Теміржол көлігіндегі инновациялық қызметті талдау
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 КӨЛІКТЕГІ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..8
1. Инновациялық қызметтің және инновацияның мәні, мағынасы және
экономикалық табиғаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..8
2. Теміржол көлігінде инновациялық қызметті басқарудың әдістемелік
негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
2 ҚР ҚАЗАҚСТАН ТЕМІР ЖОЛЫ ҰЛТТЫҚ КОМПАНИЯСЫНЫҢ
АҚ-ның ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСТЫҚ ФИЛИАЛЫНЫҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 19
2.1 ҚР Қазақстан темір жолы Ұлттық компаниясының АҚ-ның Қызылорда
облыстық филиалының негізгі қызметін экономикалық
бағалау ... ... ... ... ..19
2.2 Теміржол көлігіндегі инновациялық қызметті талдау ... ... ... ... ... ... ... 32
2.3 Теміржол компаниясының инновациялық қызметтін басқару
тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .39
3 ТЕМІРЖОЛ КӨЛІГІНДЕ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ БАСҚАРУДЫ
ЖЕТІЛДІРУ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... 51
3.1 ҰК Қазақстан Темір Жолы АҚ инновациялық даму стратегиясын
жасақтау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 51
2. Теміржол компаниясының инновациялық қызметін басқару тиімділігін
арттыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..6 0
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 69
КІРІСПЕ
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Жаңа онжылдық - жаңа экономикалық өрлеу -
Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері атты ел халқына Жолдауында елді әрі қарай
инновациялық бағытта дамыту қажеттігі көзделеді. Экономикалық дамудың
маңызды факторларының бірі өндірістік әлеуетті сақтап, тиімді дамыту
қажеттігімен шартталған тиімді инновациялық саясат болып табылады.
Көлік ел экономикасының инфрақұрылымын қалыптастыратын салалардың бірі
болып табылады. Нақты әрі үздіксіз жұмыс істейтін көліктік кешен болмайынша
мемлекеттің экономикасы ойдағыдай дами алмайды. Бұл ең алдымен, теміржол
көлігіне қатысты, сол арқылы халықаралық және аймақаралық жүктер мен
жолаушылар тасымалының негізгі бөлігі жүзеге асырылады. Соңғы жылдары
Қазақстанда инновациялық жобаларды жүргізу мәселелеріне барынша көп назар
аударылуда. Жүзеге асырылатын негізгі инновациялық жобалар ҚР 2015 жылға
дейінгі Көліктік стратегиясында сипатталған. Инновациялық жобаларды жүзеге
асыру мақсаты - бәсекеге қабілетті ұлттық көлік инфрақұрылымын құру, бұл
теміржол көлігі саласын басым дамытуды көздейді .
Инновациялық қызмет жаңа ережелерді әзірлеп, жүзеге асыруды, бақылау
жасауды, сондай-ақ іске асырылатын жобалардың экономикалық тиімділігін және
кәсіпорынның техникалар мен технологияларының бәсекеге қабілеттігін
арттыруға ықпал етуін бағалауды білдіреді.
Теміржол көлігі жоғары тәуекелдіктер мен қауіп-қатерлер көзі болып
табылады. Мұның астарында, қаралатын саладағы қайсы бір қызмет нәтижесінде
пайда болатын немесе пайда болуы мүмкін келеңсіз салдар меңзеледі. Теміржол
саласы субъектінің экономикалық қызметіне теріс ықпал ететін және оларды
басқаруды талап ететін түрлі тәуекелдіктердің әсеріне ұшыраған.
Теміржолдарды пайдалану барлық экономикалық субъектілерге де, теміржол
кәсіпорындары мен жалпы кешенге де тән болып келетін, кәсіпорынның тұрақты
қызметіндегі тұрпаттық тәуекелдіктермен жиі бірге жүреді.
Инновацияларды стратегиялық басқару негіздерін қалыптастыру мен
қолданудың қажетті жүйелілігінің жеткіліксіздігі инновациялық қызметті
басқару элементтерінің ұтымды өзара әрекет етуін терең әзірлеу мен ғылыми
негіздеу және ыңғайлы нәтижелері мен инновациялық қызмет нәтижелерінің
тәуекелдіктеріне қолжеткізу жоқтығымен түсіндіріледі.
Инновацияны талдау мен бағалау бөлімдерінің көпшілігінің қалыптасу
кезеңінің ұзақтығына және айтарлықтай зерттелуіне қарамастан, тәуекелдік
жағдайындағы инновациялық қызметті талдау мен басқарудың жекелеген
мәселелері тиісті ғылыми және методологиялық зерделенуіне ие болған жоқ,
кешенді экономикалық талдау жүйесіне енгізілмеген, экономикалық зерттеудің
аталмыш бағыттарындағы ішкі құрылым мен өзара байланыстар туралы түсініктер
жеткіліксіз дамыған. Теміржол көлігіндегі теориялық және қолданбалы маңызы
бар инновациялық қызметті басқарудың көптеген бағыттары зерттелмеген, әрі
әзірленбеген болып қалуда. Жаңа ережелердің тәуекелдерін бағалау әдістері
мен талдау көрсеткіштерінің жүйесін анықтауда бірегей ұстанымдар жоқ.
Тәуекел жағдайында инновациялық қызметті басқарудың әдістемелік қырлары
белсенді әзірлену өрісінен тысқары қалуда, онсыз теміржол көлігінің
тәжірибелік жұмысында жинақталған әлеуетті қолдану мүмкін емес немесе
айтарлықтай қиын. Инновациялық қызметті басқару мен талдаудың көрсетілген
бөлімдерінің тәжірибелік сұранысқа ие болуы мен жеткіліксіз әзірленуі-
мәселенің қойылуын өзекті етіп, теміржол көлігінде тәуекелді ескере отырып,
инновациялық қызметті басқару негіздерін тереңдетуге бағытталған зерттеулер
жүргізу қажеттілігін туғызады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - инновациялық қызметті теміржол көлігінде
тәуекелдікті ескере отырып теориялық және әдістемелік негіздерін зерттеу
мен талдау нәтижесінде тәжірибелік бағыттарын анықтап, ғылыми негізделген
ұсыныстар жасау болып табылады.
Алға қойған мақсатқа сәйкес төмендегідей міндеттерді шешу қажеттілігі
айқындалады:
– шаруашылық жүргізуші субъектілердің заманауи инновациялық даму
тұжырымдамасын негіздеуге мүмкіндік беретін инновация, инновациялық
қызмет категорияларының мазмұны, мәні және экономикадағы орны зерттелген;
– инновациялардың жіктелу белгілерін жүйелеу, сипаттама беру және
инновацияның кешенді сипатын, оларды тәуекел жағдайында пайдаланудың
саналуан салалары мен тәсілдерін ашатын өзара байланысын анықтау;
–теміржол көлігінің инновациялық даму басымдығын анықтайтын қазіргі
жағдайы мен даму беталысына талдау жасау;
– теміржол көлігінің инновациялық қызметін басқаруға талдау беру және
ҰК Қазақстан Темір Жолы АҚ-ның инновациялық қызметі нәтижелерінің түрлі
қырларын бағалау;
– Қазақстанның теміржол көлігінің инновациялық даму стратегиясын
ұсыну;
– теміржол көлігіндегі инновациялық қызметті тиімді басқару іс-
шараларын әзірлеу.
1 КӨЛІКТЕГІ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Инновациялық қызметтің және инновацияның мәні, мағынасы,
экономикалық табиғаты
Заманауи микрошаруашылық жүйесі бастапқы қорларлардың шектеулі
жағдайында өнімділіктің әрдайым дамуының қажеттілігімен сипатталады.
Сондықтан қорларды пайдаланудың тиімділігін арттыру мақсатында жүйеде оның
құрамдас бөліктерінің және олардың өзара байланыстарын қайта құру шаралары
үнемі жүзеге асырылып келеді. Бұл әртүрлі секторларда және бүкіл
дүниежүзілік шаруашылықтың, мемлекеттердің, аймақтардың әртүрлі жүйелік
деңгейлі экономикасында тоқтаусыз атқарылып отырған қызметтің арқасында
орындалуда. Соңғы уақытта ғылыми зерттеулердің тақырыптары инновация мен
олардың әлемдік шаруашылықтың одан әрі дамып, жетілуі ролінің арналуы
маңызы артып отыр.
Инновациялар ХХ ғасырдағы өнеркәсіптің ішкі қозғауш күшіне айналды.
Кәсіпорындар үшін инновациялар жаңа өтімді рыноктарға шығу кілті, кірістің
көтерілуінің негізгі құралы болып келеді. Экономикалық дағдарыстан шығу
барысында Үкіметтер өздерінің басты күшін инновацияларға жұмсайды.
Инновациялық дамудың басымдылықтары соғыстан кейінгі кезеңдегі игілікті
экономика деген белгілі тұжырымдаманың орнын әлдеқашан басып келеді.
Солай болса да, осы кезге дейін инновацияның нақты анықтамасы немесе
инновацияларды бағалаудың біртұтас жүйесі ойлап табылған жоқ. Әдетте,
инновация деп жаңадан жақсартылған өнімнің шығарылуы немесе өндірістік
үдерістің дамыуы түсініледі. Екінші жағынан инновацияның басқа да түсінігі
бар, ол бұрыннан бар тауарды өндіру барысында тым арзан шикізатты колдану,
маркетинг саясатын өзгерту, жаңа рыноктарға немесе көрсетілетін қызметтің
жаңа деңгейіне шығу.
Қазіргі өмірде жиі қолданылатын инновация категориясында негізі екі
ағылшын сөзі жатыр: innovate - ол жаңалықты еңгізу және өзгертулерді жасау,
ал innovation деген сөз жаңа енгізілім, жаңалық, жаңашылдық деген
мағыналарды білдіреді. Осының салдарында қазіргі өмірдегі басқару және
экономикалық ғылымда инновация категориясы екі мағынада қолданылады:
біріншіден, жаңа ғылыми-техникалық немесе ұйымдастыру-экономикалық
жетістіктің, жаңа енгізілімнің нәтижесі ретінде, инновация бұл кезде
статистикалық категория болады; екіншіден, ұсынылатын жаңашылдық – іске
асырылатын жаңашылдық - енгізілген жаңашылдық үштағанын қамтитын үдеріс
ретінде.
Жаңалық өндіріске, басқару жүйесіне енгеннен кейін, нарықта
пайдаланылатын өнімге айналады және оның сатылуынан экономикалық,
әулеметтік немесе басқа түрлі нәтиже шығады, ол жаңа енгізілім немесе
инновация деген жаңа категорияға айналады.
Әдебиетте инновация деген түсінікке көптеген анықтамалар табуға
болады. Бұл түсінікті австриялық экономист И.Шумпетер айналымға енгізген,
ол жаңа енгізілімнің теориясының және олардың экономикалық дамуындағы
ролдерінің жасампазы. Ол экономикада ортанғы тұлға - ол жаңашыл-кәсіпкер
деп дәлелдеп келген.
Қазіргі заманғы социологиялық әдебиетте инновациялық өзгерістің жүйелік
сипаты айрықша атап көрсетіледі:
Инновация - бұл өндірістік процестегі немесе басқаруды ұйымдастырудағы
әлдебір жекелеген жаңашылдықтың жемісі емес, бұл кәсіпорынның бүкіл жүйесін
өзгертетін өзара әрекеттердің жиынтығының нәтижесі.
Белгілі экономист-ғалым Н.И. Лапин келесі анықтаманы ұсынады:
Инновация - бұл адамдардың белгілі қажеттіліктерін дұрыс
қанағаттандыруға бағытталған жаңа тәжірибелік шараны құрудағы, оны тарату
мен пайдаланудағы кешенді үдеріс.
Инновацияның баламасы консервация - яғни өндіріс пен өнімді өткізу
салаларында қалыптасқан ең елеулі сипаттамаларды сақтау болып табылады.
Экономикалық талдау мен бақылау мақсаттары үшін инновациялардың бір
қатар жіктемелері қолданады:
– инновациялық қызметтің объекттерінің көріністері бойынша инновация-
өнімдер мен инновация-үдерістер деп бөлінеді. Одан басқа, жаңа рыноктарды
(рынок сегменттерін) игерумен тұжырымдалатын рыноктық (маркетингтік)
инновацияларды да бөлек алуға болады;
– ұйымның стратегиялық мақсаттарын іске асырудағы ролі бойынша
жақсартушы және стратегиялық инновациялар деп ажыратылады. Стратегиялық
инновациялар қызметтің жаңа бағыттарын жасайды немесе бұрынғы бар
бағыттардың табысты жұмыс істеуін ұзақ мерзімде қамтамасыз етеді,
жақсартушы инновациялар осы бағыттарды дамыту мен жетілдіру аясында
жүргізіледі;
– кәсіпорынның даму маңызы бойынша озық және келесі инновацияларға
ажыратылады. Озық инновациялар осы сала үшін керемет болмауы мүмкін, бірақ
келешекте сыртқы жағдайлардың өзгеруі болатынын ескере отырып, қаржы-
шаруашылық қызметінің табысты жүргізілуіне алғышарттар жасауға тиісті.
Келесі инновациялар сыртқы шарттарының нақты өзгерістеріне әсер ретінде
жүргізіледі;
– шараларды жүзеге асыру мерзімдері бойынша: қысқа мерзімді, орта
мерзімді, ұзақ мерзімді, жедел мерзімді және уақытпен шектелмеген
инновациялар;
– ұйым қызметін қамту дәрежесі бойынша: оқшау және кешенді
инновациялар. Кешенді инновациялар қызметтің бірнеше бағыттарын бірден
қозғайды (жаңа өнімдер мен жаңа үдерістер т.б. енгізуді үйлестіреді);
– өндіріс үдерісіндегі ролі бойынша; негізгі және қосымша инновациялар;
– қызметтің осы бағыттағы маңызы бойынша: базистік (іргелі),
модификацияландырушы және жалған инновациялар.
Негізгі инновациялар негізгі өндірістік, технологиялық немесе жабдықтап-
өткізу үдерістерін қозғайды; қосымша инновациялар, әдетте, негізгі
инновациялардан туындайды (екінші кезектегі инновациялар), жәрдемші және
қызмет көрсетуші бөлімшелерде жүргізіледі және негізгі жаңашылдықтардың
іске асуын қамтамасыз етеді. Тұғырлы инновациялар қызметтің бұрынғы
бағыттарын түбірінен өзгертеді немесе жаңа бағыттарды қалыптастырады;
модификацияландырушы инновациялар тұғырлыларды жетілдіру мен дамыту
шеңберінде өткізіледі. Жалған инновациялар тобына принципиалды жаңашылдығы
жоқ және тұтынушы үшін қандай да бір қосымша артықшылық жасамайтын, өнімдер
немесе үдерістердің сыртқы елеусіз өзгерістерін жатқызады. Солай болса да
жалған инновациялар тауарлы рыноктағы бәсекелестіктің қуатты құралы ретінде
ассортиментті үнемі жаңартуда маркетингтік саясаттың маңызды құралы болады.
Инновациялардың мәні мен олардың жіктелуіне деген түрлі ұстанымдар
нышандар бойынша ажыратылатын келесі негізгі инновациялар топтарын бөліп
алуға мүмкіндік берді қосылу саласы бойынша (ғылыми-техникалық,
ұйымдастырушылық-экономикалық және әлеуметтік-мәдени инновациялар);
қанағаттандырылған сұраныстар сипатына сәйкес (жаңа сұраныстарды жасайтын
және бұрынғыларын дамытушы инновациялар); нысаны мен қосылу саласына
қарай (инновация-өнімдер, инновация-үдерістер, инновация-сервистер,
инновация-нарықтар); инновацияларда қолданылатын технологиялық
парадигмалары бойынша; радикалдық дәрежесіне сәйкес (базистік, жүйелік,
арта түсуші); енгізілген инновациялық өзгерістердің қарқындылығына
(тереңділігіне) қарай (мыналарға бағдарланған инновациялар: бастапқы
қасиетін регенерализациялау, сандық өзгерістер, бейімділік өзгерістері,
жаңа нұсқа, жаңа буын, жаңа түр, техниканың жаңа түрі); жаңа өнімді-
технологиялық инновацияларды нарықтық енгізу бойынша; пайда болудың
себептеріне сәйкес (стратегиялық және реактивтік (икемделген); жаңалық
дәрежесіне қарай; фирманың рыноктық-технологиялық мүмкіншілігіне тигізер
әсеріне қарай (сәулеттік, революциялық, орынқалаушы, тұрақты); таратылу
көлемдеріне орай (бір салада және барлық немесе көптеген салаларда);
өндіріс процесіндегі орны мен рөліне сәйкес (негізгілер және қосымшалар);
маңыздылығына қарай; өндіріс процесіне әсер етуге бағытталғандығына қарай
және т.б.
Кейбір белгілер бір-бірін ішінара басып кететіндіктен, түрлі
белгілерімен де екшеленген инновациялардың кейбір түрлері бір бірін
ішінара қайталайды. Соған қарамастан, қаралған белгілер жалпы алғанда
инновациялар жиынтығының көлемді сипаттамасын беруге мүмкіншілік жасайды.
Сұраныстың қанағаттандырылу сипаты бойынша инновациялар бұрыннан бар
сұраныстарға бағдарлануы немесе жаңаларын жасауы мүмкін. Өндіріс
үдерісіндегі ролі бойынша негізгі және толықтыратын жаңа енгізілімдерді
бөліп алуға болады. Негізгі өнімділік жаңа енгізілімдер жаңа рыноктер
құрады және жаңа салаларының негізіне жатқызылады; толықтыратын өнімділік
инновациялар тиісті салалардағы рынокты кеңейтеді; негізгі технологиялық
инновациялар ірі технологиялық жүйелердің тірегін құрады; толықтырушы
технологиялық жаңа енгізілімдер қолдағы бар тіректік технологияларды
дамытады.
Инновация қызметінің субъектілері: инновация қызметпен айналысатын
жеке және заңды тұлғалар; инновацияны жүзеге асыратын әр түрлі меншіктегі
инновациялық кәсіпорындар; инновациялық қызмет барысында сатып-өткізілетін
зияткерлік меншік иелері (жаңалықтар, өнертабыстар, өнеркәсіптік үлгілер
авторлары, кәсіпорындар, қондырғылар, технологиялық процестер жобалары,
ноу-хау, дизайнерлер); инновация жүзеге асыруға капитал салатын
инвесторлар, корпорациялар, лизингтік фирмалар; инновация процесіне қызмет
көрсететін және оның инфрақұрылымын қамтамасыз ететін делдалдар;
консалтингтік және инжинирингтік фирмалар, технологиялық инкубаторлар,
технопарктер, технополистер, ақпарат орталықтары және тағы басқа;
инновациялық қызметті басқаруға, үйлестіруге, реттеуге қатысатын мемлекттік
органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдары.
Инновациялық қызметті жүргізуге ықпал ететін өзекті факторлардың бірі
инновациялық қызметтің инфрақұрылымын дамыту деңгейі болып табылады.
Инновациялық қызметтің инфрақұрылымы - инновациялық қызмет субъектілеріне
инновациялық қызмет жүргізуге қажетті қызметтер ұсынатын ұйымдар.
Инновациялық қызмет инфрақұрылымының субъектілері болып инновациялық қызмет
субъектілеріне келесі көмек түрлерін көрсететін заңды тұлға танылады:
өндірісті-технологиялық; инновация өнімдерін сынақтау, сертификаттау және
стандарттау; қаржылық; құқықтық (бұған зияткерлік меншікті қорғау да
кіреді); ұйымдастырып-басқарушылық; инновациялық қызметке қажет кадрларды
дайындау және қайта дайындау, біліктілігін көтеру; кеңес беру көмегі;
ақпараттық; инновациялық қызметті жүргізуге қажетті басқа да қызмет
түрлері.
Инновациялық қызмет субъектілерінің арасында экономикалық және құқықтық
қарым-қатынастар пайда болатын инновациялық қызмет өнімдері (нәтижелері)
болып табылатындар: нақты инновациялардың технологиясын және игеру
қорытындыларын (бизнес-жоспарға енгізілген аралық нәтиже) белгілейтін
инновация жобалары; түпкі өнімді өткізу барысында әулеметті-экономикалық
және экологиялық тиімділікті қамтамазыз ететін, өндірісте игерілген
технологиялық процестер; ғылыми-техникалық жетістіктерге жету нәтижесі
болып табылатын қағида түрінде жаңа, жаңадан жақсартылған өнімдер (тауарлар
мен қызмет көрсетулер).
Инновация үдерісі көптеген қатынасушыларды және қызығушылық танытқан
мекемелерді қамтиды. Ол мемелекеттік және мемлекетаралық деңгейлерде,
аймақтық және салалық өрістерде, жергілікті (әкімшілік) құрылымдарда
жүргізіле алады. Барша қатысушылардың өз мақсаттары бар, олар сол
мақсаттарға жету үшін өздерінің ұйымдастыру құрылымдарын құрады.
Бұл жағдайда өнім өндіру процесіндегі субъектілердің салааралық өзара
әрекет ету сипатын да, өнімді шығарудың жоғары тиімділігін қамтамасыз
ететін өнідірістің ішкі факторларын да ескеру қажет. Мұндай ұстаным
бәсекеге қабілетті өнім өндірісін дамытудың инновациялық бағдарламалар
шеңберінде жүзеге асырыла алады. Осындай бағдарламаларды іске асырудың
негізгі факторы қызмет нәтижелерін өндірістік инновациялық салада
пайдалану, және ең алдымен, инвестициялық технологиялардың өнімнің бәсекеге
қабілеттігін арттыруға ықпал етуі бола алады.
Инновациялық қызметтің экономикалық табиғатын, мәні мен мазмұнын
зерттеу оны мезо және микроэкономикалық деңгейлерде реттеу мен басқарудың
теориялық және әдістемелік ережелерін қалыптастыруда үлкен маңызы бар. Сол
сияқты, инновациялық және инвестициялық қызметтің өрістерін ажырату,
инновациялардың өмірлік циклдарының сатыларын бөілп алу, инновациялардың
жүйедегі мақсаттары мен міндеттерін анықтау оларды бағалау, талдау,
реттеудің экономикалық негізделген әдістерін таңдап алуға мүмкіндік береді.
Инновация мәнін нақтылау инновациялық қызмет жүргізуде іс жүзіндегі
қызмет барысында оларды ұқсастандыру үшін қажет.
Инновациялық қызметтің ұғымдық аппаратына жүргізілген жүйелеу
кәсіпорындардың инновациялық үдерістерін реттеу мен қолдау жасаудың
мемлекеттік жүйесін түзудегі әдістемелік ережелерді әзірлеудің теориялық
негізі болып табылады.
1. Инновация үдерісінің жағдайы оның дамуының эволюциялануымен
сипатталады. Инновация үдерісінің негізін келесі түрлер инновациясы
құрайды: азық-түліктік, техникалық, технологиялық және ұйымдастыру-
басқарушылық, олар жаңа өнім, техника, жабдықтар, технологиялар, басқарудың
ұстанымдары, әдістері, модельдері мен ұйымдастырушылық қырларын қамтиды.
2. Инновациялық қызмет жаңа енгізілімдерді әзірлеу, іске асыру мен
бақылау, сондай-ақ сатып-өткізілетін жобалардың экономикалық тиімділігі мен
оның кәсіпорын техникасы мен технологияларының бәскеге қабілеттігін
арттыруға ықпалын бағалауды білдіреді.
3. Инновациялық қызметтің мақсаттары мен міндеттері келесі негізгі
бағыттар арқылы жүзеге асырылады: инновациялық жобаларды іске асырудың жаңа
әдістемелерін игеру; жаңа отандық және шетелдік шаруашылық серіктестерін
табу; өнімнің өткізудің жаңа түрлері мен қызметкерді іріктеу және оның
жұмысын бағалаудың жаңа әдістемелері; қызметкерлер еңбегінің дәйектемесі
мен ынталандырудың жаңа жүйелері; кәсіпорынның жаңа филиалдары,
қоғамдастықтарын, құрылымдық бөлімшелерін ашу.
4. Ғылыми білімдер мен технологияларды ұлттық шекара шегінде өндіру
және коммерциялық өткізумен шұғылданатын өзара байланысты ұйымдар жиынтығын
білдіретін инновациялық жүйе келесі факторлардың ықпалымен қалыптасады:
табиғи және еңбек ресурстарының қолда болуы, көлемі; мемлекет
институттарының тарихи өркендеу ерекшеліктері; кәсіпкерлік қызметтің
ұйымдастыру-құқықтық түрлері.
Инновациялық саясатты дәйекті түрде жүргізу - құрылымдық саясаттың аса
маңызды құрамдасы, оның мақсаттарына жетудің қажетті шарты болып табылады.
1.2 Теміржол көлігінде инновациялық қызметті басқарудың
әдістемелік негіздері
Инновациялық үдеріс көптеген қатынасушыларды және қызығушылық танытқан
мекемелерді қамтиды. Ол мемелекеттік және мемлекетаралық деңгейлерде,
аумақтық және салалық өрістерде, жергілікті (әкімшілік) құрылымдарда
өткізіледі. Барша қатынасушылардың өзіндік мақсаттары бар, олар сол
мақсаттарға жету үшін өздерінің ұйымдастыру құрылымдарын құрады. Ең
алдымен, кәсіпорында әртүрлі ұйымдастыру нысандарын қарастыру керек.
Кәсіпорын ішіндегі қызметке қатысушыларды бөліп алудан бастап, арнайы
инновациялық бөлімшелер құруға дейін қарастыру қажет.
Ірі және майда ұйымдарда инновациялық белсенділік әртүрлі болады, бұл
олардың арнаулы уәкілдігіне, мақсаттары мен стратегиясына сәйкес келеді.
Сондықтан корпорациялар өз айналасына шағын инновациялық фирмалар
құрып, олардың басшыларын арнайы инкуботорлық бағдарламалар арқылы оқытып
дайындайды. Мұндай ұйымдар инкубатор-фирмалар түрінде болады. Жаңа күрделі
өндірістік өнімдер мен технологиялардың таралуы кейде франчайзинг немесе
лизинг ұйымдастыру түрінде өтеді.
Өндірістің құрылатын және жұмысын бастау кезеңдері көп мөлшерде
қаржыландыруды талап етеді, бірақ олардың сатылу қабілеті, біріншіден-
ҒЗТҚЖ-ды өткізу кезеңдерінде және жобаның маркетингті бағалануында,
екіншіден жаңа енгізілімдер диффузиясының тездігіне тәуелді.
Экономикалық тәжірибеде жаңа енгізілімдердің ілгері жылжытуының
негізделінген екі әдістемесі бар вертикалды және горизонталды.
Вертикалды ілгері жылжыту барысында жаңа енгізілім айналымы (цикл) бір
ғана мекемеде, бөлімшеден бөлімшеге ауысып, жаңа енгізілім қызметінің дара
кезеңдерінде жеткен нәтижесін көрсетіп жинақталады. Бірақ бұл әдістеменің
қолданылуы тым шектелген. Немесе, бұл үшін мекеме бүкіл өндірістік
айналымды біріктіретін оған қоса нәрсеге сатылғанынан кейін қызметін
көрсететін дәрменді концерн болуы тиіс. Вольво концернін мысалға
келтіруге болады, ол өзінің шеберханаларының жабдықталуын қолынан шығармай
келеді. Немесе, мекеме арнайы әртүрлі құрамдас бөліктерісіз (мысалы, жаңа
химиялық немесе фармакологиялық заттар) өнімдерінің азғантай түрін,
зерттеп шығаруға тиісті.
Коммерциялық трансферттің ерешеліктері: өндіріс меншігінің құқығын
қорғаудың қабылданған жүйесінен қолдау алатын монополизациялаудың өте
жоғары деңгейі, соның салдарынан сатып алушының тұғыры әлсіз болады
(тұтынушылар рыногынан өзгешелігі бұл сатушы рыногы); пайданың жоғары
мөлшері (бағасы мен құны арасындағы үлкен алшақтық); импортер – елдер
(дамушы елдер) мен мемлекеттерге асимметриялық бөлу, олар бірдей импортер
да, экспортер да болып табылады (дамыған елдер); көпұлтты корпорациялар
ішінде технологиялық трансферттердің үлкен көлемі.
Технологияны сату – инновациялық тауарды немесе технологияны ұсынып,
оны бекіте алатын кәсіпорынның рынокқа енуінің негізгі құралдарының бірі.
Мұндай ену көбіне мыналарға байланысты: тауарлы экспансияға, яғни, құрал-
жабдықтар жеткізу, кәсіпорынды кілтін тапсыруға дейінгі салып беру,
сатушыға қосымша пайда әкелетін шикізаттар, жинақтаушы бұйымдар,
материалдар, жартылай фабрикаттар жеткізуге арналған бірге жүретін
келісімдер, нарықта бірге жүретін білім және консалтингтік қызметтерді
бекіту. Технология экспорты шетелден алынған патенттер санына тікелей
пропорционалды. Сондықтан технологияларды беру келісім-шарттарын жасау
көбіне инновацияны шет елдерде алдыңғы патенттеу нәтижесі болып табылады.
Технологиялардың сатып алынуы өнеркәсіптің бәсекелестігін көтереді,
экспортын белсендіреді, импорттан тәуелділігін азайтады. Алынған технология
өз технологиясын жасау кезінде, ҒЗТҚЖ ұлттық саласының дамыту кезінде,
ұлттық білім саласын қалыптастыпы, жетілдіру кезінде катализаторға айнала
алады.
Өзінің экономикалық және әулеметтік дамуы үшін технология импортын
кеңінен қолданатын мемлекет, технологиялардың кірісіне қолайлы жағдай
тудыратын өзінің ұлттық заңдылығын қалыптастыруға міндетті. Бұған келесі
жолдармен жетуге болады: шетелдік валютамен төлемдерге және қаржы
аударымдарына қатысты валюталық реттеудің преференциялық режимін жасау;
салық жеңілдіктер тәртібі; ішкі кредиттеудің және қаржыландырудың арнайы
жағдайлары; баға белгіленімі саласындағы ынталандыру саясаты.
Басталу кезеңінде басқа жерден алынған технологияларды, өнімнің
өндірісін игеріп, қажетті технологиялық құрал-жабдықтар, жарақ-саймандар
және материалдардың жекелеген түрлерін, қосалкы өнімдерді лизинг, өтемақы
немесе баспа-бас айырбас келісімі арқылы алғаннан кейін роялти (жыл
сайынғы аударымдар) шартымен сатушыға төлем жасап барып, ақша шығынысыз
игеру теория жүзінде мүмкін. Дегенмен, іс жүзінде технология трансферті
бойынша келісімді қаржыландыру үшін технологиялардың жалпы капиталының 20-
30 % құрайтын бастапқы қаражат керек. Банктердің тәуекелді (венчурлы)
капиталдар қызметін пайдалануға да болады. Мұндай банктер инновацияларды
коммерцияландыру үшін құрылып, технологияларды іздеу және беру үдерісіне
белсене қатысады. Соңғы кезде олардың желілері белсенді түрде кеңейе
түсуде.
Лизингтік компания жабдықтаушыдан (өндіруші) құрал-жабдықтар мен
технологияны сатып алып, жалға алушыға шарт негізінде келісілген белгілі
уақытқа жалға береді. Лизингтік шарт (келісімшарт) жалға беру мерзімін,
жалға беру шарттары мен жалдау сомасын, төлем валютасының түрін, жалға
алынған құрал-жабдықтарды жөнділікте ұстау және жалдау мерзімі аяқталғасын
құрал- жабдықтарды кері қайтару немесе сатып алу міндеттемелері мен
кепілдігін қарастырады. Технологияны беруге қолданатын лизингтің өзіндік
ерекшеліктері - ол авторлық құқық пен технологияларды жалға беру
мүмкіндігі; үшінші тұлғаның құқығы бұзуылуға байланысты тәуекелдікті
төмендету, өйткені лизингтік мәмілелердің көбінде патенттік тәуекелдер
жалға берушінің жауапкершілігінде болады, егер шартта патент иегері немесе
айрықша лицензиат жалға алушыға патенттік талап-шағымдар берген жағдайда
тараптардың өзара қарым-қатынасын реттейтін патенттік ескерту болмаса.
Жаңа енгізілім қызметінің тұжырымдамасы инновациялық даму негіздерін
жақсырақ тануға көмек беретіндігі бүгінгі күні айқын болып отыр.
Индустриялды дамыған елдер басқару, ғылым мен технология салаларында
проблемалар кешенін шешу, жаңалық табушылар мен кәсіпкерлерге қолайлы
институционалды жағдай жасау арқасында бірқатар маңызды бағыттар бойынша
алдынғы қатарға шыға алды. Қазақстанда ұлттық жаңа енгізілім жүйесін
қалыптастыру енді ғана басталып келеді. Коммерциялық тартымды инновациялық
жобаларды әзірлей алатын заманауи инновациялық құрылымдар қалыптасуда,
оларды қаржыландыруға табысты компаниялар қосылуда. Бірақ, бұл үдеріс өте
баяу өтуде әрі шектеулі сипатта болып отыр, өйткені мемлекеттің шикізат
сатысынан жаңа енгізілім биіктігіне өтуінің күрделі мәселесі осы кезге
дейін шешімін таба алмай келеді. Ал оны, біздің ойымызша, инновациялық
қызметті басқарудың тиімді тетігі, инновациялық жобаларды мемлекеттік
қолдау мен реттеу шараларын жүзеге асыру арқылы шешуге болады.
Экономикалық жүйелердің дамудың инновациялық түріне өтуі, тәуекелдердің
табиғаты мен ролін біліп-түсіну, оларды басқара білу шаруашылықтың барлық
деңгейіндегі басқару шешімдерінің тиімділігі мен тұрақты экономикалық өсуді
қамтамасыз ету ісінде шешуі бола бастады.
Темір жол көлігі жоғары дәрежедегі тәуекелдердің және қауіп-
қатерлердің көзі. Ол дегеніміз, қаралып отырған саланың қайсы бір қызмет
нәтижесінде болатын немесе болуы мүмкін келеңсіз жағдайлар. Оларға
мыналарды жатқызуға болады: сөзсіз болатын немесе болуы мүмкін салдар;
мүдделі тұлғалар залал келтіруге бағытталған саналы әрекеттерден қашуға
тырысады; технологиялық шаралармен болдырмауға болатын және көлік
құралдарын пайдаланудың кері жағы болып табылатындар; көліктің болуы және
пайдаланылуымен шартталған және көлік инфрақұрылымының жоқтығы. Темір жол
көлігінде тәуекелдердің көп болуы көбіне интуитивті деңгейде білініп
келеді. Бірақ бір тұрпатты тәукелдерді олардың әртүрлі жиынтығынан
бөлшектеп алу өте қиын, өйткені барлық тәуекелдер бір-бірімен өзара
байланысты.
Бір тәуекелдер екіншісінен туындайды, басқалары оларды жауып кетеді де,
бізге дәлме-дәл таза кейпінде тәукелдерді ажырату қиындыққа соғады. Көлік
жүйесінің жұмысы көбіне кәсіпорынның тұрақты қызметіне тән тәуекелдермен
бірге жүреді, олар барлық экономикалық субъектілерге де, жалпы темір жол
кешеніне де тән.
Теміржол саласы өндірістегі қираулар, төтенше жағдайлар, апаттар
деңгейінің көптігімен сипатталады. Көлік қызметінде негізгі қорлар, адам
ресурстары мен капиталдар іске қосылады. Тиімді әрі пайдалы өндіріс
ұйымдастыру мақсатымен субъектіге тәуекелдердің әсерін азайту үшін теміржол
көлігі қызметіндегі тәуекелдерді жүйелі түрде басқару қажет.
Тәуекелдерді талдау және бағалау теміржол көлігінің шаруашылық
жүргізуші субъектілерінің инновациялық қызметтерін талдау жүйесінде аса
маңызды орын алады. Көліктегі жаңа енгізілімдерге байланысты тәуекелдерді
есепке алу басқару шешімдерін қабылдау және талдау өткізген кездерде қажет.
Инновациялық қызметтегі тәуекелдік жағдайдың ықтималдылығы мен
мүмкіншілігін бағалау нәтижелері 1 кестеде келтірілген.
Кесте 1 – Инновациялық қызметтегі тәуекелдік жағдайдың болатындығының
ықтималымүмкіншілігі
ЫқтималдықтыңСипаттама Индикаторлар
бағалануы
Оқиға болу ықтималы (қауіптер)
Жоғары Жыл сайынғы оқиға болу Белгілі бір уақытта бірнеше рет
(ықтимал) ықтималы немесе оқиға оқиға болу ықтималы (мысалы 10
болу ықтималы 25% жоғары жыл) немесе оқиға жақын арада
болды
Орташа Белгілі бір уақытта бірнешеБелгілі бір уақытта бірнеше рет
(ықтимал) рет оқиға болу ықтималы оқиға болу ықтималы
(мысалы 10 жыл) немесе Сыртқы ықпалының әсерінен
оқиға болу ықтималы 25% қадағалау қиындыққа соғып
төмен келеді
Болар оқиғаның өзіндік тарихы
бар
Төмен Оқиға болу ықтималы мүлдем Оқиға болған жоқ
(алыстау) жоқ (мысалы 10 жыл) немесеОқиға болу ықтималы жоқтың қасы
оқиға болу ықтималы 2%
төмен
Оқиғаның ықтималдығы (мүмкіндігі)
Жоғары Жағымды нәтижелер бір жыл Қолданыстағы бизнес-үрдістерді
(ықтимал) арасында болады немесе пайдалану қысқа мерзімінде
жағымды нәтижелерінің болуыанық және белгілі нәтиженің
75% жоғары болу ықтималдылығы.
Орташа Жағымды нәтижелер бір жыл Жоспарлы және нақты басқарудың
(ықтимал) арасында болады немесе арқасында қол жеткізуге болады.
жағымды нәтижелерінің болуыҚолданыстағы жоспарлардан
25%-75% құрайды. туындайтын қосымша
мүмкіншіліктері.
Төмен Жағымды нәтижелер тез арадаҚосымша зерттеме талап ететін
(алыстау) болуы мүмкін немесе жағымдыықтимал мүмкіншіліктер.
нәтижелерінің болуы 25% Қолданыстағы менеджменттің
төмен. көзқарасы бойынша болуының
мүмкіншілігі аз ықтималдар.
Ескертпе- Автор құрастырған
Тәуекелдерді талдаудың айтарлықтай көп әдістері мен технологиялары
болады. Мысалы: маркетингтік зерттеулер, тестілеу, бизнесс-үдерістер
талдауы, оқиға тізімі, SWOT талдау (мықты жақтары, әлсіз жақтары,
мүмкіндіктер, қауіп-қатерлер), статистикалық талдау, іс жүзіндегі
нұсқаларды модельдендіру, негізгі беталыстар мен десперсияларды өлшеу,
оқиға тізімін, қауіп-қатерлерді талдау т.б.
Келтірілген әдістемелерді ескере отырып, теміржол кәсіпорны қызметінің
әлсіз және күшті жақтарын бағалау мақсатында SWOT талдау жүргізілді (Кесте
6).
Кесте 2 – Теміржол кәсіпорынының тәжірибелік қызметіне SWOT - талдау
Күшті жақтары Әлсіз жақтары
Кәсіпорынды тұтастай алғанда
1 2
Жұмыскерлерді салалық тұрғыда Клиенттерге бағытталудың жеткіліксіздігі.
өзара сәйкестендіру. Жалпы мекеменің нарықтық бағытталуының
Халықаралық, теміржол жоқтығы. Басқару жүйесінің және
ұйымдарының келісімдеріне бизнес-үдерістерінің тиімсіздіктері. Ескі
қатысу. Теміржолдық технологиялар. Инфрақұрылымның және
тасымалдауларды жүргізу қозғалыстағы вагондар құрамының тозуы.
мен ұйымдастыру нарығындағы Өндірісті басқарудың өнімсіз және
біліктіліктер мен шығындық технологиялары мен әдістері.
көпжылдық тәжірибелер. Техникалық мөлшерлемелердің тозғандығы
Қызмет көрсетуге қажетті және іс-жүзіндегі технологиялық
өндірістік қуаттылықтардың үдерістердің ұйымдастырылуы мен іске
болуы. асырылуындағы таптаурындық тәсілдемесі.
Үдерістерді автоматтандырудың және
инновацияларды енгізудің төмен
деңгейлілігі. Бюрократтық корпоративтік
мәдениет. Қызметкерлер санының
оңтайлылықсыздығы. Төменгі басқару
деңгейінде уәждеменің (мотивацияның),
ынтагерліліктің және жауапкершіліліктің
жоқтығы.
Жүк тасымалдау
Нәтиже ауқымын ескере отырып Қызмет көрсетудің төмен сапалылығы,
салыстырмалы түрде төмен мысалы: поездар қозғалысының ұйғарынды
деңгейдегі тарифтерді нарыққа жылдамдылығының төменділілігі, қосымша
ұсыну мүмкіншілігі. қызметтердің жоқтығы. Сараланған
Транзиттік әлует. Өткізу бағаларды икемді түрді белгілеудегі
мүмкіндігінің қорлары қабілетсіздік, мысалы: ақылы қосымша
(резервтері). Басқада теміржол қызмет түрлері.
әкімшіліктерінің вагондарын Жүк вагондары жиынтығының тапшлығы.
пайдалану мүмкіншілігі. Жүк Өндірісті басқарудың өнімсіз және
тасымалдау барысындағы шығындық технологиялары мен әдістері.
реттелген серіктестік Тиімді үдерістерді ұйымдастыру мен іске
байланыстары. Жүк тасымалдау асырудың икемсіз тәсілдемесі және тозған
қызметін көрсетуге қажетті техникалық стандарттары.
өндірістік қуаттылықтардың
болуы.
Тасымалдау мен қызмет көрсетугеРеттеудің салдары: ҰК ҚТЖ АҚ-на
деген тұрақты сұраныс. қатысты тасымалдау қызметіндегі
Инновацияларды және бәсекелестіктегі кемсітушілік шарттарының
технологияларды басқаруда қалыптасуы; әлеуметтік тұрғыда маңызды
халықаралық тәжірибелерді бағыттағы жолаушыларды тасымалдаудағы
қолдану. Теміржол вагондары зияндылықтарды мемлекеттік бюджеттен
жиынтығының тәуелсіз операторы қаражаттандыру көлемінің толық еместігі.
және поездар операторы ретінде Жабдықтау: рынокте жаңа теміржол
ұзақ мерзімдік келешекте басқа вагондарының тапшылығы; жолдарға және
елдердегі тасымалдау қозғалыстағы вагондар құрамына жөндеу
рыноктеріне шығу. жүргізетін жабдықтаушылардың рынокке
тигізер әсері. Активтері: негізгі құрал
жабдықтардың табиғи және сапалық тозуы;
технологиялардың ескіруі.
Бәсекелестік: жаңа балама бағыттардың
пайда болуы (оның ішінде басқа да көлік
түрлерінің).
Инфрақұрылым
Инфрақұрылым бойынша қызмет Жабдықтау: жолдарға және қозғалыстағы
көрсету нарығының вагондар құрамына жөндеу жүргізетін
дамуы.Инновацияларды және жабдықтаушылардың рынокке тигізер әсері;
технологияларды басқаруда қуат көздері бағасының тұрақсыздығы және
халықаралық тәжірибелерді сонымен байланысты инфляцияның өсуі.
қолдану.
Ескертпе – Автор құрастырған
2 ТЕМІРЖОЛ КӨЛІГІНДЕГІ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ ТАЛДАУ
2.1 ҚР Қазақстан темір жолы Ұлттық компаниясының АҚ-ның
Қызылорда облыстық филиалының негізгі қызметін
экономикалық бағалау
Қазақстан темір жолы Ұлттық компаниясының АҚ-ның Қызылорда облыстық
филиалы 2003 жылы 27 ақпанында ҚР-ның заңдарына сәйкес Директорлар
Кеңесінің шешімімен Қызылорда облыстық юстиция департаментінде тіркелді.
Филиал өз қызметін Қазақстан Республикасының заңнамасына, қоғамның
бұйрықтары, өкімдері және басқа да актілеріне, қоғам жарғысына сәйкес
жүзеге асырады.
Филиалдың толық атауы: мемлекеттік тілде – Қазақстан темір жолы
Ұлттық компаниясы Акционерлік қоғамының филиалы Қызылорда тасымалдау
бөлімшесі.
Филиалдың орналасқан жері: 467019, Қазақстан Республикасы, Қызылорда
қаласы, Әуелбеков көшесі, 40 үй.
Филиалдың өз балансы бар, оның мүлігі мен қаражаттары қоғамның жалпы
баланс есебіне алынады. Филиал өз қызметін ұйымдастыру және жүзеге асыру
үшін банкілерде өз есеп-шотын белгіленген заңнама тәртібімен ашады.
Филиалдың өзінің тауарлық белгісімен, аталуымен және қоғамның аталуымен
мөрі бар.
Қоғам қызметінің негізгі мақсаты экономиканың және халықтың теміржол
көлігімен жүк тасымалдауға қажеттілігін қамтамасыз ету және табыс табу
болып табылады.
Қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін мынадай қызмет түрін жүзеге
асырады:
- жүктерді, соның ішінде габаритсіз, арнайы және әскери жүктерді,
қауіпті жүктерді темір жол көлігімен тасымалдау;
- жүк тасымалдарын жоспарлау, темір жол әкімшіліктерімен экспорттық,
импорттық және транзиттік жүк тасымалдарының жоспарларын белгіленген
тәртіппен келісімдеу;
- жүктердің әр номенклатурасы бойынша жүк тиеу жоспарының орындалуын
қамтамасыз ету;
- вагондарды беру және алу жөнінде қызмет көрсету, кірме жолдар мен
станциялар жұмысының бірыңғай технологиялық процестерін әзірлеуге
қатысу;
- көліктік-экспедициялық қызмет көрсету;
- вагон паркін басқару, Қазақстан Республикасының аумағындағы басқа
мемлекеттердің иелігіндегі вагондарды есепке алуды жүргізу;
- сыртқы экономикалық саясат;
- пайдалану жұмысының техникалық нормативтерін орындау;
- жүк вагондарын мүліктік жалға беру;
- металл сынықтарын бөлшектеу, жинау, өткізу;
- цистерналарды құюға дайындау;
- поездарды коммерциялық тексеріп қарау пунктерінің жұмысын ұйымдастыру
жөніндегі іс-шараларын әзірлеу және жүзеге асыру;
- тасымалданатын жүктердің сақталуын қамтамасыз ету;
- жүк вагондарын жөндеу, вагон паркін жөндеудің материалдық-техникалық
базасын дамыту.
Қазақстан темір жол Ұлттық компаниясы Акционерлік қоғамның филиалы
Қызылорда тасымалдау бөлімшесінде жүк тасымалдау, вагондарды жөндеу,
вагондарды жалға беру, вагон паркін қалыпты ұстау және т.б. жұмыстар
жүргізіледі.
3-Кестеде ҚР Қазақстан темір жол Ұлттық компаниясы Акционерлік
қоғамның филиалы Қызылорда тасымалдау бөлімшесінің 2009-2010 жылдардағы
көрсеткен қызметінің көлемі мен құрылымы берілген.
Кесте 3- ҚР Қазақстан темір жол Ұлттық компаниясы Акционерлік қоғамның
филиалы Қызылорда тасымалдау бөлімшесінің көрсеткен қызметінің көлемі мен
құрылымы
Көрсеткіштер 2009 ж 2010ж Ауытқу
Мың тг % Мың тг % +,- %
Вагон жөндеу жұмыстары, оның4736,1 78 30975,6 12,5 26239,5 6,5есе
ішінде:
деполық жөндеу 3284,9 54,1 24011,4 55,2 20726,5 7,3есе
капиталды жөндеу 1451,2 23,9 6964,1 16,3 5512,9 4,7есе
Вагондарды жалға беру 686,1 11,3 5853,3 13,7 5167,2 8,5есе
Вагондардағы жүктерді күзету455,4 7,5 2602,2 6,1 2150,8 5,7есе
Басқа да қызметтер 206,5 3,4 2736,3 5 1929,8 10,3есе
Барлығы 6072 100 42725 100 36653 7есе
Ескертпе - ҚР Қазақстан темір жол Ұлттық компаниясы Акционерлік қоғамның
Қызылорда облыстық филиалы мәліметтері негізінде
3- Кестеден көріп отырғанымыздай Филиалдың негізгі маманданған саласы
әр түрлі вагон түрлеріне деполық және капиталды жөндеу жұмыстарын жүргізу.
Мысалы 2009 жылы вагон жөндеу жұмыстары 4736,1 мың теңге көлемінде болса,
ал 2010 жылы бұл көрсеткіш 30975,6 мың теңгені құрап 6,5 есеге дейін
артқан.
Филиал қызметіне тікелей басшылық жасайтын директор. Филиал директоры
филиал жұмысын ұйымдастырып, қоғамның берген сенімхаты негізінде басшылық
қызметтерінің барлық түрлерін жүзеге асыруға жауапты.
Мемлекеттік кәсіпорын филиал директорына міндетті түрде орындауға,
қоғамның келісімен жұмысқа тағайындалған, филиал қызметкерлерімен жеке
еңбек шартын бұзуға нұсқау беру құқылы.
Филиалдың қаржы-шаруашылық қызметі. Филиал қоғамның бекіткен
қаражаттарынан тұратын мүлікті, сондай-ақ, қызмет кезінде ие болған,
қоғамның жалпы балансына кіретін ақшалай, материалдық қаражаттарын, құнды
қағаздар мен материалсыз активтерін игереді.
Кәсіпорынның негізгі технико-экономикалық көрсеткіштерін талдау – бұл
кәсіпорын жұмысын талдаудың негізгі бағыты.
Кәсіпорын қызметін сипаттайтын еңбек көрсеткіштеріне: еңбек
өнімділігі, жұмысшылар саны, еңбек ақы қоры және орташа айлық жалақы
жатады.
Еңбек өнімділігі - өнімді өткізуден түскен табыстың жұмысшылар санына
қатынасымен анықталады. Ол еңбек шығынының тиімділігін арттырушы фактор
болып табылады. Яғни, өндіріс процесінде жұмсалған қоғамдық еңбектің
тиімділігі, нәтижелілігі, жемістілігі.
Өнімнің өзіндік құны – бұл кәсіпорынның өнім өндіруге жұмсаған
ағымдағы шығындары. Ол ақшалай және натуральды-заттай есептеледі.
Өнімнің өзіндік құны - әрбір өнімге жұмсалған шығын сомасын өнім
көлеміне бөлу арқылы анықталады[15,64б,16,85б].
Еңбек ақы – бұл жұмысшылардың еңбектеріне төленетін сый ақы. Сонымен
қатар, еңбекке ынталандырудың басты құралы болып табылады.
Персонал – бұл тұрақты және уақытша білікті және біліксіз қызметкерлер
құрамы.
Негізгі қор дегеніміз - өндіріс процесіне ұзақ уақыт бойы
пайдаланылатын, өзінің құнын дайын өнімге бірте-бірте енгізетін құрал-
жабдықтар. Олар өндірістік негізгі қорлар және өндірістік емес негізгі
қорлар болып екіге бөлінеді.
Негізгі қорлармен қамтамасыз етілуін және олардың пайдалану деңгейін
анықтау қор қайтарымы, қор сыйымдылығы және қормен жарақтану арқылы
анықталады.
Таза табыс – жалпы табыс пен төленген салықтарды қосқанда өндіріске
жұмсалған шығындардың арасындағы айырма.
Рентабельдік деңгейін анықтау үшін өнімді өткізуден түскен пайданы
(таза табыс) өнімнің өзіндік құнына бөлу керек. Рентабельділікті көтерудің
негізгі факторлары: еңбек өнімділігін арттыру, негізгі қорларды пайдалануды
жақсарту, өнімнің өзіндік құнын төмендету, өнім сапасын жақсарту.
4 - Кестеде ҚР Қазақстан темір жол Ұлттық компаниясы Акционерлік
қоғамның Қызылорда облыстық филиалының негізгі технико-эконо-микалық
көрсеткіштері берілген. Филиал 2001 жылдың ақпан айынан құрылған бастап
Темір жолдарын, жасанды құрылыстарды салу, қайта жаңарту, оларды күрделі
және орташа жөндеу қызметтерімен айналысады. Қызмет көрсеткен жылдар ішінде
филиалдың қаржылық нәтижелері оң көрсеткіш бере бастады.
Кесте 4 - ҚР Қазақстан темір жол Ұлттық компаниясы Акционерлік қоғамның
Қызылорда облыстық филиалының
негізгі технико-экономикалық көрсеткіштері
Көрсеткіштер
Мысалы, өнімді өткізуден түскен табыс 2010 жылы 42725 мың теңге болып,
өткен 2010 жылмен салыстырғанда 36653 мың теңгеге немесе 7 есеге артқан.
Оған филиалдың қызмет көрсету мүмкіндіктерінің артуы (жөндеу жұмыстарына
қажетті жаңа құрал-саймандар, білікті мамандар даярлау, жүйелі жоспармен
жұмыс істеу) және негізгі емес қызмет түрлерімен айналысуы әсер еткен (жүк
тасымалдау, күзету т.б.) сәйкесінше, қызмет көрсетудің өзіндік құны да
немесе өзгермелі шығындар да 2009 жылға қарағанда 25118 мың теңгеге артқан.
Нәтижесінде, жалпы табыс сомасы 2010 жылы 3910 мың теңгені құраса (6072-
2162), 2010 жылы 15445 мың теңге болып 3,9 есеге артқан.
Филиалда 2008 жылы 38 адам қызмет істесе, 2010 жылы 16 адамға артып отыр.
Оған жұмыс көлемінің артуы әсер еткен. Орташа айлық жалақы сомасы да 2008
жылмен салыстырғанда 2010 жылы 13,2% артып, 57078 теңгені құрады.
Сәйкесінше еңбек ақы қоры жылдан-жылға артып отырған. Еңбек өнімділігі
көрсеткіші 2010 жылы өткен жылмен салыстырғанда 6,5 есеге артқан. Оған әсер
етуші фактор өнімді өткізуден түскен табыс сомасының күрт артуы.
Негізгі өндірістік қорлардың орташа жылдық құны 2008 жылы 2416 мың теңге
болса, 2010 жылы 3453 мың теңге болып 30,5% арттып отыр. Бұл шаманың
артуына филиалдың жаңадан құрал-жабдықтар, вагон түрлерін және ғимараттар
сатып алуға әсер еткен. Қор қайтарымы негізгі өндірістік қорларды тиімді
пайдалануды сипаттайды. Мысалы, 2008 жылы бұл көрсеткіш 2,57 теңгені
құраса, 2010 жылы 13,5 теңгені құрап, қорларды пайдалану тиімділігінің 5,2
есеге артқанын көрсетеді. Яғни, филиал өзінің өндірістік қуатын толық
пайдаланады деп айтуға болады.
Айналым құралдарының орташа жылдық құны бухгалтерлік баланс деректері
бойынша 2008 жылы 144 мың теңгені құраса, 2010 жылы 284 мың теңге болып
97,2% артқан.
Сонымен, филиал 2009 жылы 582 мың теңге зиянмен аяқтаса (3910-4492), 2010
жылы 1361 мың теңге таза табыспен аяқтап отыр. Рентабельділік деңгейі де
сәйкесінше 2010 жылы 3,2% құраған.
Филиалдың негізгі технико-экономикалық көрсеткіштеріне талдау жасай
отырып, төмендегідей қорытынды жасауға болады. Филиалдың стратегиялық
маңызды нысаны екенін ескере отырып, жылдан-жылға қызмет көрсету сапасын
және көлемін арттыру мүмкіндіктері бар.
Кәсіпорындағы еңбек ресурстары – бұл 16-63 жас аралығындағы барлық
еңбекке жарамды адамдар және кәсіпорын басшылығы тарапынан тұрақты
қамқорлық объектісі. Рыноктық экономика жағдайында еңбек ресурстарының ролі
өседі. Өндірістің инвестициялық сипаты оның жоғарғы ғылыми сыйымдылығы өнім
сапасының талаптары жұмыскерлерге қойылатын талап міндетті өзгертті.
Еңбек ресурстарын талдау мақсаты: пайдаланылмаған мүмкіндіктерді және
резервтерді ашу, осы резервтерді іске қосуға бағытталған шараларды өңдеу
болып табылады.
Кәсіпорынның еңбек ресурстарымен қамтамасыз етілуі 5 - кестеде келтіріл-
ген мәліметтермен сипатталады.
Кесте 5 - Кәсіпорынның еңбек ресурстарымен қамтамасыз етілуі
Персоналдар категориясы 2009ж. 2010ж. Ауытқу
адам % адам % +, - %
Барлық орташа тізімдік
жұмысшылар саны өнің 43 100 46 100 3 106,9
Басшылар 3 6,9 3 6,5 - 100
Жетекшілер 6 13,9 7 15,2 1 116,6
Мамандар 15 34,8 17 36,9 2 113,3
Жұмысшылар 19 44,2 19 44,2 - 100
Ескертпе - ҚР Қазақстан темір жол Ұлттық компаниясы Акционерлік
қоғамның Қызылорда облыстық филиалы мәліметтері негізінде
5 - кестедегі мәліметтерден ҚР Қазақстан темір жол Ұлттық компаниясы
Акционерлік қоғамның Қызылорда облыстық филиалының 2009-2010 жылдардағы
еңбек ресурстарымен қамтамасыз етілуі көрсетілген. Еңбек ұжымында еңбекті
қорғау және техникалық қауіпсіздік шаралары қатаң сақталады. Қызметкерлер
мен жұмысшылардың кәсіби біліктілігін көтеру үшін кәсіпорынның өзінде және
кәсіпорыннан тыс ауытқу үйрету шаралары жүргізіледі.
Кәсіпорында 2009 жылы 43 адам жұмыс істесе, 2010 жылы 46 адам болып 6,9%
артқан. Барлық жұмысшылар ішінде мамандар және жұмысшылардың салмағы басым.
Кәсіпорынның бірқалыпты өндірістік шаруашылық қызметін қамтамасыз ету
үшін негізгі қорлар қажет. Олардың саны әр өндіріс бойынша жоспарлы
тапсырмаға сәйкес өндірісті ұйымдастыру мен басқарудың озық прогрессивті
түрлерін, еңбек құралдарын тиімді пайдалануды ескере отырып белгіленеді.
Көп жылдар бойы кәсіпорынның шаруашылық ісіне қызмет көрсетуші еңбек
қорлары мен басқа мүліктің құны Негізгі қорлар деген экономикалық
түсінікті құрайды.
ҚР Қазақстан темір жол Ұлттық компаниясы Акционерлік қоғамның Қызылорда
облыстық филиалының негізгі қорлар есебі нөмірі 6 Негізгі қорлар есебі
деп аталатын бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес жүргізіледі.
Негізгі қорларға қозғалмайтын мүлік, жер учаскелері, үйлер мен
ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеуіш және
реттеуіш аспаптары мен құралдары, есептеуіш машиналары мен техникалары және
олардың программалық құралдары, көлік тасымалдау құралдары, аспаптар,
өндірістік және шаруашылық құрал-саймандары, тағы да басқалары жатады.
Негізгі құралдарды пайдалану тиімділігін сипаттау үшін келесі
көрсеткіштер анықталады: қор қайтарымы (тауарлы өнім құнының негізгі
өндірістік қорлардың орташа жылдық құнына қатынасы), қор сыйымдылығы (қор
қайтарымына кері көрсеткіш), рентабельділік табыстың негізгі құралдардың
орташа жылдық құнына қатынасы және негізгі қорларды үнемдеу арқылы
анықталады.
Кесте 6 - Қор қайтарымын талдау
Көрсеткіштер 2009ж 2010ж Ауытқу
(+, -)
Өнім өндірісі көлемі (ВП), мың 6072 42725 36653
теңге
Орташа жылдық құн:
негізгі өндірістік қорлар (ОПФ),
мың теңге 2357 3153 796
актив бөлігі (ОПФа), мың теңге 1437,7 1986,3 548,6
Үлес салмағы, коэффициент қорлардың
актив бөлігінің (УДа) 0,61 0,63 0,02
Қор қайтарымы, теңге (ФО): 2,57 13,5 10,93
- актив бөлігінің (ФОа) 4,22 21,5 17,28
Ескертпе - ҚР Қазақстан темір жол Ұлттық компаниясы Акционерлік
қоғамның Қызылорда облыстық филиалы мәліметтері негізінде
Бірінші деңгей факторлары: ФО = УДа х ФОа (5)
Қор қайтарымы деңгейінің өзгеруіне біршама факторлар әсерін тигізеді.
Олар әр түрлі деңгейдегі факторларға топтастырылады.
Негізгі өндірістік қорлардың қор қайтарымына әсер етуші бірінші
деңгейдегі факторлар: қорлардың актив бөлігі үлесінің олардың жалпы
сомасында өзгеруі, қорлардың актив бөлігі қор қайтарымының өзгеруі.
Екінші деңгей факторлары: жабдық құрылымы, толық күндік тұрулар, сменалық
коэффициент, ішкі сменалық тұрулар, орташа сағаттық өнімділік.
Үшінші деңгей факторлары: жабдықты ауыстыру, ғылыми-техникалық прогресс
шараларын енгізу, әлеуметтік факторлар.
Кесте 7 - Қор қайтарымын факторлық талдау нәтижелері
Қор қайтарымының өзгерісі Өнім
Фактор өндірісінің
өзгеруі, мың
тг
НӨҚ актив Негізгі
бөлігі өндіріс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 КӨЛІКТЕГІ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..8
1. Инновациялық қызметтің және инновацияның мәні, мағынасы және
экономикалық табиғаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..8
2. Теміржол көлігінде инновациялық қызметті басқарудың әдістемелік
негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
2 ҚР ҚАЗАҚСТАН ТЕМІР ЖОЛЫ ҰЛТТЫҚ КОМПАНИЯСЫНЫҢ
АҚ-ның ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСТЫҚ ФИЛИАЛЫНЫҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 19
2.1 ҚР Қазақстан темір жолы Ұлттық компаниясының АҚ-ның Қызылорда
облыстық филиалының негізгі қызметін экономикалық
бағалау ... ... ... ... ..19
2.2 Теміржол көлігіндегі инновациялық қызметті талдау ... ... ... ... ... ... ... 32
2.3 Теміржол компаниясының инновациялық қызметтін басқару
тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .39
3 ТЕМІРЖОЛ КӨЛІГІНДЕ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ БАСҚАРУДЫ
ЖЕТІЛДІРУ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... 51
3.1 ҰК Қазақстан Темір Жолы АҚ инновациялық даму стратегиясын
жасақтау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 51
2. Теміржол компаниясының инновациялық қызметін басқару тиімділігін
арттыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..6 0
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 69
КІРІСПЕ
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Жаңа онжылдық - жаңа экономикалық өрлеу -
Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері атты ел халқына Жолдауында елді әрі қарай
инновациялық бағытта дамыту қажеттігі көзделеді. Экономикалық дамудың
маңызды факторларының бірі өндірістік әлеуетті сақтап, тиімді дамыту
қажеттігімен шартталған тиімді инновациялық саясат болып табылады.
Көлік ел экономикасының инфрақұрылымын қалыптастыратын салалардың бірі
болып табылады. Нақты әрі үздіксіз жұмыс істейтін көліктік кешен болмайынша
мемлекеттің экономикасы ойдағыдай дами алмайды. Бұл ең алдымен, теміржол
көлігіне қатысты, сол арқылы халықаралық және аймақаралық жүктер мен
жолаушылар тасымалының негізгі бөлігі жүзеге асырылады. Соңғы жылдары
Қазақстанда инновациялық жобаларды жүргізу мәселелеріне барынша көп назар
аударылуда. Жүзеге асырылатын негізгі инновациялық жобалар ҚР 2015 жылға
дейінгі Көліктік стратегиясында сипатталған. Инновациялық жобаларды жүзеге
асыру мақсаты - бәсекеге қабілетті ұлттық көлік инфрақұрылымын құру, бұл
теміржол көлігі саласын басым дамытуды көздейді .
Инновациялық қызмет жаңа ережелерді әзірлеп, жүзеге асыруды, бақылау
жасауды, сондай-ақ іске асырылатын жобалардың экономикалық тиімділігін және
кәсіпорынның техникалар мен технологияларының бәсекеге қабілеттігін
арттыруға ықпал етуін бағалауды білдіреді.
Теміржол көлігі жоғары тәуекелдіктер мен қауіп-қатерлер көзі болып
табылады. Мұның астарында, қаралатын саладағы қайсы бір қызмет нәтижесінде
пайда болатын немесе пайда болуы мүмкін келеңсіз салдар меңзеледі. Теміржол
саласы субъектінің экономикалық қызметіне теріс ықпал ететін және оларды
басқаруды талап ететін түрлі тәуекелдіктердің әсеріне ұшыраған.
Теміржолдарды пайдалану барлық экономикалық субъектілерге де, теміржол
кәсіпорындары мен жалпы кешенге де тән болып келетін, кәсіпорынның тұрақты
қызметіндегі тұрпаттық тәуекелдіктермен жиі бірге жүреді.
Инновацияларды стратегиялық басқару негіздерін қалыптастыру мен
қолданудың қажетті жүйелілігінің жеткіліксіздігі инновациялық қызметті
басқару элементтерінің ұтымды өзара әрекет етуін терең әзірлеу мен ғылыми
негіздеу және ыңғайлы нәтижелері мен инновациялық қызмет нәтижелерінің
тәуекелдіктеріне қолжеткізу жоқтығымен түсіндіріледі.
Инновацияны талдау мен бағалау бөлімдерінің көпшілігінің қалыптасу
кезеңінің ұзақтығына және айтарлықтай зерттелуіне қарамастан, тәуекелдік
жағдайындағы инновациялық қызметті талдау мен басқарудың жекелеген
мәселелері тиісті ғылыми және методологиялық зерделенуіне ие болған жоқ,
кешенді экономикалық талдау жүйесіне енгізілмеген, экономикалық зерттеудің
аталмыш бағыттарындағы ішкі құрылым мен өзара байланыстар туралы түсініктер
жеткіліксіз дамыған. Теміржол көлігіндегі теориялық және қолданбалы маңызы
бар инновациялық қызметті басқарудың көптеген бағыттары зерттелмеген, әрі
әзірленбеген болып қалуда. Жаңа ережелердің тәуекелдерін бағалау әдістері
мен талдау көрсеткіштерінің жүйесін анықтауда бірегей ұстанымдар жоқ.
Тәуекел жағдайында инновациялық қызметті басқарудың әдістемелік қырлары
белсенді әзірлену өрісінен тысқары қалуда, онсыз теміржол көлігінің
тәжірибелік жұмысында жинақталған әлеуетті қолдану мүмкін емес немесе
айтарлықтай қиын. Инновациялық қызметті басқару мен талдаудың көрсетілген
бөлімдерінің тәжірибелік сұранысқа ие болуы мен жеткіліксіз әзірленуі-
мәселенің қойылуын өзекті етіп, теміржол көлігінде тәуекелді ескере отырып,
инновациялық қызметті басқару негіздерін тереңдетуге бағытталған зерттеулер
жүргізу қажеттілігін туғызады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - инновациялық қызметті теміржол көлігінде
тәуекелдікті ескере отырып теориялық және әдістемелік негіздерін зерттеу
мен талдау нәтижесінде тәжірибелік бағыттарын анықтап, ғылыми негізделген
ұсыныстар жасау болып табылады.
Алға қойған мақсатқа сәйкес төмендегідей міндеттерді шешу қажеттілігі
айқындалады:
– шаруашылық жүргізуші субъектілердің заманауи инновациялық даму
тұжырымдамасын негіздеуге мүмкіндік беретін инновация, инновациялық
қызмет категорияларының мазмұны, мәні және экономикадағы орны зерттелген;
– инновациялардың жіктелу белгілерін жүйелеу, сипаттама беру және
инновацияның кешенді сипатын, оларды тәуекел жағдайында пайдаланудың
саналуан салалары мен тәсілдерін ашатын өзара байланысын анықтау;
–теміржол көлігінің инновациялық даму басымдығын анықтайтын қазіргі
жағдайы мен даму беталысына талдау жасау;
– теміржол көлігінің инновациялық қызметін басқаруға талдау беру және
ҰК Қазақстан Темір Жолы АҚ-ның инновациялық қызметі нәтижелерінің түрлі
қырларын бағалау;
– Қазақстанның теміржол көлігінің инновациялық даму стратегиясын
ұсыну;
– теміржол көлігіндегі инновациялық қызметті тиімді басқару іс-
шараларын әзірлеу.
1 КӨЛІКТЕГІ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Инновациялық қызметтің және инновацияның мәні, мағынасы,
экономикалық табиғаты
Заманауи микрошаруашылық жүйесі бастапқы қорларлардың шектеулі
жағдайында өнімділіктің әрдайым дамуының қажеттілігімен сипатталады.
Сондықтан қорларды пайдаланудың тиімділігін арттыру мақсатында жүйеде оның
құрамдас бөліктерінің және олардың өзара байланыстарын қайта құру шаралары
үнемі жүзеге асырылып келеді. Бұл әртүрлі секторларда және бүкіл
дүниежүзілік шаруашылықтың, мемлекеттердің, аймақтардың әртүрлі жүйелік
деңгейлі экономикасында тоқтаусыз атқарылып отырған қызметтің арқасында
орындалуда. Соңғы уақытта ғылыми зерттеулердің тақырыптары инновация мен
олардың әлемдік шаруашылықтың одан әрі дамып, жетілуі ролінің арналуы
маңызы артып отыр.
Инновациялар ХХ ғасырдағы өнеркәсіптің ішкі қозғауш күшіне айналды.
Кәсіпорындар үшін инновациялар жаңа өтімді рыноктарға шығу кілті, кірістің
көтерілуінің негізгі құралы болып келеді. Экономикалық дағдарыстан шығу
барысында Үкіметтер өздерінің басты күшін инновацияларға жұмсайды.
Инновациялық дамудың басымдылықтары соғыстан кейінгі кезеңдегі игілікті
экономика деген белгілі тұжырымдаманың орнын әлдеқашан басып келеді.
Солай болса да, осы кезге дейін инновацияның нақты анықтамасы немесе
инновацияларды бағалаудың біртұтас жүйесі ойлап табылған жоқ. Әдетте,
инновация деп жаңадан жақсартылған өнімнің шығарылуы немесе өндірістік
үдерістің дамыуы түсініледі. Екінші жағынан инновацияның басқа да түсінігі
бар, ол бұрыннан бар тауарды өндіру барысында тым арзан шикізатты колдану,
маркетинг саясатын өзгерту, жаңа рыноктарға немесе көрсетілетін қызметтің
жаңа деңгейіне шығу.
Қазіргі өмірде жиі қолданылатын инновация категориясында негізі екі
ағылшын сөзі жатыр: innovate - ол жаңалықты еңгізу және өзгертулерді жасау,
ал innovation деген сөз жаңа енгізілім, жаңалық, жаңашылдық деген
мағыналарды білдіреді. Осының салдарында қазіргі өмірдегі басқару және
экономикалық ғылымда инновация категориясы екі мағынада қолданылады:
біріншіден, жаңа ғылыми-техникалық немесе ұйымдастыру-экономикалық
жетістіктің, жаңа енгізілімнің нәтижесі ретінде, инновация бұл кезде
статистикалық категория болады; екіншіден, ұсынылатын жаңашылдық – іске
асырылатын жаңашылдық - енгізілген жаңашылдық үштағанын қамтитын үдеріс
ретінде.
Жаңалық өндіріске, басқару жүйесіне енгеннен кейін, нарықта
пайдаланылатын өнімге айналады және оның сатылуынан экономикалық,
әулеметтік немесе басқа түрлі нәтиже шығады, ол жаңа енгізілім немесе
инновация деген жаңа категорияға айналады.
Әдебиетте инновация деген түсінікке көптеген анықтамалар табуға
болады. Бұл түсінікті австриялық экономист И.Шумпетер айналымға енгізген,
ол жаңа енгізілімнің теориясының және олардың экономикалық дамуындағы
ролдерінің жасампазы. Ол экономикада ортанғы тұлға - ол жаңашыл-кәсіпкер
деп дәлелдеп келген.
Қазіргі заманғы социологиялық әдебиетте инновациялық өзгерістің жүйелік
сипаты айрықша атап көрсетіледі:
Инновация - бұл өндірістік процестегі немесе басқаруды ұйымдастырудағы
әлдебір жекелеген жаңашылдықтың жемісі емес, бұл кәсіпорынның бүкіл жүйесін
өзгертетін өзара әрекеттердің жиынтығының нәтижесі.
Белгілі экономист-ғалым Н.И. Лапин келесі анықтаманы ұсынады:
Инновация - бұл адамдардың белгілі қажеттіліктерін дұрыс
қанағаттандыруға бағытталған жаңа тәжірибелік шараны құрудағы, оны тарату
мен пайдаланудағы кешенді үдеріс.
Инновацияның баламасы консервация - яғни өндіріс пен өнімді өткізу
салаларында қалыптасқан ең елеулі сипаттамаларды сақтау болып табылады.
Экономикалық талдау мен бақылау мақсаттары үшін инновациялардың бір
қатар жіктемелері қолданады:
– инновациялық қызметтің объекттерінің көріністері бойынша инновация-
өнімдер мен инновация-үдерістер деп бөлінеді. Одан басқа, жаңа рыноктарды
(рынок сегменттерін) игерумен тұжырымдалатын рыноктық (маркетингтік)
инновацияларды да бөлек алуға болады;
– ұйымның стратегиялық мақсаттарын іске асырудағы ролі бойынша
жақсартушы және стратегиялық инновациялар деп ажыратылады. Стратегиялық
инновациялар қызметтің жаңа бағыттарын жасайды немесе бұрынғы бар
бағыттардың табысты жұмыс істеуін ұзақ мерзімде қамтамасыз етеді,
жақсартушы инновациялар осы бағыттарды дамыту мен жетілдіру аясында
жүргізіледі;
– кәсіпорынның даму маңызы бойынша озық және келесі инновацияларға
ажыратылады. Озық инновациялар осы сала үшін керемет болмауы мүмкін, бірақ
келешекте сыртқы жағдайлардың өзгеруі болатынын ескере отырып, қаржы-
шаруашылық қызметінің табысты жүргізілуіне алғышарттар жасауға тиісті.
Келесі инновациялар сыртқы шарттарының нақты өзгерістеріне әсер ретінде
жүргізіледі;
– шараларды жүзеге асыру мерзімдері бойынша: қысқа мерзімді, орта
мерзімді, ұзақ мерзімді, жедел мерзімді және уақытпен шектелмеген
инновациялар;
– ұйым қызметін қамту дәрежесі бойынша: оқшау және кешенді
инновациялар. Кешенді инновациялар қызметтің бірнеше бағыттарын бірден
қозғайды (жаңа өнімдер мен жаңа үдерістер т.б. енгізуді үйлестіреді);
– өндіріс үдерісіндегі ролі бойынша; негізгі және қосымша инновациялар;
– қызметтің осы бағыттағы маңызы бойынша: базистік (іргелі),
модификацияландырушы және жалған инновациялар.
Негізгі инновациялар негізгі өндірістік, технологиялық немесе жабдықтап-
өткізу үдерістерін қозғайды; қосымша инновациялар, әдетте, негізгі
инновациялардан туындайды (екінші кезектегі инновациялар), жәрдемші және
қызмет көрсетуші бөлімшелерде жүргізіледі және негізгі жаңашылдықтардың
іске асуын қамтамасыз етеді. Тұғырлы инновациялар қызметтің бұрынғы
бағыттарын түбірінен өзгертеді немесе жаңа бағыттарды қалыптастырады;
модификацияландырушы инновациялар тұғырлыларды жетілдіру мен дамыту
шеңберінде өткізіледі. Жалған инновациялар тобына принципиалды жаңашылдығы
жоқ және тұтынушы үшін қандай да бір қосымша артықшылық жасамайтын, өнімдер
немесе үдерістердің сыртқы елеусіз өзгерістерін жатқызады. Солай болса да
жалған инновациялар тауарлы рыноктағы бәсекелестіктің қуатты құралы ретінде
ассортиментті үнемі жаңартуда маркетингтік саясаттың маңызды құралы болады.
Инновациялардың мәні мен олардың жіктелуіне деген түрлі ұстанымдар
нышандар бойынша ажыратылатын келесі негізгі инновациялар топтарын бөліп
алуға мүмкіндік берді қосылу саласы бойынша (ғылыми-техникалық,
ұйымдастырушылық-экономикалық және әлеуметтік-мәдени инновациялар);
қанағаттандырылған сұраныстар сипатына сәйкес (жаңа сұраныстарды жасайтын
және бұрынғыларын дамытушы инновациялар); нысаны мен қосылу саласына
қарай (инновация-өнімдер, инновация-үдерістер, инновация-сервистер,
инновация-нарықтар); инновацияларда қолданылатын технологиялық
парадигмалары бойынша; радикалдық дәрежесіне сәйкес (базистік, жүйелік,
арта түсуші); енгізілген инновациялық өзгерістердің қарқындылығына
(тереңділігіне) қарай (мыналарға бағдарланған инновациялар: бастапқы
қасиетін регенерализациялау, сандық өзгерістер, бейімділік өзгерістері,
жаңа нұсқа, жаңа буын, жаңа түр, техниканың жаңа түрі); жаңа өнімді-
технологиялық инновацияларды нарықтық енгізу бойынша; пайда болудың
себептеріне сәйкес (стратегиялық және реактивтік (икемделген); жаңалық
дәрежесіне қарай; фирманың рыноктық-технологиялық мүмкіншілігіне тигізер
әсеріне қарай (сәулеттік, революциялық, орынқалаушы, тұрақты); таратылу
көлемдеріне орай (бір салада және барлық немесе көптеген салаларда);
өндіріс процесіндегі орны мен рөліне сәйкес (негізгілер және қосымшалар);
маңыздылығына қарай; өндіріс процесіне әсер етуге бағытталғандығына қарай
және т.б.
Кейбір белгілер бір-бірін ішінара басып кететіндіктен, түрлі
белгілерімен де екшеленген инновациялардың кейбір түрлері бір бірін
ішінара қайталайды. Соған қарамастан, қаралған белгілер жалпы алғанда
инновациялар жиынтығының көлемді сипаттамасын беруге мүмкіншілік жасайды.
Сұраныстың қанағаттандырылу сипаты бойынша инновациялар бұрыннан бар
сұраныстарға бағдарлануы немесе жаңаларын жасауы мүмкін. Өндіріс
үдерісіндегі ролі бойынша негізгі және толықтыратын жаңа енгізілімдерді
бөліп алуға болады. Негізгі өнімділік жаңа енгізілімдер жаңа рыноктер
құрады және жаңа салаларының негізіне жатқызылады; толықтыратын өнімділік
инновациялар тиісті салалардағы рынокты кеңейтеді; негізгі технологиялық
инновациялар ірі технологиялық жүйелердің тірегін құрады; толықтырушы
технологиялық жаңа енгізілімдер қолдағы бар тіректік технологияларды
дамытады.
Инновация қызметінің субъектілері: инновация қызметпен айналысатын
жеке және заңды тұлғалар; инновацияны жүзеге асыратын әр түрлі меншіктегі
инновациялық кәсіпорындар; инновациялық қызмет барысында сатып-өткізілетін
зияткерлік меншік иелері (жаңалықтар, өнертабыстар, өнеркәсіптік үлгілер
авторлары, кәсіпорындар, қондырғылар, технологиялық процестер жобалары,
ноу-хау, дизайнерлер); инновация жүзеге асыруға капитал салатын
инвесторлар, корпорациялар, лизингтік фирмалар; инновация процесіне қызмет
көрсететін және оның инфрақұрылымын қамтамасыз ететін делдалдар;
консалтингтік және инжинирингтік фирмалар, технологиялық инкубаторлар,
технопарктер, технополистер, ақпарат орталықтары және тағы басқа;
инновациялық қызметті басқаруға, үйлестіруге, реттеуге қатысатын мемлекттік
органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдары.
Инновациялық қызметті жүргізуге ықпал ететін өзекті факторлардың бірі
инновациялық қызметтің инфрақұрылымын дамыту деңгейі болып табылады.
Инновациялық қызметтің инфрақұрылымы - инновациялық қызмет субъектілеріне
инновациялық қызмет жүргізуге қажетті қызметтер ұсынатын ұйымдар.
Инновациялық қызмет инфрақұрылымының субъектілері болып инновациялық қызмет
субъектілеріне келесі көмек түрлерін көрсететін заңды тұлға танылады:
өндірісті-технологиялық; инновация өнімдерін сынақтау, сертификаттау және
стандарттау; қаржылық; құқықтық (бұған зияткерлік меншікті қорғау да
кіреді); ұйымдастырып-басқарушылық; инновациялық қызметке қажет кадрларды
дайындау және қайта дайындау, біліктілігін көтеру; кеңес беру көмегі;
ақпараттық; инновациялық қызметті жүргізуге қажетті басқа да қызмет
түрлері.
Инновациялық қызмет субъектілерінің арасында экономикалық және құқықтық
қарым-қатынастар пайда болатын инновациялық қызмет өнімдері (нәтижелері)
болып табылатындар: нақты инновациялардың технологиясын және игеру
қорытындыларын (бизнес-жоспарға енгізілген аралық нәтиже) белгілейтін
инновация жобалары; түпкі өнімді өткізу барысында әулеметті-экономикалық
және экологиялық тиімділікті қамтамазыз ететін, өндірісте игерілген
технологиялық процестер; ғылыми-техникалық жетістіктерге жету нәтижесі
болып табылатын қағида түрінде жаңа, жаңадан жақсартылған өнімдер (тауарлар
мен қызмет көрсетулер).
Инновация үдерісі көптеген қатынасушыларды және қызығушылық танытқан
мекемелерді қамтиды. Ол мемелекеттік және мемлекетаралық деңгейлерде,
аймақтық және салалық өрістерде, жергілікті (әкімшілік) құрылымдарда
жүргізіле алады. Барша қатысушылардың өз мақсаттары бар, олар сол
мақсаттарға жету үшін өздерінің ұйымдастыру құрылымдарын құрады.
Бұл жағдайда өнім өндіру процесіндегі субъектілердің салааралық өзара
әрекет ету сипатын да, өнімді шығарудың жоғары тиімділігін қамтамасыз
ететін өнідірістің ішкі факторларын да ескеру қажет. Мұндай ұстаным
бәсекеге қабілетті өнім өндірісін дамытудың инновациялық бағдарламалар
шеңберінде жүзеге асырыла алады. Осындай бағдарламаларды іске асырудың
негізгі факторы қызмет нәтижелерін өндірістік инновациялық салада
пайдалану, және ең алдымен, инвестициялық технологиялардың өнімнің бәсекеге
қабілеттігін арттыруға ықпал етуі бола алады.
Инновациялық қызметтің экономикалық табиғатын, мәні мен мазмұнын
зерттеу оны мезо және микроэкономикалық деңгейлерде реттеу мен басқарудың
теориялық және әдістемелік ережелерін қалыптастыруда үлкен маңызы бар. Сол
сияқты, инновациялық және инвестициялық қызметтің өрістерін ажырату,
инновациялардың өмірлік циклдарының сатыларын бөілп алу, инновациялардың
жүйедегі мақсаттары мен міндеттерін анықтау оларды бағалау, талдау,
реттеудің экономикалық негізделген әдістерін таңдап алуға мүмкіндік береді.
Инновация мәнін нақтылау инновациялық қызмет жүргізуде іс жүзіндегі
қызмет барысында оларды ұқсастандыру үшін қажет.
Инновациялық қызметтің ұғымдық аппаратына жүргізілген жүйелеу
кәсіпорындардың инновациялық үдерістерін реттеу мен қолдау жасаудың
мемлекеттік жүйесін түзудегі әдістемелік ережелерді әзірлеудің теориялық
негізі болып табылады.
1. Инновация үдерісінің жағдайы оның дамуының эволюциялануымен
сипатталады. Инновация үдерісінің негізін келесі түрлер инновациясы
құрайды: азық-түліктік, техникалық, технологиялық және ұйымдастыру-
басқарушылық, олар жаңа өнім, техника, жабдықтар, технологиялар, басқарудың
ұстанымдары, әдістері, модельдері мен ұйымдастырушылық қырларын қамтиды.
2. Инновациялық қызмет жаңа енгізілімдерді әзірлеу, іске асыру мен
бақылау, сондай-ақ сатып-өткізілетін жобалардың экономикалық тиімділігі мен
оның кәсіпорын техникасы мен технологияларының бәскеге қабілеттігін
арттыруға ықпалын бағалауды білдіреді.
3. Инновациялық қызметтің мақсаттары мен міндеттері келесі негізгі
бағыттар арқылы жүзеге асырылады: инновациялық жобаларды іске асырудың жаңа
әдістемелерін игеру; жаңа отандық және шетелдік шаруашылық серіктестерін
табу; өнімнің өткізудің жаңа түрлері мен қызметкерді іріктеу және оның
жұмысын бағалаудың жаңа әдістемелері; қызметкерлер еңбегінің дәйектемесі
мен ынталандырудың жаңа жүйелері; кәсіпорынның жаңа филиалдары,
қоғамдастықтарын, құрылымдық бөлімшелерін ашу.
4. Ғылыми білімдер мен технологияларды ұлттық шекара шегінде өндіру
және коммерциялық өткізумен шұғылданатын өзара байланысты ұйымдар жиынтығын
білдіретін инновациялық жүйе келесі факторлардың ықпалымен қалыптасады:
табиғи және еңбек ресурстарының қолда болуы, көлемі; мемлекет
институттарының тарихи өркендеу ерекшеліктері; кәсіпкерлік қызметтің
ұйымдастыру-құқықтық түрлері.
Инновациялық саясатты дәйекті түрде жүргізу - құрылымдық саясаттың аса
маңызды құрамдасы, оның мақсаттарына жетудің қажетті шарты болып табылады.
1.2 Теміржол көлігінде инновациялық қызметті басқарудың
әдістемелік негіздері
Инновациялық үдеріс көптеген қатынасушыларды және қызығушылық танытқан
мекемелерді қамтиды. Ол мемелекеттік және мемлекетаралық деңгейлерде,
аумақтық және салалық өрістерде, жергілікті (әкімшілік) құрылымдарда
өткізіледі. Барша қатынасушылардың өзіндік мақсаттары бар, олар сол
мақсаттарға жету үшін өздерінің ұйымдастыру құрылымдарын құрады. Ең
алдымен, кәсіпорында әртүрлі ұйымдастыру нысандарын қарастыру керек.
Кәсіпорын ішіндегі қызметке қатысушыларды бөліп алудан бастап, арнайы
инновациялық бөлімшелер құруға дейін қарастыру қажет.
Ірі және майда ұйымдарда инновациялық белсенділік әртүрлі болады, бұл
олардың арнаулы уәкілдігіне, мақсаттары мен стратегиясына сәйкес келеді.
Сондықтан корпорациялар өз айналасына шағын инновациялық фирмалар
құрып, олардың басшыларын арнайы инкуботорлық бағдарламалар арқылы оқытып
дайындайды. Мұндай ұйымдар инкубатор-фирмалар түрінде болады. Жаңа күрделі
өндірістік өнімдер мен технологиялардың таралуы кейде франчайзинг немесе
лизинг ұйымдастыру түрінде өтеді.
Өндірістің құрылатын және жұмысын бастау кезеңдері көп мөлшерде
қаржыландыруды талап етеді, бірақ олардың сатылу қабілеті, біріншіден-
ҒЗТҚЖ-ды өткізу кезеңдерінде және жобаның маркетингті бағалануында,
екіншіден жаңа енгізілімдер диффузиясының тездігіне тәуелді.
Экономикалық тәжірибеде жаңа енгізілімдердің ілгері жылжытуының
негізделінген екі әдістемесі бар вертикалды және горизонталды.
Вертикалды ілгері жылжыту барысында жаңа енгізілім айналымы (цикл) бір
ғана мекемеде, бөлімшеден бөлімшеге ауысып, жаңа енгізілім қызметінің дара
кезеңдерінде жеткен нәтижесін көрсетіп жинақталады. Бірақ бұл әдістеменің
қолданылуы тым шектелген. Немесе, бұл үшін мекеме бүкіл өндірістік
айналымды біріктіретін оған қоса нәрсеге сатылғанынан кейін қызметін
көрсететін дәрменді концерн болуы тиіс. Вольво концернін мысалға
келтіруге болады, ол өзінің шеберханаларының жабдықталуын қолынан шығармай
келеді. Немесе, мекеме арнайы әртүрлі құрамдас бөліктерісіз (мысалы, жаңа
химиялық немесе фармакологиялық заттар) өнімдерінің азғантай түрін,
зерттеп шығаруға тиісті.
Коммерциялық трансферттің ерешеліктері: өндіріс меншігінің құқығын
қорғаудың қабылданған жүйесінен қолдау алатын монополизациялаудың өте
жоғары деңгейі, соның салдарынан сатып алушының тұғыры әлсіз болады
(тұтынушылар рыногынан өзгешелігі бұл сатушы рыногы); пайданың жоғары
мөлшері (бағасы мен құны арасындағы үлкен алшақтық); импортер – елдер
(дамушы елдер) мен мемлекеттерге асимметриялық бөлу, олар бірдей импортер
да, экспортер да болып табылады (дамыған елдер); көпұлтты корпорациялар
ішінде технологиялық трансферттердің үлкен көлемі.
Технологияны сату – инновациялық тауарды немесе технологияны ұсынып,
оны бекіте алатын кәсіпорынның рынокқа енуінің негізгі құралдарының бірі.
Мұндай ену көбіне мыналарға байланысты: тауарлы экспансияға, яғни, құрал-
жабдықтар жеткізу, кәсіпорынды кілтін тапсыруға дейінгі салып беру,
сатушыға қосымша пайда әкелетін шикізаттар, жинақтаушы бұйымдар,
материалдар, жартылай фабрикаттар жеткізуге арналған бірге жүретін
келісімдер, нарықта бірге жүретін білім және консалтингтік қызметтерді
бекіту. Технология экспорты шетелден алынған патенттер санына тікелей
пропорционалды. Сондықтан технологияларды беру келісім-шарттарын жасау
көбіне инновацияны шет елдерде алдыңғы патенттеу нәтижесі болып табылады.
Технологиялардың сатып алынуы өнеркәсіптің бәсекелестігін көтереді,
экспортын белсендіреді, импорттан тәуелділігін азайтады. Алынған технология
өз технологиясын жасау кезінде, ҒЗТҚЖ ұлттық саласының дамыту кезінде,
ұлттық білім саласын қалыптастыпы, жетілдіру кезінде катализаторға айнала
алады.
Өзінің экономикалық және әулеметтік дамуы үшін технология импортын
кеңінен қолданатын мемлекет, технологиялардың кірісіне қолайлы жағдай
тудыратын өзінің ұлттық заңдылығын қалыптастыруға міндетті. Бұған келесі
жолдармен жетуге болады: шетелдік валютамен төлемдерге және қаржы
аударымдарына қатысты валюталық реттеудің преференциялық режимін жасау;
салық жеңілдіктер тәртібі; ішкі кредиттеудің және қаржыландырудың арнайы
жағдайлары; баға белгіленімі саласындағы ынталандыру саясаты.
Басталу кезеңінде басқа жерден алынған технологияларды, өнімнің
өндірісін игеріп, қажетті технологиялық құрал-жабдықтар, жарақ-саймандар
және материалдардың жекелеген түрлерін, қосалкы өнімдерді лизинг, өтемақы
немесе баспа-бас айырбас келісімі арқылы алғаннан кейін роялти (жыл
сайынғы аударымдар) шартымен сатушыға төлем жасап барып, ақша шығынысыз
игеру теория жүзінде мүмкін. Дегенмен, іс жүзінде технология трансферті
бойынша келісімді қаржыландыру үшін технологиялардың жалпы капиталының 20-
30 % құрайтын бастапқы қаражат керек. Банктердің тәуекелді (венчурлы)
капиталдар қызметін пайдалануға да болады. Мұндай банктер инновацияларды
коммерцияландыру үшін құрылып, технологияларды іздеу және беру үдерісіне
белсене қатысады. Соңғы кезде олардың желілері белсенді түрде кеңейе
түсуде.
Лизингтік компания жабдықтаушыдан (өндіруші) құрал-жабдықтар мен
технологияны сатып алып, жалға алушыға шарт негізінде келісілген белгілі
уақытқа жалға береді. Лизингтік шарт (келісімшарт) жалға беру мерзімін,
жалға беру шарттары мен жалдау сомасын, төлем валютасының түрін, жалға
алынған құрал-жабдықтарды жөнділікте ұстау және жалдау мерзімі аяқталғасын
құрал- жабдықтарды кері қайтару немесе сатып алу міндеттемелері мен
кепілдігін қарастырады. Технологияны беруге қолданатын лизингтің өзіндік
ерекшеліктері - ол авторлық құқық пен технологияларды жалға беру
мүмкіндігі; үшінші тұлғаның құқығы бұзуылуға байланысты тәуекелдікті
төмендету, өйткені лизингтік мәмілелердің көбінде патенттік тәуекелдер
жалға берушінің жауапкершілігінде болады, егер шартта патент иегері немесе
айрықша лицензиат жалға алушыға патенттік талап-шағымдар берген жағдайда
тараптардың өзара қарым-қатынасын реттейтін патенттік ескерту болмаса.
Жаңа енгізілім қызметінің тұжырымдамасы инновациялық даму негіздерін
жақсырақ тануға көмек беретіндігі бүгінгі күні айқын болып отыр.
Индустриялды дамыған елдер басқару, ғылым мен технология салаларында
проблемалар кешенін шешу, жаңалық табушылар мен кәсіпкерлерге қолайлы
институционалды жағдай жасау арқасында бірқатар маңызды бағыттар бойынша
алдынғы қатарға шыға алды. Қазақстанда ұлттық жаңа енгізілім жүйесін
қалыптастыру енді ғана басталып келеді. Коммерциялық тартымды инновациялық
жобаларды әзірлей алатын заманауи инновациялық құрылымдар қалыптасуда,
оларды қаржыландыруға табысты компаниялар қосылуда. Бірақ, бұл үдеріс өте
баяу өтуде әрі шектеулі сипатта болып отыр, өйткені мемлекеттің шикізат
сатысынан жаңа енгізілім биіктігіне өтуінің күрделі мәселесі осы кезге
дейін шешімін таба алмай келеді. Ал оны, біздің ойымызша, инновациялық
қызметті басқарудың тиімді тетігі, инновациялық жобаларды мемлекеттік
қолдау мен реттеу шараларын жүзеге асыру арқылы шешуге болады.
Экономикалық жүйелердің дамудың инновациялық түріне өтуі, тәуекелдердің
табиғаты мен ролін біліп-түсіну, оларды басқара білу шаруашылықтың барлық
деңгейіндегі басқару шешімдерінің тиімділігі мен тұрақты экономикалық өсуді
қамтамасыз ету ісінде шешуі бола бастады.
Темір жол көлігі жоғары дәрежедегі тәуекелдердің және қауіп-
қатерлердің көзі. Ол дегеніміз, қаралып отырған саланың қайсы бір қызмет
нәтижесінде болатын немесе болуы мүмкін келеңсіз жағдайлар. Оларға
мыналарды жатқызуға болады: сөзсіз болатын немесе болуы мүмкін салдар;
мүдделі тұлғалар залал келтіруге бағытталған саналы әрекеттерден қашуға
тырысады; технологиялық шаралармен болдырмауға болатын және көлік
құралдарын пайдаланудың кері жағы болып табылатындар; көліктің болуы және
пайдаланылуымен шартталған және көлік инфрақұрылымының жоқтығы. Темір жол
көлігінде тәуекелдердің көп болуы көбіне интуитивті деңгейде білініп
келеді. Бірақ бір тұрпатты тәукелдерді олардың әртүрлі жиынтығынан
бөлшектеп алу өте қиын, өйткені барлық тәуекелдер бір-бірімен өзара
байланысты.
Бір тәуекелдер екіншісінен туындайды, басқалары оларды жауып кетеді де,
бізге дәлме-дәл таза кейпінде тәукелдерді ажырату қиындыққа соғады. Көлік
жүйесінің жұмысы көбіне кәсіпорынның тұрақты қызметіне тән тәуекелдермен
бірге жүреді, олар барлық экономикалық субъектілерге де, жалпы темір жол
кешеніне де тән.
Теміржол саласы өндірістегі қираулар, төтенше жағдайлар, апаттар
деңгейінің көптігімен сипатталады. Көлік қызметінде негізгі қорлар, адам
ресурстары мен капиталдар іске қосылады. Тиімді әрі пайдалы өндіріс
ұйымдастыру мақсатымен субъектіге тәуекелдердің әсерін азайту үшін теміржол
көлігі қызметіндегі тәуекелдерді жүйелі түрде басқару қажет.
Тәуекелдерді талдау және бағалау теміржол көлігінің шаруашылық
жүргізуші субъектілерінің инновациялық қызметтерін талдау жүйесінде аса
маңызды орын алады. Көліктегі жаңа енгізілімдерге байланысты тәуекелдерді
есепке алу басқару шешімдерін қабылдау және талдау өткізген кездерде қажет.
Инновациялық қызметтегі тәуекелдік жағдайдың ықтималдылығы мен
мүмкіншілігін бағалау нәтижелері 1 кестеде келтірілген.
Кесте 1 – Инновациялық қызметтегі тәуекелдік жағдайдың болатындығының
ықтималымүмкіншілігі
ЫқтималдықтыңСипаттама Индикаторлар
бағалануы
Оқиға болу ықтималы (қауіптер)
Жоғары Жыл сайынғы оқиға болу Белгілі бір уақытта бірнеше рет
(ықтимал) ықтималы немесе оқиға оқиға болу ықтималы (мысалы 10
болу ықтималы 25% жоғары жыл) немесе оқиға жақын арада
болды
Орташа Белгілі бір уақытта бірнешеБелгілі бір уақытта бірнеше рет
(ықтимал) рет оқиға болу ықтималы оқиға болу ықтималы
(мысалы 10 жыл) немесе Сыртқы ықпалының әсерінен
оқиға болу ықтималы 25% қадағалау қиындыққа соғып
төмен келеді
Болар оқиғаның өзіндік тарихы
бар
Төмен Оқиға болу ықтималы мүлдем Оқиға болған жоқ
(алыстау) жоқ (мысалы 10 жыл) немесеОқиға болу ықтималы жоқтың қасы
оқиға болу ықтималы 2%
төмен
Оқиғаның ықтималдығы (мүмкіндігі)
Жоғары Жағымды нәтижелер бір жыл Қолданыстағы бизнес-үрдістерді
(ықтимал) арасында болады немесе пайдалану қысқа мерзімінде
жағымды нәтижелерінің болуыанық және белгілі нәтиженің
75% жоғары болу ықтималдылығы.
Орташа Жағымды нәтижелер бір жыл Жоспарлы және нақты басқарудың
(ықтимал) арасында болады немесе арқасында қол жеткізуге болады.
жағымды нәтижелерінің болуыҚолданыстағы жоспарлардан
25%-75% құрайды. туындайтын қосымша
мүмкіншіліктері.
Төмен Жағымды нәтижелер тез арадаҚосымша зерттеме талап ететін
(алыстау) болуы мүмкін немесе жағымдыықтимал мүмкіншіліктер.
нәтижелерінің болуы 25% Қолданыстағы менеджменттің
төмен. көзқарасы бойынша болуының
мүмкіншілігі аз ықтималдар.
Ескертпе- Автор құрастырған
Тәуекелдерді талдаудың айтарлықтай көп әдістері мен технологиялары
болады. Мысалы: маркетингтік зерттеулер, тестілеу, бизнесс-үдерістер
талдауы, оқиға тізімі, SWOT талдау (мықты жақтары, әлсіз жақтары,
мүмкіндіктер, қауіп-қатерлер), статистикалық талдау, іс жүзіндегі
нұсқаларды модельдендіру, негізгі беталыстар мен десперсияларды өлшеу,
оқиға тізімін, қауіп-қатерлерді талдау т.б.
Келтірілген әдістемелерді ескере отырып, теміржол кәсіпорны қызметінің
әлсіз және күшті жақтарын бағалау мақсатында SWOT талдау жүргізілді (Кесте
6).
Кесте 2 – Теміржол кәсіпорынының тәжірибелік қызметіне SWOT - талдау
Күшті жақтары Әлсіз жақтары
Кәсіпорынды тұтастай алғанда
1 2
Жұмыскерлерді салалық тұрғыда Клиенттерге бағытталудың жеткіліксіздігі.
өзара сәйкестендіру. Жалпы мекеменің нарықтық бағытталуының
Халықаралық, теміржол жоқтығы. Басқару жүйесінің және
ұйымдарының келісімдеріне бизнес-үдерістерінің тиімсіздіктері. Ескі
қатысу. Теміржолдық технологиялар. Инфрақұрылымның және
тасымалдауларды жүргізу қозғалыстағы вагондар құрамының тозуы.
мен ұйымдастыру нарығындағы Өндірісті басқарудың өнімсіз және
біліктіліктер мен шығындық технологиялары мен әдістері.
көпжылдық тәжірибелер. Техникалық мөлшерлемелердің тозғандығы
Қызмет көрсетуге қажетті және іс-жүзіндегі технологиялық
өндірістік қуаттылықтардың үдерістердің ұйымдастырылуы мен іске
болуы. асырылуындағы таптаурындық тәсілдемесі.
Үдерістерді автоматтандырудың және
инновацияларды енгізудің төмен
деңгейлілігі. Бюрократтық корпоративтік
мәдениет. Қызметкерлер санының
оңтайлылықсыздығы. Төменгі басқару
деңгейінде уәждеменің (мотивацияның),
ынтагерліліктің және жауапкершіліліктің
жоқтығы.
Жүк тасымалдау
Нәтиже ауқымын ескере отырып Қызмет көрсетудің төмен сапалылығы,
салыстырмалы түрде төмен мысалы: поездар қозғалысының ұйғарынды
деңгейдегі тарифтерді нарыққа жылдамдылығының төменділілігі, қосымша
ұсыну мүмкіншілігі. қызметтердің жоқтығы. Сараланған
Транзиттік әлует. Өткізу бағаларды икемді түрді белгілеудегі
мүмкіндігінің қорлары қабілетсіздік, мысалы: ақылы қосымша
(резервтері). Басқада теміржол қызмет түрлері.
әкімшіліктерінің вагондарын Жүк вагондары жиынтығының тапшлығы.
пайдалану мүмкіншілігі. Жүк Өндірісті басқарудың өнімсіз және
тасымалдау барысындағы шығындық технологиялары мен әдістері.
реттелген серіктестік Тиімді үдерістерді ұйымдастыру мен іске
байланыстары. Жүк тасымалдау асырудың икемсіз тәсілдемесі және тозған
қызметін көрсетуге қажетті техникалық стандарттары.
өндірістік қуаттылықтардың
болуы.
Тасымалдау мен қызмет көрсетугеРеттеудің салдары: ҰК ҚТЖ АҚ-на
деген тұрақты сұраныс. қатысты тасымалдау қызметіндегі
Инновацияларды және бәсекелестіктегі кемсітушілік шарттарының
технологияларды басқаруда қалыптасуы; әлеуметтік тұрғыда маңызды
халықаралық тәжірибелерді бағыттағы жолаушыларды тасымалдаудағы
қолдану. Теміржол вагондары зияндылықтарды мемлекеттік бюджеттен
жиынтығының тәуелсіз операторы қаражаттандыру көлемінің толық еместігі.
және поездар операторы ретінде Жабдықтау: рынокте жаңа теміржол
ұзақ мерзімдік келешекте басқа вагондарының тапшылығы; жолдарға және
елдердегі тасымалдау қозғалыстағы вагондар құрамына жөндеу
рыноктеріне шығу. жүргізетін жабдықтаушылардың рынокке
тигізер әсері. Активтері: негізгі құрал
жабдықтардың табиғи және сапалық тозуы;
технологиялардың ескіруі.
Бәсекелестік: жаңа балама бағыттардың
пайда болуы (оның ішінде басқа да көлік
түрлерінің).
Инфрақұрылым
Инфрақұрылым бойынша қызмет Жабдықтау: жолдарға және қозғалыстағы
көрсету нарығының вагондар құрамына жөндеу жүргізетін
дамуы.Инновацияларды және жабдықтаушылардың рынокке тигізер әсері;
технологияларды басқаруда қуат көздері бағасының тұрақсыздығы және
халықаралық тәжірибелерді сонымен байланысты инфляцияның өсуі.
қолдану.
Ескертпе – Автор құрастырған
2 ТЕМІРЖОЛ КӨЛІГІНДЕГІ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ ТАЛДАУ
2.1 ҚР Қазақстан темір жолы Ұлттық компаниясының АҚ-ның
Қызылорда облыстық филиалының негізгі қызметін
экономикалық бағалау
Қазақстан темір жолы Ұлттық компаниясының АҚ-ның Қызылорда облыстық
филиалы 2003 жылы 27 ақпанында ҚР-ның заңдарына сәйкес Директорлар
Кеңесінің шешімімен Қызылорда облыстық юстиция департаментінде тіркелді.
Филиал өз қызметін Қазақстан Республикасының заңнамасына, қоғамның
бұйрықтары, өкімдері және басқа да актілеріне, қоғам жарғысына сәйкес
жүзеге асырады.
Филиалдың толық атауы: мемлекеттік тілде – Қазақстан темір жолы
Ұлттық компаниясы Акционерлік қоғамының филиалы Қызылорда тасымалдау
бөлімшесі.
Филиалдың орналасқан жері: 467019, Қазақстан Республикасы, Қызылорда
қаласы, Әуелбеков көшесі, 40 үй.
Филиалдың өз балансы бар, оның мүлігі мен қаражаттары қоғамның жалпы
баланс есебіне алынады. Филиал өз қызметін ұйымдастыру және жүзеге асыру
үшін банкілерде өз есеп-шотын белгіленген заңнама тәртібімен ашады.
Филиалдың өзінің тауарлық белгісімен, аталуымен және қоғамның аталуымен
мөрі бар.
Қоғам қызметінің негізгі мақсаты экономиканың және халықтың теміржол
көлігімен жүк тасымалдауға қажеттілігін қамтамасыз ету және табыс табу
болып табылады.
Қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін мынадай қызмет түрін жүзеге
асырады:
- жүктерді, соның ішінде габаритсіз, арнайы және әскери жүктерді,
қауіпті жүктерді темір жол көлігімен тасымалдау;
- жүк тасымалдарын жоспарлау, темір жол әкімшіліктерімен экспорттық,
импорттық және транзиттік жүк тасымалдарының жоспарларын белгіленген
тәртіппен келісімдеу;
- жүктердің әр номенклатурасы бойынша жүк тиеу жоспарының орындалуын
қамтамасыз ету;
- вагондарды беру және алу жөнінде қызмет көрсету, кірме жолдар мен
станциялар жұмысының бірыңғай технологиялық процестерін әзірлеуге
қатысу;
- көліктік-экспедициялық қызмет көрсету;
- вагон паркін басқару, Қазақстан Республикасының аумағындағы басқа
мемлекеттердің иелігіндегі вагондарды есепке алуды жүргізу;
- сыртқы экономикалық саясат;
- пайдалану жұмысының техникалық нормативтерін орындау;
- жүк вагондарын мүліктік жалға беру;
- металл сынықтарын бөлшектеу, жинау, өткізу;
- цистерналарды құюға дайындау;
- поездарды коммерциялық тексеріп қарау пунктерінің жұмысын ұйымдастыру
жөніндегі іс-шараларын әзірлеу және жүзеге асыру;
- тасымалданатын жүктердің сақталуын қамтамасыз ету;
- жүк вагондарын жөндеу, вагон паркін жөндеудің материалдық-техникалық
базасын дамыту.
Қазақстан темір жол Ұлттық компаниясы Акционерлік қоғамның филиалы
Қызылорда тасымалдау бөлімшесінде жүк тасымалдау, вагондарды жөндеу,
вагондарды жалға беру, вагон паркін қалыпты ұстау және т.б. жұмыстар
жүргізіледі.
3-Кестеде ҚР Қазақстан темір жол Ұлттық компаниясы Акционерлік
қоғамның филиалы Қызылорда тасымалдау бөлімшесінің 2009-2010 жылдардағы
көрсеткен қызметінің көлемі мен құрылымы берілген.
Кесте 3- ҚР Қазақстан темір жол Ұлттық компаниясы Акционерлік қоғамның
филиалы Қызылорда тасымалдау бөлімшесінің көрсеткен қызметінің көлемі мен
құрылымы
Көрсеткіштер 2009 ж 2010ж Ауытқу
Мың тг % Мың тг % +,- %
Вагон жөндеу жұмыстары, оның4736,1 78 30975,6 12,5 26239,5 6,5есе
ішінде:
деполық жөндеу 3284,9 54,1 24011,4 55,2 20726,5 7,3есе
капиталды жөндеу 1451,2 23,9 6964,1 16,3 5512,9 4,7есе
Вагондарды жалға беру 686,1 11,3 5853,3 13,7 5167,2 8,5есе
Вагондардағы жүктерді күзету455,4 7,5 2602,2 6,1 2150,8 5,7есе
Басқа да қызметтер 206,5 3,4 2736,3 5 1929,8 10,3есе
Барлығы 6072 100 42725 100 36653 7есе
Ескертпе - ҚР Қазақстан темір жол Ұлттық компаниясы Акционерлік қоғамның
Қызылорда облыстық филиалы мәліметтері негізінде
3- Кестеден көріп отырғанымыздай Филиалдың негізгі маманданған саласы
әр түрлі вагон түрлеріне деполық және капиталды жөндеу жұмыстарын жүргізу.
Мысалы 2009 жылы вагон жөндеу жұмыстары 4736,1 мың теңге көлемінде болса,
ал 2010 жылы бұл көрсеткіш 30975,6 мың теңгені құрап 6,5 есеге дейін
артқан.
Филиал қызметіне тікелей басшылық жасайтын директор. Филиал директоры
филиал жұмысын ұйымдастырып, қоғамның берген сенімхаты негізінде басшылық
қызметтерінің барлық түрлерін жүзеге асыруға жауапты.
Мемлекеттік кәсіпорын филиал директорына міндетті түрде орындауға,
қоғамның келісімен жұмысқа тағайындалған, филиал қызметкерлерімен жеке
еңбек шартын бұзуға нұсқау беру құқылы.
Филиалдың қаржы-шаруашылық қызметі. Филиал қоғамның бекіткен
қаражаттарынан тұратын мүлікті, сондай-ақ, қызмет кезінде ие болған,
қоғамның жалпы балансына кіретін ақшалай, материалдық қаражаттарын, құнды
қағаздар мен материалсыз активтерін игереді.
Кәсіпорынның негізгі технико-экономикалық көрсеткіштерін талдау – бұл
кәсіпорын жұмысын талдаудың негізгі бағыты.
Кәсіпорын қызметін сипаттайтын еңбек көрсеткіштеріне: еңбек
өнімділігі, жұмысшылар саны, еңбек ақы қоры және орташа айлық жалақы
жатады.
Еңбек өнімділігі - өнімді өткізуден түскен табыстың жұмысшылар санына
қатынасымен анықталады. Ол еңбек шығынының тиімділігін арттырушы фактор
болып табылады. Яғни, өндіріс процесінде жұмсалған қоғамдық еңбектің
тиімділігі, нәтижелілігі, жемістілігі.
Өнімнің өзіндік құны – бұл кәсіпорынның өнім өндіруге жұмсаған
ағымдағы шығындары. Ол ақшалай және натуральды-заттай есептеледі.
Өнімнің өзіндік құны - әрбір өнімге жұмсалған шығын сомасын өнім
көлеміне бөлу арқылы анықталады[15,64б,16,85б].
Еңбек ақы – бұл жұмысшылардың еңбектеріне төленетін сый ақы. Сонымен
қатар, еңбекке ынталандырудың басты құралы болып табылады.
Персонал – бұл тұрақты және уақытша білікті және біліксіз қызметкерлер
құрамы.
Негізгі қор дегеніміз - өндіріс процесіне ұзақ уақыт бойы
пайдаланылатын, өзінің құнын дайын өнімге бірте-бірте енгізетін құрал-
жабдықтар. Олар өндірістік негізгі қорлар және өндірістік емес негізгі
қорлар болып екіге бөлінеді.
Негізгі қорлармен қамтамасыз етілуін және олардың пайдалану деңгейін
анықтау қор қайтарымы, қор сыйымдылығы және қормен жарақтану арқылы
анықталады.
Таза табыс – жалпы табыс пен төленген салықтарды қосқанда өндіріске
жұмсалған шығындардың арасындағы айырма.
Рентабельдік деңгейін анықтау үшін өнімді өткізуден түскен пайданы
(таза табыс) өнімнің өзіндік құнына бөлу керек. Рентабельділікті көтерудің
негізгі факторлары: еңбек өнімділігін арттыру, негізгі қорларды пайдалануды
жақсарту, өнімнің өзіндік құнын төмендету, өнім сапасын жақсарту.
4 - Кестеде ҚР Қазақстан темір жол Ұлттық компаниясы Акционерлік
қоғамның Қызылорда облыстық филиалының негізгі технико-эконо-микалық
көрсеткіштері берілген. Филиал 2001 жылдың ақпан айынан құрылған бастап
Темір жолдарын, жасанды құрылыстарды салу, қайта жаңарту, оларды күрделі
және орташа жөндеу қызметтерімен айналысады. Қызмет көрсеткен жылдар ішінде
филиалдың қаржылық нәтижелері оң көрсеткіш бере бастады.
Кесте 4 - ҚР Қазақстан темір жол Ұлттық компаниясы Акционерлік қоғамның
Қызылорда облыстық филиалының
негізгі технико-экономикалық көрсеткіштері
Көрсеткіштер
Мысалы, өнімді өткізуден түскен табыс 2010 жылы 42725 мың теңге болып,
өткен 2010 жылмен салыстырғанда 36653 мың теңгеге немесе 7 есеге артқан.
Оған филиалдың қызмет көрсету мүмкіндіктерінің артуы (жөндеу жұмыстарына
қажетті жаңа құрал-саймандар, білікті мамандар даярлау, жүйелі жоспармен
жұмыс істеу) және негізгі емес қызмет түрлерімен айналысуы әсер еткен (жүк
тасымалдау, күзету т.б.) сәйкесінше, қызмет көрсетудің өзіндік құны да
немесе өзгермелі шығындар да 2009 жылға қарағанда 25118 мың теңгеге артқан.
Нәтижесінде, жалпы табыс сомасы 2010 жылы 3910 мың теңгені құраса (6072-
2162), 2010 жылы 15445 мың теңге болып 3,9 есеге артқан.
Филиалда 2008 жылы 38 адам қызмет істесе, 2010 жылы 16 адамға артып отыр.
Оған жұмыс көлемінің артуы әсер еткен. Орташа айлық жалақы сомасы да 2008
жылмен салыстырғанда 2010 жылы 13,2% артып, 57078 теңгені құрады.
Сәйкесінше еңбек ақы қоры жылдан-жылға артып отырған. Еңбек өнімділігі
көрсеткіші 2010 жылы өткен жылмен салыстырғанда 6,5 есеге артқан. Оған әсер
етуші фактор өнімді өткізуден түскен табыс сомасының күрт артуы.
Негізгі өндірістік қорлардың орташа жылдық құны 2008 жылы 2416 мың теңге
болса, 2010 жылы 3453 мың теңге болып 30,5% арттып отыр. Бұл шаманың
артуына филиалдың жаңадан құрал-жабдықтар, вагон түрлерін және ғимараттар
сатып алуға әсер еткен. Қор қайтарымы негізгі өндірістік қорларды тиімді
пайдалануды сипаттайды. Мысалы, 2008 жылы бұл көрсеткіш 2,57 теңгені
құраса, 2010 жылы 13,5 теңгені құрап, қорларды пайдалану тиімділігінің 5,2
есеге артқанын көрсетеді. Яғни, филиал өзінің өндірістік қуатын толық
пайдаланады деп айтуға болады.
Айналым құралдарының орташа жылдық құны бухгалтерлік баланс деректері
бойынша 2008 жылы 144 мың теңгені құраса, 2010 жылы 284 мың теңге болып
97,2% артқан.
Сонымен, филиал 2009 жылы 582 мың теңге зиянмен аяқтаса (3910-4492), 2010
жылы 1361 мың теңге таза табыспен аяқтап отыр. Рентабельділік деңгейі де
сәйкесінше 2010 жылы 3,2% құраған.
Филиалдың негізгі технико-экономикалық көрсеткіштеріне талдау жасай
отырып, төмендегідей қорытынды жасауға болады. Филиалдың стратегиялық
маңызды нысаны екенін ескере отырып, жылдан-жылға қызмет көрсету сапасын
және көлемін арттыру мүмкіндіктері бар.
Кәсіпорындағы еңбек ресурстары – бұл 16-63 жас аралығындағы барлық
еңбекке жарамды адамдар және кәсіпорын басшылығы тарапынан тұрақты
қамқорлық объектісі. Рыноктық экономика жағдайында еңбек ресурстарының ролі
өседі. Өндірістің инвестициялық сипаты оның жоғарғы ғылыми сыйымдылығы өнім
сапасының талаптары жұмыскерлерге қойылатын талап міндетті өзгертті.
Еңбек ресурстарын талдау мақсаты: пайдаланылмаған мүмкіндіктерді және
резервтерді ашу, осы резервтерді іске қосуға бағытталған шараларды өңдеу
болып табылады.
Кәсіпорынның еңбек ресурстарымен қамтамасыз етілуі 5 - кестеде келтіріл-
ген мәліметтермен сипатталады.
Кесте 5 - Кәсіпорынның еңбек ресурстарымен қамтамасыз етілуі
Персоналдар категориясы 2009ж. 2010ж. Ауытқу
адам % адам % +, - %
Барлық орташа тізімдік
жұмысшылар саны өнің 43 100 46 100 3 106,9
Басшылар 3 6,9 3 6,5 - 100
Жетекшілер 6 13,9 7 15,2 1 116,6
Мамандар 15 34,8 17 36,9 2 113,3
Жұмысшылар 19 44,2 19 44,2 - 100
Ескертпе - ҚР Қазақстан темір жол Ұлттық компаниясы Акционерлік
қоғамның Қызылорда облыстық филиалы мәліметтері негізінде
5 - кестедегі мәліметтерден ҚР Қазақстан темір жол Ұлттық компаниясы
Акционерлік қоғамның Қызылорда облыстық филиалының 2009-2010 жылдардағы
еңбек ресурстарымен қамтамасыз етілуі көрсетілген. Еңбек ұжымында еңбекті
қорғау және техникалық қауіпсіздік шаралары қатаң сақталады. Қызметкерлер
мен жұмысшылардың кәсіби біліктілігін көтеру үшін кәсіпорынның өзінде және
кәсіпорыннан тыс ауытқу үйрету шаралары жүргізіледі.
Кәсіпорында 2009 жылы 43 адам жұмыс істесе, 2010 жылы 46 адам болып 6,9%
артқан. Барлық жұмысшылар ішінде мамандар және жұмысшылардың салмағы басым.
Кәсіпорынның бірқалыпты өндірістік шаруашылық қызметін қамтамасыз ету
үшін негізгі қорлар қажет. Олардың саны әр өндіріс бойынша жоспарлы
тапсырмаға сәйкес өндірісті ұйымдастыру мен басқарудың озық прогрессивті
түрлерін, еңбек құралдарын тиімді пайдалануды ескере отырып белгіленеді.
Көп жылдар бойы кәсіпорынның шаруашылық ісіне қызмет көрсетуші еңбек
қорлары мен басқа мүліктің құны Негізгі қорлар деген экономикалық
түсінікті құрайды.
ҚР Қазақстан темір жол Ұлттық компаниясы Акционерлік қоғамның Қызылорда
облыстық филиалының негізгі қорлар есебі нөмірі 6 Негізгі қорлар есебі
деп аталатын бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес жүргізіледі.
Негізгі қорларға қозғалмайтын мүлік, жер учаскелері, үйлер мен
ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеуіш және
реттеуіш аспаптары мен құралдары, есептеуіш машиналары мен техникалары және
олардың программалық құралдары, көлік тасымалдау құралдары, аспаптар,
өндірістік және шаруашылық құрал-саймандары, тағы да басқалары жатады.
Негізгі құралдарды пайдалану тиімділігін сипаттау үшін келесі
көрсеткіштер анықталады: қор қайтарымы (тауарлы өнім құнының негізгі
өндірістік қорлардың орташа жылдық құнына қатынасы), қор сыйымдылығы (қор
қайтарымына кері көрсеткіш), рентабельділік табыстың негізгі құралдардың
орташа жылдық құнына қатынасы және негізгі қорларды үнемдеу арқылы
анықталады.
Кесте 6 - Қор қайтарымын талдау
Көрсеткіштер 2009ж 2010ж Ауытқу
(+, -)
Өнім өндірісі көлемі (ВП), мың 6072 42725 36653
теңге
Орташа жылдық құн:
негізгі өндірістік қорлар (ОПФ),
мың теңге 2357 3153 796
актив бөлігі (ОПФа), мың теңге 1437,7 1986,3 548,6
Үлес салмағы, коэффициент қорлардың
актив бөлігінің (УДа) 0,61 0,63 0,02
Қор қайтарымы, теңге (ФО): 2,57 13,5 10,93
- актив бөлігінің (ФОа) 4,22 21,5 17,28
Ескертпе - ҚР Қазақстан темір жол Ұлттық компаниясы Акционерлік
қоғамның Қызылорда облыстық филиалы мәліметтері негізінде
Бірінші деңгей факторлары: ФО = УДа х ФОа (5)
Қор қайтарымы деңгейінің өзгеруіне біршама факторлар әсерін тигізеді.
Олар әр түрлі деңгейдегі факторларға топтастырылады.
Негізгі өндірістік қорлардың қор қайтарымына әсер етуші бірінші
деңгейдегі факторлар: қорлардың актив бөлігі үлесінің олардың жалпы
сомасында өзгеруі, қорлардың актив бөлігі қор қайтарымының өзгеруі.
Екінші деңгей факторлары: жабдық құрылымы, толық күндік тұрулар, сменалық
коэффициент, ішкі сменалық тұрулар, орташа сағаттық өнімділік.
Үшінші деңгей факторлары: жабдықты ауыстыру, ғылыми-техникалық прогресс
шараларын енгізу, әлеуметтік факторлар.
Кесте 7 - Қор қайтарымын факторлық талдау нәтижелері
Қор қайтарымының өзгерісі Өнім
Фактор өндірісінің
өзгеруі, мың
тг
НӨҚ актив Негізгі
бөлігі өндіріс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz