ИСЛАМ ЭКОНОМИКАСЫ ЖӘНЕ ИСЛАМ БАНКИНГІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 6
1. ИСЛАМ БАНКИНГТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 10
1.1. Ислам экономикасының жəне ислам банкингінің саяси-экономикалық
негіздемелері 10
1.2 Ислам банкингке сай келетін банктік өнімдер мен қызметтердің мәні мен
түрлері 22
2. ИСЛАМ ЭКОНОМИКАСЫ ЖӘНЕ ИСЛАМ БАНКИНГІ 30
2.1. Ислам банктерінде қалыптасқан этика мен сыбайлас жемқорлыққа қарсы
бағытталған корпоративтік басқару негіздері 30
2.2. Қазақстанда ислам банкингті енгізудің негіздері 34
3. ҚАЗАҚСТАНДА ИСЛАМ БАНКТІК ӨНІМДЕР МЕН ҚЫЗМЕТТЕРДІ ҚОЛДАНУДЫҢ ДАМУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН БОЛАШАҒЫ 39
3.1. Қазақстан нарығында ислам банкингі мен қаржысын енгізу мәселелері
39
3.2 Қазақстан нарығында жаңа банктік өнімдер мен
қызметтердің даму мәселелері 44
3.2. Жаңа банктік өнімдер мен қызметтерді жетілдіру жолдары 48
Билік ислам құнды қағаздарын шығарып, жол көрсетпек ниетте 48
3.3. Қазақстанда ислам банкингі даму жолдары 49
3.4 Қаржы жүйесінің келешегі – ислам банкингінде 56
ҚОРЫТЫНДЫ 62
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 65
КІРІСПЕ
Өндірістік күштердің қазіргі заман талабына сай даму деңгейі банктік
сектордан өз клиенттеріне- өндірістік, сауда-саттық және басқа да
кәспорындар мен ұйымдарға, сонымен бірге тұрғылықты халыққа көрсетілетін
қызметтердің аса үлкен санын ұсынуды талап етеді. Соңғы 10-20 жылда банктік
іс бірқатар дамыған елдерде сапалы түрдегі жаңа деңгейге шықты. Бұл деңгей,
жекеше түрде алғанда, тұрғындардың көп бөлігін банктік қызметтер мен
қамтуды болжалдайды.
Нарықтық қатынастар жүйесіне өтүмен банктік істегі өзекті мәселелердің
біріне комерциялық банктердің опероциялардың жалпы жиынтығындағы банктік
қызметердің рөлі мен орнын, сондай-ақ жаңа қызметтердің пайда болуы мен
даму себептерін, сонымен қатар олардың банктердің табыстылығы мен
өтімділігін талдау мәселесі айналды. Бұл сұрақтарға жауаптарды іздестіру
біздің елде банктік істің дамуына және де банктік қызметтердегі мемлекет
пен экономика субъектілерінің қажеттіліктерін толығырақ қанағаттандыруға
ықпал етеді.
Қазақстан әлемдегі беделді қаржы институттарының бірі - Ислам Даму
банкіне 1995-жылы мүшелікке қабылданған. Содан бері аталмыш халықаралық
қаржылық институт Қазақстан экономикасын жаңалау мен дамытуда зор қолдау
көрсетіп келеді. Банк еліміз экономикасына 90 млн. доллардан астам қаржы
құйды.“Әсіресе еліміздегі денсаулық сақтау және білім беру саласын
қаржыландыруға жасаған қолдауы айрықша алғысқа лайық”,- деп атап өткен
болатын кезінде Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев.
Сондай-ақ Ислам Даму банкінің арнаулы несиелік желілері бойынша шағын
және орта бизнесті дамытуға бөлген қаржысы оңды нәтиже беріп отыр. Ислам
Даму банкінің еліміздегі коммерциялық банктермен ынтымақтастығын “жақсы
бастама” деп атаған Н.Назарбаев сонымен бірге Қазақстанның осынау
халықаралық қаржылық институттың арнаулы бағдарламалары мен институттарына
атсалысуын “болашағы бар қадам” ретінде бағалаған еді. Инвестициялар мен
экспорттық несиені сақтандыру, сондай-ақ, жеке меншік секторды дамыту
жөніндегі ислам корпорациясының қызметін жандандыра түсуін айрықша пайдалы
қадам деп білеміз”,- дегентін президент.
Бірінші бағыт іс жүзіндегі операциялармен қызметтердің түрлерін сапалы
түрде жетілдірумен байланысты болды. Осылайша, несиелендіру аясында
көптеген банктер қарыздардың жаңа түрлерін енгізді, соның ішінде кедесідей
жеке клиенттер үшін де,
- қарыз алушы өзінің ескі үйін сатқанға дейін жаңа үйді сатып
алуға жеке тұлғаға берілетін қарыз;
- өзі иелік ететін үйді қайта құруға, жөндеу жұмыстарын жүргізуді
жоспарлап отырған үй иесіне ұсынылатын үйді жақсартуға
берілетін қарыз;
- өзі иелік ететін қайта құруға, жөндеу жұмыстарын жүргізуді
жоспарлап отырған үй иесіне ұсынылатын үйді жақсартуға берілетін
қарыз;
- тұтынушылық мақсаттарға,жеке несиелік жоспардың жасалуына
берілетін қарыз;
- уақыт өте өтелуге берілетін қарыз;
- шартталмаған мақсаттар мен т. басқаға жеке тұлғаға берілетін
қарыз.
Банктік қызметтер нарығын дамытудың екінші бағыты клиенттер үшін
ертеректе жүргізілмеген, потенциалды түрде жаңа операцияларды банктердің
іздестіруі мен дамытуына негізделді.
Бұл бағыт, уақыт өте, көптеген банктердің жүргізетін саясаттарының
негізгі буынына айналды.
Елде жүргізілген экономикалық реформа банктік істің дамуындағы жаңа
сатыны ашты. Нарыққа өту шарттарындағы ерекше өзектілікті біздің елде
банктік қызметтер мен өнімдердің даму болашағының сұрақтары алды.
Кең клиентурасы бар банктік операциялардың тиімді түрдегі икемді
жүйесі ішкі жинақтардың мобилизациясына ықпал ете алады. Және де ықпал
етуге тиіс. Бұл байланыста маңызды мағынаға өзгермелі экономикалық
қалыптасқан қажеттіліктеріне әсер ете алатын икемді банктік қызмет көрсету
иелік етеді. Банктік операциялар нарығындағы бәсекелестік, сондай-ақ
банктік қызмет көрсетудің сандық және сапалық сипаттамаларына әсер етеді.
Осы және бірқатар басқа да операциялар өнімдері және қызметтер
дипломдық жұмыс барысында дәлірек сипатталады.
Аталған мәселенің маңыздылығы мен өзектілігі ислам банктердің нарықтық
экономикада қаржылық, делдалдар болып табылатындықтарын да бекітіледі.
Қызмет көрсету барысында олар, ақша нарығында тауарға айналатын жаңа
талаптар мен міндеттемелерді жасап шығады. Осылайша, клиенттердің
салымдарын ала отырып, банк жаңа міндеттеме-депозит, ол қарызбере отырып-
қарыз алушаға жаңа талап жасап шығарды. Жаңа міндеттемелер мен жаңа
талаптарды құрудың бұл процессі қаржылық делдалдылықтың негізі б.т.
Тұрғылықты халыққа қызмет көрсететін банктердің ролін белсендету мәні
банктік қызмет көрсету клиенттерінің қажеттіліктерін аса толығырақ
қанағаттандыруға максималды әсер етуге, жеке тұлғаларға банктік қызмет
көрсету сапасын жақсартуға, банктік операциялар секторын кеңейтуге және
олардың өзіндік құнын төмендетуге ең аз шығындар жасау жолы арқылы
әрекеттесуде болады. Жоғарыда аталған фактінің өзі менің дипломдық
жұмысының тақырыбының нарыққа өту шерттарында жаңалығын және өзектілігін
айқындайды.
Берілген жұмыстың теоретикалық және тәжірбиелікнегізі болып біздің ел
мен шетелдегі қосарлы мәселелер бойынша экономистердің зерттеу
материалдары, Қазақстанның және ислам елдерінің коммерциялық банктерінің
жұмыстарын талдау процессінде алынған материалдар, және де кезеңдік
әдебиеттер басылымдарының статистикалық материалдары мен мәліметтері
алынған. Осылайша, ислам банктік қызметтердің ролі өте маңызды, олар нақты
түрде қоғамның барлық қаржылық капиталын басқарады.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі болып екінші деңгейлі ислам
банктер ұсынатын қызметтер мен өнімдердің тікелей жаңа түрлері табылады.
Берілген дипломдық жұмыстың мақсаты ҚР-ның коммерциялық ислам
банкингтің клиенттерге ұсынатын жаңа өнімдері мен қызметтерінің мәні мен
мағынасын ашып көрсету.
Дипломдық жұмыстың тапсырмалары:
1. Ислам банкингтің өнімдері мен қызметтерінің мән-мағынасын
анықтау, Қазақстанда және шетелде қазіргі кезде қолданылатын
жаңа қызметтер мен өнімдермен оларды салыстыру;
2. Қазақстанда ашылған ислам банктің мысалында жаңа банктік өнімдер
мен қызметтердің қолданылуын қадағалау;
3. Жаңа өнімдер мен қызметтердің даму мәселелерін анықтау және де
өнімдер мен қызметтердің мәселелері мен артықшылықтарының
арасында паралель жүргізу және де соның негізінде оларды
жетілдіру жолдарын анықтау.
Жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытынды мен қолданылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1. ИСЛАМ БАНКИНГТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Ислам экономикасының жəне ислам банкингінің саяси-экономикалық
негіздемелері
Соңғы кездері қазақстандық (бұрын – ресейдің жəне əлемдік)
бұқаралық ақпарат құралдары беттерінде, банк жəне тіпті үкімет төңірегінде
ислам банкингі тақырыбы белсенді түрде талқылана бастады. 2007 жылғы
мамырда ҚҚҚ, ИДБ, ҚҚА, БТА Банк АҚ жəне Emirates Islamic Bank ҚР ҰБ, ҚР
ИСМ жəне АӨҚО ҚРА-ның қолдауымен Ислам банкингі жəне Қазақстандағы қаржы
конференциясын өткізді. БТА Банк АҚ жəне БАƏ-нен Emirates Islamic Bank
Қазақстанда шариғаттың қағидаттары бойынша жұмыс істейтін банк құруды
жоспарлады. 2008 жылғы наурызда Эмир Катардың ресми сапары шеңберінде
Қазақстан тарапынан Қазына РБҚ өкілдік етуге тиісті бірлескен ислам
қаржыландыру банкін құру туралы уағдаластыққа қол жеткізілді. ҚҚА-да
республикада ислам банкингін жəне қаржысын ендіру жөніндегі мəселелерді
шешу жəне іс-шаралар жоспарын əзірлеу үшін ведомствоаралық топ құрылды.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында Қазақстан Республикасының
кейбір заңнамалық актілеріне ислам банктерін жəне ислам қаржыландыру ұйымын
ұйымдастыру жəне олардың қызметі мəселелері бойынша толықтырулар мен
өзгерістер енгізу туралы Заңның жобасы əзірленуде, ал ҚР Ұлттық Банкі
ислам қаржыландыру құралдарының бухгалтерлік есебін жүргізудің əдіснамасын
пысықтауда.
Мақалада ислам экономикасының жекелеген теориялық аспектілері ислам
банкингінің Қазақстанда қалыптасуы мен дамуының ғылыми іргетасы ретінде
қаралды жəне қазақстандық экономика ғылымы үшін осы жаңа ұғымды саяси-
экономикалық зерделеуге ұмтылыс жасалды.
Баспасөз бетінде атап айтылғандай, соңғы жылдары ислам банкингі
бизнестің төменгі сатысынан қаржы нарығының, оның ішінде ислам əлемінен
тысқары барынша қарқындап өскен бөліктерінің біріне айналды. Мəселен,
Inertnational Financial Service, London (IFSL) баяндамасына сəйкес,
Ұлыбритания Батыс Еуропада жетекші ислам қаржы орталығы болып табылады.
Бүгінгі күні əлемде 300 астам исламдық коммерциялық банк тіркелген.
Олардың капиталының жиынтығы əлдеқашан 500 млрд. долл. асып кетті, ал
жыл сайынғы өсу қарқыны кемінде 10-15% құрайды. Ислам банктері БАƏ, Иранда,
Кувейтте немесе Египетте ғана емес, олардың Данияда, Германияда,
Францияда жəне Батыс Еуропаның басқа да елдерінде, сондай-ақ Канадада,
Жапонияда, Қытайда, АҚШ-та, Түркияда, Əзірбайжанда офистері бар.
Қазіргі кезде шариғат нормаларына сəйкес Сингапурдың, Малайзияның жəне
Гонконгтың банк жүйелері белсенді дамуда.
Ислам қаржыландыруы шариғаттың қағидаттарын негізге алатыны белгілі.
Құранда өсімқорлыққа тыйым салынады, шариғат бойынша берілген кредитке кез
келген пайыздық (номиналдық, жай жəне күрделі, белгіленген немесе
өзгермелі) алым алуға рұқсат етілмейді.
Кредиттеуден кіріс алу үшін қаржы институты кəсіпорынның тəуекелдері
мен сыйлықақыларын толықтай бөле отырып, үлестік қатысушы болуға тиіс, не
саудаға қатысуға жəне тауардың сатып алынатын өзіндік құны мен тауар
сатылатын баға арасындағы үстемені ала алады. Заңды жəне жеке тұлғалардың
депозиттеріне де сол сияқты пайыз есептелмейді. Шариғат заңы бойынша,
тауарлар мен қызмет көрсетудің белгілі бір түрлері (мысалы, алкоголь,
темекі, қару-жарақ, ойын-сауық бизнесі, жыныстық қатынас қызметін
көрсету жəне т.б.) кірмейтін сауда операциялары қаржыландырылады. Сауда
келісім-шарттары əділдік қағидаттарына негізделуі тиіс жəне кез келген
тараптың заңсыз баюын көздемеуге тиіс.
Ислам банкингінің дамуын жəне мұсылман əлемінен тыс жерлерге
таратылуын экономистер, саясаткерлер жəне журналистер дəстүрлі (зиялы,
нақтырақ айтқанда -капиталистік) қаржы жүйесінің баламасы ретінде қуана
құптауда. Р. Уилсон атап айтқандай, Ислам банкі – бұл қауіп-қатер емес, ең
алдымен болашаққа деген үміт жəне оның болашағы бар... Біздіңше, ислам
қаржы-банк жүйесі біздің алдымызда капитализмнің батыстық, қытайлық немесе
ресейлік үлгілерімен тұтастай іс-қимыл жасайтын капитализмнің айрықша
нысаны ретінде көрініс табады. Мұндай үрдісті тек қана құптауға болады.
Ислам экономикасының қағидаттары банктік жүйеге ғана емес, əр түрлі
елдердің қаржы жүйесіне кеңінен енгізіле бастады: шариғаттың қағидаларына
сəйкес жұмыс істейтін сақтандыру компаниялары, əр түрлі etc қорлары
құрылды.
2007 жылғы екінші жартыжылдықта үдеп отырған, АҚШ-тағы ипотекалық
кредиттеу дағдарысынан туындаған əлемдік қаржы дағдарысынан кейін ислам
қаржы жүйесіне мүдделілік əсіресе айқын көрінді. Мұның өзі азия қаржы
нарығының əлемдік қаржы коллапсы нəтижесінде болмашы дəрежеде зардап
шегуіне де байланысты.
Сонымен қатар қазақстандық экономикалық əдебиетте, осы феномен
бүкілəлемдік шаруашылықтың нақты дерегі ретінде сипаттауы бар барынша жан-
жақты эмпирикалық материал бола тұрса да ислам банкингін экономикалық
санат ретінде теориялық талдау жоқ деуге болады.
Ислам банкингінің экономикалық болмысын ұғыну үшін неғұрлым кең
экономикалық ұғым – ислам экономикасының мазмұнына жүгіну қажет. Ағылшын
тіліндегі шетелдік əдебиетте Islamic economics термині қолданылатындықтан,
ғылыми көзқарас тұрғысынан алғанда ислам экономикасы туралы жалпы емес
(қоғамдық шаруашылықтың ислам үлгісі ұғымының синонимі ретінде), атап
айтқанда ислам экономикасының теориясы туралы айту дұрыс болады.
Ислам фундаментализмінің идеологиясы, теориясы жəне практикасы
жөнінде шетелдік басылымдарда жарияланған көптеген зерттеулерде негізгі
салмақ қазіргі заманғы əлемде осы барынша кеңінен тараған саяси, құқықтық,
моральдық-этикалық жəне діни аспектілерге түседі. Бұл ретте, əдетте,
саяси экономия мəселелері, сондай-ақ элементтері қандай да болмасын шамада
Иран туралы айтпағанның өзінде Судан, Пəкістан, Сауд
Аравиясы сияқты елдерде жүзеге асырылатын исламизмнің экономикалық
саясатының мəселелері көлеңкеде қалады.
Батыстық зерттеушілер тарапынан ислам фундаментализмінің экономикалық
мəселелеріне жеткілікті көңіл бөлінбеуі қазіргі əлеуметтік тапсырыспен,
атап айтқанда, батыс демократиясының дамыған елдері ең алдымен исламизмнің
саяси жəне идеологиялық экспансиясының жалған немесе нақты қауіп-қатерден
жəне ислам жауынгерлерінің халықаралық лаңкестігінен осы экспансияның
көрініс беруіне аса қатты жауап қату нысаны ретінде үрейленуімен
түсіндіріледі.
Бұл мəселе бойынша ұғымы толық қалыптаспаған қазақстандық оқырманды
алатын болсақ, оның бұрынғы кеңестік дəуірден кейінгі кеңістік аумағында
таралу қаупіне тең дəрежеде алаңдап отырған ресейлік дерек көздерінен теріп
алынған ислам фундаментализмі туралы үзінді, қарама-қайшы жəне көп
жағдайда алдын ала кесіп-пішілген саяси-экономикалық жəне политологиялық
материалдарды əзірше қанағат тұтуға тура келеді. Бұл таралу қауіпті
Москваның ресми топтары Ресейдің өмірлік мүдделер аясына енгізуге
дайын.
Алайда бұл мəселеде ғылыми шындықтың үстемдік алуы үшін исламизмнің
идеологиялық жəне теориялық қарсыластарының саяси ангажирленген жұмыстарын
оқумен шектеліп қоймай, тікелей бастапқы дерек көздеріне, оның ішінде
исламизмнің саяси экономиясының теоретиктерінің еңбектеріне назар аудару
қажет. Осындай жолмен ғана экономикалық исламизм туралы толық, объективті
мағлұмат алуға жəне оның дерек көзін, теориясын жəне саясатын талдауға
болады.
Ислам экономикасы институтын батыстық зерттеулерден айырмашылығы
мұсылман (араб, азия etc) елдерінде бұл тақырып бойынша жан-жақты
материалдар жеткілікті жинақталған. Ислам экономикасы теориясының
проблемасын зерделейтін ресейлік экономистердің ішінде Р.И.Беккин,
А.Ю.Журавлев, Г.Ф.Нуруллина жəне басқа да авторларды атап айтуға болады.
Оған қоса, ресейлік зерттеушілердің ислам экономикасы проблемасына
көңіл бөлуі балама парадигма, ал кейбір жағдайда дағдарысты бастан
кешірген маркстік саяси экономияның қисынды жалғасы ретінде қаралатын
институционалдық бағыт аясындағы экономикалық ойды дамытудың жалпы үрдісіне
де байланысты. Институционалдық экономикалық теорияның ізбасарлары
Қазақстанда да бар.
Ислам экономикасы терминін алғашқы рет мұсылман (үнді)
теоретигі С.М.А.Гилани 1947 жылы ғылыми айналымға енгізді. Алайда қазіргі
заманғы экономистерге сол кездерден бері қарайғы уақытта мұсылмандық
экономикалық əдебиетте жалпыға ортақ бірегей жəне айқын анықталған ислам
экономикасы деген ұғымның ұсынылмағанын атап айтуға тура келеді.
Р.И.Беккин атап айтқанындай, мұсылмандық экономистер қалыптастырған
айқындама, ...көп жағдайда сыңаржақтылығымен қолайсыз болып табылады жəне
ислам экономикасының капиталистік немесе социалистік экономикадан
айырмашылығы қандай екендігі туралы айқын түсінік бермейді.
Мəселен, Тұран – Астана университетінің ректоры профессор
У.Ж.Алиев былай деп жазады: Қазіргі кезде шетелдік жəне отандық
теоретиктердің арасында бірқатар теориялық пəндерді, атап айтқанда:
институционалдық экономика, даму экономикасы, компаративистика,
Эволюциялық экономика, эксперименталдық экономика, ауыспалы экономика
немесе ауыспалы экономиканың теориясы жəне басқаларын негіздеуге
талпыныс бар. Олардың ішінде классикалық саяси экономияның дəстүрлерін
жалғастырушы ретінде əлеуметтік экономия маңызды орын алады.
Қараңыз: Ресейлік сол автор ...шариғатқа сəйкес келетін қандай да бір
идеология, іскерлік мінез-құлыққа қатысты көзқарастардың қалыптасқан
жүйесі бар екенін, бірақ тұтастай алғанда экономика ауқымында осы
механизмді қалай қолдану туралы айқын пікір жоқ.
Басқаша айтсақ, жүйенің элементтері қалай жұмыс істейтіні туралы
түсінік бар, бірақ осындай жүйе тұтас қалай жұмыс істейтіні туралы ұғым
жоқ. Сонымен қатар, ислам экономикасы өзінің макроэкономикалық мақсаттары
үшін микроэкономикалық негіздерді қажет етеді деп жазады.
Соңғы тұжырыммен дауласуға болады. Мəселе мынада, ислам экономикасы,
атап айтқанда, микроэкономикалық деңгейде əлемдік қаржы кеңістігінде
өзінің нақты іске асырылу нысаны – ислам қаржыландыру жəне ислам банкингі
тетіктері арқылы табысты өрістейді, оның макроэкономикалық, жүйелік-
шаруашылық аспектісі туралы бұлай айта алмаймыз. Жоғарыда келтірілген,
шырғалаңы жеткілікті цитатадан автор шын мəнінде онда айтылғанға керісінше
– ислам экономикасының макроэкономикалық негіздерінің жоқ екеніне түсінік
береді.
Қаржы-кредит саласындағы макроэкономика орталық банктердің ақша-кредит
саясатында шоғырландырылған ұғымға ие болатындықтан, de facto ислам
экономикалық саясатының макроэкономикалық негіздерін жоққа шығару ислам
экономикасы елдерінің орталық банктерінің монетарлық стратегиясын да
мойындамауды білдіреді. Сонымен қатар, ислам бағдарындағы орталық
банктердің саясатына жəне жұмыс істеуіне арналған бірқатар теориялық
жарияланымдар бар.
Аталған жарияланымдарды талдау басты проблема олардың мазмұнында емес,
басқада, атап айтқанда – зерттеу методологиясының қателігінде болып
табылатынын көрсетеді. Интернетте жарияланған осы теориялық құрылымдардың
көбіне бірікпейтін – базалық монетарлықты жəне экономикс неоклассикалық
қағидаттарды жəне ақша теориясына шариғаттық тəсілдерді біріктіруге
тырысудан көрінетін қисындық қарама-қайшылық пен эклектицизм тəн. Бұл ретте
кредиттеудің жоғарғы шегіне шектеу қоятын жəне атап айтқанда, Иранда
неғұрлым табысты қолданылатын, пайыздық ставкаға, сыйақыға (мүддеге)
негізделген орталық банктердің дəстүрлі құралдарын ауыстыруға арналған
Мушаракаа сертификаты (пайда нормасы құралдары), агрегирленген ақша
құралдары сияқты ұғымдар қолданылады.
Ислам экономикасы жағдайында орталық банктердің ақша-кредит саясаты
теориясын жəне практикасын зерделеу проблеманың ауқымдылығы жəне
тартымдылығы тұрғысынан алғанда өз алдына бөлек мақаланың тақырыбы болып
табылады. Бұл жерде ислам экономикасының дефинициясына қайта оралған
дұрыс.
Ислам экономикасының негізгі міндеттері, М. Н. Сиддикиға жүгінсек,
барлық адамдардың: тамаққа, киімге, баспанаға, медициналық күтімге жəне
білімге негізгі қажеттіліктерін қанағаттандыру; бірдей мүмкіндіктер беру;
байлықты шоғырландыруды болдырмау жəне кіріс пен байлықты бөлудегі
теңсіздікті жою; барлығына бірдей рухани өзін өзі жетілдіруге мүмкіндік
беру; жоғарыда айтылған мақсаттарды іске асыру үшін тұрақтылықты жəне
экономикалық өсуді қамтамасыз ету болып табылады.
А.Ю.Журавлев мынадай лапидарлық анықтама береді: ислам экономикасы –
бұл мұсылмандардың қоғамның шаруашылық өмірін ұйымдастыру қағидаттары мен
механизмдеріне көзқарастарының жүйесі.
Осылайша, - деп, Р.И.Беккин бар айқындауларды жинақтайды, – біз
ислам экономикасын сипаттай аламыз, немесе, дұрысында, ислам
экономикасының үлгісін мұсылмандық құқық нормаларына жəне қағидаттарына
сəйкес шаруашылық жүргізу жүйесі ретінде сипаттай аламыз ... Тиісінше, осы
феноменді зерделейтін ғылым да сондай-ақ ислам экономикалық ғылымы деп
аталуы мүмкін.
Экономистер ислам экономикасын дəстүрлі түрде қоғамның дамуын
формациялық кезеңдеудің тұрғысынан қарайды (капитализм – социализм) жəне
оны орта бөлікке орналастырады, бұл төменде көрсетілгендей, аса дұрыс
емес. Ислам экономикалық үлгісінде капиталистік жəне социалистік
шаруашылық жүргізу жүйелерінің кемшіліктерін жеңуге болады делінеді.
Р.И.Беккиннің пікірі бойынша, ислам экономикасының баламалылығы онда
капиталистік қана емес, сонымен қатар социалистік экономиканың ортақ
белгілері бар екендігін жоққа шығармайды. Демек, ислам экономикасын
базалық қағидаттары, тиісінше социализмнің жəне капитализмнің белгілі бір
даму сатыларында шаруашылық жүргізудің кейбір социалистік жəне капиталистік
əдістеріне қайшы келмейтін шаруашылық жүргізу жүйесі ретінде сипаттауға
болады.
Бұл жерде жалпы сипаттағы ескерту жасаған жөн. Ислам экономикасының
жəне капитализмнің саяси экономия тұрғысынан қарағанда тектік белгілері
абсолютті бірдей – бұл өндіріс құралдарына жəне тауар өндірісіне жеке
меншік, нарықтық қарым-қатынас. Олардың бастапқы жəне негізгі өндірістік
қарым-қатынастарының (К. Маркс бойынша тиісінше тауар жəне капитал) мəні
бірдей. Сонымен қатар ислам экономикасының генетикалық тұрғыдан
капиталистік экономикалық жүйеге ұқсастығы болады жəне нысаны Құран
өсиеттерінің ықпалынан түр-сипаты ғана өзгерген болып табылады.
Ислам экономикасының капитализммен генетикалық байланысы дегеніміз
олар үшін ортақ субстанцияға (философиялық терминология бойынша:
бастауына) – жеке меншікке жəне тауар өндірісіне келіп саятын тарихи
емес, қисындық себеп-салдар байланысы.
Ислам тарихи тұрғыдан алғанда шариғатқа негізделген шаруашылық жүргізу
нысаны сияқты мəдени-өркениеттік композиция, б.з. VII ғасырында Араб
Халифатының күшеюіне байланысты шаруашылық жүргізудің капиталистік
жүйесінің қалыптасуынан көп бұрын пайда болды. Алайда мұсылман елдеріндегі
теократиялық мемлекеттің орасан зор мəдени-шаруашылық рөлі капиталистік
қарым-қатынас белгілерінің дамуын айтарлықтай тежеді, бұл кезде Еуропа
қалаларында өсімқорлық кеңінен таралып, орта ғасырдың өзінде капитализмге
тəн элементтер айқындала бастады. Осы арқылы ислам экономикасының жүйе
ретінде мезгілінен кеш онтологиялық, болмыстық ресімделуі жəне ислам
экономикасы ғылыми терминінің пайда болуымен түсіндіріледі.
Ислам экономикасының шаруашылықты ұйымдастыруды жоспарлау
элементтерінде жəне оның əлеуметтік бағытталуында көрініс тапқан
социалистігі өтпелі немесе кіріктірілген экономикалық нысандарды ашып
көрсету сияқты өзгешелік бар, əлемдік экономикаға ортақ ұғым -
постиндустриалдық қоғам жəне аяқталмаған бəсекелестік жағдайларында
капитализмнің жəне социализмнің жуықтауына бағытталған үрдіс. Осы тұрғыдан
алғанда ислам экономикасы нарықтық экономиканың таза (классикалық,
дəстүрлі, жетілдірілген – осылардың қайсысы болмасын), сонымен қатар іс
жүзінде ешкім қолданбайтын үлгілеріне қарағанда əлеуметтік бағдары бар
нарықтық экономикаға анағұрлым жақын тұрады.
Тиісінше, ислам экономикасы – өндірістің айрықша тəсілі емес,
капитализмнен жəне социализмнен айрықша қандай да болмасын үшінші жол
да емес деп түйіндеуге болады.
Ислам экономикасы тек қана шаруашылық жүргізудің мұсылмандандырылған
жүйесін ғана білдіреді, капитализмнің экономикалық үлгісі немесе неғұрлым
нақтырақ айтатын болсақ, капитализмнің экономикалық механизмі (қоғамның
шаруашылық өмірінде маңызды, терең өндірістік қарым-қатынастарды іске
асырудың нақты нысандары ретінде).
Ислам экономикасының көптеген зерттеушілері оның мультидисциплинарлық
зерттеу объектісі болып табылады деген пікірге тоқталады.
Осылайша, ислам экономикасының міндеттерін айқындау кезінде өткір
мəселе ретінде əмбебап жəне жалпы адамзаттық сипатқа ие исламдық рухани
жəне моральдық құндылықтарды іске асырған жөн. Бұл ислам экономикасының
таза экономикалық проблематика шеңберінен шығуына, жай экономикаға
қарағанда ауқымдырақ болуға мүмкіндік береді. Ислам экономикасында негізгі
назар аудару барынша экономикалық, сонымен қатар этикалық проблемаларға да
тиесілі.
Ғылымның даму тарихынан зерттеу объектісінің мультидисциплинарлығы,
маргиналдығы оның дамымағандығын, құрылымдық жүйесінің əлсіздігін жəне ең
соңында, айтарлықтай зерделеу пəнінің (оны əр түрлі ғылымдар тоғысында
қараған кезде) жоқтығын жəне тиісінше, қатаң ғылыми тəртіптің жоқтығын
білдіреді. Бұған ислам экономикасының адептерінің өзі назар аударады.
Мəселен, А.Ю.Журавлев ...ислам экономикасы мынадай: құбылысты
түсіндіру, осы негізде дамуды болжау жəне қалай болуы тиіс деген сұраққа
емес, не болып жатыр деген сұраққа жауап беру деген үш талапқа толық жауап
бере алмайтындықтан, теория атануға үміттене алмайтынын дəл байқаған.
Тұтастай алғанда, ислам экономикасына позитивтік экономикалық
теорияның емес, нормативтіктің белгілері тəн, бұл оны социализмнің бұрынғы
маркстік-лениндік саяси экономиясына жақындатады. Исламдық дін оқуы
догматтарының ислам экономикасының өз бойына еніп алғаны соншалықты,
шаруашылық жүргізудің барлық деңгейлерінде экономикалық субъектілер
қызметінің моральдық-этикалық жəне мінез-құлықтық стереотиптерін де нұсқап
(реттеп) отырады. Ислам экономикасының теориясы үшін басты императив жəне
мақсат эмпирикалық немесе эконометрикалық сипаттау (a-la Economics)
жəне экономикалық құбылыстар мен заңдылықтарды теориялық тұрғыдан түсіндіру
емес: шариғат қағидаларына сəйкес қалай болу керек дегенді міндеттеу
қағидатының салтанат құруы болып табылады. Əлемдік дін ретінде исламның
мəдени-өркениеттік композиті исламизмнің басым экономикалық теориясы
ретінде мүдде білдіреді.
Жоғарыда айтылғандар ислам экономикасының теориясын қалыптасу
деңгейіндегі салыстырмалы түрде жаңа экономикалық мектеп ретінде өмір сүру
құқығынан айырмайды.
Пəкістаннан шыққан Мұхаммад Омар Чапра: Ислам экономикасы дəстүрлі
экономикс жауап бере алмайтын мəселелерге жауап беруге қабілетті болған
жағдайда ғана қажет екендігін əділ байқаған.
Сонымен қатар, ислам экономикасының ислам банкингінің жұмыс істеуіне
қатысты практикалық аспектілері мен ұсынымдары формальды-құқықтық жəне
этикалық діни постулаттары бар теорияға қарағанда өзі анағұрлым үлкен
қызығушылық тудырады.
Теорияның əсіресе қалыптасу кезеңінде практикадан кейін қалатыны
белгілі.
Проблема мынада, - деп жазады Р.И.Беккин, - ислам экономикасының
дамуы іс жүзінде көптеген өзекті экономикалық проблемаларды теориялық
пайымдаудан алда (шындығында, автордың мұндай тұжырымы оның жоғарыда
келтірілген ислам экономикалық теориясына қатысты сентенциясымен
үйлеспейді). de facto экономикалық заңдылықтардың жəне өндірістің қандай да
болмасын тəсілінің өндірістік қарым-қатынастарының əмбебап сипатын теріске
шығара отырып, Р.И.Беккин кезекті терең пайымдалған өрескелдікке жол
береді. Ол былай деп жазады: Ислам экономикасының капитализмнен жəне
социализмнен айырмашылығы – бұл басынан бастап бірде бір мемлекетте тұрақты
тіркелімі жоқ трансұлттық құбылыс. Кез-келген жағырапиялық міндеттілік
оған қолданылмайды Автордың қисынын негізге ала отырып капитализм жəне
социализм қоғамдық өндірістің трансұлттық нысандары болып табылмайды
жəне жергілікті жағырапиялық (ұлттық) шектеулері бар, бұл шындыққа сəйкес
келмейді.
Исламизмнің кейбір теоретиктері соның негізінде мұсылмандық
экономикалық интеграция жүзеге асырылуы мүмкін ислам экономикасы үлгісінің
бірегейлігі туралы мəселе көтереді. Атап айтқанда, бірқатар ислам
елдерінде аты мəлім ислам фундаментализмінің жəнеТүркияда билік басындағы
Əділдік жəне даму партиясының (AK parti) идеологы Н.Эрбакан Справедливый
экономический порядок кітабында мынаны мəлімдейді. Түркия, ...Батыстың
қызметшісі болуды доғара отырып, ұлттық менталитетке қайтып оралуы қажет
жəне Əділ экономикалық тəртіп орнатуға, Əділ тəртібі бар мұсылман елдері
кіретін Ислам жалпы нарығын (сонан кейін Мұсылман мемлекеттерінің
қауымдастығын) құруға бастамашы болуы тиіс.
Н. Эрбакан əділ экономикалық тəртіп дегенді ислам экономикасына
бара-бар экономикалық механизм, қоғамдық шаруашылық құрылыс деп түсінеді.
Сондай-ақ цитата келтіріліп отырған автордың шаруашылық қызмет субъектісі
ретіндегі ұлттың экономикалық менталитеті ұғымына көзқарасы да назар
аударуға тұрады, бұл Р.И.Беккиннің ислам экономикасының трансұлттығына
қатысты үзілді-кесілді пікірінен біршама өзгеше.
Осыған байланысты экономикалық дамуда ұлттық негізделу туралы жəне
атап айтқанда нарықтың ұлттық бет-бейнесі туралы мəселеге кейбір
айқындылықтар енгізу қажет.
Саяси экономия өз пəнінің ерекшелігіне орай жекелеген елдердің
экономикалық дамуындағы геоэкономикалық, ұлттық негізделген жəне басқа да
ерекшеліктері сияқты өте күрделі əрі көпжоспарлы сұраққа қанағаттанарлық
жауап бере алмайды (жəне беруге тиіс емес). Бұл басқа, жеке сипаттағы,
ғылыми – елтану пəні. Керісінше, экономикалық теорияның өзінің жалпы,
əмбебап, олардың табиғи-тарихи дамуының өндірістік қатынастарының қандай
да болмасын даму сатысында барлық елдерге жəне халықтарға тəн ұлттық-
ерекшелігінен айырылған тікелей зерттеу пəні бар. Алайда, бұл - нақты, оның
ішінде іс жүзінде – экономикалық механизм деңгейінде өндірістік қарым-
қатынастар іске асырылатын конфессионалды – жəне ұлттық негізделген,
өзіне тəн ерекшелігі бар нысандарды саяси-экономикалық зерттеуді мүлдем
жоққа шығармайды.
Осыған сəйкес нарық заңдары да əмбебап жəне қандай да болмасын
ұлтқа тəуелді емес: ұғымдық деңгейде американдық, жапондық, түріктік,
славяндық нарық, кавказ ұлтының немесе қазақстандық нарық жоқ (əрине,
мұнда нарық базар немесе барахолка емес, экономикалық санат ретінде
алынып отыр). Негізінен алғанда, нарық капитализмнің жалпыпланетарлық
əмбебап экономикалық механизмі болып табылады жəне оның шаруашылық нысаны –
бұл қарапайым шындық баяғыда, меркантилистер жəне физиократтар заманынан
бері трюизм болып табылады.
Қандай да болмасын елдің ішкі нарығы туралы айтуға болады, бірақ
қалай да этникалық нарық туралы емес. Тіпті болмағанда, нарықтың жалпыға
ортақ заңдарын іске асырудың қандай да болмасын елдің заңнамасынан бастап
конфессионалдық, демографиялық, жағырапиялық жəне басқа да өзіне тəн
ерекшелік жағдайларымен аяқталатын, оның ішінде экономикалық қызмет
субъектілерінің бірі ретінде ұлттың өзіне тəн ерекшелігін оның ұлттық
ерекшеліктері туралы көптеген факторлармен айқындалатын ұлттық ерекшеліктер
туралы айтуға болады. Экономикалық қатынастардың мəні жəне олардың, оның
ішінде ұлттық, аймақтық елтану деңгейінде көрініс беруінің нақты
нысандары бар.
Сондықтан экономикасы ауыспалы елдер үшін өзекті экономиканың ұлттық
үлгісін жасау міндеті тіпті де абсолютті түрде бірегей нарықтық механизмді
жасауды білдірмейді жəне онымен ұштаспауы да мүмкін. Бұл жағдайда əңгіме
басқа елдердің нарықтық экономикасы үлгілерінің детальдарында тудырмау, ал
органикалық тұрғыдан, ең жоғары тиімділікпен, əр түрлі елдердің мəдени,
діни немесе ұлттық ерекшеліктерімен нарықтың жалпыға ортақ əмбебап
қағидалары мен заңдарын ұштастыру туралы ғана жүруі мүмкін.
Жоғарыда айтылғандарды нарықтық менталитетке де жатқызуға толық
құқық бар – пайымдаудың нарықтық түрі негізінде қандай да болмасын этностың
ұлттық ерекшеліктеріне тəуелсіз, смиттік Homo economicus оның
индивидуализммен, рационализммен, меркантилизммен, прагматизммен жəне
басқа да измдермен бірге сана жəне дүниетаным жатыр.
Жəне осы мағынасында Рокфеллердің жəне Фордтардың американдық
эгоцентрикалық нарықтық менталитетінің қалмақ Кирсан Илюмжиновтың,
қазақ Райымбек Баталовтың немесе қытай Моу Цичжуннің нарықтық
менталитетінен айырмашылығы шамалы, алайда соңғылары азиялық
менталитетпен санасуға жəне өз кезегінде, қазіргі кезде нарықтық
шаруашылық заңдарының икемделмейтін қысымынан айтарлықтай түрлендірілетін
дəстүрлі ұлттық Шығыс талаптарымен оның қауымдық-тектілік рухани
субстратымен бейімделуге санасуға мəжбүр болады.
Осылай бола тұрса да, нақты гносеологиялық деңгейде экономикалық
механизмді (оның ішінде ислам экономикасын) зерделеу кезінде проблеманың
өркениетті-культурологиялық аспектісінен абстракциялану мүмкін емес:
азиялық дүниетанымның, еуропалық-американдық рационализмнен айырмашылығы,
адамды жоғары дəрежеде оның тектік қасиеттерімен (тілмен, дəстүрлермен,
əдет-ғұрыптармен, этникалық бихейвиористикамен жəне т.б.) байланыстырады.
Транзиттік экономикасы бар елдер үшін қалай болғанда да нарықтық
экономикасының əмбебап заңдары бар ұлттардың экономикалық мінез-құлқында
ұлттық-детерминирленген өзара үйлестіру нысандарын іздеу маңызды болып
табылады, мысалы, Жапония Мэйдзи (Мэйдзи исин) революциясынан кейін.
Жаңа экономика тарихы дамушы африка, латын америкасы, азия, сондай-ақ
бұрынғы социалистік елдердің мысалында экономикалық дамудың үшінші жолын
іздеудің болашағы жоқ екендігін сенімді дəлелдеді. Капитализмге
генетикалық байланысты нарықтық экономика (К.Марксті түпкілікті
ұмытпағандарға арналады) жəне социалистік, жоспарлы экономика (іс
жүзінде өз мезгілінде емес жəне бөтен елде теріс болған) нағыз
абстрактық, мəнді деңгейде айырмашылығы бар.
Үшінші жол - егер оны нарықтың жəне жоспардың симбиозы болып
табылатын бұрынғы индустриалдық елдердің аралас емес, конвергентті
экономикасы деп түсінетін болсақ – ол мүмкін емес. Жəне Клод Акенің
аймақтық-айрықша Африканың саяси экономиясы жəне Н. Эрбаканның əділ
экономикалық тəртібі, жəне үшінші жолдың басқа да идеялық-теориялық
құрылымы оларды мұқият зерделеген кезде социализмнің жəне капитализмнің
мұқият камуфлирленген нұсқалары ғана болып шығады.
Мысалы, ислам қаржыландыруының басты парызы бойынша заемшының
пайдаларына (кірістеріне) кредитордың қатысу қағидатына негізделген
берілетін заемдардың мерзімділік жəне қайтару шарттарымен пайызсыз (тегін)
кредиттеуді ұсынады. Мəні бойынша, бұл кредиттеудің жəне капиталды əр
түрлі инвестициялық жобаларға салудың дəстүрлі (оқыңыз - капиталистік)
банктік кредиттеумен салыстырғанда бұрынғыдан да өткірленген жəне
агрессиялы нысанын білдіреді, себебі исламдық кредиттеу заемшыны бастапқы
жекеменшік үлесінен айыру болып табылады. Сондықтан ислам банкингі несие
пайызы арқылы жабайы капиталистік пайдаланудың орнына, қарапайым
тілмен айтатын болсақ, заемшыны пайдасын банкпен бөлісуге жəне ең
маңыздысы өз мүлкін ресми емес басқаруға мəжбүрлей отырып, рейдерлікті
қолданады.
Ислам экономикасының теориясында жəне практикасында тағы да мысалы,
ақша, кредит, салық салу табиғаты мəселелеріне қатысты, журналға арналған
осы мақала көлемінің шектеулі болуына байланысты қарастыру қиынға соғатын
көптеген даулы тұстары бар.
Ислам экономикасының проблемалық мəселелерін талдау отандық
экономистердің еңбектерінде бұдан əрі дамиды деп үміттенуге болады.
Осылайша, ислам экономикасының теориясы – экономика ғылымының жаңа,
өзіндік ерекшелігі бар бағыты, ол болашақта Қазақстанда ислам банкингінің
нысандары мен əдістерін ұсыну бойынша нақты ұсынымдарды зерделеуге,
жүйелеуге жəне пысықтауға мүмкіндік береді. Ислам қаржыландыру
қағидаттарын ендірудің бастапқы кезеңіндегі үкіметтің жəне монетарлық
биліктің басты міндеті осы шариғат қағидаттарының өз негізінде қолданылып
жүрген континентальдыққа, республиканың банктік заңнамасына, бухгалтерлік
есеп, салық салу, ислам сукук-облигацияларын шығаруға, айналысқа жіберу мен
өтеу бойынша жəне ислам банктерінің Қазақстанның аумағында жұмыс істеуін
қамтамасыз ететін басқа да құқықтық новеллалардың, нормативтік
механизмдердің жедел бейімделуі болып табылады.
1.2 Ислам банкингке сай келетін банктік өнімдер мен қызметтердің мәні
мен түрлері
Бүгінгі күндері Ислам әлемінің банк жүйесі әлемдің қаржы институттары
мен БАҚ-ты, сонымен қатар, қарапайым салымшы жұртшылықты да өзінің
ерекшелігімен қызықтырып отыр. Банк ісі саласын тілге тиек ететін баспасөз
құралдары да Ислами банктер жайлы жарыса жазуда.
Банктік қызмет болып клиенттің белгілі-бір қажеттілігін
қанағаттандыратын банктің бір немесе бірнеше операциялары табылады.
Банктік қызметтер санына келесі операциялардың жүзеге асырылуы
жатқызылады:
▪ заңды және жеке тұлғалардың депозиттерін қабылдау;
▪ банктік операциялардың бөлек түрлерін жүзеге асыратын банктер
мен ұйымдардың корреспонденттік шоттарын ашу мен жүргізу;
▪ кассалық операциялар;
▪ аударма операциялары;
▪ есептік операциялар;
▪ жеке және заңды тұлғалардың, соның ішінде олардың банктік
шоттары бойынша банк
▪ корреспонденттердің тапсырыстары бойынша есептемелерді жүргізу;
▪ сенімділік (трасттық) операциялар;
▪ клирингтік (есептілік) операциялар;
▪ сейфтік операциялар;
▪ ломбардтық операциялар;
▪ төлемдік карточкалардың шығарылуы;
▪ банкноталар, монеталар және құндылықтаринкоссациясы;
▪ шетел валютасымен айырбас операцияларын ұйымдастыру.
Аталған операциялар банкнермен ҚР ҰБ-мен берілетін лицензия кезінде
жүзеге асырыла алады. Жоғарыда аталған операциялардан басқа, банктер ҚР ҰБ-
нің арнайы лицензиясын алған кезде, келесідей операцияларды орындай алады:
▪ депозиттік сертификаттарды шығару;
▪ кепілдемелік операциялары;
▪ келісім–шарттық (лизингтің) әрекет етуінің бүкіл мерзіміне
жалға берілетін мүлікке жалға берушінің меншік құқығының
сақталуымен мүлікті жалға беру;
▪ меншіктік құнды қағаздардың (акциялардан басқаларының)
эмиссиясы;
▪ факторингтік операциялар;
▪ фордейтингтік операциялар.
Көрсетілген тізімде “банктік операциялар” мен “банктік қызметтер”
туралы түсінік өзара байланыстырылған. Әдетте, банктік операцияларды
орындау нәтижесінде ақша құралдарының қандай да бір өзгерісі болады деп
болжамдалады, мысалға, несиелік операцияларды алуға болады – қарыз алушы
банктен несие алады және де ақша құралдары қарыз алушының есептік шотына
аударылады және оның бұйрығы бойынша оның жабдықтаушысының шотына
аударылады. Соңғы вариантта есептік операция- сатып алушы несиенің көлемін
жеткізуімен өнімдер, көрсетілген қызеттер немесе орындалған жұмыс үшін өз
жабдықтаушысымен есептесу біруақытылы жүзеге асырылады. Ақша құралдары бір
субъектіден екіншіге өтеді. Ақша құралдарының бұндай қозғалысы аталмыш
сейфтік операциялар орындалған кезде немесе банктік аппарат күштерімен
құндылықтарды инкассациялау немесе орнын ауыстыру кезінде, айырбас
операцияларын жүзеге асыру кезінде орындалмайды. Бұл жағдайлардың
барлығында, біріншіден, төленетін комиссиондықтардың сомаларын санамасақ
бақыланатын, орны ауыстырылатын немесе айырбасталатын құндылықтардың көлемі
өзгермейді (ұлғаймайды немесе кемімейді). Және де, екіншіден, әрдайымға
және бір уақытқа меншік иеленуші өзгермейді. Аталғандардың негізінде
банктік операциялардың банктік қызметтерден ерекшеленетіндігін атап айтуға
болады және де оларды бөлек қарастырған жөн. Бірақ та, банктік істі
толығымен коммерцияландыру кезінде бұндай бөлудің белгілі-бір қиындықтары
бар екені түсінікті. Бірақ бұл кезде “массалық операциялар” ретіндегі
банктік қызметтер түсінігі кеңінен тараған.
Одан басқа, коммерциялық банктердің қызметтерін белгілі-бір төлем үшін
клиенттің пайдасына оның тапсырысы бойынша банктік операцияларды орындау
ретінде анықтауға болады.
Банктік қызметтерді, ең алдымен, спецификалық және спецификалық емес
қызметтерге бөлуге болады. Спецификалық қызметтер болып ерекше кәсіпорын
түріндегі банк қызметінің спецификасынан шығатындардың барлығы саналады.
Оларға банктермен орындалатын операциялардың үш түрі жатады.
1. банкке клиенттердің ақша құралдарын салымдарға орналастырумен
байланысты депозиттік операциялар;
2. несиелік операциялар;
3. есептік операциялар-клиенттердің тапсырыстары бойынша банктер
әртүрлі шоттар аша алады. Олардан тауарлы-материалдық
құндылықтарды сату немесе сатып алумен, еңбек ақыны төлеумен,
салықтар мен жинақтардың және т.б. маңызды төлемдердің
аударылуымен байланысты төлемдер орындалады. Қарастырылған банктік
операциялардың үш типі дәстүрлі деп аталады. Дәстүрлі операциялар
қатарына кассалық операцияларды да жатқызуға болады.
Дәстүрлі емес банктік қызметтер құрамына басқа қызметтердің барлығы
жатады, соның ішінде;
1. делдалдық қызметтер;
2. кәсіпорынды дамытуға бағытталған қызметтер (биржаға енгізу,
акцияларды орналастыру, заңдық көмек, ақпараттық қызметтер),
3. кепілдер мен кепілдемелердің ұсынылуы;
4. сенімділік операциялары (кеңес пен клиент тапсырысы бойынша
меншікті басқарудағы көмекті қоса алғанда);
5. кәсіпорындарға буғалтерлік көмек;
6. соттық мекемелерде клиенттің мүдделерін ұсыну;
7. сейфтерді ұсыну бойынша қызметтер
8. туристтік қызметтер және т.б.
Қарастырылған сараптамаға сәйкес және де қызметтерді алу
субъектілеріне байланысты қызметтер заңды және жеке тұлғаларға ұсынылады.
Тәжірибелі түрде бұл тұлғаларға қандай да бір банкте ұсынылатын қызметтер
брдей болуы мүмкін. Тек олардың көлемі ғана бірдей болмауы мүмкін.
Банктер мұқтаж болатын шаруашылық ұйымдарға қайтарымдылық негізінде
бос ақша құралдарын қайта бөліп, бағыттайтындықтан банктік қызметтер
белсенді және белсенді емес операциялар түріндегі формада жүзеге асырылуы
мүмкін.
Пассивті операциялар көмегімен банктер өз ресурстарын қалыптастырады
(мысалы, депозиттер, басқа банктерден алынған сертификаттар мен несиелерді
сату есебінен).
Белсенді (активті) операцияларды жүзеге асыра отырып банктер тартылған
және меншіктік ресурстарды тұрғылықты халық пен әртүрлі ұйымдардың
қажеттіліктеріне орналастырады.
Ұсыну үшін төлемге байланысты банктік қызметтер ақылы және ақысыз
болып бөлінеді. Көп жағдайда, банктік табыс әкелетін және әкелмейтін,
қымбат және арзан қызметтерге бөлінеді. Осылайша активті операциялардың
көпшілігі банкке табас алу мүмкіндігін береді, ол оның пассивті
операциялары салымдардың белгілі-бір түрлері бойынша пайыздардың төленүін
болжамдайды кейбір банктік операциялар еңбектің көп мөлшерде жұмсалуын
талап етеді. Сондықтан да, олардың босағасы қымбатырақ болады.
Материалды өнімнің қозғалысынының байласына қарай банктік қызметтер
екі түрге бөлінеді:оның қозғалысымен байланыстық қызметтер және таза
қызметтер. Банктер өзінің оңшалы операцияларымен, басты түрде, материалды
өнім қозғалысына қызмет ететіндіктен, олардың негізгі бөлігі қызметтердің
бірінші түріне жатады. Тауарлардың жылжуына ықпал ете отырып, банктердің
берілген қызметтері жаңа қосымша құнды құрады. Таза қызметтер тікелей
материалды өндіріспен айналысатын ұйымдарға, сонымен бірге олардың жеке
қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін, бөлек азаматтарға ұсынылады.
Банктік қызметтердің негізгі сипаттамалары:
▪ қызметтердің материалды емес болмысы;
▪ өнім қоймаланбайды, бірақ та банктерде банкир басқаратын ақшалы
құралдардың қордалары құрылады;
▪ банктік операциялармен қызметтерді жүргізу заңды тәртіпте
шектеледі;
▪ жаңа банктік қызметтің авторы авторлық құқыққы иелік ете
алмайды;
▪ өткізу жүйесі (банктік операциялар мен қызметтерді ұсыну)
эксклюзивті және интеграцияланған, өйткені бір банктің барлық
филиалдары банктік операциялар мен қызметтердің біркелкі
таңдамасын орындайды.
Банктік операциялар мен қызметтердің жалпы ерекшеліктері болып
табылатындар: олардың уақытқа созылатын сипаты, сенімділік қасиеті, заңдық
немесе банктік тәртіптер мен дәстүрлерге сәйкес стандартты тәртіптер
бойынша жүзеге асырылуы.
Банктік қызметтердің негізгі түрлеріне жататындар:
▪ Валюталық айырбас. Банктермен ұсынылған ең алғашқы қызметтердің
бірі валюта айырбас операциялары болғанын тарих куәландырып отыр.
Қазіргі заман талабына сай банктік қызметке бұл операциялар өте
үлкен маңыздылыққа иелік етеді, өйткені шаруашылық жүргізу
субьекетілерінің экономикалық байланыстары әрдайым кеңеюде және
глобализациялауда, яғни әлемдік деңгейге шығуда.
▪ Несиедегі делдалдық коммерциялық банктің маңызды қызметтерінің
біріне айналды. Бұл делдалдық заңды тұлғалар ақша қорлары мен
жеке тұлғалардың ақшалы табыстарының айналым процесінде уақытша
босатылатын оңаша құралдарының қайта бөлінуі жолы арқылы жүзеге
асырылады. Ресурстарды қайта бөлудің басты белгісі ретінде
олардың қарыз алушымен қолданылуындағы табыстылығы шығады.
▪ Жинақтық салымдар. Қарыздарды ұсынудың пайдалы болғаны сонша,
банктердің өзі де осы мақсатта қосымша құралдарды мобилизациялау
(тарту) тәсілдерін іздестіруге кірісті. Банктер, кейбір кезде
бірнеше аптадан бірнеше жылдарға дейінгі салыстырмалы түрде өте
жоғары пайыз астына алатын, осындай тәсілдердің біріне жинақтық
салымдар айналды.
▪ Құндылықтарды сақтау. Ортағасыр дәуірінде меншіктік сенімді
қоймаларында өздерінің клиенттерінің алтын, бағалы қағаздар және
басқа да құндылықтарды сақтауға тәжірбиелей бастады. Бүгінгі
таңда клиенттердің құндылықтарын қауіпсіз сақтаумен, оларға өз
меншігі керек болғанға дейін құлып астында ұсталатын банктік
сейфтерді жалға беру бөлімі айналысады.
▪ Есепті-кассалық қызмет көрсету. Банк төлемдердің инкасациясын
және де клиент операциялары бойынша төлемдерді жүзеге асыруды өз
мойнына алады, сонымен қатар қысқа мерзімді бағалы қағаздар мен
несиелерге нақты ақша артықшылықтарын қаржыландыруды жүзеге
асырады.
▪ Қаржылық кеңес беру. Мамандандырылған финансистер жұмыс
істейтін банктер несиені, жинақтарды, құралдарды инвестициялауды
оптималды түрде қолдану туралы сұрақ туған жағдайда
мамандандырылған кеңес бере алады.
▪ Құрал-жабдықтар лизингі. Банк өз клиентіне құрал-жабдықтарды,
ең алдымен өздері оларды сатып алып және оны өз клиенттеріне
жалға беретін лизингтік келісім-шартты қолдана отырып алуды ұсына
алады.
▪ Бағалы қағаздармен операциялар. Бағалы қағаздар нарығының
қалыптасуына байланысты бағалы қағаздармен операциялардағы
делдалдық ретіндегі банк қызметтері өз дамуын алуда. Банктер
келесілер ретінде қызмет ете алады:
1) делдал ретінде бағалы қағаздао нарығында қызметті жүзеге асыра
алатын инвестициялық институттар;
2) инвестициялық консультант (кеңес беруші);
3) инвестициялық компания;
4) инвестициялық қор.
Қаржылық брокер ретінде шыға отырып, банк бағалы қағаздарды шығару мен
айналысқа жіберу бойынша өз клиенттеріне кеңес беру қызметтерін көрсетеді.
Егер де банк өзіне инвестициялық компания ролін алса, онда ол
келесілермен айналысады:
1. бағалы қағаздардың шығарылуын ұйымдастыру мен үшінші тұлға
пайдасына оларды орналастыру бойынша кепілдемелерді беру;
2. өз атынан және өз есебінен бағалы қағаздарды алып-сату, соның
ішінде бағалы қағаздарды котировкалау жолымен, яғни ол бағалы
қазағдарды сатуға немесе сатып алуға міндетті болатын белгілі-бір
қағаздарға сатушы бағасы мен сатып алушы бағасын жариялайды.
Банк өз атынан бағалы қағаздарға өз ресурстарын орналстырған кезде
инвестициялық қор ретінде шығады.
▪ трасттық (сенімділік) қызметтері. Банк белгілі-бір төлем үшін
фирмалар мен жеке тұлғалардың меншігін және қаржылық істерін
басқара алады. Меншікті басқару қызметі трасттық қызметтер атымен
белгілі. Трастық бөлімшелер арқылы банктер өз клиенттерінің
бағалы қағаздар портфельдерін басқарады, акциялар мен
облигациялар шығаратын корпорацияларға агенттік қызметтер
ұсынады.
Банктік өнім ретінде банктің қызметтің материалды рәсімделген бөлігі
түсіндіріледі (карта, жинақтық кітапша, жолдық чек, электронды амиен)
Банктің нарықтары тиімді жұмысы мен оның бәсеке қабілеттелегі, көп
жағдайда жаңа банктік өнімдер мен қызметтерді енгізуге тәуелді. Нарықта
өткізілетін жаңа банктік өнімдер мен қызметтер банктік инковация ретінде
көрініс табады. Банктік инновация-бұл жаңа банктік өнім немесе қызмет
ретінде өткізілген банктік инновациялық қызметінің соңғы нәтижесі.
Жаңа банктік өнімдер:
1. бірлік
2. массалық болады.
Бірлік өнім-бұл индивидалды өнім. Зат ретінде, ол оның басқа банктік
өнімдер арасында ерекшелендіретін тек оған ғана тән қасиеттерге иелік
етеді. Мысалы, белгілі бір массасы бар нақты құнды металдан жасалған нақты
монета. Бірлік банктік өнім өз сатып алушыларының нақты анықталған
шеңберіне иелік етеді. Сонда да ол нақты тұтынушылар есебіне шығарылады.
Массалық банктік өнім бұл индивидуалдығы тез арада көрініс таппайтын
өнім. Оның ерекше сипаттық қасиеттері жоқ. Ол тек өнім немесе қаржылық
актив түрлері бойынша ғана бөлектенеді, мысалы, банктік депозит, банктік
шот. Массалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 6
1. ИСЛАМ БАНКИНГТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 10
1.1. Ислам экономикасының жəне ислам банкингінің саяси-экономикалық
негіздемелері 10
1.2 Ислам банкингке сай келетін банктік өнімдер мен қызметтердің мәні мен
түрлері 22
2. ИСЛАМ ЭКОНОМИКАСЫ ЖӘНЕ ИСЛАМ БАНКИНГІ 30
2.1. Ислам банктерінде қалыптасқан этика мен сыбайлас жемқорлыққа қарсы
бағытталған корпоративтік басқару негіздері 30
2.2. Қазақстанда ислам банкингті енгізудің негіздері 34
3. ҚАЗАҚСТАНДА ИСЛАМ БАНКТІК ӨНІМДЕР МЕН ҚЫЗМЕТТЕРДІ ҚОЛДАНУДЫҢ ДАМУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН БОЛАШАҒЫ 39
3.1. Қазақстан нарығында ислам банкингі мен қаржысын енгізу мәселелері
39
3.2 Қазақстан нарығында жаңа банктік өнімдер мен
қызметтердің даму мәселелері 44
3.2. Жаңа банктік өнімдер мен қызметтерді жетілдіру жолдары 48
Билік ислам құнды қағаздарын шығарып, жол көрсетпек ниетте 48
3.3. Қазақстанда ислам банкингі даму жолдары 49
3.4 Қаржы жүйесінің келешегі – ислам банкингінде 56
ҚОРЫТЫНДЫ 62
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 65
КІРІСПЕ
Өндірістік күштердің қазіргі заман талабына сай даму деңгейі банктік
сектордан өз клиенттеріне- өндірістік, сауда-саттық және басқа да
кәспорындар мен ұйымдарға, сонымен бірге тұрғылықты халыққа көрсетілетін
қызметтердің аса үлкен санын ұсынуды талап етеді. Соңғы 10-20 жылда банктік
іс бірқатар дамыған елдерде сапалы түрдегі жаңа деңгейге шықты. Бұл деңгей,
жекеше түрде алғанда, тұрғындардың көп бөлігін банктік қызметтер мен
қамтуды болжалдайды.
Нарықтық қатынастар жүйесіне өтүмен банктік істегі өзекті мәселелердің
біріне комерциялық банктердің опероциялардың жалпы жиынтығындағы банктік
қызметердің рөлі мен орнын, сондай-ақ жаңа қызметтердің пайда болуы мен
даму себептерін, сонымен қатар олардың банктердің табыстылығы мен
өтімділігін талдау мәселесі айналды. Бұл сұрақтарға жауаптарды іздестіру
біздің елде банктік істің дамуына және де банктік қызметтердегі мемлекет
пен экономика субъектілерінің қажеттіліктерін толығырақ қанағаттандыруға
ықпал етеді.
Қазақстан әлемдегі беделді қаржы институттарының бірі - Ислам Даму
банкіне 1995-жылы мүшелікке қабылданған. Содан бері аталмыш халықаралық
қаржылық институт Қазақстан экономикасын жаңалау мен дамытуда зор қолдау
көрсетіп келеді. Банк еліміз экономикасына 90 млн. доллардан астам қаржы
құйды.“Әсіресе еліміздегі денсаулық сақтау және білім беру саласын
қаржыландыруға жасаған қолдауы айрықша алғысқа лайық”,- деп атап өткен
болатын кезінде Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев.
Сондай-ақ Ислам Даму банкінің арнаулы несиелік желілері бойынша шағын
және орта бизнесті дамытуға бөлген қаржысы оңды нәтиже беріп отыр. Ислам
Даму банкінің еліміздегі коммерциялық банктермен ынтымақтастығын “жақсы
бастама” деп атаған Н.Назарбаев сонымен бірге Қазақстанның осынау
халықаралық қаржылық институттың арнаулы бағдарламалары мен институттарына
атсалысуын “болашағы бар қадам” ретінде бағалаған еді. Инвестициялар мен
экспорттық несиені сақтандыру, сондай-ақ, жеке меншік секторды дамыту
жөніндегі ислам корпорациясының қызметін жандандыра түсуін айрықша пайдалы
қадам деп білеміз”,- дегентін президент.
Бірінші бағыт іс жүзіндегі операциялармен қызметтердің түрлерін сапалы
түрде жетілдірумен байланысты болды. Осылайша, несиелендіру аясында
көптеген банктер қарыздардың жаңа түрлерін енгізді, соның ішінде кедесідей
жеке клиенттер үшін де,
- қарыз алушы өзінің ескі үйін сатқанға дейін жаңа үйді сатып
алуға жеке тұлғаға берілетін қарыз;
- өзі иелік ететін үйді қайта құруға, жөндеу жұмыстарын жүргізуді
жоспарлап отырған үй иесіне ұсынылатын үйді жақсартуға
берілетін қарыз;
- өзі иелік ететін қайта құруға, жөндеу жұмыстарын жүргізуді
жоспарлап отырған үй иесіне ұсынылатын үйді жақсартуға берілетін
қарыз;
- тұтынушылық мақсаттарға,жеке несиелік жоспардың жасалуына
берілетін қарыз;
- уақыт өте өтелуге берілетін қарыз;
- шартталмаған мақсаттар мен т. басқаға жеке тұлғаға берілетін
қарыз.
Банктік қызметтер нарығын дамытудың екінші бағыты клиенттер үшін
ертеректе жүргізілмеген, потенциалды түрде жаңа операцияларды банктердің
іздестіруі мен дамытуына негізделді.
Бұл бағыт, уақыт өте, көптеген банктердің жүргізетін саясаттарының
негізгі буынына айналды.
Елде жүргізілген экономикалық реформа банктік істің дамуындағы жаңа
сатыны ашты. Нарыққа өту шарттарындағы ерекше өзектілікті біздің елде
банктік қызметтер мен өнімдердің даму болашағының сұрақтары алды.
Кең клиентурасы бар банктік операциялардың тиімді түрдегі икемді
жүйесі ішкі жинақтардың мобилизациясына ықпал ете алады. Және де ықпал
етуге тиіс. Бұл байланыста маңызды мағынаға өзгермелі экономикалық
қалыптасқан қажеттіліктеріне әсер ете алатын икемді банктік қызмет көрсету
иелік етеді. Банктік операциялар нарығындағы бәсекелестік, сондай-ақ
банктік қызмет көрсетудің сандық және сапалық сипаттамаларына әсер етеді.
Осы және бірқатар басқа да операциялар өнімдері және қызметтер
дипломдық жұмыс барысында дәлірек сипатталады.
Аталған мәселенің маңыздылығы мен өзектілігі ислам банктердің нарықтық
экономикада қаржылық, делдалдар болып табылатындықтарын да бекітіледі.
Қызмет көрсету барысында олар, ақша нарығында тауарға айналатын жаңа
талаптар мен міндеттемелерді жасап шығады. Осылайша, клиенттердің
салымдарын ала отырып, банк жаңа міндеттеме-депозит, ол қарызбере отырып-
қарыз алушаға жаңа талап жасап шығарды. Жаңа міндеттемелер мен жаңа
талаптарды құрудың бұл процессі қаржылық делдалдылықтың негізі б.т.
Тұрғылықты халыққа қызмет көрсететін банктердің ролін белсендету мәні
банктік қызмет көрсету клиенттерінің қажеттіліктерін аса толығырақ
қанағаттандыруға максималды әсер етуге, жеке тұлғаларға банктік қызмет
көрсету сапасын жақсартуға, банктік операциялар секторын кеңейтуге және
олардың өзіндік құнын төмендетуге ең аз шығындар жасау жолы арқылы
әрекеттесуде болады. Жоғарыда аталған фактінің өзі менің дипломдық
жұмысының тақырыбының нарыққа өту шерттарында жаңалығын және өзектілігін
айқындайды.
Берілген жұмыстың теоретикалық және тәжірбиелікнегізі болып біздің ел
мен шетелдегі қосарлы мәселелер бойынша экономистердің зерттеу
материалдары, Қазақстанның және ислам елдерінің коммерциялық банктерінің
жұмыстарын талдау процессінде алынған материалдар, және де кезеңдік
әдебиеттер басылымдарының статистикалық материалдары мен мәліметтері
алынған. Осылайша, ислам банктік қызметтердің ролі өте маңызды, олар нақты
түрде қоғамның барлық қаржылық капиталын басқарады.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі болып екінші деңгейлі ислам
банктер ұсынатын қызметтер мен өнімдердің тікелей жаңа түрлері табылады.
Берілген дипломдық жұмыстың мақсаты ҚР-ның коммерциялық ислам
банкингтің клиенттерге ұсынатын жаңа өнімдері мен қызметтерінің мәні мен
мағынасын ашып көрсету.
Дипломдық жұмыстың тапсырмалары:
1. Ислам банкингтің өнімдері мен қызметтерінің мән-мағынасын
анықтау, Қазақстанда және шетелде қазіргі кезде қолданылатын
жаңа қызметтер мен өнімдермен оларды салыстыру;
2. Қазақстанда ашылған ислам банктің мысалында жаңа банктік өнімдер
мен қызметтердің қолданылуын қадағалау;
3. Жаңа өнімдер мен қызметтердің даму мәселелерін анықтау және де
өнімдер мен қызметтердің мәселелері мен артықшылықтарының
арасында паралель жүргізу және де соның негізінде оларды
жетілдіру жолдарын анықтау.
Жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытынды мен қолданылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1. ИСЛАМ БАНКИНГТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Ислам экономикасының жəне ислам банкингінің саяси-экономикалық
негіздемелері
Соңғы кездері қазақстандық (бұрын – ресейдің жəне əлемдік)
бұқаралық ақпарат құралдары беттерінде, банк жəне тіпті үкімет төңірегінде
ислам банкингі тақырыбы белсенді түрде талқылана бастады. 2007 жылғы
мамырда ҚҚҚ, ИДБ, ҚҚА, БТА Банк АҚ жəне Emirates Islamic Bank ҚР ҰБ, ҚР
ИСМ жəне АӨҚО ҚРА-ның қолдауымен Ислам банкингі жəне Қазақстандағы қаржы
конференциясын өткізді. БТА Банк АҚ жəне БАƏ-нен Emirates Islamic Bank
Қазақстанда шариғаттың қағидаттары бойынша жұмыс істейтін банк құруды
жоспарлады. 2008 жылғы наурызда Эмир Катардың ресми сапары шеңберінде
Қазақстан тарапынан Қазына РБҚ өкілдік етуге тиісті бірлескен ислам
қаржыландыру банкін құру туралы уағдаластыққа қол жеткізілді. ҚҚА-да
республикада ислам банкингін жəне қаржысын ендіру жөніндегі мəселелерді
шешу жəне іс-шаралар жоспарын əзірлеу үшін ведомствоаралық топ құрылды.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында Қазақстан Республикасының
кейбір заңнамалық актілеріне ислам банктерін жəне ислам қаржыландыру ұйымын
ұйымдастыру жəне олардың қызметі мəселелері бойынша толықтырулар мен
өзгерістер енгізу туралы Заңның жобасы əзірленуде, ал ҚР Ұлттық Банкі
ислам қаржыландыру құралдарының бухгалтерлік есебін жүргізудің əдіснамасын
пысықтауда.
Мақалада ислам экономикасының жекелеген теориялық аспектілері ислам
банкингінің Қазақстанда қалыптасуы мен дамуының ғылыми іргетасы ретінде
қаралды жəне қазақстандық экономика ғылымы үшін осы жаңа ұғымды саяси-
экономикалық зерделеуге ұмтылыс жасалды.
Баспасөз бетінде атап айтылғандай, соңғы жылдары ислам банкингі
бизнестің төменгі сатысынан қаржы нарығының, оның ішінде ислам əлемінен
тысқары барынша қарқындап өскен бөліктерінің біріне айналды. Мəселен,
Inertnational Financial Service, London (IFSL) баяндамасына сəйкес,
Ұлыбритания Батыс Еуропада жетекші ислам қаржы орталығы болып табылады.
Бүгінгі күні əлемде 300 астам исламдық коммерциялық банк тіркелген.
Олардың капиталының жиынтығы əлдеқашан 500 млрд. долл. асып кетті, ал
жыл сайынғы өсу қарқыны кемінде 10-15% құрайды. Ислам банктері БАƏ, Иранда,
Кувейтте немесе Египетте ғана емес, олардың Данияда, Германияда,
Францияда жəне Батыс Еуропаның басқа да елдерінде, сондай-ақ Канадада,
Жапонияда, Қытайда, АҚШ-та, Түркияда, Əзірбайжанда офистері бар.
Қазіргі кезде шариғат нормаларына сəйкес Сингапурдың, Малайзияның жəне
Гонконгтың банк жүйелері белсенді дамуда.
Ислам қаржыландыруы шариғаттың қағидаттарын негізге алатыны белгілі.
Құранда өсімқорлыққа тыйым салынады, шариғат бойынша берілген кредитке кез
келген пайыздық (номиналдық, жай жəне күрделі, белгіленген немесе
өзгермелі) алым алуға рұқсат етілмейді.
Кредиттеуден кіріс алу үшін қаржы институты кəсіпорынның тəуекелдері
мен сыйлықақыларын толықтай бөле отырып, үлестік қатысушы болуға тиіс, не
саудаға қатысуға жəне тауардың сатып алынатын өзіндік құны мен тауар
сатылатын баға арасындағы үстемені ала алады. Заңды жəне жеке тұлғалардың
депозиттеріне де сол сияқты пайыз есептелмейді. Шариғат заңы бойынша,
тауарлар мен қызмет көрсетудің белгілі бір түрлері (мысалы, алкоголь,
темекі, қару-жарақ, ойын-сауық бизнесі, жыныстық қатынас қызметін
көрсету жəне т.б.) кірмейтін сауда операциялары қаржыландырылады. Сауда
келісім-шарттары əділдік қағидаттарына негізделуі тиіс жəне кез келген
тараптың заңсыз баюын көздемеуге тиіс.
Ислам банкингінің дамуын жəне мұсылман əлемінен тыс жерлерге
таратылуын экономистер, саясаткерлер жəне журналистер дəстүрлі (зиялы,
нақтырақ айтқанда -капиталистік) қаржы жүйесінің баламасы ретінде қуана
құптауда. Р. Уилсон атап айтқандай, Ислам банкі – бұл қауіп-қатер емес, ең
алдымен болашаққа деген үміт жəне оның болашағы бар... Біздіңше, ислам
қаржы-банк жүйесі біздің алдымызда капитализмнің батыстық, қытайлық немесе
ресейлік үлгілерімен тұтастай іс-қимыл жасайтын капитализмнің айрықша
нысаны ретінде көрініс табады. Мұндай үрдісті тек қана құптауға болады.
Ислам экономикасының қағидаттары банктік жүйеге ғана емес, əр түрлі
елдердің қаржы жүйесіне кеңінен енгізіле бастады: шариғаттың қағидаларына
сəйкес жұмыс істейтін сақтандыру компаниялары, əр түрлі etc қорлары
құрылды.
2007 жылғы екінші жартыжылдықта үдеп отырған, АҚШ-тағы ипотекалық
кредиттеу дағдарысынан туындаған əлемдік қаржы дағдарысынан кейін ислам
қаржы жүйесіне мүдделілік əсіресе айқын көрінді. Мұның өзі азия қаржы
нарығының əлемдік қаржы коллапсы нəтижесінде болмашы дəрежеде зардап
шегуіне де байланысты.
Сонымен қатар қазақстандық экономикалық əдебиетте, осы феномен
бүкілəлемдік шаруашылықтың нақты дерегі ретінде сипаттауы бар барынша жан-
жақты эмпирикалық материал бола тұрса да ислам банкингін экономикалық
санат ретінде теориялық талдау жоқ деуге болады.
Ислам банкингінің экономикалық болмысын ұғыну үшін неғұрлым кең
экономикалық ұғым – ислам экономикасының мазмұнына жүгіну қажет. Ағылшын
тіліндегі шетелдік əдебиетте Islamic economics термині қолданылатындықтан,
ғылыми көзқарас тұрғысынан алғанда ислам экономикасы туралы жалпы емес
(қоғамдық шаруашылықтың ислам үлгісі ұғымының синонимі ретінде), атап
айтқанда ислам экономикасының теориясы туралы айту дұрыс болады.
Ислам фундаментализмінің идеологиясы, теориясы жəне практикасы
жөнінде шетелдік басылымдарда жарияланған көптеген зерттеулерде негізгі
салмақ қазіргі заманғы əлемде осы барынша кеңінен тараған саяси, құқықтық,
моральдық-этикалық жəне діни аспектілерге түседі. Бұл ретте, əдетте,
саяси экономия мəселелері, сондай-ақ элементтері қандай да болмасын шамада
Иран туралы айтпағанның өзінде Судан, Пəкістан, Сауд
Аравиясы сияқты елдерде жүзеге асырылатын исламизмнің экономикалық
саясатының мəселелері көлеңкеде қалады.
Батыстық зерттеушілер тарапынан ислам фундаментализмінің экономикалық
мəселелеріне жеткілікті көңіл бөлінбеуі қазіргі əлеуметтік тапсырыспен,
атап айтқанда, батыс демократиясының дамыған елдері ең алдымен исламизмнің
саяси жəне идеологиялық экспансиясының жалған немесе нақты қауіп-қатерден
жəне ислам жауынгерлерінің халықаралық лаңкестігінен осы экспансияның
көрініс беруіне аса қатты жауап қату нысаны ретінде үрейленуімен
түсіндіріледі.
Бұл мəселе бойынша ұғымы толық қалыптаспаған қазақстандық оқырманды
алатын болсақ, оның бұрынғы кеңестік дəуірден кейінгі кеңістік аумағында
таралу қаупіне тең дəрежеде алаңдап отырған ресейлік дерек көздерінен теріп
алынған ислам фундаментализмі туралы үзінді, қарама-қайшы жəне көп
жағдайда алдын ала кесіп-пішілген саяси-экономикалық жəне политологиялық
материалдарды əзірше қанағат тұтуға тура келеді. Бұл таралу қауіпті
Москваның ресми топтары Ресейдің өмірлік мүдделер аясына енгізуге
дайын.
Алайда бұл мəселеде ғылыми шындықтың үстемдік алуы үшін исламизмнің
идеологиялық жəне теориялық қарсыластарының саяси ангажирленген жұмыстарын
оқумен шектеліп қоймай, тікелей бастапқы дерек көздеріне, оның ішінде
исламизмнің саяси экономиясының теоретиктерінің еңбектеріне назар аудару
қажет. Осындай жолмен ғана экономикалық исламизм туралы толық, объективті
мағлұмат алуға жəне оның дерек көзін, теориясын жəне саясатын талдауға
болады.
Ислам экономикасы институтын батыстық зерттеулерден айырмашылығы
мұсылман (араб, азия etc) елдерінде бұл тақырып бойынша жан-жақты
материалдар жеткілікті жинақталған. Ислам экономикасы теориясының
проблемасын зерделейтін ресейлік экономистердің ішінде Р.И.Беккин,
А.Ю.Журавлев, Г.Ф.Нуруллина жəне басқа да авторларды атап айтуға болады.
Оған қоса, ресейлік зерттеушілердің ислам экономикасы проблемасына
көңіл бөлуі балама парадигма, ал кейбір жағдайда дағдарысты бастан
кешірген маркстік саяси экономияның қисынды жалғасы ретінде қаралатын
институционалдық бағыт аясындағы экономикалық ойды дамытудың жалпы үрдісіне
де байланысты. Институционалдық экономикалық теорияның ізбасарлары
Қазақстанда да бар.
Ислам экономикасы терминін алғашқы рет мұсылман (үнді)
теоретигі С.М.А.Гилани 1947 жылы ғылыми айналымға енгізді. Алайда қазіргі
заманғы экономистерге сол кездерден бері қарайғы уақытта мұсылмандық
экономикалық əдебиетте жалпыға ортақ бірегей жəне айқын анықталған ислам
экономикасы деген ұғымның ұсынылмағанын атап айтуға тура келеді.
Р.И.Беккин атап айтқанындай, мұсылмандық экономистер қалыптастырған
айқындама, ...көп жағдайда сыңаржақтылығымен қолайсыз болып табылады жəне
ислам экономикасының капиталистік немесе социалистік экономикадан
айырмашылығы қандай екендігі туралы айқын түсінік бермейді.
Мəселен, Тұран – Астана университетінің ректоры профессор
У.Ж.Алиев былай деп жазады: Қазіргі кезде шетелдік жəне отандық
теоретиктердің арасында бірқатар теориялық пəндерді, атап айтқанда:
институционалдық экономика, даму экономикасы, компаративистика,
Эволюциялық экономика, эксперименталдық экономика, ауыспалы экономика
немесе ауыспалы экономиканың теориясы жəне басқаларын негіздеуге
талпыныс бар. Олардың ішінде классикалық саяси экономияның дəстүрлерін
жалғастырушы ретінде əлеуметтік экономия маңызды орын алады.
Қараңыз: Ресейлік сол автор ...шариғатқа сəйкес келетін қандай да бір
идеология, іскерлік мінез-құлыққа қатысты көзқарастардың қалыптасқан
жүйесі бар екенін, бірақ тұтастай алғанда экономика ауқымында осы
механизмді қалай қолдану туралы айқын пікір жоқ.
Басқаша айтсақ, жүйенің элементтері қалай жұмыс істейтіні туралы
түсінік бар, бірақ осындай жүйе тұтас қалай жұмыс істейтіні туралы ұғым
жоқ. Сонымен қатар, ислам экономикасы өзінің макроэкономикалық мақсаттары
үшін микроэкономикалық негіздерді қажет етеді деп жазады.
Соңғы тұжырыммен дауласуға болады. Мəселе мынада, ислам экономикасы,
атап айтқанда, микроэкономикалық деңгейде əлемдік қаржы кеңістігінде
өзінің нақты іске асырылу нысаны – ислам қаржыландыру жəне ислам банкингі
тетіктері арқылы табысты өрістейді, оның макроэкономикалық, жүйелік-
шаруашылық аспектісі туралы бұлай айта алмаймыз. Жоғарыда келтірілген,
шырғалаңы жеткілікті цитатадан автор шын мəнінде онда айтылғанға керісінше
– ислам экономикасының макроэкономикалық негіздерінің жоқ екеніне түсінік
береді.
Қаржы-кредит саласындағы макроэкономика орталық банктердің ақша-кредит
саясатында шоғырландырылған ұғымға ие болатындықтан, de facto ислам
экономикалық саясатының макроэкономикалық негіздерін жоққа шығару ислам
экономикасы елдерінің орталық банктерінің монетарлық стратегиясын да
мойындамауды білдіреді. Сонымен қатар, ислам бағдарындағы орталық
банктердің саясатына жəне жұмыс істеуіне арналған бірқатар теориялық
жарияланымдар бар.
Аталған жарияланымдарды талдау басты проблема олардың мазмұнында емес,
басқада, атап айтқанда – зерттеу методологиясының қателігінде болып
табылатынын көрсетеді. Интернетте жарияланған осы теориялық құрылымдардың
көбіне бірікпейтін – базалық монетарлықты жəне экономикс неоклассикалық
қағидаттарды жəне ақша теориясына шариғаттық тəсілдерді біріктіруге
тырысудан көрінетін қисындық қарама-қайшылық пен эклектицизм тəн. Бұл ретте
кредиттеудің жоғарғы шегіне шектеу қоятын жəне атап айтқанда, Иранда
неғұрлым табысты қолданылатын, пайыздық ставкаға, сыйақыға (мүддеге)
негізделген орталық банктердің дəстүрлі құралдарын ауыстыруға арналған
Мушаракаа сертификаты (пайда нормасы құралдары), агрегирленген ақша
құралдары сияқты ұғымдар қолданылады.
Ислам экономикасы жағдайында орталық банктердің ақша-кредит саясаты
теориясын жəне практикасын зерделеу проблеманың ауқымдылығы жəне
тартымдылығы тұрғысынан алғанда өз алдына бөлек мақаланың тақырыбы болып
табылады. Бұл жерде ислам экономикасының дефинициясына қайта оралған
дұрыс.
Ислам экономикасының негізгі міндеттері, М. Н. Сиддикиға жүгінсек,
барлық адамдардың: тамаққа, киімге, баспанаға, медициналық күтімге жəне
білімге негізгі қажеттіліктерін қанағаттандыру; бірдей мүмкіндіктер беру;
байлықты шоғырландыруды болдырмау жəне кіріс пен байлықты бөлудегі
теңсіздікті жою; барлығына бірдей рухани өзін өзі жетілдіруге мүмкіндік
беру; жоғарыда айтылған мақсаттарды іске асыру үшін тұрақтылықты жəне
экономикалық өсуді қамтамасыз ету болып табылады.
А.Ю.Журавлев мынадай лапидарлық анықтама береді: ислам экономикасы –
бұл мұсылмандардың қоғамның шаруашылық өмірін ұйымдастыру қағидаттары мен
механизмдеріне көзқарастарының жүйесі.
Осылайша, - деп, Р.И.Беккин бар айқындауларды жинақтайды, – біз
ислам экономикасын сипаттай аламыз, немесе, дұрысында, ислам
экономикасының үлгісін мұсылмандық құқық нормаларына жəне қағидаттарына
сəйкес шаруашылық жүргізу жүйесі ретінде сипаттай аламыз ... Тиісінше, осы
феноменді зерделейтін ғылым да сондай-ақ ислам экономикалық ғылымы деп
аталуы мүмкін.
Экономистер ислам экономикасын дəстүрлі түрде қоғамның дамуын
формациялық кезеңдеудің тұрғысынан қарайды (капитализм – социализм) жəне
оны орта бөлікке орналастырады, бұл төменде көрсетілгендей, аса дұрыс
емес. Ислам экономикалық үлгісінде капиталистік жəне социалистік
шаруашылық жүргізу жүйелерінің кемшіліктерін жеңуге болады делінеді.
Р.И.Беккиннің пікірі бойынша, ислам экономикасының баламалылығы онда
капиталистік қана емес, сонымен қатар социалистік экономиканың ортақ
белгілері бар екендігін жоққа шығармайды. Демек, ислам экономикасын
базалық қағидаттары, тиісінше социализмнің жəне капитализмнің белгілі бір
даму сатыларында шаруашылық жүргізудің кейбір социалистік жəне капиталистік
əдістеріне қайшы келмейтін шаруашылық жүргізу жүйесі ретінде сипаттауға
болады.
Бұл жерде жалпы сипаттағы ескерту жасаған жөн. Ислам экономикасының
жəне капитализмнің саяси экономия тұрғысынан қарағанда тектік белгілері
абсолютті бірдей – бұл өндіріс құралдарына жəне тауар өндірісіне жеке
меншік, нарықтық қарым-қатынас. Олардың бастапқы жəне негізгі өндірістік
қарым-қатынастарының (К. Маркс бойынша тиісінше тауар жəне капитал) мəні
бірдей. Сонымен қатар ислам экономикасының генетикалық тұрғыдан
капиталистік экономикалық жүйеге ұқсастығы болады жəне нысаны Құран
өсиеттерінің ықпалынан түр-сипаты ғана өзгерген болып табылады.
Ислам экономикасының капитализммен генетикалық байланысы дегеніміз
олар үшін ортақ субстанцияға (философиялық терминология бойынша:
бастауына) – жеке меншікке жəне тауар өндірісіне келіп саятын тарихи
емес, қисындық себеп-салдар байланысы.
Ислам тарихи тұрғыдан алғанда шариғатқа негізделген шаруашылық жүргізу
нысаны сияқты мəдени-өркениеттік композиция, б.з. VII ғасырында Араб
Халифатының күшеюіне байланысты шаруашылық жүргізудің капиталистік
жүйесінің қалыптасуынан көп бұрын пайда болды. Алайда мұсылман елдеріндегі
теократиялық мемлекеттің орасан зор мəдени-шаруашылық рөлі капиталистік
қарым-қатынас белгілерінің дамуын айтарлықтай тежеді, бұл кезде Еуропа
қалаларында өсімқорлық кеңінен таралып, орта ғасырдың өзінде капитализмге
тəн элементтер айқындала бастады. Осы арқылы ислам экономикасының жүйе
ретінде мезгілінен кеш онтологиялық, болмыстық ресімделуі жəне ислам
экономикасы ғылыми терминінің пайда болуымен түсіндіріледі.
Ислам экономикасының шаруашылықты ұйымдастыруды жоспарлау
элементтерінде жəне оның əлеуметтік бағытталуында көрініс тапқан
социалистігі өтпелі немесе кіріктірілген экономикалық нысандарды ашып
көрсету сияқты өзгешелік бар, əлемдік экономикаға ортақ ұғым -
постиндустриалдық қоғам жəне аяқталмаған бəсекелестік жағдайларында
капитализмнің жəне социализмнің жуықтауына бағытталған үрдіс. Осы тұрғыдан
алғанда ислам экономикасы нарықтық экономиканың таза (классикалық,
дəстүрлі, жетілдірілген – осылардың қайсысы болмасын), сонымен қатар іс
жүзінде ешкім қолданбайтын үлгілеріне қарағанда əлеуметтік бағдары бар
нарықтық экономикаға анағұрлым жақын тұрады.
Тиісінше, ислам экономикасы – өндірістің айрықша тəсілі емес,
капитализмнен жəне социализмнен айрықша қандай да болмасын үшінші жол
да емес деп түйіндеуге болады.
Ислам экономикасы тек қана шаруашылық жүргізудің мұсылмандандырылған
жүйесін ғана білдіреді, капитализмнің экономикалық үлгісі немесе неғұрлым
нақтырақ айтатын болсақ, капитализмнің экономикалық механизмі (қоғамның
шаруашылық өмірінде маңызды, терең өндірістік қарым-қатынастарды іске
асырудың нақты нысандары ретінде).
Ислам экономикасының көптеген зерттеушілері оның мультидисциплинарлық
зерттеу объектісі болып табылады деген пікірге тоқталады.
Осылайша, ислам экономикасының міндеттерін айқындау кезінде өткір
мəселе ретінде əмбебап жəне жалпы адамзаттық сипатқа ие исламдық рухани
жəне моральдық құндылықтарды іске асырған жөн. Бұл ислам экономикасының
таза экономикалық проблематика шеңберінен шығуына, жай экономикаға
қарағанда ауқымдырақ болуға мүмкіндік береді. Ислам экономикасында негізгі
назар аудару барынша экономикалық, сонымен қатар этикалық проблемаларға да
тиесілі.
Ғылымның даму тарихынан зерттеу объектісінің мультидисциплинарлығы,
маргиналдығы оның дамымағандығын, құрылымдық жүйесінің əлсіздігін жəне ең
соңында, айтарлықтай зерделеу пəнінің (оны əр түрлі ғылымдар тоғысында
қараған кезде) жоқтығын жəне тиісінше, қатаң ғылыми тəртіптің жоқтығын
білдіреді. Бұған ислам экономикасының адептерінің өзі назар аударады.
Мəселен, А.Ю.Журавлев ...ислам экономикасы мынадай: құбылысты
түсіндіру, осы негізде дамуды болжау жəне қалай болуы тиіс деген сұраққа
емес, не болып жатыр деген сұраққа жауап беру деген үш талапқа толық жауап
бере алмайтындықтан, теория атануға үміттене алмайтынын дəл байқаған.
Тұтастай алғанда, ислам экономикасына позитивтік экономикалық
теорияның емес, нормативтіктің белгілері тəн, бұл оны социализмнің бұрынғы
маркстік-лениндік саяси экономиясына жақындатады. Исламдық дін оқуы
догматтарының ислам экономикасының өз бойына еніп алғаны соншалықты,
шаруашылық жүргізудің барлық деңгейлерінде экономикалық субъектілер
қызметінің моральдық-этикалық жəне мінез-құлықтық стереотиптерін де нұсқап
(реттеп) отырады. Ислам экономикасының теориясы үшін басты императив жəне
мақсат эмпирикалық немесе эконометрикалық сипаттау (a-la Economics)
жəне экономикалық құбылыстар мен заңдылықтарды теориялық тұрғыдан түсіндіру
емес: шариғат қағидаларына сəйкес қалай болу керек дегенді міндеттеу
қағидатының салтанат құруы болып табылады. Əлемдік дін ретінде исламның
мəдени-өркениеттік композиті исламизмнің басым экономикалық теориясы
ретінде мүдде білдіреді.
Жоғарыда айтылғандар ислам экономикасының теориясын қалыптасу
деңгейіндегі салыстырмалы түрде жаңа экономикалық мектеп ретінде өмір сүру
құқығынан айырмайды.
Пəкістаннан шыққан Мұхаммад Омар Чапра: Ислам экономикасы дəстүрлі
экономикс жауап бере алмайтын мəселелерге жауап беруге қабілетті болған
жағдайда ғана қажет екендігін əділ байқаған.
Сонымен қатар, ислам экономикасының ислам банкингінің жұмыс істеуіне
қатысты практикалық аспектілері мен ұсынымдары формальды-құқықтық жəне
этикалық діни постулаттары бар теорияға қарағанда өзі анағұрлым үлкен
қызығушылық тудырады.
Теорияның əсіресе қалыптасу кезеңінде практикадан кейін қалатыны
белгілі.
Проблема мынада, - деп жазады Р.И.Беккин, - ислам экономикасының
дамуы іс жүзінде көптеген өзекті экономикалық проблемаларды теориялық
пайымдаудан алда (шындығында, автордың мұндай тұжырымы оның жоғарыда
келтірілген ислам экономикалық теориясына қатысты сентенциясымен
үйлеспейді). de facto экономикалық заңдылықтардың жəне өндірістің қандай да
болмасын тəсілінің өндірістік қарым-қатынастарының əмбебап сипатын теріске
шығара отырып, Р.И.Беккин кезекті терең пайымдалған өрескелдікке жол
береді. Ол былай деп жазады: Ислам экономикасының капитализмнен жəне
социализмнен айырмашылығы – бұл басынан бастап бірде бір мемлекетте тұрақты
тіркелімі жоқ трансұлттық құбылыс. Кез-келген жағырапиялық міндеттілік
оған қолданылмайды Автордың қисынын негізге ала отырып капитализм жəне
социализм қоғамдық өндірістің трансұлттық нысандары болып табылмайды
жəне жергілікті жағырапиялық (ұлттық) шектеулері бар, бұл шындыққа сəйкес
келмейді.
Исламизмнің кейбір теоретиктері соның негізінде мұсылмандық
экономикалық интеграция жүзеге асырылуы мүмкін ислам экономикасы үлгісінің
бірегейлігі туралы мəселе көтереді. Атап айтқанда, бірқатар ислам
елдерінде аты мəлім ислам фундаментализмінің жəнеТүркияда билік басындағы
Əділдік жəне даму партиясының (AK parti) идеологы Н.Эрбакан Справедливый
экономический порядок кітабында мынаны мəлімдейді. Түркия, ...Батыстың
қызметшісі болуды доғара отырып, ұлттық менталитетке қайтып оралуы қажет
жəне Əділ экономикалық тəртіп орнатуға, Əділ тəртібі бар мұсылман елдері
кіретін Ислам жалпы нарығын (сонан кейін Мұсылман мемлекеттерінің
қауымдастығын) құруға бастамашы болуы тиіс.
Н. Эрбакан əділ экономикалық тəртіп дегенді ислам экономикасына
бара-бар экономикалық механизм, қоғамдық шаруашылық құрылыс деп түсінеді.
Сондай-ақ цитата келтіріліп отырған автордың шаруашылық қызмет субъектісі
ретіндегі ұлттың экономикалық менталитеті ұғымына көзқарасы да назар
аударуға тұрады, бұл Р.И.Беккиннің ислам экономикасының трансұлттығына
қатысты үзілді-кесілді пікірінен біршама өзгеше.
Осыған байланысты экономикалық дамуда ұлттық негізделу туралы жəне
атап айтқанда нарықтың ұлттық бет-бейнесі туралы мəселеге кейбір
айқындылықтар енгізу қажет.
Саяси экономия өз пəнінің ерекшелігіне орай жекелеген елдердің
экономикалық дамуындағы геоэкономикалық, ұлттық негізделген жəне басқа да
ерекшеліктері сияқты өте күрделі əрі көпжоспарлы сұраққа қанағаттанарлық
жауап бере алмайды (жəне беруге тиіс емес). Бұл басқа, жеке сипаттағы,
ғылыми – елтану пəні. Керісінше, экономикалық теорияның өзінің жалпы,
əмбебап, олардың табиғи-тарихи дамуының өндірістік қатынастарының қандай
да болмасын даму сатысында барлық елдерге жəне халықтарға тəн ұлттық-
ерекшелігінен айырылған тікелей зерттеу пəні бар. Алайда, бұл - нақты, оның
ішінде іс жүзінде – экономикалық механизм деңгейінде өндірістік қарым-
қатынастар іске асырылатын конфессионалды – жəне ұлттық негізделген,
өзіне тəн ерекшелігі бар нысандарды саяси-экономикалық зерттеуді мүлдем
жоққа шығармайды.
Осыған сəйкес нарық заңдары да əмбебап жəне қандай да болмасын
ұлтқа тəуелді емес: ұғымдық деңгейде американдық, жапондық, түріктік,
славяндық нарық, кавказ ұлтының немесе қазақстандық нарық жоқ (əрине,
мұнда нарық базар немесе барахолка емес, экономикалық санат ретінде
алынып отыр). Негізінен алғанда, нарық капитализмнің жалпыпланетарлық
əмбебап экономикалық механизмі болып табылады жəне оның шаруашылық нысаны –
бұл қарапайым шындық баяғыда, меркантилистер жəне физиократтар заманынан
бері трюизм болып табылады.
Қандай да болмасын елдің ішкі нарығы туралы айтуға болады, бірақ
қалай да этникалық нарық туралы емес. Тіпті болмағанда, нарықтың жалпыға
ортақ заңдарын іске асырудың қандай да болмасын елдің заңнамасынан бастап
конфессионалдық, демографиялық, жағырапиялық жəне басқа да өзіне тəн
ерекшелік жағдайларымен аяқталатын, оның ішінде экономикалық қызмет
субъектілерінің бірі ретінде ұлттың өзіне тəн ерекшелігін оның ұлттық
ерекшеліктері туралы көптеген факторлармен айқындалатын ұлттық ерекшеліктер
туралы айтуға болады. Экономикалық қатынастардың мəні жəне олардың, оның
ішінде ұлттық, аймақтық елтану деңгейінде көрініс беруінің нақты
нысандары бар.
Сондықтан экономикасы ауыспалы елдер үшін өзекті экономиканың ұлттық
үлгісін жасау міндеті тіпті де абсолютті түрде бірегей нарықтық механизмді
жасауды білдірмейді жəне онымен ұштаспауы да мүмкін. Бұл жағдайда əңгіме
басқа елдердің нарықтық экономикасы үлгілерінің детальдарында тудырмау, ал
органикалық тұрғыдан, ең жоғары тиімділікпен, əр түрлі елдердің мəдени,
діни немесе ұлттық ерекшеліктерімен нарықтың жалпыға ортақ əмбебап
қағидалары мен заңдарын ұштастыру туралы ғана жүруі мүмкін.
Жоғарыда айтылғандарды нарықтық менталитетке де жатқызуға толық
құқық бар – пайымдаудың нарықтық түрі негізінде қандай да болмасын этностың
ұлттық ерекшеліктеріне тəуелсіз, смиттік Homo economicus оның
индивидуализммен, рационализммен, меркантилизммен, прагматизммен жəне
басқа да измдермен бірге сана жəне дүниетаным жатыр.
Жəне осы мағынасында Рокфеллердің жəне Фордтардың американдық
эгоцентрикалық нарықтық менталитетінің қалмақ Кирсан Илюмжиновтың,
қазақ Райымбек Баталовтың немесе қытай Моу Цичжуннің нарықтық
менталитетінен айырмашылығы шамалы, алайда соңғылары азиялық
менталитетпен санасуға жəне өз кезегінде, қазіргі кезде нарықтық
шаруашылық заңдарының икемделмейтін қысымынан айтарлықтай түрлендірілетін
дəстүрлі ұлттық Шығыс талаптарымен оның қауымдық-тектілік рухани
субстратымен бейімделуге санасуға мəжбүр болады.
Осылай бола тұрса да, нақты гносеологиялық деңгейде экономикалық
механизмді (оның ішінде ислам экономикасын) зерделеу кезінде проблеманың
өркениетті-культурологиялық аспектісінен абстракциялану мүмкін емес:
азиялық дүниетанымның, еуропалық-американдық рационализмнен айырмашылығы,
адамды жоғары дəрежеде оның тектік қасиеттерімен (тілмен, дəстүрлермен,
əдет-ғұрыптармен, этникалық бихейвиористикамен жəне т.б.) байланыстырады.
Транзиттік экономикасы бар елдер үшін қалай болғанда да нарықтық
экономикасының əмбебап заңдары бар ұлттардың экономикалық мінез-құлқында
ұлттық-детерминирленген өзара үйлестіру нысандарын іздеу маңызды болып
табылады, мысалы, Жапония Мэйдзи (Мэйдзи исин) революциясынан кейін.
Жаңа экономика тарихы дамушы африка, латын америкасы, азия, сондай-ақ
бұрынғы социалистік елдердің мысалында экономикалық дамудың үшінші жолын
іздеудің болашағы жоқ екендігін сенімді дəлелдеді. Капитализмге
генетикалық байланысты нарықтық экономика (К.Марксті түпкілікті
ұмытпағандарға арналады) жəне социалистік, жоспарлы экономика (іс
жүзінде өз мезгілінде емес жəне бөтен елде теріс болған) нағыз
абстрактық, мəнді деңгейде айырмашылығы бар.
Үшінші жол - егер оны нарықтың жəне жоспардың симбиозы болып
табылатын бұрынғы индустриалдық елдердің аралас емес, конвергентті
экономикасы деп түсінетін болсақ – ол мүмкін емес. Жəне Клод Акенің
аймақтық-айрықша Африканың саяси экономиясы жəне Н. Эрбаканның əділ
экономикалық тəртібі, жəне үшінші жолдың басқа да идеялық-теориялық
құрылымы оларды мұқият зерделеген кезде социализмнің жəне капитализмнің
мұқият камуфлирленген нұсқалары ғана болып шығады.
Мысалы, ислам қаржыландыруының басты парызы бойынша заемшының
пайдаларына (кірістеріне) кредитордың қатысу қағидатына негізделген
берілетін заемдардың мерзімділік жəне қайтару шарттарымен пайызсыз (тегін)
кредиттеуді ұсынады. Мəні бойынша, бұл кредиттеудің жəне капиталды əр
түрлі инвестициялық жобаларға салудың дəстүрлі (оқыңыз - капиталистік)
банктік кредиттеумен салыстырғанда бұрынғыдан да өткірленген жəне
агрессиялы нысанын білдіреді, себебі исламдық кредиттеу заемшыны бастапқы
жекеменшік үлесінен айыру болып табылады. Сондықтан ислам банкингі несие
пайызы арқылы жабайы капиталистік пайдаланудың орнына, қарапайым
тілмен айтатын болсақ, заемшыны пайдасын банкпен бөлісуге жəне ең
маңыздысы өз мүлкін ресми емес басқаруға мəжбүрлей отырып, рейдерлікті
қолданады.
Ислам экономикасының теориясында жəне практикасында тағы да мысалы,
ақша, кредит, салық салу табиғаты мəселелеріне қатысты, журналға арналған
осы мақала көлемінің шектеулі болуына байланысты қарастыру қиынға соғатын
көптеген даулы тұстары бар.
Ислам экономикасының проблемалық мəселелерін талдау отандық
экономистердің еңбектерінде бұдан əрі дамиды деп үміттенуге болады.
Осылайша, ислам экономикасының теориясы – экономика ғылымының жаңа,
өзіндік ерекшелігі бар бағыты, ол болашақта Қазақстанда ислам банкингінің
нысандары мен əдістерін ұсыну бойынша нақты ұсынымдарды зерделеуге,
жүйелеуге жəне пысықтауға мүмкіндік береді. Ислам қаржыландыру
қағидаттарын ендірудің бастапқы кезеңіндегі үкіметтің жəне монетарлық
биліктің басты міндеті осы шариғат қағидаттарының өз негізінде қолданылып
жүрген континентальдыққа, республиканың банктік заңнамасына, бухгалтерлік
есеп, салық салу, ислам сукук-облигацияларын шығаруға, айналысқа жіберу мен
өтеу бойынша жəне ислам банктерінің Қазақстанның аумағында жұмыс істеуін
қамтамасыз ететін басқа да құқықтық новеллалардың, нормативтік
механизмдердің жедел бейімделуі болып табылады.
1.2 Ислам банкингке сай келетін банктік өнімдер мен қызметтердің мәні
мен түрлері
Бүгінгі күндері Ислам әлемінің банк жүйесі әлемдің қаржы институттары
мен БАҚ-ты, сонымен қатар, қарапайым салымшы жұртшылықты да өзінің
ерекшелігімен қызықтырып отыр. Банк ісі саласын тілге тиек ететін баспасөз
құралдары да Ислами банктер жайлы жарыса жазуда.
Банктік қызмет болып клиенттің белгілі-бір қажеттілігін
қанағаттандыратын банктің бір немесе бірнеше операциялары табылады.
Банктік қызметтер санына келесі операциялардың жүзеге асырылуы
жатқызылады:
▪ заңды және жеке тұлғалардың депозиттерін қабылдау;
▪ банктік операциялардың бөлек түрлерін жүзеге асыратын банктер
мен ұйымдардың корреспонденттік шоттарын ашу мен жүргізу;
▪ кассалық операциялар;
▪ аударма операциялары;
▪ есептік операциялар;
▪ жеке және заңды тұлғалардың, соның ішінде олардың банктік
шоттары бойынша банк
▪ корреспонденттердің тапсырыстары бойынша есептемелерді жүргізу;
▪ сенімділік (трасттық) операциялар;
▪ клирингтік (есептілік) операциялар;
▪ сейфтік операциялар;
▪ ломбардтық операциялар;
▪ төлемдік карточкалардың шығарылуы;
▪ банкноталар, монеталар және құндылықтаринкоссациясы;
▪ шетел валютасымен айырбас операцияларын ұйымдастыру.
Аталған операциялар банкнермен ҚР ҰБ-мен берілетін лицензия кезінде
жүзеге асырыла алады. Жоғарыда аталған операциялардан басқа, банктер ҚР ҰБ-
нің арнайы лицензиясын алған кезде, келесідей операцияларды орындай алады:
▪ депозиттік сертификаттарды шығару;
▪ кепілдемелік операциялары;
▪ келісім–шарттық (лизингтің) әрекет етуінің бүкіл мерзіміне
жалға берілетін мүлікке жалға берушінің меншік құқығының
сақталуымен мүлікті жалға беру;
▪ меншіктік құнды қағаздардың (акциялардан басқаларының)
эмиссиясы;
▪ факторингтік операциялар;
▪ фордейтингтік операциялар.
Көрсетілген тізімде “банктік операциялар” мен “банктік қызметтер”
туралы түсінік өзара байланыстырылған. Әдетте, банктік операцияларды
орындау нәтижесінде ақша құралдарының қандай да бір өзгерісі болады деп
болжамдалады, мысалға, несиелік операцияларды алуға болады – қарыз алушы
банктен несие алады және де ақша құралдары қарыз алушының есептік шотына
аударылады және оның бұйрығы бойынша оның жабдықтаушысының шотына
аударылады. Соңғы вариантта есептік операция- сатып алушы несиенің көлемін
жеткізуімен өнімдер, көрсетілген қызеттер немесе орындалған жұмыс үшін өз
жабдықтаушысымен есептесу біруақытылы жүзеге асырылады. Ақша құралдары бір
субъектіден екіншіге өтеді. Ақша құралдарының бұндай қозғалысы аталмыш
сейфтік операциялар орындалған кезде немесе банктік аппарат күштерімен
құндылықтарды инкассациялау немесе орнын ауыстыру кезінде, айырбас
операцияларын жүзеге асыру кезінде орындалмайды. Бұл жағдайлардың
барлығында, біріншіден, төленетін комиссиондықтардың сомаларын санамасақ
бақыланатын, орны ауыстырылатын немесе айырбасталатын құндылықтардың көлемі
өзгермейді (ұлғаймайды немесе кемімейді). Және де, екіншіден, әрдайымға
және бір уақытқа меншік иеленуші өзгермейді. Аталғандардың негізінде
банктік операциялардың банктік қызметтерден ерекшеленетіндігін атап айтуға
болады және де оларды бөлек қарастырған жөн. Бірақ та, банктік істі
толығымен коммерцияландыру кезінде бұндай бөлудің белгілі-бір қиындықтары
бар екені түсінікті. Бірақ бұл кезде “массалық операциялар” ретіндегі
банктік қызметтер түсінігі кеңінен тараған.
Одан басқа, коммерциялық банктердің қызметтерін белгілі-бір төлем үшін
клиенттің пайдасына оның тапсырысы бойынша банктік операцияларды орындау
ретінде анықтауға болады.
Банктік қызметтерді, ең алдымен, спецификалық және спецификалық емес
қызметтерге бөлуге болады. Спецификалық қызметтер болып ерекше кәсіпорын
түріндегі банк қызметінің спецификасынан шығатындардың барлығы саналады.
Оларға банктермен орындалатын операциялардың үш түрі жатады.
1. банкке клиенттердің ақша құралдарын салымдарға орналастырумен
байланысты депозиттік операциялар;
2. несиелік операциялар;
3. есептік операциялар-клиенттердің тапсырыстары бойынша банктер
әртүрлі шоттар аша алады. Олардан тауарлы-материалдық
құндылықтарды сату немесе сатып алумен, еңбек ақыны төлеумен,
салықтар мен жинақтардың және т.б. маңызды төлемдердің
аударылуымен байланысты төлемдер орындалады. Қарастырылған банктік
операциялардың үш типі дәстүрлі деп аталады. Дәстүрлі операциялар
қатарына кассалық операцияларды да жатқызуға болады.
Дәстүрлі емес банктік қызметтер құрамына басқа қызметтердің барлығы
жатады, соның ішінде;
1. делдалдық қызметтер;
2. кәсіпорынды дамытуға бағытталған қызметтер (биржаға енгізу,
акцияларды орналастыру, заңдық көмек, ақпараттық қызметтер),
3. кепілдер мен кепілдемелердің ұсынылуы;
4. сенімділік операциялары (кеңес пен клиент тапсырысы бойынша
меншікті басқарудағы көмекті қоса алғанда);
5. кәсіпорындарға буғалтерлік көмек;
6. соттық мекемелерде клиенттің мүдделерін ұсыну;
7. сейфтерді ұсыну бойынша қызметтер
8. туристтік қызметтер және т.б.
Қарастырылған сараптамаға сәйкес және де қызметтерді алу
субъектілеріне байланысты қызметтер заңды және жеке тұлғаларға ұсынылады.
Тәжірибелі түрде бұл тұлғаларға қандай да бір банкте ұсынылатын қызметтер
брдей болуы мүмкін. Тек олардың көлемі ғана бірдей болмауы мүмкін.
Банктер мұқтаж болатын шаруашылық ұйымдарға қайтарымдылық негізінде
бос ақша құралдарын қайта бөліп, бағыттайтындықтан банктік қызметтер
белсенді және белсенді емес операциялар түріндегі формада жүзеге асырылуы
мүмкін.
Пассивті операциялар көмегімен банктер өз ресурстарын қалыптастырады
(мысалы, депозиттер, басқа банктерден алынған сертификаттар мен несиелерді
сату есебінен).
Белсенді (активті) операцияларды жүзеге асыра отырып банктер тартылған
және меншіктік ресурстарды тұрғылықты халық пен әртүрлі ұйымдардың
қажеттіліктеріне орналастырады.
Ұсыну үшін төлемге байланысты банктік қызметтер ақылы және ақысыз
болып бөлінеді. Көп жағдайда, банктік табыс әкелетін және әкелмейтін,
қымбат және арзан қызметтерге бөлінеді. Осылайша активті операциялардың
көпшілігі банкке табас алу мүмкіндігін береді, ол оның пассивті
операциялары салымдардың белгілі-бір түрлері бойынша пайыздардың төленүін
болжамдайды кейбір банктік операциялар еңбектің көп мөлшерде жұмсалуын
талап етеді. Сондықтан да, олардың босағасы қымбатырақ болады.
Материалды өнімнің қозғалысынының байласына қарай банктік қызметтер
екі түрге бөлінеді:оның қозғалысымен байланыстық қызметтер және таза
қызметтер. Банктер өзінің оңшалы операцияларымен, басты түрде, материалды
өнім қозғалысына қызмет ететіндіктен, олардың негізгі бөлігі қызметтердің
бірінші түріне жатады. Тауарлардың жылжуына ықпал ете отырып, банктердің
берілген қызметтері жаңа қосымша құнды құрады. Таза қызметтер тікелей
материалды өндіріспен айналысатын ұйымдарға, сонымен бірге олардың жеке
қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін, бөлек азаматтарға ұсынылады.
Банктік қызметтердің негізгі сипаттамалары:
▪ қызметтердің материалды емес болмысы;
▪ өнім қоймаланбайды, бірақ та банктерде банкир басқаратын ақшалы
құралдардың қордалары құрылады;
▪ банктік операциялармен қызметтерді жүргізу заңды тәртіпте
шектеледі;
▪ жаңа банктік қызметтің авторы авторлық құқыққы иелік ете
алмайды;
▪ өткізу жүйесі (банктік операциялар мен қызметтерді ұсыну)
эксклюзивті және интеграцияланған, өйткені бір банктің барлық
филиалдары банктік операциялар мен қызметтердің біркелкі
таңдамасын орындайды.
Банктік операциялар мен қызметтердің жалпы ерекшеліктері болып
табылатындар: олардың уақытқа созылатын сипаты, сенімділік қасиеті, заңдық
немесе банктік тәртіптер мен дәстүрлерге сәйкес стандартты тәртіптер
бойынша жүзеге асырылуы.
Банктік қызметтердің негізгі түрлеріне жататындар:
▪ Валюталық айырбас. Банктермен ұсынылған ең алғашқы қызметтердің
бірі валюта айырбас операциялары болғанын тарих куәландырып отыр.
Қазіргі заман талабына сай банктік қызметке бұл операциялар өте
үлкен маңыздылыққа иелік етеді, өйткені шаруашылық жүргізу
субьекетілерінің экономикалық байланыстары әрдайым кеңеюде және
глобализациялауда, яғни әлемдік деңгейге шығуда.
▪ Несиедегі делдалдық коммерциялық банктің маңызды қызметтерінің
біріне айналды. Бұл делдалдық заңды тұлғалар ақша қорлары мен
жеке тұлғалардың ақшалы табыстарының айналым процесінде уақытша
босатылатын оңаша құралдарының қайта бөлінуі жолы арқылы жүзеге
асырылады. Ресурстарды қайта бөлудің басты белгісі ретінде
олардың қарыз алушымен қолданылуындағы табыстылығы шығады.
▪ Жинақтық салымдар. Қарыздарды ұсынудың пайдалы болғаны сонша,
банктердің өзі де осы мақсатта қосымша құралдарды мобилизациялау
(тарту) тәсілдерін іздестіруге кірісті. Банктер, кейбір кезде
бірнеше аптадан бірнеше жылдарға дейінгі салыстырмалы түрде өте
жоғары пайыз астына алатын, осындай тәсілдердің біріне жинақтық
салымдар айналды.
▪ Құндылықтарды сақтау. Ортағасыр дәуірінде меншіктік сенімді
қоймаларында өздерінің клиенттерінің алтын, бағалы қағаздар және
басқа да құндылықтарды сақтауға тәжірбиелей бастады. Бүгінгі
таңда клиенттердің құндылықтарын қауіпсіз сақтаумен, оларға өз
меншігі керек болғанға дейін құлып астында ұсталатын банктік
сейфтерді жалға беру бөлімі айналысады.
▪ Есепті-кассалық қызмет көрсету. Банк төлемдердің инкасациясын
және де клиент операциялары бойынша төлемдерді жүзеге асыруды өз
мойнына алады, сонымен қатар қысқа мерзімді бағалы қағаздар мен
несиелерге нақты ақша артықшылықтарын қаржыландыруды жүзеге
асырады.
▪ Қаржылық кеңес беру. Мамандандырылған финансистер жұмыс
істейтін банктер несиені, жинақтарды, құралдарды инвестициялауды
оптималды түрде қолдану туралы сұрақ туған жағдайда
мамандандырылған кеңес бере алады.
▪ Құрал-жабдықтар лизингі. Банк өз клиентіне құрал-жабдықтарды,
ең алдымен өздері оларды сатып алып және оны өз клиенттеріне
жалға беретін лизингтік келісім-шартты қолдана отырып алуды ұсына
алады.
▪ Бағалы қағаздармен операциялар. Бағалы қағаздар нарығының
қалыптасуына байланысты бағалы қағаздармен операциялардағы
делдалдық ретіндегі банк қызметтері өз дамуын алуда. Банктер
келесілер ретінде қызмет ете алады:
1) делдал ретінде бағалы қағаздао нарығында қызметті жүзеге асыра
алатын инвестициялық институттар;
2) инвестициялық консультант (кеңес беруші);
3) инвестициялық компания;
4) инвестициялық қор.
Қаржылық брокер ретінде шыға отырып, банк бағалы қағаздарды шығару мен
айналысқа жіберу бойынша өз клиенттеріне кеңес беру қызметтерін көрсетеді.
Егер де банк өзіне инвестициялық компания ролін алса, онда ол
келесілермен айналысады:
1. бағалы қағаздардың шығарылуын ұйымдастыру мен үшінші тұлға
пайдасына оларды орналастыру бойынша кепілдемелерді беру;
2. өз атынан және өз есебінен бағалы қағаздарды алып-сату, соның
ішінде бағалы қағаздарды котировкалау жолымен, яғни ол бағалы
қазағдарды сатуға немесе сатып алуға міндетті болатын белгілі-бір
қағаздарға сатушы бағасы мен сатып алушы бағасын жариялайды.
Банк өз атынан бағалы қағаздарға өз ресурстарын орналстырған кезде
инвестициялық қор ретінде шығады.
▪ трасттық (сенімділік) қызметтері. Банк белгілі-бір төлем үшін
фирмалар мен жеке тұлғалардың меншігін және қаржылық істерін
басқара алады. Меншікті басқару қызметі трасттық қызметтер атымен
белгілі. Трастық бөлімшелер арқылы банктер өз клиенттерінің
бағалы қағаздар портфельдерін басқарады, акциялар мен
облигациялар шығаратын корпорацияларға агенттік қызметтер
ұсынады.
Банктік өнім ретінде банктің қызметтің материалды рәсімделген бөлігі
түсіндіріледі (карта, жинақтық кітапша, жолдық чек, электронды амиен)
Банктің нарықтары тиімді жұмысы мен оның бәсеке қабілеттелегі, көп
жағдайда жаңа банктік өнімдер мен қызметтерді енгізуге тәуелді. Нарықта
өткізілетін жаңа банктік өнімдер мен қызметтер банктік инковация ретінде
көрініс табады. Банктік инновация-бұл жаңа банктік өнім немесе қызмет
ретінде өткізілген банктік инновациялық қызметінің соңғы нәтижесі.
Жаңа банктік өнімдер:
1. бірлік
2. массалық болады.
Бірлік өнім-бұл индивидалды өнім. Зат ретінде, ол оның басқа банктік
өнімдер арасында ерекшелендіретін тек оған ғана тән қасиеттерге иелік
етеді. Мысалы, белгілі бір массасы бар нақты құнды металдан жасалған нақты
монета. Бірлік банктік өнім өз сатып алушыларының нақты анықталған
шеңберіне иелік етеді. Сонда да ол нақты тұтынушылар есебіне шығарылады.
Массалық банктік өнім бұл индивидуалдығы тез арада көрініс таппайтын
өнім. Оның ерекше сипаттық қасиеттері жоқ. Ол тек өнім немесе қаржылық
актив түрлері бойынша ғана бөлектенеді, мысалы, банктік депозит, банктік
шот. Массалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz