қамтамасыз ете алатын өзінің
қаржы ресурстары жағдайын көрсетеді.
Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын бағалау, объективті, ғылыми
негізделген үшін оның қаржылық жағдайын талдау қажет. Тек терең және ұқыпты
талдау негізінде ғана оның қызметін объективті бағалап, кәсіпорынның
қаржылық тұрақтылығын нығайту немесе жақсарту және оның іскерлік
белсеңділігін арттыруға бағытталған басқару шешімдерін қабылдау үшін,
басшылыққа нақты ұсыныстар беруге болады.
Отандық талдау әдебиеттерінде қаржылық талдау мәселесі аз зерттелген,
сондықтан оның прогрессивті әдістері әзірше бізде ойдағыдай қолданыс таба
алмай отыр. Ал бұл кәсіпорын қызметінің қаржылық нәтижесі мен экономика-лық
дамуына, ең ақырында еліміздің экономикалық өсуіне кері әсерін тигізеді
Бұл дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты – кәсіпорынның корпоративті
қаржылық талдау жүргізу және оны жетілдіру бойынша ұсыныстар әзірлеу болып
табылады.
Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерді анықтадым:
-қаржы менеджменті саласында алған білімімді қолдану;
-өндірістік практикада жинаған тәжірибемді пайдалану;
-қарастырылып отырған мәселе бойынша статистикалық және заңнамалық
материалдарды жинақтау және өңдеу;
-кәсіпорынның қызметіне корпоративті қаржылық талдау жасау;
-жүргізілген талдау нәтижелері бойынша жетіспеушіліктерді анықтау
және оларды жою жолдарын ұсыну.
Талдау объектісі ретінде Қазпошта АҚ-ң қызметі алынды.
Жұмыстың теориялық бөлімі қаржылық жағдайды талдаудың түсінігін ашуға
негізделген. Бұл бөлім өзіне қаржылық жағдайды талдаудың мақсаттары,
міндеттері және қажеттілігі, қаржылық талдаудың ақпараттық негізі, әдістері
мен тәсілдері туралы ақпараттарды кіріктіреді.
Жұмыстың тәжірибелік бөлігі Қазпошта АҚ-ң қаржылық жағдайын талдауға
және оның нәтижелері бойынша қорытынды жасауға, сонымен қатар кәсіпорынның
қаржылық жағдайын жақсарту бойынша іс-шаралар ұсынуға негізделген.
Жұмыстың теориялық базасы болып К.Ш. Дүйсенбаевтің, Э.Т. Төлегеновтың,
Ж.Г. Жұмағалиеваның, В.В.Ковалевтің, А.Д. Шереметтің, Г.В.Савицкаяның
еңбектері болып табылады.
1 Корпоративті басқарудағы қаржылық талдаудың маңызы, түрлері мен
қағидалары
1.1 Корпоративті басқарудың мәні мен маңызы
Корпоративті басқару объективтік, есепберушілік, жауапкершілік жəне
жариялылық сияқты демократиялық принциптердің негізі болып табылады. Ол
коммерциялық қызметтің қалыптасқан нормаларын ұстануды қамтамасыз етеді,
осылайша, демократиялық басшылықтың заңдылығы мен принциптерінің нығаюын
қамтамасыз етеді. Ұжымдық басқару сыбайлас жемқорлыққа қарсы күшті құрал
болғандықтан, жеке меншіктің құқықтары мен қоғамдық мүдделерді нақты
ажыратуға мүмкіндік береді, екі салада асыра пайдаланушылықтың алдын алады.
Ұжымдық басқару əдетте, жеке сектордың дамуымен байланыстырылады.
Алайда, сонымен қатар бұл мемлекеттік басқару институттарын күшейтуге
мүмкіндік беретін демократияның маңызды даму құралы.
Біріншіден, бизнес пен мемлекет арасындағы қатынастар реформаның
шешуші кілті, өйткені ұжымдық басқару формалды емес, туысқандық, бармақ
басты, көз қысты жасырын келіссөздердің алдын алады.
Екіншіден, ұжымдық басқару мемлекеттік кəсіпорындарда қолданылса,
қоғамдық ресурстарды ұқыпты түрде пайдалануға, сонымен қатар басқару
шешімдерін саяси емес, экономикалық мақсатта қабылдауға мəжбүрлейді.
Үшіншіден, ұжымдық басқару парақорлыққа тосқауыл қойып, сыбайлас
жемқорлықпен күресуге мүмкіндік береді.
Оған қоса, ұжымдық басқару өзін өтпелі кезеңдегі маңызды реформаларда
сыбайлас жемқорлықпен күресудің сəтті құралы ретінде көрсете білді, əсіресе
бұл жекешелендіруге қатысты, өйткені мемлекеттік меншікті жеке тұлғаларға
беріп, кейін жеке иелік ету құқығын беру айқын жағдайға көз жеткізуге
мүмкіндік берді.
Ақырында, ұжымдық басқарудың реформасы демократиялық негізде, əсіресе
институционалды деңгейде жүзеге асырылуда. Бұл аспект осы тарауда кеңінен
сипатталған, мұнда халықаралық жеке кəсіпкерлік орталығының (CIPE) əртүрлі
елдердегі бірлесіп басқару реформасы бойынша жұмысы туралы айтылады.
Жалпы жоспар бойынша, ұжымдық басқару жүйесінің жеткілікті түрде
дамымауы инвестиция тартуға қабілетсіздікті, банкротқа ұшырауға, құқықтың
ұзылуы жəне əлемнің түрлі елдері бетпе-бет келетін басқа да экономикалық
дамудың қиындықтарына əкеп соғады. Осыған байланысты көптеген мемлекеттер
ұжымдық басқарудың дамыған жүйесі жалпы экономикалық ахуалдың қажетті шарты
болып табылатынын мойындайды.
Компаниялар ұжымдық басқаруды бəсекелестік күресте оларға басымдылықты
қамтамасыз етуге қабілетті фактор ретінде қарастыра бастауда.
Дегенмен мəселенің қиындығы корпоративтік басқаруға деген теоретиялық
қызығушылықты тəжірибе жүзінде басқару əдісін жақсартуға қабілетті
болатындай өзгертуде болып тұр.
Корпоративті басқару кімге тиімді?
Басқарудың дамыған жүйесі бар компания тек корпоративтік инвесторлар
мен кредиторларға ғана емес, сонымен қатар, өзінің қызметкерлеріне,
клиенттеріне жəне тұтас алғанда қоғамға пайда əкеледі. Корпоративтік
басқарудың дамыған жүйесі ішкі жəне шетелдік инвестициялардың келуіне ықпал
ететін мықты экономикалық ахуалдың пайда болуына жаңа жұмыс орындарын
құруға жəне еліміздің тұрғындарының əл-ауқаты деңгейін көтеруге мүмкіндік
береді.
Компаниялар.
Басқарудың қалыптасқан жүйесі өнімділікті арттырады. Өздерінің
тəжірибелеріне тиімді басқарудың принциптерін енгізген компаниялар несие
бойынша пайыздардың төмендеуіне жəне көптеген жағдайларда ұзақ мерзімді
артықшылығы бар инвесторлық базаның кеңеюіне сенімді бола алады.
Басқарудың сапасы жалпы стратегияны құру, бірігу мен қосып алу туралы
ойланып істелген, экономикалық негізделген шешімдерді қабылдау, еңбек ақыны
жұмыс сапасына сəйкестендіре алатын салаларда ғана артады. Осылай
басқарудың маңызды салдарларының бірі – компаниялардың сот тəуекелдерін
қосқанда, əр түрлі қолайсыз факторлардың əсеріне қарсы тұру қабілеті. Бұдан
басқа, компанияның жауапты жəне адал жұмысы кредиторлар, қызметкерлер,
клиенттер, жеткізушілер жəне жергілікті қоғамды қоса алғанда, мүдделі
тұлғалармен жемісті əрі ұзақ мерзімді ынтымақтастық жүргізуге көмектеседі.
Инвесторлар.
Инвесторлар тиімді басқару жүйесі бар компаниялар оларға көп пайда
түсіретінін біледі жəне осындай мүмкіндік үшін көбірек төлеуге де даяр.
Бұған қоса, инвесторлар осындай компаниялардың сенімділігін жоғары
бағалайды, өйткені мұның өзі олардың ақшалары, жауапсыз, селқос менеджерлер
немесе олардың отбасы мүшелерінің талауына түспейді дегенді білдіреді.
Басқарудың тиімді жүйесі басшылық қабылдаған шешімдерге ықпал ету жəне
негізгі операцияларды өткізу құқығын, сонымен қатар, өздері құйған қаржының
қолданылуы туралы ақпаратты алу құқығын, əсіресе инвесторлардың,
миноритарлық құқығын қорғайды. Капитал нарығына тиімділік пен сенімділікті
арттыра отырып, мұндай басқару инвесторларға қажет болған жағдайда оңай
əртараптандыру мен оларды сатуға мүмкіндік бере отырып, активтердің
анағұрлым жоғары өтімділігін қамтамасыз етеді. Сөйтіп, банкроттықтың
қалыптасқан түрі кредиторларды қорғап жəне акционерлердің жауапкершілігін
шектейді.
Акционерлер жəне қоғам.
Басқарудың тиімді жүйесі компаниядан қызметкерлер, клиенттер,
жабдықтаушылар жəне қоғам алдында өзі қабылдаған міндеттерді орындауын
талап етеді. Тұрғындардың бұл топтары осындай компаниямен өздерінің қарым-
қатынасында адалдығымен, сапасымен жəне сенімділігімен ұтады. Қоғам
тұтастай алғанда ұтады, себебі мұндай компания жұмыс орындарын құрады,
мемлекеттің экономикасына деген сенімді қалыптастырады жəне ысырапшылдыққа
кедергі келтіреді. Бұған қоса, жариялылық жағдайы жемқорлықты азайтады,
өйткені егер компанияда қатаң есеп жүргізілсе, ал оның жетекшілері бизнес-
этиканың принциптеріне сай əрекет етсе, пара алу фактілерін жасыру қиынға
соғады.
Корпоративті басқару базасын анықтау.
Корпоративтік, яғни бірлесіп басқару принциптерін кең түрде қолдану
төменде көрсетілген кестеде жақсы көрсетілген. Дүниежүзілік банк дайындаған
кестеде тиімді ұжымдық басқаруды қамтамасыз ететін ішкі жəне сыртқы
механизмдер көрсетілген.
Есеп береді Тағайындайды
және қадағалайды
Іске асырады
Сурет 1. Корпоративті басқарудың ішкі жəне сыртқы механизмдері
Ескерту- Ковалев В.В. Финансовый анализ: Управление капиталом. Вы-бор
инвестиций. Анализ отчетности. — М.: Финансы и статистика, 2006.
Реттеу факторлары түсінігі жеке секторда жұмыс істейтін агенттерге,
өзінреттеуші мекемелерге, ақпарат құралдарына жəне азаматтық қоғам
ұйымдарына қатысты, олардың күші ақпаратты біржақты беру жағдайларын
азайту, компанияның мониторингтеу жүйесін жетілдіру жəне кəсіпкерлікті
насихаттауға бағытталған.
Компанияларды ішкі басқару.
Ішкі басқару компанияның ішінде жүргізілетін, акционерлер, директорлар
кеңесі, басшылық жəне мүдделі тұлғалар арасындағы қарым-қатынасты, сонымен
қатар, олардың қызметін, құқықтарын жəне міндеттерін анықтайтын шаралар
жиынтығын білдіреді. Қаржылық есеп берушіліктің жоғары айқындылығы, сапасы
жəне реттілігінің арқасында менеджерлердің өздері қабылдаған шешімдері мен
жұмысының нəтижелері үшін жауапкершілігі аудит жəне марапаттау бойынша
комитеттер сияқты қазіргі кезде əйгілі тəсілдерді қосқанда ішкі бақылау
тəсілдерін жетілдіріп, түрлендіре бастауына алып келеді. Бұған қоса,
жариялылықты жəне қабылданған шешімдерге жауаптылықты қамтамасыз ету
мақсатында компанияның директорлар кеңесіне сыртқы жақтан директорлар
шақыратын жағдайлар жиі кездеседі.
Компанияның жұмысына іштей бақылау.
Дегенмен, тиімді басқару жүйесі бар компания сыртқы бақылау болмаса
толыққанды дами алмайды жəне инвестициялар тарта алмайды. Тиімді болу үшін
компанияны іштей басқару институттар мен рыноктардың сыртқы жүйесіне
сүйенуі керек. Мұндай сыртқы механизмдер компанияны үнемді түрде жұмыс
істеуге мəжбүр етеді, стандарттарды бекітеді, қателіктер үшін жазалайды
жəне ақпараттық айырбасты күшейтеді.
Жалпы алғанда, жекеменшік сектор мекемелері мен мемлекеттік бақылау
ұйымдары институционалдық негіз құрайды, оның негізінде бірлесіп басқарудың
ғимараты құралады. Бұл ықпал екіжақты. Институциалдық негіз ұжымдық
басқарудың механизміне қалай ықпал етсе, ұжымдық басқару да интитуциалдық
негізге солай ықпал етеді.
Корпоративтік, яғни ұжымдық басқаруды реттеу мен қадағалау жүйесі
жариялылық, есеп берушілік, адалдық жəне жауапкершілік сияқты бірлесіп
басқарудың төрт негіздік принциптері үшін негіз болатын мемлекеттік жəне
жекеменшік ұйымдардың, нормативтер мен құқықтардың өзара байланысқан
құрылымына сүйенеді. Жоқ дегенде, ұжымдық басқарудың дамыған жүйесі барлық
компаниялардың заңды сақтауын қамтамасыз етеді, сонымен қатар,
акционерлердің құқықтары мен басқа мүдделі топтардың (кредиторлар,
жабдықтаушылар, қызметкерлер жəне т.б.) құқықтарын анағұрлым кеңірек
қорғайды.
Ұжымдық басқарудың тəжірибесін анықтайтын жəне оның қолдануылына
бақылау жасайтын түрлі мемлекеттік жəне жекеменшік ұйымдар осындай негізде
жұмыс істейді. Баға белгілеудің қатаң шарттары бар қор биржалары жəне
реттеу мен бақылауды іске асыратын құнды қағаздар рыноктары сыртқы
бақылаудың алдыңғы қатарлы бағыты болып табылады. Сыртқы бақылаудың бұл
алдыңғы қатарлы бағыты акционерлердің құқықтарын қорғау мекемелері жəне
бірлесіп басқару институттары мен компаниялар директорлары қауымдастығы
сияқты жекеменшік ұйымдардың қосымша топтарына сүйенеді. Жоғарыда аталып
өткендей, корпоративтік басқару əдістері ірі халықаралық корпорациялар ғана
емес, барлық компанияларда да қолданылуы мүмкін. Өйткені ұжымдық басқару
құқық иелері мен олардың өкілдері арасындағы қарым-қатынас мəселелерімен
тікелей байланысты (акционерлердің мүдделеріне сай немесе қарсы əрекет
ететін менеджерлер). Бұл қиындыққа тек қана ірі корпорациялар ғана емес,
сонымен қатар, иелері компанияның жетекшілері болып табылмайтын кез-келген
түрлі экономикалық қызметтің субъектілері де ұшырайды. Басқа сөзбен
айтқанда, бірлесіп басқару мүмкіндігінше, компанияның көлеміне қарамастан,
өкілдерді (менеджерлер) сенім білдірушілердің (иелердің) мүдделеріне сай
əрекет етуге мəжбүр етеді.
Осылайша, ұжымдық басқару ұсақ фермалар мен мемлекеттік кəсіпорындарға
дейін, шағын жəне орта бизнестен қаржылық мекемелерге дейін кез келген
компания үшін бақылаудың тиімді əдісі болып табылады.
Тіпті сыртқы институциалдық база əлсіз дамыған болса да, ішкі ұжымдық
басқарудың тиімді жүйесі компанияларға пайда əкелуге қабілетті жəне
өздігінен лайықты мақсат болып табылатынын атап өткен жөн. Зерттеу
нəтижелері көрсеткендей, жаңа нарықтарға сай жоғары қауіп жəне əлсіз
институциалдық база жағдайында инвесторлар тиімді басқару жүйесі, анағұрлым
сапалы қаржылық ақпараты бар жəне миноритарлы акционерлерге анағұрлым
сенімді кепілдік беретін, компанияларға инвестиция құю мүмкіндігі үшін
көбірек төлеуге дайын.
Корпоративті, яғни ұжымдық басқару (corporate governance) мекемедегі
биліктің (governance) қалай құрылғаны жəне қалай жүзеге асырылатынымен
байланысты атқарылады. Ұжымдық басқаруды корпорацияларды басқарумен
шатастыруға болмайды. Ұжымдық басқарудың тақырыбы кең ауқымды. Атап
айтарлығы, Қазақстанда акционерлік қоғам болып саналатын корпорацияда ғана
емес, кез-келген құқықтық формадағы мекемедегі билікке де қатысты мəселе.
Ұжымдық басқару теория жəне тəжірибе жүзінде фирмадағы билікті бөлу
мəселесі сияқты агенттік мəселелерін талдаумен де айналысады. Оның мақсаты
принципал мен агенттің арасындағы қарама-қайшылықты шешу. Классикалық
теорияда принципал ретінде фирманың иесі, ал агент ретінде топ-менеджер
шығады. Алайда принципалдың анықтамасы кейбір толықтыруларды қажет етеді.
Заң тұрғысынан алғанда компанияның əрбір акционері меншік иесі болып
табылады.
Нақты тұрғыда, оның ішінде Қазақстанда шешім қабылдауға, компанияның
стратегиясын дайындауға тек ірі акционерлер ғана ықпал ете алады.
Корпоративті басқару компанияның құрылымы мен қызметін басқару мен
қадағалаудың процестеріне қатысты.
Корпоративті басқару компанияның құрылымы мен қызметін басқару мен
қадағалаудың процестеріне қатысты.
Корпоративті басқару компанияның басшылығы, оның директорлар кеңесі,
акционерлер жəне басқа қызығушылық танытқан тұлғалар арасындағы бірнеше
қарым-қатынасты қамтиды. Ұжымдық басқару сонымен қатар, компания қызметінің
мақсаттарын белгілейтін жəне оның жетістікке жету тəсілдері жəне сонымен
қатар оның нəтижелерін, бақылау тəсілдерін анықтайтын құрылымды қамтамасыз
етеді.
Осыған байланысты ірі акционерлер өздерінің құқықтарын компанияны
бақылау арқылы жүзеге асырады, ал басқа акционерлер миноритарлар ретінде
сипатталады, оларды дивиденттерді алу мен бағаның келесі қолайлы өзгеруі
кезінде компанияның акцияларын сату қызықтырады деп жиі айтылады, Осындай
барлық жағдайда бақылаушы акционерлерде əртүрлі жағдайлар мен артықшылықтар
болады, олар менеджментпен қарым-қатынасты өз беттерінше құрады, келесі бір
жағдайда басқаруға белсенді түрде қатысып, ал екінші бір жағдайда
Директорлар кеңесі арқылы басты шешімдерге бақылау жасайды.
Қазақстандық тəжірибеде акцияның ең көп пакетін иеленген негізгі
акционер Директорлар кеңесінің төрағасы атанады жəне осындай тұрғыдан
акционерлік қоғамның жұмысын басқарып, қадағалайтын жағдайлар жиі
кездеседі.
Компания қызметінің тиімділігі мен оның ішіндегі ұжымдық басқарудың
сапасы арасындағы байланыс жекелеген қиыншылық та туғызады.
Корпоративті басқарудың маңыздылығы.
Қазақстандағы ұжымдық басқарудың маңыздылығын ең алғаш рет Қаржыгерлер
ассоциациясы мойындады. Қазақстанда негізгі ішкі инвесторлар қаржы
институттары болып табылады. Олар əсіресе заң талабына сай инвестицияға
салынған капиталдың қосымша қорғауды қажет етеді. Бұл істі өздерінен
бастауды шешкен, Қаржыгерлер ассоциациясы 2004 жылы корпоративтік
басқарудың моделді кодексін дайындау үшін жұмыс тобын құрды. Осындай кодекс
2005 жылы пайда болды. Соңынан Қазақстандық қор биржасының листингісіне ену
үшін корпоративті басқару кодексін дайындау талабы пайда болды.
Көптеген қазақстандық компаниялар басқа биржаларға, IPOға (өздерінің
бағалы қағаздарын салу) шығу туралы шешім қабылдағандықтан, олар үшін
бірлесіп басқару жүйесінің болуы маңызды бола бастады, өйткені бірлесіп
басқарудың болуы туралы талап барлық əлемдік сауда алаңдарында бар.
Ұжымдық басқарудың маңыздылығын қорыта отырып, оның болуы төмендегі
жағдайларға əкеліп соғатынын айтуға болады:
- Акционерлердің (инвесторлардың) алдында тартымдылығының артуы.
Тартылатын капиталдың бағасы төмендеп, инвесторлардың қызығушылығы артады;
- Акция құнының артуы;
- Акция құнының номиналды бірлігіне тартылатын капитал көлемінің
артуы;
- Дивидендтер арқылы үнемдеу мүмкіндігі (акционерлер курс бағамының
өсуі арқылы пайда табады);
- Жедел тиімділіктің артуы жəне компания мен оның акционерлерінің
пайдалы жəне тұрақты дамуы үшін капиталды қолданудың тиімділігінің артуы;
- Компания мен мемлекеттің беделі артады.
Осылайша, Ұжымдық басқару сияқты аздаған тақырыптар қазіргі таңда
бизнес үшін де өте маңызды.
Көптеген оқиғалар мен дау-дамай, бірігулер мен рейдерлік, қаржы
дағдарысы, бұл тақырыптың оның ішінде Қазақстанда да маңыздылығын
арттырады. Бұл оқиғалар мүдделі тұлғалар (акционерлер, қызметкерлер,
қоғам), корпоративті менеджерлер, директорлар немесе мемлекеттік ресми
тұлғалардың құқықтарының бұзылуы салдарынан компаниялардың зардап шеккенін
көрсетеді. Ұлттық бизнес-қауымдастықтар жəне корпоративті менеджерлер
капиталға қол жеткізу мен компанияның өсуі үшін ұжымдық басқарудың
маңыздылығын түсіне бастады.
Сыбайлас жемқорлық пен нашар менеджементтің кесірінен туған қаржы
дағдарысы капитал алуды қиындата түсті. Инвесторлар өздерінің капиталдарын
қорғау қажеттілігін жете түсінді. Олар əртүрлі компаниялардың инвестициялық
потенциялдарын қаржылық есептің тазалығы, анықтығы, айқындылығы жəне
нақтылығынан инвестициялауға дейін бірдей стандарттар бойынша салыстыру
мүмкіндіктеріне ие болғысы келеді. Бұл əсіресе, халықаралық инвестицияларды
тарту үшін маңызды. Ұжымдық басқару компаниялар іштей басқарылатын жəне
компанияның орналасқан жерінен мыңдаған шақырым жерде болуы мүмкін
акционерлердің мүдделерін қорғау мақсатында директорлар кеңесі арқылы
бақыланатын ойын ережелерінің жиынтығы болып табылады.
Дегенмен, тек шетелдік инвесторлар ғана компанияның қалай қызмет
ететінін көзімен көргісі жəне түсінгісі келмейді. Жергілікті инвесторлар
мұндай ақпаратқа оңай қол жеткізе алса да, олар өздері инвестиция құйған
компанияларда бірлесіп басқару жақсы жолға қойылғанын қалайды. Қаржы
дағдарысы қазақстандық компанияларға мүмкіндігінше инвестиция тарту
қажеттілігін алып келді. Алайда капиталдың халықаралық нарығы жабылды.
Капитал алу мен қарыз алу ішкі нарықта мүмкін. Қазіргі кезде компанияларды
қаржыландырудың ішкі көздерін іздеуді бастау мүмкіндігі тым жоғары. Алайда
Қазақстанда қор нарығы дамымаған.
Оның мүмкін себебінің бірі-потенциалды миноритарлық акционерлердің
өздерінің инвестициялары сақталып, көбейетіндігіне, олардың құқықтарының
бұзылмайтынына сенімсіздігі. Осыған байланысты, ұжымдық басқарудың күн
тəртібіне қойылуы жəне потенциалды ішкі инвесторлардың сенімін қалыптастыру
өзекті мəселе бола түседі. Əрине, инвесторлар ұжымдық басқарудың нақты,
айқын, саналы стандарттары бар компанияларды іздей бастайды.
Ұжымдық басқару компаниялар мен экономикаға инвестицияларды бірнеше
жолдармен тартуға көмектеседі. Біріншіден, айқындылық арқылы корпоративті
трансакцияларда, бухгалтерлік есепте жəне аудит процедураларында бірлесіп
басқару сыбайлас жемқорлық үшін қаржы алу мүмкіндігін жояды. Екіншіден,
ұжымдық басқару рəсімдері компанияларға нəтижелерге негізделген нақты
стратегияны жəне менеджерлерді марапаттау жүйесін құруға көмектесу арқылы
компанияны басқаруды жақсартады. Үшіншіден, зерттеулер миноритарлық
акционерлер жақсы қорғалған елдерде ірі жəне анағұрлым өтімді капитал
нарығы болатынын көрсетті.
1.2 Корпоративті басқару жүйесін реформалау саласындағы CIPE
стратегиясы
CIPE жекеменшік сектор корпоративтік басқару жүйесін реформалауды
өткізудің барлық деңгейінде жетекші рөл атқаруы тиіс деп санайды. өйткені
көп жағдайда мемлекеттегі заманауи саяси-экономикалық жағдаймен
анықталғандықтан əртүрлі. Оған қоса, бірлесіп басқарудың жүйесін дайындау
кезінде ұлттық заңдар мен бірлесіп басқару принциптерінің оңтайлы
сəйкестігін қамтамасыз ету қажет.
Төрт кезеңді CIPE жоспары ұжымдық басқарудың реформа стратегияларын
дайындауда бағдар болады. Жоспар əрекеттердің белгілі жүйелігін
қарастыратынына қарамастан, ең соңында артықшылықтар нақты саладағы жəне
тұтас алғанда мемлекеттегі жағдайға байланысты анықталуы керек.
Кесте 1 Корпоративті басқару жүйесін реформалау саласындағы CIPE
стратегиясы
1. Бастапқы баға 2.Ақпараттық-түсініктеме жұмыстары
- Корпоративті басқарудың - Мүдделі топтарды анықтау.
сəтсіздігіне, мəселелеріне жəне - Компания басшылары, саясаткерлер
келешегіне баға беру. жəне тұтас алғанда қоғам алдындағы
- Елдегі стандарттарды заманауи мəселені кеңірек жариялау.
халықаралық тəжірибемен салыстыру. - Реформа өткізуге қоғамның
- ОЭСР принциптерін орындардағы шын қызығушылығын арттыру.
мəніндегі жағдаймен салыстыру.
3. Корпоративті басқару механизмдерін 4. Ықтималдылықты бақылау жəне
дайындау мен енгізу. қадағалауды арттыру.
- Ұжымдық басқару мен оныңішкі Менеджерлер жəне
бақылауының ережелерін құру. кəсіпорындиректорларын оқыту жəне
- Акционерлерді бірлестік мəселелерді аттестациялау.
шешуде белсенді қатысуға тарту. - Директорлар институтын құру.
- Нормативті-құқықтық жəне бақылау - Инвесторларға көмек ретінде ұжымдық
базасын жетілдіру. басқарудың рейтінгтік бағалау жүйесін
- Ұжымдық басқару сұрақтары бойынша құру.
(желілік) реттеу органдарының, - Қаржы делдалдарын оқыту.
компания, жекеменшік ұйымдар, - Əртүрлі нормативті-құқықтық жəне
азаматтық қоғамның басқа топтарынының бақылау формаларын дамыту.
жетекшілерінің, тұрақты өзара
əрекеттілігін ретке келтіру.
Ескерту-24. Ковалев В.В. Практикум по анализу и финансовому менеджменту.
-Москва, Финансы и статистика, 2006.
Саясаткерлер, кəсіпорын жетекшілері жəне көпшілік арасында бірлесіп
басқару жүйесі компания жұмысын жетілдірудің жəне нарықтық демократияның
дамуының жоғарғы қарқынын қамтамасыз етудің қажетті құралы деген түсінік
артып келеді. Даму үстіндегі нарықтық экономикалы елдерде басқару
реформасынан ықтимал ұтымдылық орасан зор. Жақсы дамыған ұйымдастырушылық
құрылымы бар сенімді нарықтарды құру жəне кез-келген, түрлі компанияларда
корпоративтік басқару принциптерін енгізу инвестиция, сауда жəне іскерлік
қызметтердің одан əрі қарай өсуіне ынталандырады.
Ұжымдық басқару институционалдық базаны (құқықтық нормаларды, нарықтық
құрылымдарды, жеке меншіктің құқықтары), коммерциялық қызметтің дұрыс
тəжірибесін, сонымен қатар нарық қысымы мен мемлекеттік бақылау сияқты
сыртқы факторларын талап ететін бірыңғай жүйе ретінде танылып отыр.
Корпоративтік басқару саласындағы мамандар үшін де, жекеменшік салада жұмыс
істейтін кəсіби мамандар үшін де басқарудың осындай реформасы экономикалық
жəне демократиялық институттардың даму мен жетілдіру стратегиясының басты
бөлігі ретінде қажет.
CIPE туралы қысқаша мəлімет.
Халықаралық жеке кəсіпкерлік орталығы (Center for International
Private Enterprise (CIPE)) бүкіл əлемде жеке кəсіпкерлік пен нарықтық
реформаларды дамыту арқылы демократияның нығаюына ықпал етуде. CIPE АҚШ
Сауда палатасының коммерциялық емес филиалы жəне демократияны қолдаудың
ұлттық қорының төрт негізгі институттарының бірі болып табылады.
1983 жылдан бері CIPE іскерлік қауымдастықтың көшбасшылары, азаматтық
институттарды құру аясында заң органдарының жəне бұқаралық ақпарат
құралдары өкілдерімен қызмет етеді, оларсыз демократиялық қауымның өмір
сүруі мүмкін емес. CIPE негізгі бағдарламаларына сыбайлас жемқорлықпен
күрес, кəсіпкерлер, бизнес-қауымдастықтың құқықтарын қорғау жəне насихаттау
тəсілдері, корпоративтік басқару, демократиялық басқару принциптері,
ақпаратқа қолжетімділікті қамтамасыз ету, көлеңкелі сектор мəселелері жəне
меншіктік құқықтар, сонымен қатар əйелдердің, балалардың жəне жастардың
құқықтарын қорғау енеді.
CIPE бағдарламалары Демократияны қолдаудың ұлттық қоры, Халықаралық
даму бойынша АҚШ агенттігі (ЮСАИД) жəне Таяу Шығыс серіктестік бастамасы
арқылы қаржыландырылады.
CIPE туралы қосымша ақпаратты ұйымның сайтынан мына мекен-жай бойынша
алуға болады http:www.cipe.org.
1.3 Корпоративті қаржылық талдаудың маңызы, түрлері, қағидалары және
тәсілдері
Нарықтық қатынастары жағдайында ксіпорынның қаржылық жағдайын
талдаудың маңызы өте зор. Бұл кәсіпорындардың тәуелсіздікке ие болуымен,
сондай-ақ олардың меншік иелері, жұмысшылар, коммерциялық серіктестер және
де басқа контрагенттер алдында өзінің өндірістік - кәсіпкерлік қызметінің
нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуымен байланысты.
Кәсіпорынның қаржы жағдайы әлсіз және өмір сүру қабілеті жоқ
кәсіпорындарға аяусыз қарайтын бәсекелі нарықтық экономика жағдайындағы
кәсіпорынның сенімді болуын, тұрақтылығын және келешегі барлығын
куәландыруы тиіс.
Кәсіпорынның қаржы жағдайы осы кәсіпорынның белгілі бір кезеңдегі
қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізуі
мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақтылы өтеуі үшін қаржы ресурстарымен
қамтамасыз етілуін көрсетеді.
Осылайша, қаржылық жағдай кәсіпорынның бәсекелестік қабілетін және
оның іскерлік қарым-қатынастағы потенциалын анықтайды, кәсіпорынның өзінің
және оның серіктестерінің қаржылық және басқа қатынастар тұрғысындағы
экономикалық қызығушылықтары қаншалықты дәрежеде кепілдендірілгенін
бағалайды. Кәсіпорынның қаржылық жағдайының объективті дұрыс бағасын алудың
ең жақсы тәсілі, бұл-талдау, ол кәсіпорынның даму бағытын бақылауға, оның
шаруашылық қызметіне кешенді түрде баға біреуге мүмкіндік береді және
сондай жолмен басқарушылық шешімдерді өңдеумен кәсіпорынның өзінің
өндірістік кәсіпкерлік қызметі арасында байланыстырушы қызметін атқарады.
Қаржылық жағдайды талдау кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдаудың
қорытындылаушы кезеңі болып табылады. Және ол 3 сатыны қамтиды: жабдықтау,
өндіріс және өткізу; бұлардың жиынтығы коммерциялық, өндірістік және
қаржылық қызметті құрайды. Кәсіпорынның қаржылық қызметі - бұл оның осы
қызмет нәтижесінде меншікті және тартылған капиталдың көлемі мен құрамына
өзгеріс әкелетін қызметі болып табылады. Ол қаржы ресурстарының жүйелі
түрде түсуі мен тиімді пайдаланылуына, есеп және несие тәртібіне сақтауға,
меншікті және қарыз қаражаттарының арасындағы арақатынастың
рационалдылығына, сондай-ақ кәсіпорынның тиімді қызмет етуі мақсатында
қаржылық тұрақтылыққа қол жеткізуге бағытталуы тиіс. Кәсіпорын қызметінің
қаржылық, өндірістік және коммерциялық жақтары арасында тығыз байланыс пен
өзара тәуелділік бар. Осылайша қаржылық қызметінің жетістігі, көбінесе оның
өндірістік-сату көрсеткіштерімен анықталады. Кәсіпорынның өзі алатын
төлемдерді және ақша қаражаттарын алуы оның өнімді сатуына, алдын ала
қарастырылған сұрыпталымды ұстап тұруына, өнім сапасының қажетті деңгейге
сәйкестігіне және оны бір қалыпты өндіруге және төлеуге байланысты болады.
Қаржылық жағдайды талдауды қаржылық тұрақтылықтан бастаған жөн және
оған мыналар жатады:
– кәсіпорын активтерінің құрылымдық және құрамдық динамикасын
талдау;
– кәсіпорын активтерінің қалыптасу көздерінің құрамдық және
құрылымдық динамикасын талдау;
– кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының абсолюттік және
салыстырмалы көрсеткіштерінің талдау;
– баланс өтімділігін талдау;
– кәсіпорынның төлем қабілеттілігін және несие қабілеттілігін
талдау.
Нарық жағдайында қаржылық жоспарлау кәсіпорынға оның қызметі жөнінде
көптеген параматрлерді сырттан бекітетін орталықтандырылған әкімшілік
сипатты жояды. Ол, ең алдымен бәсекелестік нәтижесінде қарқынды өзгеріп
отыратын нарықтық коньюнктура жағдайында өзінің хал-жағдайын нығайтуға
ұмтылатын кәсіпорынның шаруашылық әрекетінің икемді стратегиясы мен
тактикасына жасауға қызмет етеді. Қаржылық қызметте нормативтерді пайдалану
кәсіпорынның өз еркінде, сондықтан нормативтер туралы ақпараттар,
коммерциялық құпияға айналады. Жоспарланған нормативтерден ауытқуды талдау,
кәсіпорынның ішкі талдауының құрамдас бөлігі болып табылады. Бухгалтерлік
есеп беруге негізделген қаржылық жағдайды талдау, сыртқы талдау сипатына ие
болады, яғни бұл кәсіпорынның қызметі туралы ақпараттардың шектеулі
бөлігінен тұратын есеп мәліметтері негізінде осы кәсіпорынның мүдделі
контрагенттерінің – меншік иесі немесе мемлекеттік органдардың берілген
кәсіпорынның шегінде жүргізетін талдауы. Қаржылық жағдайды ішкі талдау
әдістемесі, әрбір кәсіпорын үшін тек потенциалды әріптестерін бағалау
мақсатында ғана емес, сонымен қатар қаржылық есепті сыртқы
пайдаланушылардың көзқарасы тұрғысынан алғандағы өзін-өзі бағалау үшін де
қажет.
Тереңдетіліп нақтыланған талдау экспресс-талдаудың бөлек тәртібін
кеңейтеді, толықтырады және дәлелдейді. Оның мақсаты – шаруашылық
субъектісінің қаржы жағдайы туралы, оның өткен есепті кезеңдегі қызметінің
нәтижесі, сондай-ақ кәсіпорынның болашақтағы даму мүмкіндіктеріне соңғы
толық баға беру болып табылады. Осыған байланысты нақтылау дәрежесі
аудитордың өзінің ықыласына байланысты.
Қорыта айтқанда, кәсіпорынның қаржы жағдайын талдауда аудиторлық түрлі
әдістер мен тәсілдерді қолдануға еркі бар. Оларды ұтымды пайдаланып, осы
талдауды жүргізудің дәйектілігіне байланысты дұрыс әдісті таңдай отырып,
аудитор қаржылық жағдайға терең, жан-жақты әрі кешенді талдау жүргізе
алады, сондай-ақ объективті және анық баға береді, қаржылық тұрақтылықтың
нығаюы мен кәсіпорынның табыстылығының өсуі жөнінде ұсыныстар дайындайды.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі қаржылық
есеп беру болып табылады.
ҚР Президентінің 2007жылғы 28 ақпандағы № 234-2 Қаржылық есеп беру
мен бухгалтерлік есеп туралы заң күші бар Жарлығына сәйкес қаржылық есеп
беруге мыналар жатады:
1) бухгалтерлік баланс;
2) пайда мен зияндар туралы есептілік;
3) ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есептілік;
4) меншікті капиталдың өзгерістер туралы есептілік.
Онда сонымен қатар түсіндірме хат болады, сондай-ақ қаржылық есап
беруге негізделген немесе қаржылық есептен алынған материалдармен
толықтырылуы мүмкін және бұл материалдар солармен бірге оқылады. Түсіндірме
хатта, берілген субъектінің есеп және есеп берудің қандай саясатын ұстап
отырғандығы және қаржылық есепті пайдаланушылардың талаптарына сай басқа да
ақпараттар жазылуы тиіс. Мысалы, оған субъектіге әсер етуші тәуекел мен
белгісіздік туралы түсініктерді жазуға болады. Нарықтағы географиялық
сегменттер, сомалық ерекшеліктер, қызмет түрлері туралы ақпараттар, баға
өзгерісінің әсері туралы мәлімдемелер және басқалары қосымша ақпарат
ретінде қарастырылады.
Субъектілерге қаржылық есепті бухгалтерлік есеп стандартында
анықталған жеңілдетілген түрде толтырып, көрсетуге рұқсат етіледі. Бұл егер
де төмендегі көрсетілген 3 шарттың кез келген екеуі орындалғанда ғана
(соңғы 2 қаржылық жыл үшін) маңызға ие болады:
1) зейнетақыны, жәрдем ақша және басқа әлеуметтік төлемдерді есептеу,
сондай-ақ айыппұл санкцияларын, салық және басқа ҚР төлемдерін салу үшін
жылдық табыс ҚР заңымен көрсетілген 10000 есе есептік көрсеткіштен
аспайды;
2) қаржылық жыл бойы қызметкерлердің орташа саны 50-ден аспайды;
3) активтердің жалпы құны 60000 еселік есептік көрсеткіштен аспайды.
Қазіргі кезде бізде қолданылып жүрген отандық қаржылық есеп негізі
шамалары бойынша халықаралық есеп стандартының талаптарына сай келеді,
себебі ҚР-да соңғы жылдары бухгалтерлік есепті халықаралық тәжірибеге
бейімдей отырып реформалау процесі белсенді жүргізіледі, ол біріншіден,
негізін құраушы нарықтық қатынастар болып табылатын жаңа экономикалық
жүйенің қалыптасуымен, екіншіден, біздің еліміздің әлемдік экономикалық
кеңістікке кіруімен байланысты.
Нарықтық экономика жағдайында қаржылық есеп шаруашылық субъектілерінің
қызметі жөнінде қаржылық ақпараттардың жүйелендірілген бірден-бір көзіне,
әр түрлі ұйымдық-құқықтық нысандардағы шаруашылық субъектілерінің өзара
негізгі байланысына және басқару шешімдерін қабылдауға қажетті аналитикалық
есептердің ақпараттық базасына айналады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдауда негізгі ақпарат көзі қызметін
бухгалтерлік баланс атқарады.
Баланс-есепті жылдың басындағы және соңындағы кәсіпорынның қаржылық
жағдайын сипаттайды және маңызды қызметтер атқарады. Біріншіден, баланс
меншік иелерін шаруашылық субъектісінің мүліктік жағдайымен таныстырады.
Осы арқылы олар бұл субъекті нені иеленеді, материалдық құралдардың сандық
және сапалық қорлары қандай, кәсіпорын жақын арада үшінші жақ алдындағы өз
міндеттемелерін ақтай ала ма, соны білдіреді. Екіншіден, басшылар
кәсіпорынның басқа ұқсас кәсіпорындар жүйесіндегі өз орны, таңдап алынған
стратегиялық бағытының дұрыстығы туралы, ресурстарды пайдалану
тиімділігінің салыстырмалы сипаты және кәсіпорынды басқару бойынша әр түрлі
сұрақтарға шешімдер қабылдау туралы түсінік алады. Үшіншіден, баланстың
мазмұны, оны ішкі қолданушылары сияқты сыртқы қолданушыларға да пайдалануға
мүмкіндік береді.
Баланс көрсеткіштері кәсіпорынның капиталын орналастыру тиімділігін,
оның ағымдығы және алдағы кезеңдегі шаруашылық қызметке жетуі, қарыз
көздерінің көлемі мен құрылымын, сондай-ақ оларды ынталандыру тиімділігін
бағалауға мүмкіндік береді. Осылайша, бухгалтерлік балансты талдау үшін
және кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалауда ақпараттың ең қажетті түрі
болып табылады.
Бухгалтерлік баланс екі бөліктен: актив және пассивтен тұратын кесте
түрінде құрылып келеді. Активтер, баланс кәсіпорынның есепті кезеңде
бақылап, таратып отыратын мүмкіндік және қарыздық құқық құны ретінде
көрсетіледі. Пассивтер кәсіпорынның заемдар мен кредиторлық қарыздар
бойынша міндеттемелері болып табылады, оларды өтеу мүлік құнының немесе
келіп түсетін табыстың төмендеуіне әкеліп соқтырады. Мүліктің түрлері және
олардың қалыптасу көздері сапалық біркелкі белгілері бойынша
топтастырылады. Осының нәтижесінде баланстың активі мен пассиві мүлік және
оның қалыптасу көздерінің біркелкі экономикалық топтарының аз ғана санынан
құралады, ал оның ішінде әр топ өз алдына жеке-жеке элементтер мен
қортындыланған көрсеткіштерден тұрады. Актив пен пассивтегі бұндай жеке
элементтер мен қорытындырылған көрсеткіштер баланс баптары деп аталады.
Қаржылық жағдайда талдау барысында тек бухгалтерлік баланс
мәліметтеріне ғана сүйенуге болмайды. Бұндай тәсіл біршама қарапайымдау,
себебі бухгалтерлік баланс кемшілік пен шек қоюшылықтан ада емес, олардың
ең маңыздылары келесілер болып табылады:
1. Баланс табиғаты жағынан тарихи сипатта болады. Баланста келтірілген
мәліметтер оны құрған кезеңдегі шаруашылық қызметінің нәтижесін көрсетеді.
Бұл жағдайда баланс ақпараттары ретроспективалық және перспективалық талдау
мақсаттары үшін қолданылуы мүмкін.
2. Баланс кәсіпорын қаржысында және міндеттемелерінде статус-квоны
сипаттайды, яғни пайдаланылып жүрген есеп саясатына сай осы кезеңде
кәсіпорын жалпы қандай жағдайда тұр деген сұраққа жауап береді, бірақ бұл
жағдайға ненің нәтижесінде жеткеніне жауап бермейді. Бұл сұраққа жауап беру
үшін, тек қосымша мәліметтер ғана емес, сонымен қатар есеп және есеп беруде
көрсетілмейтін көптеген факторлардың талдануы қажет (мысалы, ғылыми-
техникалық прогресс, контрагенттегі қаржылық қиындықтар және басқалар).
3. Баланста салыстырмалы шаруашылық аралық талдау жүргізу үшін қажетті
база жоқ. Ол кеңістіктік және уақыттық салыстырулармен қамтамасыз етпейді.
Сондықтан оның талдауы динамикада жүргізілуі тиіс және мүмкіндігінше
көрсеткіштерге, олардың орташа салық және орташа прогрессивтік
маңыздылығына шолу жасаумен толықтырылуы тиіс. Осындай мақсатпен ұқсас
кәсіпорындар тобы бойынша негізгі есептік көрсеткіштерді ашық жариялау
қажет. Бұл қажетті орташа көрсеткіштерді есептеп шығаруға мүмкіндік береді.
4. Баланста кәсіпорынның қаражаттарының айналымы туралы мәлімет жоқ.
Баланстың сол немесе басқа бабы бойынша соманың аз немесе көптігі туралы
қортындыны баланстың көрсеткіштерін айналымының сәйкес сомаларымен
салыстырғаннан кейін ғана жасауға болады.
5. Баланс есептік кезеңнің басы мен соңындағы мезгілдік мәліметтердің
жиынтығы болып табылады, яғни онда осы балансты толтыру кезіндегі
шаруашылық операцияларының жиынтығы жазылып отырады. Ол кәсіпорынның есепті
кезең ішіндегі мүмкіндік жағдайын көрсетпейді. Бұл ең алдымен баланстың
динамикалық баптарына қатысты, олар материалдар, дайын өнім,
тауарлар, дебиторлық борыш және басқалар. Мысалы, жыл соңында қолда бір
өнім қорларының үлес салмағының көп болуы мен дебиторлық борыштың
айтарлықтай үлесі, мұндай жағдай жыл бойы осылай болды дегенді білдірмейді.
6. Баланста кәсіпорынның активтерін сатып алуда тарихи бағаны қолдану
принципі жүргізіледі, ол мүліктің жалпы алғанда нақты бағасын едәуір
дәрежеде бұрмалайды. Баланстың жеке баптарына инфляциялық факторлар мен
нарық коньюктурасының өзгерісі едәуір бұрмалаушылық әсерін тигізуі мүмкін.
Инфляция, кәсіпорын пайдаланатын шикізат пен жабдықтарға бағаның өсуі және
негізгі құралдарды жаңарту дәрежесінің төмен жағдайында көптеген баланс
баптары функционалдық қызметі жағынан бірдей, бірақ есеп объектілерінің
құны жағынан әр түрлі жиынтықты көрсетеді. Бұл әр түрлі есеп мерзімдерінде
есептелген баланстың аттас көрсеткіштерінің салыстырмалығының бұзылуына
әкеліп соқтырады. Әрине, ол сондай-ақ кәсіпорын қызметінің нәтижесін, оның
шаруашылық қаражаттарының бағасын (гудвилл) едәуір бұрмалайды. Бұл
кедергі баланс валютасының кәсіпорын бағасының дәл құның көрсетпейтігінің
дәлелдейді. Баланс жиыны кәсіпорын активтері мен оны жабу көздерінің
есептік бағасын ғана көрсетеді, ал осы кезде бұл активтердің нарықтық
бағасы мүлдем басқаша болуы мүмкін және берілген активтін пайдалану мерзімі
мен оның баланста көрсетілуі қаншалықта ұзақ болса, есептік баға мен
ағымдағы нарықтық баға арасындағы айырмашылық соншалықты көп болады.
7. Баланс және қаржылық есеп берудің басқа да нысандары шаруашылық
субъектісі қызметінің барлық жақтарын толығымен көрсетпейді. Кәсіпорынның
қаржылық жағдайы мен оның өзгеру преспективасы тек қаржылық сипаттағы
факторларың ғана емес, сонымен қатар көптеген құндық бағасы жоқ
факторлардың да ықпалында болады. Олардың қатарында: мүмкін болатын саяси
және жалпы экономикалық өзгерістер, саланы және кәсіпорынды басқарудың
ұйымдастырушылық құрылымын қайта құру, меншік түрінің алмасуы, қызметкердің
кәсіби және жалпы білімдік дайындығы және тағы басқалар.Сондықтан қаржылық
есеп беруді соның ішінде бухгалтерлік балансты талдау кешенді экономикалық
талдаудың тек бір ғана бөлімі болып табылады.
Осы шектеулерге қарамастан, бухгалтерлік баланс кәсіпорынның қаржылық
жағдайын талдауды ақпараттық қамтамасыз етудің бірден-бір басты көзі болып
табылады, ал оны оқу осы талдаудың алғашқы сатысы болып табылады.
Алайда кәсіпорынның қаржылық жағдайына талдау жүргізгенде баланс
көрсеткіштермен қатар қаржылық есеп берудің басқа да нысандарының
көрсеткіштерің қолдану қажет, әсіресе кәсіпорынның өзінің қызметін жүргізу
үшін жұмсалған барлық шығындар сомасымен салыстырудан тұратын қаржы-
шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есепті қолдану керек, оның баланстан
айырмашылығы ол кәсіпорынның мезеттік суреті және қатып қалған қаржылық
жағдайы емес, ол капитал қозғалысы, себепті кезеңдегі субъектінің қаржылық
нәтижесі болып табылады. Сондықтан кәсіпорынның балансына қарағанда, бұл
құжат тандаушы адам үшін анағұрлым маңызды және ақпараттық болып табылады.
Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын
талдаудың маңызы өте зор. Бұл кәсіпорындардың тәуелсіздікке ие болуымен,
сондай-ақ олардың меншік иелері, жұмысшылар, коммерциялық серіктестер және
де басқа контрагенттер алдында өзінің өндірістік-кәсіпкерлік қызметінің
нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуымен байланысты. Кәсіпорының
қаржылық жағдайын талдау жөніндегі сұрақтарды қарастырмас бұрын, қаржылық
жағдай дегеніміз немесе қаржылық жай-күй дегеніміз не, соны анықтап
алған жөн. Қаржылық жағдай – бұл қаржы ресурстарының қолда барын,
үлестіріліп таратылуы және пайдалануын сипаттайтын көрсеткіштер жиынтығы.
Шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайы – бұл оның қаржы бәсекелестік
қабілеттілігінің сипаттамасын (яғни төлем қабілеттілігі, несие
қабілеттілігі) қаржы ресурстары мен капиталды пайдалану, мемлекет алдында
және басқа да шаруашылық субъектілерінің алдында өз міндеттемелерін
орындау. Шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайын талдаудың келесі
түрлерін жүргізеді: табыстылық пен рентабельділік; қаржылық тұрақтылық;
несие қабілеттілігі; капиталды пайдалану; валюталық өзін-өзі өтеу
Жоғарыда берілген анықтамалар қарастырылып отырған ұғым мәнін
жеткілікті дәрежеде ашпайды, бірақ олардың әрқайсысында бұл ұғымды дәлірек
анықтауға мүмкіндік беретін ұғымды тұжырымдар бар. Бірқатар түрлі
әдістермен есептелетін біріңғай көрсеткіштерге қарағанда (мысалы, еңбек
өнімділігі, қор қайтарымдылығы, өзіндік құн, жалпы табыс, тиімділік)
қаржылық жағдай түрлі көрсеткіштерді есептеу нәтижесінде және олардың жалпы
бағалауға тигізетін әсерін зерттеу негізінде анықталатыны анық. Қорыта
келе, кәсіпорының қаржы жағдайы әлсіз және өмір сүру қабілеті жоқ
кәсіпорындарға аяусыз қарайтын бәсекелі нарықтық экономика жағдайындағы
кәсіпорынның сенімді болуын, тұрақтылығын және келешегі барлығын
куәландыруы тиіс.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық жағдайына көптеген факторлар әсер
етеді, оларды В.М. Радионова және М.А. Федотова келесідей түрлерге
жіктейді:
1) пайда болу орнына байланысты – ішкі және сыртқы;
2) нәтижесінің маңыздылығына байланысты – негізгі және негізгі емес;
3) құрылысы бойынша – қарапайым және күрделі;
4) әрекет ету уақыты бойынша – тұрақты және уақытша.
Ішкі факторлар кәсіпорының өзінің жұмысын ұйымдастыруға байланысты
болады, ал сыртқы факторлар кәсіпорын еркіне бағынышты емес.
Негізгі ішкі факторларды қарастырайық. Кәсіпорынның тұрақтылығы ең
бірінші өндіріс шығындарымен үздіксіз байланысқан өндірілген өнім мен
көрсетілген қызметтің құрамы мен құрылымына тәуелді. Сондай-ақ, тұрақты
және айнымалы шығындар арасындағы қатынас маңызды болып табылады.
Қаржылық тұрақтылықтың ішкі, маңызды факторларының бірі – бұл қаржы
ресурстарының құрамы мен құрылымы, оларды басқару стратегиясы мен
тактикасының дұрыс таңдалып алынуы. Кәсіпорынның өз қаржы ресурсы, соның
ішінде таза табысы қаншалықты көп болса, соншалықты ол өзін жайлы сезіне
алады.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына қарыздық капиталдар нарығындағы
қосымша жұмылдырушы (мобилизацияланушы) қаражаттар үлкен әсерін тигізеді.
Кәсіпорын ақша қаражаттарын қаншалықты көп тартатын болса, оның қаржылық
мүмкіндіктері де соншалықты жоғары болады, алайда, сонымен бірге қаржылық
тәуекелділік те өседі – яғни кәсіпорын өз кредиторларымен уақытында
есептесе ала ма, жоқ па? – деген қауіп туады.
Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, кәсіпорынның қаржылық
тұрақтылығына әсер ететін мынадай ішкі факторларды атап көрсетуге болады:
– кәсіпорынның салалық топқа жатуы;
– шығарылатын өнімнің (жұмыс, қызмет) құрылымы және оның жалпы
төлем қабілеттілігі бар сұраныстағы үлесі;
– төленген жарғылық капиталдың мөлшері;
– шығындардың көлемі, олардың ақшалай табыспен салыстырғандағы
динамикасы;
– қорлар мен резервтерді, олардың құрамы мен құрылымын қоса
алғандағы мүлік пен қаржы ресурстарының жағдайы;
– кәсіпорындарды басқару тиімділігі.
Кәсіпорынның тұрақты қаржылық жағдайын қалыптастыруда оның өз
контрагенттерімен (салық органдары, банктер, жабдықтаушылар, сатып
алушылар, акционерлер және тағы басқалар) өзара қарым-қатынасы үлкен әсер
етеді. Сондықтан да серіктестермен реттелген іскерлік қатынаста болу –
жақсы қаржылық жағдайдын бірден-бір шарты болып табылады. Әрине,
акционерлер өз жинақ қорларын тұрақты тиімділікке ие және дивиденттерді
ұқыпты төлейтін қаржылық тұрақты кәсіпорындарға салады. Инвестициялық
таратымдылығы болуы үшін, тек бүгінгі күні ғана емес, болашақта да
кәсіпорынның қаржылық жағдайы көршісіне қарағанда жақсы болуы тиіс.
Осылайша, қаржылық жағдай кәсіпорынның бәсекелестік қабілетін және
оның іскерлік қарым-қатынастағы потенциалын анықтайды, кәсіпорынның өзінің
және оның серіктестерінің қаржылық және басқа қатынастар тұрғысындағы
экономикалық қызығушылықтары қаншалықты дәрежеде кепілдендірілгенін
бағалайды. Кәсіпорынның қаржылық жағдайының объективті дұрыс бағасын алудың
ең жақсы тәсілі, бұл – талдау, ол кәсіпорынның даму бағытын бақылауға, оның
шаруашылық қызметіне кешенді түрде баға біреуге мүмкіндік береді және
сондай жолмен басқарушылық шешімдерді өңдеумен кәсіпорынның өзінің
өндірістік кәсіпкерлік қызметі арасында байланыстырушы қызметін атқарады.
Қаржылық жағдайды талдау кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдаудың
қорытындылаушы кезеңі болып табылады. Және ол 3 сатыны қамтиды: жабдықтау,
өндіріс және өткізу; бұлардың жиынтығы коммерциялық, өндірістік және
қаржылық қызметті құрайды. Кәсіпорынның қаржылық қызметі – бұл оның осы
қызмет нәтижесінде меншікті және тартылған капиталдың көлемі мен құрамына
өзгеріс әкелетін қызметі болып табылады. Ол қаржы ресурстарының жүйелі
түрде түсуі мен тиімді пайдаланылуына, есеп және несие тәртібіне сақтауға,
меншікті және қарыз қаражаттарының арасындағы арақатынастың
рационалдылығына, сондай-ақ кәсіпорынның тиімді қызмет етуі мақсатында
қаржылық тұрақтылыққа қол жеткізуге бағытталуы тиіс. Кәсіпорын қызметінің
қаржылық, өндірістік және коммерциялық жақтары арасында тығыз байланыс пен
өзара тәуелділік бар. Осылайша қаржылық қызметінің жетістігі, көбінесе оның
өндірістік-сату көрсеткіштерімен анықталады. Кәсіпорынның өзі алатын
төлемдерді және ақша қаражаттарын алуы оның өнімді сатуына, алдын ала
қарастырылған сұрыпталымды ұстап тұруына, өнім сапасының қажетті деңгейге
сәйкестігіне және оны бір қалыпты өндіруге және төлеуге байланысты болады.
Біздің ойымызша, қаржылық жағдайды талдауды қаржылық тұрақтылықтан
бастаған жөн және оған мыналар жатады:
– кәсіпорын активтерінің құрылымдық және құрамдық динамикасын
талдау;
– кәсіпорын активтерінің қалыптасу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz