Мемлекеттік басқарудың мақсаттары мен функциялары өзара шарттас
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
1. Мемлекеттік басқару жүйесі, мемлекеттік басқарудағы саяси құралдар, оның
шет елдік тәжірибесі
1.1 Мемлекеттік басқару жүйесі және оның
теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Мемлекеттік басқарудағы саяси
құралдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
1.3 Мемлекеттік басқарудың шетелдік
тәжірбиесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..20
2. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік басқаруда саяси құралдарды
қолдану технологиясы
2.1 Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік басқарудың объективті
қажеттіліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.2.. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік басқарудағы саяси жағдайларға
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .32
2.3 Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік басқарудағы саяси
құралдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
3.Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік басқарудың нормативтік құқықтық
реттелуі
3.1 Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік басқарудың нормативті-құқықтық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .45
3.2 Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік басқарудың ұйымдастырушылық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1. Мемлекеттік басқару жүйесі, мемлекеттік басқарудағы саяси құралдар, оның
шет елдік тәжірибесі
1.1 Мемлекеттік басқару жүйесі және оның теориясы
Басқару ерте заманнан адамдар пайда болған кезден бастап белгілі.
Қандай да алға қойған мақсатқа жету жолында екі адам біріксе, соның
біреуіне мәселені шешу міндеті жүктелсе, яғни ол басқарушыға айналса, ал
екінші адам оған бағынышты басқарылушыға айналады. Осындай мәселе
төңірегінде алғаш қадам жасаған (көне) египеттіктер болған.
Осыдан алты мың жыл бұрын мысырлықтар адамдардың
іс–қимылдарын белгіленген мақсатты бағытта ұйымдастыру, оны жоспарлау және
сол ұйымдасқан әрекеттердің нәтижелеріне бақылау жүргізу қажет деп тапқан,
сондай – ақ басқаруды орталықтан алу жөніндегі мәселені бірінші орынға
қойған болатын.
Бұл жағдайлардан сол кездегі мысырлықтардың көршісі Вавилон да
қалыспаған. Вавилон патшасы Хаммурапи басқаруды ұйымдастырып, басқару ісін
жетілдіру мақсатында қыштан жасалған табличкалардан тұратын басқару және
бақылау жөнінде жазбаша құжаттарды қолданған, сонымен қатар ол лауазымды
адамдардың өз жауапкершіліктерін бағынышты адамдарға жүктеуге тыйым салған
және жалақа мөлшерін заң жүзінде белгіленген.
Басқару іліміне антика дәуірінде де белгілі жетістіктер енгізілген
болатын. Біздің эрамызға дейінгі 400 жылы грек ғалымы Сократ басқару
әмбебаптылығы қағидаларын қалыптастырған. Онымен бір мезгілде өмір сүрген
парсы патшасы Кир адамдардың бірігіп әрекеттенулерінің себебін, басқару
мәселелерін, арнайы зерттеу қажеттілігі жөніндегі идеяны алға қойды және
басқару ақпараттарын өңдеу, жоспар жасау мәселелерін қарастырды, сондай –
ақ мемлекетте еңбектену әрекеттерін орындау тәсілдерін зерделеумен
айналысқан болатын.
Біздің эрамызға дейінгі 325 жылы Ескендір Зұлқарнайын (Александр
Македонский) алғашқы рет әскери соғыс қимылдарын басқару орталығы ретінде
штаб құрған еді.
1911 жылы американдық инженер Тейлор Ф. Ғылыми
басқарудың принциптері атты кітабы жарық көрді. 1920 жылы Гастев А.
К. Басқаруды жетілдіру жөніндегі концепцияларды алға қойды. Басқару іліміне
айтарлықтай үлес қосқан басқару мектебінің классиктері ретінде Тейлор,
Гильберт, Файоль, және басқаларды атауға болады. Бұл оқымысты
басқарушылардың алға қойған мақсаты басқарудың әмбебап қағидаларын құру
болып табылады.
Француз ғалымы Анри Файоль 1923 жылы: басқару дегеніміз болжамдау,
ұйымдастыру, жарлық беру, үйлестіру, бақылау деп айтқан болатын, сондай
–ақ басқарудың 14 қағидаларын дайындаған: еңбекті бөлу; өкілеттілік және
жауапкершілік;тәртіп; орталықтандыру; қызметкерлерді марапаттау; жеке
адамның мүддесінің қоғам мүддесіне бағыныштылығы; бірыңғай мақсатта болу;
дара басшылық; лауазымды адамдардың дәреже – деңгейі; әділеттілік;
қызметкерлер үшін тұрақты жұмыс орнының болуы; бірлесу; ретке келтіру;
бастамашылық 2.
Мемлекет және құқық теориясы, құқықтану саласының көрнекті ғалымы
Алексеев С. С. Кезінде мемлекеттік басқару жөнінде былай деп айтқан
болатын: Мемлекеттік басқару мемлекеттің, оның органдары мен мекемелерінің
қоғам жүйесіне немесе оның аяларына мақсатты бағытта ықпал етуі3. Сондықтан
биліксіз әлеуметтік басқару болмайды деген тұжырымның негізі бар екенін
көреміз. Мемлекеттік басқарудың мына келесідегідей өзіне тән ерекшеліктері
бар:
1. мемлекеттік басқару саяси сипатта болғандықтан басқару жөніндегі
негізгі салмақ мемлекетке түседі. Мемлекет мемлекеттік–құқықтық,
техникалық– ұйымдастырушылық және тағы басқа да басқару құралдарына
арқа сүйей отырып қоғамды басқаруды орындайды;
2. мемлекеттік басқару құқықтық нысанда жүзеге асырылады;
3. мемлекеттік басқару ғылыми негізге сүйенеді;
Алексеев С.С. Мемлекеттік басқару өзара тығыз байланысқан басқару
сатыларынан тұратын ұдайы процесс деп айта келіп, сондай-ақ осы аядағы
органдардың басқару қызметтерінің ерекшеліктерін ескере отырып, басқару
сатыларын бөліп шығарған: басқару шешімін қабылдауға қажетті ақпараттарды
жинау, өңдеу және талдау, басқару шешімін дайындау және қабылдау, шешімді
атқаруды ұйымдастыру, есептеу және бақылау.
Мемлекеттік құрылыс және құқық саласының белгілі ғалымы Г. В.
Атаманчук мемлекеттік басқарудың мынадай анықтамасын берді: мемлекеттік
басқару мемлекеттің ұйымдарға, адамдардың тәртіптері мен іс–қимылдарына,
олардың ұжымдарына біртұтас қоғамға тікелей ықпал етуге бағытталған, ғылыми
негізделген, жоспарланған, ұдайы және құқықтық нысанда жүзеге асырылатын
қызмет.
Сонымен қатар мемлекеттік басқару жүйесінің мына әрекеттер мен
элементтерді қамтитынын көрсеткен:
- басқару субъектісінің ұйымдастырылуы және қызмет атқаруы;
- басқарушы мен басқарылушы объектілердің өзара байланыстарының құрылымы,
басқарушы іс –қимылдарының жиынтығы;
- мемлекеттік басқарушы ықпалдарға тікелей бағынатын қоғам жүйесінің
элементтері;
Осы жүйе басқаруға байланысты әрекеттерде, қатынастарда міндетті үш
элементтің болғанын қалайды: басқару субъектісі немесе оның лауазымды
адамы, органы, құрылған және жүзеге асырылатын басқарушы ықпал, жеке
тұлғаның, кәсіпорынның, ұйымның және мекемелердің қызметтері түріндегі
ықпал ету объектісі.
Латынның администрация сөзі басқару деген мағынада айтылады.
Басқару қоғамдағы адамдар өмірінің маңызды жағы ретінде көрініс табады.
Себебі ол әлеуметтік сипатта болады.
Сондықтан басқаруға әлеуметтік процесс тұрғысынан қарасақ, оның
маңызы өте терең, ерікті және саналы бастамасы бар екенін байқаймыз.
Алғашқылардың бірі болып басқару ісіне жеткілікті деңгейде көңіл бөлген К.
Маркс болатын. Қоғамдық өндіріс процестерін талдау барысында К. Маркс
басқару дегеніміз еңбектің қоғамдық процесінен туындайтын айрықша функция
деген қорытындыға келген.
Адамдардың бірігіп жасаған әрекеттері, іс-қимылдары ұйымдастыруға
әкеліп саяды. Ұйымдастыру бірінші кезекте, адамдардың бірігіп жұмыс
істеулеріне қажетті бірлесу болып табылады. Басқаша көзқараспен
сипаттағанда басқаруды біріккен адамдардың өздеріне тиісті жұмыс,
қызметтерін атқаруларымен байланыстырамыз. Демек, ұйымдастыру (басқару) тек
адамдардың бірігуімен ғана шектеліп қоймай, сонымен қатар олардың өз
қызметтерін жүзеге асыру тәртібін де қамтиды. Басқарудың негізгі міндеттері
адамдардың бірлескен қызметтерін ұйымдастырумен байланысты болғандықтан,
олардың өзара іс-қимылдарын әртүрлі бірлестіктермен және қызметтерінің
бағыттарымен нысаналай отырып қамтамасыз ету мәселелері туындайды. Осы
жайында К. Маркс администрация есть организующая деятелность государства
деп айтқан болатын[7]. Сонымен басқаруға әлеуметтік функция ретінде
ұйымдастырушы сипат тән болады. Ұйымдастырудың бұл маңызды көрінісі
бірлесіп қызмет атқарушылардың өз функцияларын орындаумен қатар дербес
жұмыстардың арасындағы ауыз бірліктен, келісімнен тұрады.
Іс жүзінде басқару өзінің мәні бойынша жұмыс істеу бағдарламасын
жасау, оны қажетті материалдармен қамтамасыз ету, бірлесіп еңбек
етушілердің арасында жалпы міндеттерді бөлу, ұжымдардың әрекеттері мен
күштерін біріктіруге ат салысу және олардың күнделікті қызметтерін реттеп
отыру, сондай- ақ барлық атқарылатын қызметтердің алға қойған міндеттерге
сай болуына қадағалау жүргізу болып табылады. Осы бағыттар бойынша барлық
бірлескен қызметке қатысушыларды жалпы нысаналы мақсатқа жетуді көздеп
бағындыруды қамтамасыз ету жүзеге асырылады.
Әлеуметтік басқарудың объектісіне адамдардың тәртібі және іс-
қимылдары жатады. Осы процесте тұлғаларды басқару қамтамасыз етіледі,
олардың өзара қатынастары ұйымдастырылады. Жұмыс атқару кезінде адамдардың
жүріп-тұруы, іс-қимылы оны еркіне, сана-сезіміне байланысты болады. Демек,
басқару адамдардың әртүрлі ерікті қатынастары арқылы жүзеге асырылады.
Әлеуметтік басқарудың субъектісі адамдар болып табылады, яғни басқару
дегеніміз адамдардың адамдарды басқаруын жүзеге асыру. Басқарудың нақты
субъектісі ретінде адамдардың ұйымдастырылған ұжымдары, қоғамдық немесе
мемлекеттік органдар немесе жеке тұлғалар есептелінеді.
Сонымен басқару субъектісі мен объектісінің арасындағы белгілі бір
байланыс басқару ретінде көрініс табады. Оның мәні субъектінің қоғамдық
процестің басқарылушы адамдарға ұйымдастырылған түрде ықпал етуі.
Басқарудың шынайы көрінісі ретінде өктем билікті айтуға болады. Бұл жөнінде
Ф. Энгельс возможно ли организация без авторитета? Нет, невозможна, ибо
первым условием дела является господствующая воля авторитет .
Басқару функциясын атқару үшін басқару субъектісі қажетті билікке ие
болуға тиісті. Сондықтан бұл жерде билік ету-бағыну қатынастары
туындайды.
Билік жүргізу басқарудың белгісі ретінде әртүрлі нысанда болады.
Үкімет билігі әлеуметтік процестерді реттеу құралы болып табылады. Козлов
Ю.М. басқаруды әлеуметтік функция деп қарастырсақ, онда оны былайша
сипаттауға болады дейді:
1) басқару адамдардың бірлескен іс-қимылдарын біріктіру және олардың
жүріс басқару тек адамдардың бірлескен іс-қимылдарын жүзеге асыратын
жерден орын алады;
2) тұрыстары мен іс-қимылдарын келістіру арқылы нысаналы мақсатқа
бағыттап қамтамасыз етуге ат салысады;
3) басқару бірлескен қызметке қатысушыларды басқарушының бірыңғай еркіне
бағындыру бастамасы ретінде жүзеге асырылады.
Сонда басқару деп өктем-ұйымдастырушы функцияларды жүзеге асыруды
айтамыз. Әлеуметтік басқару негізінде екі бағытта жүзеге асырылады:
мемлекеттік басқару және қоғамдық басқару. Демек, мелекеттік басқару
әлеуметтік басқарудың айрықша түрі болып табылады. Басқару саяси сипатта
болады, сондықтан ол мемлекеттің мүдделері мен міндеттеріне қызмет етеді.
Мемлекеттік сипаты мына жайлардан көрініс табады:
- басқаруды жүзеге асыру кезінде мемлекет мүддесі көзделеді;
- басқару функцияларын мемлекет еркіне сай қалыптастырылған арнайы
субъектілер жүзеге асырады;
- осы субъектілер мемлекет атынан қызмет атқарады;
- оларға қажетті мемлекеттік-өктем сипаттағы өкілеттілік беріледі.
Қорыта келіп айтсақ, мелекеттік басқару дегеніміз – шаруашылық,
әлеуметтік-мәдени және әкімшілік-саяси құрылыстарды тікелей және күнделікті
басқару процесінде заңдарды орындау жөніндегі заңға сәйкес, мемлекеттік-
өктем ұйымдастырушы қызмет.
Мемлекеттік басқарудың функцияларына тоқталсақ, бұл жөнінде
пікірталастар өте көп. Көптеген ғалымдардың айтуы бойынша, олардың ішінде
Афанасьев В.Г., Козлов Ю.М., Бачило И.Л., көбінесе басқару процесіне тән
функцияларды бірқатар жағдайларда лауазымды адамдар мен нақты басқару
органдары атқаратын функцияларымен шатастырады.
Басқару функциялары негізгі және қосалқы функциялар болып
топтастырылады. Негізгі функциялар мемлекеттік басқарудың мәні, маңызымен
тығыз байланысқан басқарушы қызметтің түрлері болып табылады және олар
тиісті объектілерге мақсатты, бағдарлы түрдегі басқарушы ықпал етуді жүзеге
асырады. Негізгі функциялар жалпы және мамандандырылған болып екіге
бөлінеді.
Басқару функциялары іс жүзінде басқару органдарының тиісті іс-
қимылдарына жүргізіледі. Басқару функцияларына байланысты басқару теориясы
басқарушы ықпал жасау әдістерін алға шығарады. Мемлекеттік басқару
процесінде бұл әдістер мемлекет атынан, оның тапсырмасы мен мүддесін
көздей отырып пайдаланылады.
Бұл әдістерден мемлекеттік басқару органдарының мемлееттік-өктем
өкілеттіктері көрініс табады. Мемлекеттік басқарудың мақсаттары мен
функциялары өзара шарттас. Мемлекеттік басқару функциялары мемлекеттің
қоғамдық функцияларымен тығыз байланысты және олар мемлекеттің қоғамдық
функцияларының жүзеге асу жолдарын көрсетеді. Егер мемлекеттің қоғамдық
функциялары мемлекеттің қоғамдық табиғаты мен оның ролі неде екенін ашып
берсе, мемлекеттік басқару функциялары оның қалай және қандай жолдармен
іске асатындығын көрсетеді. Мемлекеттік басқару функциялары басқарудың
тұтас субъектісі ретінде мемлекеттің өзара байланыстарын сипаттайды және
ашып береді. Мемлекеттік басқару функциялары:
- ішкі функциялар, бұл мемлекеттік басқарушы жүйенің ішіндегі басқаруды
білдіретін функция. Олардың болуы мемлекеттің көпдеңгейлілігімен, түрлі
компоненттілігімен байланысты. Басқарудың бұл функциясының мақсатты
бағдарлануы әрбір мемлекеттік органға динамикалылық пен заңдылықты
берумен байланысты.
- сыртқы функциялар бұл мемлекеттік органдардың қоғамдық процестерге ықпал
ету процесі.
- жалпы функциялар (ішкі және сыртқы), бұлар мемлекеттік басқарудың негізгі
объективті қажетті өзара байланыстарын білдіреді.Жалпы функциялар ішінде
түрлі функцияларды бөліп көрсетуге болады. Р. М. Фалмер жоспарлау,
ұйымдастыру, орындау, бақылау туралы жазады1.
К. Киллен жоспарлау, ұйымдастыру, жетекшілік, ынталандыру, бақылауды
бөледі1; Г. Кунц, С.О. Доннел – жоспарлау, Ұйымдастыру, жетекшілік пен
лидерлікті көрсетеді2. Әрекеттердің тізбектілігі мен сипаты бойынша
басқарудың жалпы функцияларына келесілерді енгізуге болады: ұйымдастыру,
жоспарлау, реттеу, кадрлық қамтамасыз ету мен бақылау.
Мемлекеттік басқарудың арнайы функциялары жеке ықпалдың ерекше
мазмұнын білдіреді. Ол басқаруда өзара әрекеттесуші компоненттердің көп
түрлілігімен шарттас. Олар әдетте жеке салаларда, сфераларда, мемлекеттік
басқарудың бөліктерінде іске асырылады. Арнайы функциялар басқарылатын
объектілердің түрлері бойынша бөлуге болады. Мысалы: қаржыландыру,
инвестициялау, лицензиялау, еңбек пен жалақыны реттеу т.б.
Мемлекеттік басқарудың нақты әдістері екі топқа бөлінеді:
- экономикадан тыс ықпал ету әдістері, яғни басқарылушы объектілерге
міндетті шешімдерді қабылдау арқылы басқару функциясын іске асыру;
- экономикалық ықпал жасау әдістері –бақылаушы объектілердің материалдық
жағдайларына тиісті мөлшерде әсер ету арқылы басқару функциясын жүзеге
асыру.
Мемлекеттік басқару, оның функциялары мен әдістері өздерінің
объектісі ретінде адамдардың іс-қимылдары мен тәртіптерін білдіреді. Осыған
байланысты басқарушы қатынастарда тұрақты қатысатын мына ұйымдық-құқықтық
категорияларды бөліп шығаруға болады: адамдардың әртүрлі ұжымдары;
өндірістік-техникалық және басқа да кешендер-бірлестіктер, кәсіпорындар
т.б. мемлекеттік басқару салалары; мемлекеттік басқару аялары; мемлекеттік
басқару облыстары.
Мемлекеттік басқару функциялары мемлекеттік және мемлекеттік емес
ұйымдарға , сондай-ақ азаматтарға байланысты жүзеге асырылады.
Осыған орай басқарушы сипаттағы қоғамдық қатынастарға әсер ететін
жалпы механизм ішінен мына қызметтерді бөліп көрсетуге болады: мемлекеттік
заңды тұлғаларға басшылық ету жөніндегі қызмет, мемлекеттік емес заңды
тұлғалардың жұмыстарын мемлекеттік реттеу және олармен байланыстарды дамыту
жөніндегі қызмет, азаматтардың заңды мүдделері мен мұқтаждықтарын
қанағаттандыру және олардың құқықтарын қорғау жөніндегі қызмет.
Мемлекеттік заңды тұлғалар тұрғысында орталықтандырылған басшылық және
тікелей басқару жүзеге асырылады. Орталықтандырылған басшылық тікелей емес
өзара қатынастар туындатады. Бұл жерде басшылық ортадағы звенолар арқылы
жүргізіледі. Ал тікелей басқару кезінде басқару органы заңды тұлғалар –
басқарушылармен тығыз, тікелей байланыста болады.
Мемлекеттік басқарудағы саяси құралдарды талдау сатысында
әлеуметтанушылармен, заңгерлермен және басқа да саланың мамандарымен қатар
саясаттанушылар да белсенді әрекет етеді. Саяси шешімдер қабылдау және оны
жүзеге асыру технологиялары саяси ғылымда ең аз зерттелген деуге болады.
Саяси өмірде теориялық ілімді, қағидаларды білу ғана маңызды емес, сонымен
бірге дұрыс саяси шешімдер қабылдау және саясат іс жүзінде қалай, қандай
әдіс-тәсілдермен, құралдармен, қандай технологиялардың көмегімен жүзеге
асырылатынын білудің де мәні зор.
Саяси шешімдерді қабылдау технологиялары – бұл әр түрлі топтар мен
азаматтардың саяси талаптарын, бүкіл қоғам үшін қолайлы әлеуметтік
қатынастарды реттеудің құралдары мен әдістерін қайта құрудың орталық
элементі болып табылады. Қысқасын айтқанда, саяси құралдарды пайдалана
отырып, шешім қабылдау технологиялары – бұл әлеуметтік процестерді
басқаруда саяси билікті технологиялық қайта құру болып табылады. Шешімдер
қабылдау термині әлеуметтік және ұйымдастыру процестерін
децентрилизациялаудың сипаттамасын беру үшін бірінші рет ХХ ғасырдың 30-
жылдарында пайда болды.
Демократиялық қоғамда саяси проблемаларды талқылау,
Н.Ә.Назарбаевтың сөзімен айтқанда, жария сипатқа ие болуы керек. Жария
талқылаудың әр түрлі формалары бар: парламенттегі немесе жергілікті
өкілетті органдағы айтыс, радио мен теледидар арқылы парламент мәжілісінен
трансляция, мүдделі жақтар мен сарапшылардың баспасөз беттерінен сөз алуы,
конференцияларда, кеңестерде, дөңгелек столдарда және т.б. сөйлеуі.
Талқылаудың мұндай формалары әр түрлі әлеуметтік топтарға проблеманың мәнін
тереңірек ұғынуға, ұсынылатын шешімдердің қандайының да болмасын мүмкін деп
есептелетін салдарын және көпшілік соның қайсысына қолдау білдіретінін
саралап көрулеріне, сондай-ақ, егер шешім азаматтардың дауыс беруімен
қабылданатын болса, бұл ретте олардың өз позицияларын айқындауларына
мүмкіндік береді.
Сонымен, ең ақырында алдын ала дайындық кезеңінің қорытындысы:
проблемалық ситуацияны түсіну, оны құрайтын сұрақтардың иерархиясын, сондай-
ақ аталған проблемалардың нақты тұжырымдамасын анықтау болып табылады.
Жасалған күн тәртібіне сәйкес шешімдер қабылдау кезеңінде саяси
шешімдер қабылдауға қажетті келісілген мәселелер, саяси дамудың мақсаттары
мен міндеттері, әлеуметтік процестерді реттеудің құралдары айқындалатынын
айтуымыз керек.
Шешімдер қабылдау кезеңі оған ықпал ететін факторлардың көптігімен де
төтенше күрделі. Соның ішінде неғұрлым күшті ықпал ететін – қоғамның саяси
жүйесінің орталық бөлігі саналатын мемлекеттік басқару органдары болып
табылады. Сондықтан, көп жағдайда саяси реттеу мен дамудың мақсаттарын
мемлекеттіліктің сипаттамасы анықтайды. Мысалы, мемлекеттік құрылымның
формасы немесе басқару формасы. Саяси шешімдер шығарудың аумақтық схемасын
және саяси шешімдерді талдап жасаудың аумақтық схемасын және биліктің әр
түрлі бұтақтарының шешім қабылдау технологиясының арақатынасын анықтайды.
Сонымен бірге саяси шешімдер қабылдау процесіне үкіметтің саяси өміріне
тұрақты араласуға ұмтылатын әр түрлі мүдделі топтар көбірек ықпал етіп
отырады және де олар жекелеген қажетті саяси шешімдерге қол жеткізеді.
Мұндай топтарға салалар бойынша экономикалық бірлестіктер, конфессионалдық
және этникалық топтар және т.б. жатады.
Сондай-ақ көптеген қоғамдық ұйымдар мен қозғалыстар, бұқаралық ақпарат
құралдары және басқа да әлеуметтік институттар да ықпал ететін болады,
бұлар қоғамдық пікірлер тудырып, оны мемлекеттік органдарға жеткізіп
отырады. Осылай жан-жақты ықпал ету тұжырымдалған саяси мақсаттар мен
міндеттердің мәмлеге келу сипатына ие болуына, олардың бірнеше баламасы
болуына және қоғамдағы әлеуметтік, экономикалық және саяси процестерді
реттеудің әдістеріне қол жеткізеді. Саяси дамудың жолдарын соңғы рет екшеп,
таңдау саяси шешімдерді жүзеге асыру кезеңінде, шын мәнінде жағдайдың
барысы неғұрлым оңтайлы мақсаттарды анықтағанда орындалады.
Саяси шешімдер жеке адамның – саяси лидерлердің және мемлекеттік
басқарушылардың, яғни жеке субъектілердің ықпалымен, сондай-ақ адамдардың
үлкен тобының – мемлекеттік билік органдарының, мүдделі топтардың және т.б.
субъектілердің үлкен бір тобының қатысуымен қабылдануы мүмкін. Бұлардың қай-
қайсысының өзіндік ерекшелігі, лайықты бағасы бар және қабылданатын
шешімдердің технологиясының тиімділігі тұрғысынан алғанда кемшіліктері де
болуға тиіс.
Жеке субъектіге қабылданған шешімнің салдарларына неғұрлым ұқыпты
қарау сипаты тән, өйткені осы салдарлар жөніндегі жауапкершілік әдетте дәл
соларға жүктеледі. Сондықтан, осы жағдайда шешім қабылдау – бұл өз
пікірінің дұрыстығына және кәсіптік жауапкершілігіне, сенімділігіне
сүйенген акт болып табылады. Сонымен бірге жеке адам белгілі бір дәрежеде
басқаның ықпалымен жеке бастық уайымға, симпатия мен антипатияға, достық
пиғылдағы әуестенушілікке берілуі де мүмкін. Саяси қайраткер, сондай-ақ
тәуекелділікке, қабылданған шешімдердің технологиясына, сәтсіздігіне
байланысты жұмыстармен айналысқаннан гөрі, неғұрлым өз имиджіне арқа сүйеуі
де мүмкін.
Саясаттың топтық субъектісі үшін алдын ала дайындық сатысында
қабылданатын шешімдерді, сарапшыларды, кәсіпкер кеңесшілерді және т.б.
тарта отырып, неғұрлым тиянақты және жан-жақты талдап, қабылданатын
шешімдер жасау сипаты тән. Алайда, бұл топтардың қай-қайсысы да белгілі бір
ситуацияда тиімділікке қол жеткізбейтін агрессивтілік, бейнелілік және
көңіл-күй әсерлері бірінші планға шыққандағы психологияның теріс ықпалына
ұшырауы да мүмкін. Сонымен қатар, бұл топтардың өз ішінде бақталас
бірлестіктер де болуы сөзсіз, ал олардың күресі саяси шешімдер қабылдау
процесін едәуір тежеп, саяси жүйені икемсіз болуға итермелейтіні белгілі.
Іс жүзінде шешім жасау технологиясы аралас тәртіпте қабылданады.
Мысалы, саясаткер айтулы командасын жасақтайды, яғни ұсынылатын шешімдерді
алдын-ала бағалайтын қызметкерлер тобын, көмекшілер мен кеңесшілерді
іріктейді. Осындай жолмен үлкен тиімділікке қол жеткізіледі. Саяси
шешімдер қабылдау технологиясы процесінде әр түрлі әдістер пайдаланылуы
мүмкін. Мысалы, олар ұтымды (тиімді) - әмбебап (жан-жақты) әдісі, бірізді
шектелген теңдестіру (бұтақтық әдіс) әдісі және аралас (аралас-сканирлейтін
әдіс) әдіс.
Көрсетілген әдістердің барлығының да жақсы және кемшіл жақтары бар
және нақты жағдайдың барысына қарай қолданылады. Ұтымды-әмбебап әдістер
проблемалардың бүкіл жиынтығын қарастырғанмен жергілікті міндеттерді шешуде
тиімділік әкелмейді; салалық әдістер саяси бағытты біртіндеп дұрыс арнаға
бұру үшін қолайлы; аралас-сканирлеуші әдістер комплексті шешімдерді талдап
жасауға мүмкіндік береді, бірақ шешім қабылдау процедурасын едәуір
ұзартады. Сонымен бірге саяси практикада шешім қабылдау технологиясында
мәмілеге келушілік, консенсус және гегемония сияқты басқа да әдістер
кеңінен белгілі болып отыр.
Мәмілеге келушілік – бұл өзара ымыра жолымен қол жететін келісім.
Шешім қабылдаудың бұл формасы егер шешім қабылдайтын билік субъектілері бір-
бірімен оқыс теріс қарым-қатынас орнатпаған жағдайда ғана мүмкін болмақ.
Екі жақтың мүддесі біршама бір-біріне сай келгенде де, кейде бір-біріне
қарама-қайшы келгенде де мәмілеге қол жеткізуге болады. Мәмілеге қол
жеткізудің формасы әр түрлі болуы мүмкін: екі жақтық келіссөздер арқылы қол
жеткізілетін келісім, дауыс беруде көпшіліктің қолдауына ие болу арқылы
және т.б.
Консенсус – бұл жалпы келісім негізінде шешім қабылдау әдісі.
Консенсус – барлық тараптардың мүдделері сәйкес келе береді деген сөз емес.
Консенсус кезінде тараптардың қай-қайсысы да жеке мүдделерін ойламаса да,
ортақ мүдделерді көздейтін қандай бір шешімнің болмасын қабылдануына қарсы
болмауы тиіс. Консенсус негізінде шешім қабылдау әр кезде де келісім
процедурасы негізінде өтеді, бірақ, бұл дауыс беру деген сөз емес.
Гегомония – билеуші топ немесе қауымдастық өзінің шешімін басқа
әлеуметтік топтарға немесе тұтас алғанда қоғамға таңу арқылы жүзеге
асырылады.
Шешім қабылдау әдістері шешілуге тиісті міндеттердің ерекшелігімен
қоса басқару құрылымында қалыптасқан дәстүрге де байланысты.
Сонымен, нақты мәселелерді реттеу үшін жалпы теориялық және ұтымды білімді
тұрақты қолдана отырып, тиімді саяси шешім қабылдауға және басқаруға қол
жеткізуге болады.
Қабылданатын шешімнің салдарларының тиімді және тиімсіз жақтарын тағы
бір өлшеп, салмақтағанның маңызы қашан да зор, өйткені ол ойлағандай
нәтижеге жеткізе бермеуі де мүмкін.
Қазақстан саясатындағы ескі ауру–қандай да бір шешімнің болмасын
салдарын есепке алмау айқын білінетін жәйтке айналғанын мойындамасқа
болмайды. Мәселе көптеп келтіруге болатын мысалдарда да емес. Кейде
жекелеген шешімдердің аяқ астынан қабылдануы таңдандырады, бұл бәлкім
проблемаға тікелей қатысы бар әр түрлі ведомстволардың құжат дайындау
кезіндегі нашар байланысынан да, ғылыми сараптамашылардың қорқақтығынан
немесе оралымсыздығынан да болса керек.
Мұның бәрі іске кәсіби тұрғыдан келмеуден де еді, ал егер басқару
аппаратына ғылыми квалификациясы бар көптеген адамдардың қабылданғанын
ескерсек, қабылданатын шешімнің негізділігінің деңгейі қамтамасыз етілмек.
Бірақ, аппарат құпиялары, коньюктура мен тактика түсінігі кейде
интеллектуалдық деңгейінен, ғылыми талдау мен саяси жорамалдан да асып
түсіп, шешуші факторларға айналуы да мүмкін.
Қабылданған саяси шешімдер – бұл мақсатқа ойдағыдай жетудің мүмкіндігі
ғана, сондықтан мақсатты таңдай білу саяси шешімдер қабылдаудың үшінші
кезеңінің алғы шарты болып табылады, оның мәні саяси шешімдердің жүзеге
асырылуымен айқындалады.
Қабылданатын саяси және басқарушылық шешімдердің барлығы да
директивалық және құқықтық формаға ие болуы тиіс. Олар, сондай-ақ, нақты
бір адамдардың шешімінің орындалуына немесе орындалмай қалуына жауаптылығын
да, сол адамдардың, топтардың, мекемелердің және т.б. шешімнің орындалуын
бағдарда ұстауларын да қарастырады.
Осыған байланысты шешімнің орындалуын жүзеге асыратын адамдар, топтар,
органдар тұжырымдалған мақсаттар мен міндеттер шеңберінде қажетті шешімге
қол жеткізу үшін оны қашан бастау керектігін, нені ұсыну керектігін, қалай
әрекет ету керектігін білуге тиіс екендігін айтуымыз қажет.
Саяси шешімдерді жүзеге асыру кезеңінде белгіленген саяси
мақсаттар мен міндеттер іс жүзіне асырылады. Бұл – алдын ала теориялық
талдамалар мен жорамалдар жағдайдың нақты барысымен, істің шын жағдайымен
соқтығысып қалар сәт.
Саяси және басқару жөніндегі ойларды жүзеге асыру биліктің жалпы
стратегияны анықтауы мен іс-қимыл сипатын таңдауына да, яғни жанжалға
немесе ынтымақтасуға күштеп немесе консенсус әдістерін қолдануға, саяси
сауда немесе тікелей қысым жасауды пайдалануға манипуляция жасауға,
қоғамдық пікірді бұрмалауға, т.б. мүмкіндік береді.
Технологияға байланысты стратегияны таңдау меншікті (жеке)
ресурстарды, олардың белгіленген жоспарды, іске қол жеткізуге болады-ау
деген межені жүзеге асыруға жеткіліктілігін дұрыс бағамдауға негізделуі
тиіс. Қабылданатын шешімге қарсылықтың қандай дәрежеде болатынын да
мөлшерлей білу керек; іс-әрекеттің сәтсіздікке ұшырауы жағдайында үкімет
оның мәртебесін сақтайтын және басқару жүйесіндегі тұрақсыздықты жоятын іс-
шаралар жоспарын жасауға міндетті; өйткені ситуация өзгерген жағдайда шешім
қабылдаудың резервтік жүйесіне өтудің варианттары болғаны дұрыс. Икемді
саяси стратегияны және ресурстарды пайдалану технологиясын жүзеге асырудың
алғы шарты мақсатқа қол жеткізудің алғашқы нәтижелері жайындағы ақпаратты
интенсивті түрде жинау, аралық нәтижелерді қадағалау, мақсаттарда және оған
қол жеткізуде алшақтық байқалған жағдайда қабылданған шешімдерге түзетулер
енгізу болып табылады.
Айталық, популизм билік мақсаттарына жетудің негізгі құралы ретінде
қоғамдық пікірге апелляция жасай отырып, тікелей халықтың көңіл-күйіне
сүйенеді. Сондықтан ол саяси ситуацияларды жеңілдетуге, ал кей жағдайда
ұсынылатын қоғамдық мақсаттарды ушықтыруға бағдар ұстауға мәжбүр болады.
Билеуші элита халыққа әлдебір үндеу, ұран тастауға тырысады, олардың ойынша
оның жүзеге асырылуы қоғамдағы барлық қайшылықтарды жеңуге және табысқа тез
жетуді қамтамасыз етеді. Сонымен бірге популизм жарқын, бірақ іске аспайтын
ұрандарды ұсынады. Популизм, әсіресе, харизматикалық басқаруда нақты орын
алады. Бірақ, бұл популистік шаралар басқарудың ұтымды әдістерін қолдайтын
демократиялық, сондай-ақ басқа режимдерде де саяси бағыттың құрамдас бөлігі
бола алады.
Элитизм саяси элитаның мүмкіндіктеріне сүйенуге бағдар ұстайды.
Элитизмнің басты ерекшелігі – азаматтардың шешім шығаруға ғана емес, оған
түзетулер беру ісіне белсендірек араласуын тоқтатуға, электоратпен өзара
байланысты нығайтатын әр түрлі делдалдық формаларды өрістетуге,
жұртшылықтың саяси ақпарат алуының жолын кесуге, саяси шешімдер қабылдаудың
барлық кезеңінде де оның жүзеге асырылуы және орындалуы механизмін жабық
күйінде ұстауға бағыт алуы болып табылады.
Консерватизм орнықты құндылықтарды арқау етеді. Билік қызметінің
консервативтік саясаты кезінде мемлекеттік билік органдарының құрылымы мен
функциясын, саяси реттеудің дәстүрлі формалары мен әдістерін сақтауға
нұсқау беру басымырақ орын алатын болады. Басқарудың мұндай әдістері
азаматтардың аталған қоғамда сақталатын және құрметтелетін құндылықтар мен
идеялдар жолымен жүруін қолдайтын тұрақтандырылған саяси режимдерге тән
болып келеді. Бұл, сөз жоқ, патриоттық көңіл-күйді күшейтеді және қоғамдық
және саяси организмдердің тұтастығын сақтауды қамтамасыз етеді.
Әдетте бұған қарама-қарсы нәтижелер беретін радикализм болып
табылады. Радикализм реформалауды жеделдетіп жүргізуге бағыт ұстайды. Ол
қатаң және ымыраға (келісімге) келмейтін механизмдерге сүйеніп жұмыс
істейді. Радикализм саяси басқарудың формасы ретінде қоғамда азаматтық
келісім, тәртіп орнатуға және халықтың тұрмысын жақсартуға сирек үлес
қосады. Революциялық режимдердің басқаруының негізгі әдісі – зорлық-
зомбылық болып табылады. Ол билікті қайта құрудың жойқын қаруына
айналдырып, азаматтардың жаппай қырылуына әкеліп соғады.
Ғаламдық келешек мақсаттар үшін адамдардың маңызды құқықтары мен
мүдделерін елемейтін радикализмнен гөрі, демократизм азаматтардың нақты
қажеттіліктері мен тілектерін, олардың ажырамас құқықтары мен
бостандықтарын бағдарда ұстайды. Сонымен бірге, демократизм көпшілік
халықтың пікіріне арқа сүйейді. Сонымен қатар демократизм шешімдерді
мәмілеге келушілік механизмдеріне сүйеніп жүзеге асырады. Қарапайым
азаматтар мен элитаның арасындағы өзара жауапты қарым-қатынас атмосферасын
өрістете отырып, демократиялық саясат билікпен ынтымақтасуға ниеті бар
адамдардың сеніміне ие болуға тырысады.
Сайлау циклдарының құқықтық процедурасын, билікті бөлу принциптерін,
оппозициямен өркениетті қарым-қатынасты сақтау, әдетте, саяси басқару
арсеналынан қатаң әлеуметтік мәжбүрлеу құралын ығыстырып шығарып,
азаматтардың өзіндік тәртібі мен өз ықтиярынсыз көну механизмін кеңейтеді.
Сондай-ақ субъективті саяси шешімдер қабылдаудың мүмкіндігін азайтуға
септесетін кейбір талаптарға назар аударуға тура келеді. Олардың ішінен
мыналарды бөліп көрсетуге болады: мақсаттылық, дер кезінде әрекет ету,
жүйелілік, реализм, ғылыми негізге сүйенушілік. Осы және басқа да
талаптарды сақтағанда ғана саяси шешімдерді жүзеге асыру саяси қызметтің
тиімділігін қамтамасыз етеді, саяси тұрақтылықты және қоғамның тұтастығын
нығайтуға қызмет қылады.
Сонымен, қоғамның қалыпты жұмыс істеуіне, тұрақтылығына қол жеткізу
және оны қамтамасыз ету үшін дұрыс саяси шешімдерді қабылдауды және оны
жүзеге асыру технологияларын тиімді пайдалану өте маңызды. Саяси
технологиялар мақсатқа қол жеткізу процесінде нақты мақсатқа жетудің
белгілі бір тәсілдері мен құралдарын өз ретімен қолдану қажеттігін
белгілейтін операциялардың бір ізділігі қалыптасып, орныққан кезде іске
асырылады. Осыған байланысты мына бір жағдайды атап көрсету керек: дұрыс
саяси шешімдер қабылдау және оны жүзеге асыру технологиялары – қоғамдық
прогрестің даңғыл жолы. Бұл міндет Қазақстан қоғамы үшін бүгінгі таңда аса
маңызды міндеттің бірі болып отыр.
1.2 Мемлекеттік басқарудағы саяси құралдар
Мемлекеттік басқаруда саяси құралдарды пайдалану технологиясы
проблемасын саяси ғылымда ең аз зерттелген деуге болады. Саяси өмірде
теориялық ілімді, қағидаларды білу ғана маңызды емес, сонымен бірге саясат
іс жүзінде қалай, қандай әдіс-тәсілдермен, қандай технологиялардың
көмегімен жүзеге асырылатынын білудің де мәні зор.
Осыған байланысты кез келген құрылымы күрделі қоғам мен мемлекеттегі
нақты саяси процестердің көп қырлылығын атап айтуға болады. Осы көп қырлы
процестерді зерттеуде саяси технологиялар маңызды рөль атқарады.
Саяси технологиялар саяси жобалаумен – билік институтының іс жүзіндегі
қызметін ұйымдастыру ісімен, оны жорамалдаумен, жоспарлаумен, бағдарлама
жасаумен айналысады. Міне, сондықтан да саяси технологиялардың көмегімен
биліктің жаңа мағынасы мен мәнін айқындауға болады. Саяси технологиялар
саяси оқиғаларды айқындау проблемасын жаңаша қояды, саяси құбылыстарды
реттеу, бақылау жөніндегі мамандандырылған қызмет үшін негіз қалайды.
Саяси процестерді түсінудің айрықша ресурсын жасай отырып, саяси
тенологиялар бұл құбылыстың мәні қайсыбір міндеттерді шешудің қолданылып
отырған әдістеріне тікелей байланысты екендігін көрсетіп беріп отыр.
Мәселен, жаппай өсек-аяң, жалған ақпарат тарату, белгілі бір партияның
өкілдерін телеэфирге шығармау, билік органдарының қалыптасу процесінің өңін
айналдырып, азаматтардың өз өкілдерін ерікті түрде таңдауының орнына
бұқаралық ақпарат құралдарының бақылауындағы ерік-мүдделерді таңдауға дейін
жеткізетіні сөзсіз.
Саяси технологияларды қолданудың негізгі пафосы әртүрлі субъектілердің
өз міндеттерін орындауларын оңтайландыруда екенін айтқан жөн. Саяси
технологиялар ресурстарды тарту мен үнемдеуге, мемлекеттегі жағдайды
тұрақтандыруға немесе тұрақсыздандыруға, сайлау науқандарын ұйымдастыруға,
мемлекеттік бағдарламаларды жасау кезінде мүдделерді ойластыруға қатыса
алатын субъектілердің мүдделеріне, функциялары мен мақсаттарына сәйкес
көзделген мақсатқа функционалды түрде бағытталады.
Әдетте, саяси технологиялардың қалыптасуының қажеттігі қайталанып
отыратын ситуациялар, тіпті стеоретиптік жағдайлар мен іс-әрекеттер орын
алған кезде көрініс береді. Мақсатты түрде бағытталған қызметтің әдістері
мен процедурасының жиынтығы ретінде көрініс беретін саяси технологиялар
мақсатқа жетудің құралын реттеп қана отырмайды, сонымен бірге іс-әрекеттің
кезектілігін, саяси субъектілердің мінез-құлқының тиісті алгоритмін жасауды
да бекіте түседі. Іс жүзінде саяси технологиялар субъектілер мен
объектілердің өзара қарым-қатынастарының сан түрлі әдістері мен
механизмдерінен, контрагенттердің өзара іс-әрекетінен, сыртқы және ішкі
факторлардан қалыптасатынын айтқан жөн. Бұл мәселелерді дұрыс түсіну үшін,
ең алдымен саяси технологиялардың мәні мен типтерін анықтау қажет.
Саяси технологиялар – бұл әлеуметтік технологиялардың әр түрлілігі
ғана емес, саяси технологиялар түсінігі – мақсаттылықтың, бір ізділіктің,
қажетті, ойластырылған саяси нәтижелерге негізделген белгілі тиімді іс-
әрекеттердің жүйесі екендігі де сөзсіз.
Менің пікірімше, саяси технология және саясаттағы технология
түсініктерін бір-бірінен ажырата қараған жөн. Соңғы түсінік көбінесе саяси
компоненттерді ғана емес, сонымен қатар алға қойылған саяси мақсаттарға
жетуге көмектесетін ұйымдық, дипломатиялық, әскери, қаржылық, ақпараттық,
психологиялық, манипуляциялық, компьютерлік және басқа да формалар мен
әдістердің кең спектрін де қамтиды.
Ал, саяси технологиялар бір жердің шеңберінен аспайтын, тез арада
жүзеге асырылатын қысқа мерзімдік нәтижелерге (тактикалық) жетумен бірге,
ұзақ мерзімге есептелген тиімділікке стратегиялық қол жеткізуді де қамтиды.
Қайсыбір саяси технологияларды болмасын, пайдалану саяси басқарудың
тиімділігін, саяси процестерді реттеуді, саяси жүйелер мен барлық саяси
кеңістіктің тұрақтылығын айқындайды. Саяси технологиялар көп ретте қоғамдық
дамудың түріне, режимнің сипатына қарай анықталады.
Саяси технологиялардың құрылымы аналитикалық мақсатты жорамалдаудың
және одан арғы жерде оның қызметін жекелеген кезеңдерге, сатыларға,
операцияларға бөлудің, сондай-ақ балама, тиімді әдістерді, жүзеге
асырылатын мақсатқа байланысты олардың құралдары мен қолданылуын іріктеп,
таңдап алудың көмегімен жүзеге асырылады.
Көптеген жағдайларда осы заманғы саяси ортаның проблемалық алаңы саяси
технологияларды талдап жасап, іске асырудың бірқатар кезеңдерінің болуымен
анықталады. Олардың қатарына жататындар мыналар: әлеуметтік саяси
жағдайлардың диагностикасы мен мониторингі; нақты саяси технологиялардың
көмегімен қол жеткізілетін мақсаттар мен міндеттердің алға қойылуы; алға
қойылған мақсаттарды жүзеге асырудың мүмкін варианттарын салыстырмалы
талдау және т.б.
Сонымен саяси технологиялар бірізділікпен қолданылатын
процедуралардың, нақты саяси субъектінің мақсаттары мен міндеттерін белгілі
бір уақытта және белгілі бір жерде неғұрлым оңтайлы және тиімді түрде
жүзеге асыруға бағытталған қызметтің әдістері мен тәсілдерінің жиынтығын
қамтиды деуге болады. Осыған орай тұтас алғанда субъектінің билік
саласындағы нақты міндеттерді шешуін қамтамасыз ететін саяси
технологияларды бір жағынан саяси маркетинг деп те атауға болады.
Жалпы саяси технологиялар ықпал етудің белгілі бір алгоритмі ретінде
әрекет үстіндегі адамның өзіндік ерекшелігін (оның білімін, тәжірибесін,
шындыққа қалай қарайтындығын), оның қызметінде пайдаланылатын материалдық
және рухани ресурстарды, сондай-ақ, техникалық компоненттерді қамтамасыз
ететін саяси инженерияның формасын қамтиды деуге болады. Осындай себеппен
саяси технологиялардың қалыптасуы мен қолданылуы, оларды жүзеге асырудың
қарқыны субъектінің біліктілігі мен жауаптылығына, оның іс жүзінде белгілі
бір саяси ресурстарды пайдалану білігі мен қабілетіне тікелей байланысты.
Әдетте, техникалық немесе кадрлар ресурсы жағын нашар қамтамасыз етілу
саяси технологияларды қолданудың тиімділігін төмендетеді.
Саяси технологияларды өзара әрекет етудің жекелеген механизмдерімен,
техникасымен, немесе әдістерімен шатастыруға болмайды. Саяси технологиялар
– бұл нақты әрекет етуші субъектінің белгілі бір мақсаттарға қол жеткізуін
қамтамасыз етуге бағытталған техниканы қолданудың процесі болуымен бірге,
осы қызметтің нәтижесі де. Ал, егер бұдан да анығырақ айтсақ, саяси
технологиялар алға қойылған мақсатқа қол жеткізу бойынша әлденеше рет
әрекет ету мәселені шешудің неғұрлым оңтайлы және экономикалық жағынан
тиімді әдістерін алға тартқан кезде пайда болатын қызметтің осы әдістерінің
белгілі бір әрекетінің қорытындысы болып табылады.
Саяси техногологиялар саяси билік пен мемлекеттік басқарудың барлық
буынына кеңінен еніп отыр. Осы тұрғыдан алғанда олар саяси билікті
қолданудың және мемлекет ресурстарын тиісінше бөлудің конвенционалды (ашық
түрдегі) процестерінде де, сондай-ақ конвенционалды емес, заңмен тыйым
салынған немесе саяси дәстүрлерге қарама-қайшы келетін әдістер мен
процедураларды пайдалану ұйғарылған процестерде де көрініс беріп отырады.
Саяси технологиялар қолданылу орны және уақыты бойынша шектеулі болып
келеді. Осы қызметтің белгілі бір жүйесі ретінде қызметтің әдістері мен
тәсілдерінің, техникасының нақты үйлесімінде, И.Пригожиннің сөзімен
айтқанда, кеңістік-уақыттық жағдайларға қатаң таңылған өзінің ішкі уақыты
болады.
Алайда, саяси технологияларда әрқашанда да субъектінің творчествосына,
импровизациясына, үйреншікті емес іс-қимылдарына жол беріледі. Саяси
технологиялар нақты бір субъектінің мақсаттары мен міндеттерін тиімді
рационализациялауға бағытталған, белгілі бір формалдылыққа,
институтционализмге және нормалық жағынан бекіте түсуге ұмтылады.
Ережеге сәйкес саяси технологиялардың құрылымына неғұрлым маңызды үш
элементтің кіретінін айтқан жөн, олар: айрықша технологиялық білім, әрекет
етудің нақты тәсілдері, процедуралары және әдістемесі, сондай-ақ, әр түрлі
техникалық-ресурстық компоненттер.
Осы элементтердің ішінде айрықша-технологиялық білім жетекші рөлге ие.
Бұл рөлдің жетекші болуының сыры мына тұрғыда келісілген, саяси
технологиялар өзінің мәні бойынша да билік саласы мен мемлекетті басқаруда
пайда болатын проблемаларды іс жүзінде шешудің құралдары мен әдістерін
табуға бағытталған шындықты бейнелеудің ерекше формасын іске асыру болып
табылады. Бұл мағынада шындықты танудың технологиялық деңгейі ғылыми-
қолданбалы білімнің формасын ғана қамтып қоймайды, сонымен бір мезгілде ол
саяси проблемаларды шешуді субъектілердің мүдделілігі тұрғысынан бағалауды
да білдіреді. Сонымен айрықша-технологиялық білім шындықты қарапайым ғана
емес, ғылыми танудың әдістерін қамтитын танымдық-проективтік, идеалды-
жаңғыртушылық қызмет болып табылады. Бұл айрықша-технологиялық білімде
бейнелеудің ғылыми формасында да, жекелей алғанда оның қарапайым әдісіне де
тән емес құбылысты бейнелеу мен түсіндірудің жеке өзіндік логикасы
болатындығын көрсетеді.
Солардың ішінде ең кең тарағаны – басқару мен биліктегі әр түрлі
субъектілердің рөлін рационализациялауды және алгоритмдеуді (мысалы, шешім
қабылдау, мүдделерді орайластыру, келіссөздер жүргізу, т.б.) жорамалдайтын
саяси технологиялардың функционалды түрлері. Саяси технологиялардың
инструменттік әр түрлілігі нақты бір қызметті рационализациялауға
бағытталған техниканы қолдануды имитациялайды, ал шын мәнінде, мүлде басқа
мақсаттарды көздейді және соны бүркемелеуге тырысады.
Мақсатқа жетудің қайсыбір әдісі болмасын, қолданылатын сала тұрғысынан
келсек, аталмыш мына технологиялар (мәселен, электоралдық, компьютерлік
және ақпараттық технологиялар, дипломатия және әскери салаларда
пайдаланылатын келіссөздер жүргізу қабылдаулары мен процедураларын да және
т.б.) жайлы айтуға болады. Саяси технологиялардың ерекшелік қасиетін
бағалауға осы тұрғыдан келу неғұрлым көп және аз мөлшерде
технологияландырылған (жекелей алғанда, билік органдарына сайлау) биліктің
әрекет ету саласын айқындап қана қоймайтыны түсінікті. Бұл тұрғыда
мемлекеттік деңгейде шешім жасау процесінде, мәселен, мүдделерді заңға
негізделмеген түрде келісу процесі сияқты принципінде ешқандай бір
технологияландыруға жатпайтын саяси өзара іс-әрекеттің болуын айтуға
болады. Осы тұрғыдан келу әр түрлі техникалық әдістердің түйісу аймағын,
саясат пен басқарудың қайсыбір саласында болмасын міндеттерді шешуде
олардың бір-бірін алмастырушылық рөлін айқындауға көмектеседі.
Саяси технологиялардың аталған түрімен пәндік саланы әлеуметтік
ұйымдастыру дәрежесін бейнелейтін деңгейлік технологиялар да байланысты
болып келеді. Оларға мыналарды жатқызуға болады: – мәселен, жалпы
дүниежүзілік проблемаларды – табиғат қорғау, халықаралық қауіпсіздікті
сақтау және т.б. шешумен байланысты ғаламдық технологиялар; мемлекеттің,
сондай-ақ халықаралық ұйымдар мен институттардың Орталық Азиядағы, Таяу
Шығыстағы, Латын Америкасындағы, Еуропадағы немесе әлдебір басқа аймақтағы
проблемаларды шешу жөніндегі іс-әрекетін ашатын континенталды-аймақтық
технологиялар; бір елдің шеңберінде билік пен мемлекеттік басқаруды жүзеге
асыру процесін ашатын ұлттық-мемлекеттік технологиялар; жеке ұйымдар
шеңберінде биліктік-басқару қатынастарын бейнелейтін корпоративтік
технологиялар; саяси кеңістіктің шектелуі нүктесіндегі субъектінің қарым-
қатынасы қызметінің ерекшелігін белгілейтін локалдық технологиялар; сондай-
ақ биліктік қарым-қатынас пен мемлекетті басқару саласындағы саяси
қайраткерлердің өзара қатынасын сипаттайтын жеке тұлғалар арасындағы
технологиялар.
Қызметтің белгілі бір әдістерін пайдаланудың жалғастығы сипаты
тұрғысынан қарасақ, сондай-ақ мына технологияларды бөліп қарастыруға тура
келеді: акторлар қызметінің әріректегі нәтижесіне сүйенілетін стратегиялық;
қысқа мерзімдік мақсаттарды жүзеге асыруды жорамалдайтын тактикалық; бір
мезгілде қолданылатын спорадикалық және субъектінің қызметінің құрылымында
үнемі жаңарып отыратын циклдік технологиялар.
Саяси технологиялар қызметтің бір типті міндеттерді шешу кезінде пайда
болатын алгоритмдерін қолдануға икемді субъектінің өрісін кеңейтуге
бағытталғандығын ескере отырып, тираждық және бірегей технологиялар
түрлерін бөліп көрсетуге болады. Тираждық саяси технологиялар осыған ұқсас
жағдайларды барлық жерде бірдей қолдануға есептелген. Бірегей саяси
технологиялар белгілі бір қатаң түрде белгіленген жағдайларда ғана
қолданылатын іс-әрекетті қамтиды. Тираждық саяси технологиялар оларды іске
асыратын жеке адамның ісіне көп тәуелді емес, сондықтан бір типті қызметті
жүзеге асыру кезінде уақыт пен материалдық ресурстарды мейлінше үнемдей
алады. Ал, бірегей саяси технолгиялардың қайсыбірі болмасын, мақсаттарды
жүзеге асыруды бір рет қана қамтамасыз ете алады. Ережеге сәйкес олар
едәуір қымбатқа түседі және оны тіпті ұқсас жағдайға ауыстыруға
талпынғанмен де, ол іс жүзінде өзінің тиімділігін жоғалтады.
Айталық, жекелеген дипломатиялық технологиялар халықаралық
келіссөздерді жүргізу процесінде әлденеше рет пайдаланылуы мүмкін. Ал,
сайлау компанияларының неғұрлым маңызды әдістері мен техникасына шектеу
қойылмай-ақ, ол қай елде өткізіліп отырғанына және әлеуметтік ұйымдардың
деңгейіне (федералдық немесе жергілікті) немесе сайлаудың өткізілетін
уақытына қарамастан, әр түрлі деңгейдегі сайлауда қолданыла береді. Сонымен
бірге, әлдебір ұлтаралық қайшылықтарды реттеу кезінде екі жақтың да
жанжалдың себептері, сылтаулары, уақыттың өтуі және басқа да өлшемдері
сияқты өзіндік ерекшелігі бар жәйттерді ескеруі нәтижесінде белгілі бір
жерде және белгілі уақытта тиімділікке қол жеткізуге мүмкіндік беретін
әдістер мен тәсілдерді қолдануға болады.
Динамикалық тұрғысынан келсек, саяси субъектілердің қасиеті мен
мүмкіндіктері қатаң және жайлы технологиялар түрлері деп бөлуге мүмкіндік
береді.
Қатаң саяси технологиялар субъектілер қолданатын қызмет әдістері мен
тәсілдерінің негізгі параметрлері нақты болуын және оның өзгеріссіз қалуын
жорамалдайды. Мұндай технологиялар ведомстволар мен билік институты
арасындағы мүдделерді–мәселен, үкімет бағдарламаларында иерархтық тәртіпті
сақтау, құжаттарға виза беру т.б. келісудің құқықтық және процедуралық
тәртібін үнемі қамтамасыз етіп отырады.
Ал, жайлы болып саналатын саяси технолгиялар өзгеріп отыратын
жағдайларға сәйкес субъектінің қарауындағы мақсаттар мен құралдардың икемді
түрде бейімделуін жүзеге асыруға мүмкіндік беретін әдістер мен тәсілдерді
алға тартады. Іс-әрекет алгоритмін ситуативті өзгертетін өздігінен реттеуші
бұл технологиялар ең аяғында қайсыбір салада болмасын, мақсатқа жету
процесін жетілдіруге қажетті тәжірибені байытып, кеңейте түседі.
Саяси қызмет регламентациясының дәрежесі және сипаты тұрғысынан
келсек, нормативтік және девианттық технологиялар түрлері де кездеседі.
Нормативтік саяси технологиялар – бұл қоғамда (ұйымда) кездесетін
заңдарға, нормаларға, дәстүрлерге, әдет-ғұрыптарға сүйеніп жасалған қызмет
әдістері мен тәсілдері болып табылады.
Девианттық саяси технологияларға заңдардан, нормалардан, дәстүрлерден,
әдет-ғұрыптардан ауытқитын қызмет әдістері мен тәсілдері жатады. Олардың
қатарына, мысалы, сұрша, қара деп аталатын саяси технологиялардың тұтас
бір спектрі кіреді: өзінің саяси қарсыласының абыройын төгуді ойластыру,
бопса жасау, жалған ақпарат тарату, өсек-аяң және т.б. әдістер осыны
көрсетеді. Практика көрсетіп отырғанындай, саяси процестердің қиын
кезеңдерінде, нақты айтқанда, жоғарғы мемлекеттік билік органдарына сайлау
кезінде, сыртқы және ішкі саяси дағдарыстар шиеленіскен тұста, осындай
саяси технологиялардың белең алуы ашық көрініс береді.
Биліктік-саяси және мемлекеттік-әкімшілік мақсаттарға жетудің
нормативтік және девианттық технологиялар түрлеріне өте жақын тұрған
ашықтан-ашық (ап-айқын) және көлеңкелі технологиялар әдістері жайында да
айта кеткен жөн. Ашықтан-ашық саяси технологиялар биліктің жария сипатын
білдіреді және биліктің жұртшылықпен диалогының әр түрлі формасында көрініс
табады.
Билік пен басқарудың көлеңкелі саяси технологиясы жұртшылықты сырт
айналып өтетін құралдар мен ресурстар арқылы билік құрылымдарын манипуляция
жасаудың әр түрлі формасында жүзеге асырылады. Бұл заңмен белгіленген
процедуралар шеңберінен тыс шешім қабылдау әдістері ретінде көрініс береді.
Басқарудағы саяси құралдарды жүзеге асыру тек қана мемлекеттік билік
және құзырлы мекемелердің араласуымен ғана жүзеге асырылмайды. Сонымен
қатар, саяси құралдарды жүзеге асыру атқарушы билік органдарымен қатар,
маслихат, сайлау жүйесі, азаматтық қоғам мүшелері болып саналатын саяси
партиялардың араласуы арқылы жүргізіледі. Ол төмендегі суретте көрсетілген.
Олардың әрқайсысына жеке-жеке тоқталатын болсақ. Саяси
технологиялардың осы және басқа да түрлерін олардың мәнін толық ашып
көрсету үшін саяси технологиялардың мазмұнына кіретін саяси талдау мен
саяси кеңес берудің ерекшеліктерін кеңірек қарастыру қажет. Мемлекеттік
басқарудың атқарушы билік органдарының ұғымы мен әкімшілік-құқықтық
мәртебесі.
Сурет 1. Мемлекеттік басқарудағы саяси құралдар субъектісі
Жалпы, атқарушы билік мемлекеттік биліктің бір тармағы болып
табылады. Атқарушы билік – бұл заң күшіндегі реттеу өкілеттілігін, сыртқы
саяси өкілдіктердің өкілеттіліктерін, әртүрлі бақылау түлерін жүзеге асыру
бойынша өкілеттіліктерді қоса алғандағы мемлекеттік істерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
1. Мемлекеттік басқару жүйесі, мемлекеттік басқарудағы саяси құралдар, оның
шет елдік тәжірибесі
1.1 Мемлекеттік басқару жүйесі және оның
теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Мемлекеттік басқарудағы саяси
құралдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
1.3 Мемлекеттік басқарудың шетелдік
тәжірбиесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..20
2. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік басқаруда саяси құралдарды
қолдану технологиясы
2.1 Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік басқарудың объективті
қажеттіліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.2.. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік басқарудағы саяси жағдайларға
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .32
2.3 Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік басқарудағы саяси
құралдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
3.Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік басқарудың нормативтік құқықтық
реттелуі
3.1 Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік басқарудың нормативті-құқықтық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .45
3.2 Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік басқарудың ұйымдастырушылық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1. Мемлекеттік басқару жүйесі, мемлекеттік басқарудағы саяси құралдар, оның
шет елдік тәжірибесі
1.1 Мемлекеттік басқару жүйесі және оның теориясы
Басқару ерте заманнан адамдар пайда болған кезден бастап белгілі.
Қандай да алға қойған мақсатқа жету жолында екі адам біріксе, соның
біреуіне мәселені шешу міндеті жүктелсе, яғни ол басқарушыға айналса, ал
екінші адам оған бағынышты басқарылушыға айналады. Осындай мәселе
төңірегінде алғаш қадам жасаған (көне) египеттіктер болған.
Осыдан алты мың жыл бұрын мысырлықтар адамдардың
іс–қимылдарын белгіленген мақсатты бағытта ұйымдастыру, оны жоспарлау және
сол ұйымдасқан әрекеттердің нәтижелеріне бақылау жүргізу қажет деп тапқан,
сондай – ақ басқаруды орталықтан алу жөніндегі мәселені бірінші орынға
қойған болатын.
Бұл жағдайлардан сол кездегі мысырлықтардың көршісі Вавилон да
қалыспаған. Вавилон патшасы Хаммурапи басқаруды ұйымдастырып, басқару ісін
жетілдіру мақсатында қыштан жасалған табличкалардан тұратын басқару және
бақылау жөнінде жазбаша құжаттарды қолданған, сонымен қатар ол лауазымды
адамдардың өз жауапкершіліктерін бағынышты адамдарға жүктеуге тыйым салған
және жалақа мөлшерін заң жүзінде белгіленген.
Басқару іліміне антика дәуірінде де белгілі жетістіктер енгізілген
болатын. Біздің эрамызға дейінгі 400 жылы грек ғалымы Сократ басқару
әмбебаптылығы қағидаларын қалыптастырған. Онымен бір мезгілде өмір сүрген
парсы патшасы Кир адамдардың бірігіп әрекеттенулерінің себебін, басқару
мәселелерін, арнайы зерттеу қажеттілігі жөніндегі идеяны алға қойды және
басқару ақпараттарын өңдеу, жоспар жасау мәселелерін қарастырды, сондай –
ақ мемлекетте еңбектену әрекеттерін орындау тәсілдерін зерделеумен
айналысқан болатын.
Біздің эрамызға дейінгі 325 жылы Ескендір Зұлқарнайын (Александр
Македонский) алғашқы рет әскери соғыс қимылдарын басқару орталығы ретінде
штаб құрған еді.
1911 жылы американдық инженер Тейлор Ф. Ғылыми
басқарудың принциптері атты кітабы жарық көрді. 1920 жылы Гастев А.
К. Басқаруды жетілдіру жөніндегі концепцияларды алға қойды. Басқару іліміне
айтарлықтай үлес қосқан басқару мектебінің классиктері ретінде Тейлор,
Гильберт, Файоль, және басқаларды атауға болады. Бұл оқымысты
басқарушылардың алға қойған мақсаты басқарудың әмбебап қағидаларын құру
болып табылады.
Француз ғалымы Анри Файоль 1923 жылы: басқару дегеніміз болжамдау,
ұйымдастыру, жарлық беру, үйлестіру, бақылау деп айтқан болатын, сондай
–ақ басқарудың 14 қағидаларын дайындаған: еңбекті бөлу; өкілеттілік және
жауапкершілік;тәртіп; орталықтандыру; қызметкерлерді марапаттау; жеке
адамның мүддесінің қоғам мүддесіне бағыныштылығы; бірыңғай мақсатта болу;
дара басшылық; лауазымды адамдардың дәреже – деңгейі; әділеттілік;
қызметкерлер үшін тұрақты жұмыс орнының болуы; бірлесу; ретке келтіру;
бастамашылық 2.
Мемлекет және құқық теориясы, құқықтану саласының көрнекті ғалымы
Алексеев С. С. Кезінде мемлекеттік басқару жөнінде былай деп айтқан
болатын: Мемлекеттік басқару мемлекеттің, оның органдары мен мекемелерінің
қоғам жүйесіне немесе оның аяларына мақсатты бағытта ықпал етуі3. Сондықтан
биліксіз әлеуметтік басқару болмайды деген тұжырымның негізі бар екенін
көреміз. Мемлекеттік басқарудың мына келесідегідей өзіне тән ерекшеліктері
бар:
1. мемлекеттік басқару саяси сипатта болғандықтан басқару жөніндегі
негізгі салмақ мемлекетке түседі. Мемлекет мемлекеттік–құқықтық,
техникалық– ұйымдастырушылық және тағы басқа да басқару құралдарына
арқа сүйей отырып қоғамды басқаруды орындайды;
2. мемлекеттік басқару құқықтық нысанда жүзеге асырылады;
3. мемлекеттік басқару ғылыми негізге сүйенеді;
Алексеев С.С. Мемлекеттік басқару өзара тығыз байланысқан басқару
сатыларынан тұратын ұдайы процесс деп айта келіп, сондай-ақ осы аядағы
органдардың басқару қызметтерінің ерекшеліктерін ескере отырып, басқару
сатыларын бөліп шығарған: басқару шешімін қабылдауға қажетті ақпараттарды
жинау, өңдеу және талдау, басқару шешімін дайындау және қабылдау, шешімді
атқаруды ұйымдастыру, есептеу және бақылау.
Мемлекеттік құрылыс және құқық саласының белгілі ғалымы Г. В.
Атаманчук мемлекеттік басқарудың мынадай анықтамасын берді: мемлекеттік
басқару мемлекеттің ұйымдарға, адамдардың тәртіптері мен іс–қимылдарына,
олардың ұжымдарына біртұтас қоғамға тікелей ықпал етуге бағытталған, ғылыми
негізделген, жоспарланған, ұдайы және құқықтық нысанда жүзеге асырылатын
қызмет.
Сонымен қатар мемлекеттік басқару жүйесінің мына әрекеттер мен
элементтерді қамтитынын көрсеткен:
- басқару субъектісінің ұйымдастырылуы және қызмет атқаруы;
- басқарушы мен басқарылушы объектілердің өзара байланыстарының құрылымы,
басқарушы іс –қимылдарының жиынтығы;
- мемлекеттік басқарушы ықпалдарға тікелей бағынатын қоғам жүйесінің
элементтері;
Осы жүйе басқаруға байланысты әрекеттерде, қатынастарда міндетті үш
элементтің болғанын қалайды: басқару субъектісі немесе оның лауазымды
адамы, органы, құрылған және жүзеге асырылатын басқарушы ықпал, жеке
тұлғаның, кәсіпорынның, ұйымның және мекемелердің қызметтері түріндегі
ықпал ету объектісі.
Латынның администрация сөзі басқару деген мағынада айтылады.
Басқару қоғамдағы адамдар өмірінің маңызды жағы ретінде көрініс табады.
Себебі ол әлеуметтік сипатта болады.
Сондықтан басқаруға әлеуметтік процесс тұрғысынан қарасақ, оның
маңызы өте терең, ерікті және саналы бастамасы бар екенін байқаймыз.
Алғашқылардың бірі болып басқару ісіне жеткілікті деңгейде көңіл бөлген К.
Маркс болатын. Қоғамдық өндіріс процестерін талдау барысында К. Маркс
басқару дегеніміз еңбектің қоғамдық процесінен туындайтын айрықша функция
деген қорытындыға келген.
Адамдардың бірігіп жасаған әрекеттері, іс-қимылдары ұйымдастыруға
әкеліп саяды. Ұйымдастыру бірінші кезекте, адамдардың бірігіп жұмыс
істеулеріне қажетті бірлесу болып табылады. Басқаша көзқараспен
сипаттағанда басқаруды біріккен адамдардың өздеріне тиісті жұмыс,
қызметтерін атқаруларымен байланыстырамыз. Демек, ұйымдастыру (басқару) тек
адамдардың бірігуімен ғана шектеліп қоймай, сонымен қатар олардың өз
қызметтерін жүзеге асыру тәртібін де қамтиды. Басқарудың негізгі міндеттері
адамдардың бірлескен қызметтерін ұйымдастырумен байланысты болғандықтан,
олардың өзара іс-қимылдарын әртүрлі бірлестіктермен және қызметтерінің
бағыттарымен нысаналай отырып қамтамасыз ету мәселелері туындайды. Осы
жайында К. Маркс администрация есть организующая деятелность государства
деп айтқан болатын[7]. Сонымен басқаруға әлеуметтік функция ретінде
ұйымдастырушы сипат тән болады. Ұйымдастырудың бұл маңызды көрінісі
бірлесіп қызмет атқарушылардың өз функцияларын орындаумен қатар дербес
жұмыстардың арасындағы ауыз бірліктен, келісімнен тұрады.
Іс жүзінде басқару өзінің мәні бойынша жұмыс істеу бағдарламасын
жасау, оны қажетті материалдармен қамтамасыз ету, бірлесіп еңбек
етушілердің арасында жалпы міндеттерді бөлу, ұжымдардың әрекеттері мен
күштерін біріктіруге ат салысу және олардың күнделікті қызметтерін реттеп
отыру, сондай- ақ барлық атқарылатын қызметтердің алға қойған міндеттерге
сай болуына қадағалау жүргізу болып табылады. Осы бағыттар бойынша барлық
бірлескен қызметке қатысушыларды жалпы нысаналы мақсатқа жетуді көздеп
бағындыруды қамтамасыз ету жүзеге асырылады.
Әлеуметтік басқарудың объектісіне адамдардың тәртібі және іс-
қимылдары жатады. Осы процесте тұлғаларды басқару қамтамасыз етіледі,
олардың өзара қатынастары ұйымдастырылады. Жұмыс атқару кезінде адамдардың
жүріп-тұруы, іс-қимылы оны еркіне, сана-сезіміне байланысты болады. Демек,
басқару адамдардың әртүрлі ерікті қатынастары арқылы жүзеге асырылады.
Әлеуметтік басқарудың субъектісі адамдар болып табылады, яғни басқару
дегеніміз адамдардың адамдарды басқаруын жүзеге асыру. Басқарудың нақты
субъектісі ретінде адамдардың ұйымдастырылған ұжымдары, қоғамдық немесе
мемлекеттік органдар немесе жеке тұлғалар есептелінеді.
Сонымен басқару субъектісі мен объектісінің арасындағы белгілі бір
байланыс басқару ретінде көрініс табады. Оның мәні субъектінің қоғамдық
процестің басқарылушы адамдарға ұйымдастырылған түрде ықпал етуі.
Басқарудың шынайы көрінісі ретінде өктем билікті айтуға болады. Бұл жөнінде
Ф. Энгельс возможно ли организация без авторитета? Нет, невозможна, ибо
первым условием дела является господствующая воля авторитет .
Басқару функциясын атқару үшін басқару субъектісі қажетті билікке ие
болуға тиісті. Сондықтан бұл жерде билік ету-бағыну қатынастары
туындайды.
Билік жүргізу басқарудың белгісі ретінде әртүрлі нысанда болады.
Үкімет билігі әлеуметтік процестерді реттеу құралы болып табылады. Козлов
Ю.М. басқаруды әлеуметтік функция деп қарастырсақ, онда оны былайша
сипаттауға болады дейді:
1) басқару адамдардың бірлескен іс-қимылдарын біріктіру және олардың
жүріс басқару тек адамдардың бірлескен іс-қимылдарын жүзеге асыратын
жерден орын алады;
2) тұрыстары мен іс-қимылдарын келістіру арқылы нысаналы мақсатқа
бағыттап қамтамасыз етуге ат салысады;
3) басқару бірлескен қызметке қатысушыларды басқарушының бірыңғай еркіне
бағындыру бастамасы ретінде жүзеге асырылады.
Сонда басқару деп өктем-ұйымдастырушы функцияларды жүзеге асыруды
айтамыз. Әлеуметтік басқару негізінде екі бағытта жүзеге асырылады:
мемлекеттік басқару және қоғамдық басқару. Демек, мелекеттік басқару
әлеуметтік басқарудың айрықша түрі болып табылады. Басқару саяси сипатта
болады, сондықтан ол мемлекеттің мүдделері мен міндеттеріне қызмет етеді.
Мемлекеттік сипаты мына жайлардан көрініс табады:
- басқаруды жүзеге асыру кезінде мемлекет мүддесі көзделеді;
- басқару функцияларын мемлекет еркіне сай қалыптастырылған арнайы
субъектілер жүзеге асырады;
- осы субъектілер мемлекет атынан қызмет атқарады;
- оларға қажетті мемлекеттік-өктем сипаттағы өкілеттілік беріледі.
Қорыта келіп айтсақ, мелекеттік басқару дегеніміз – шаруашылық,
әлеуметтік-мәдени және әкімшілік-саяси құрылыстарды тікелей және күнделікті
басқару процесінде заңдарды орындау жөніндегі заңға сәйкес, мемлекеттік-
өктем ұйымдастырушы қызмет.
Мемлекеттік басқарудың функцияларына тоқталсақ, бұл жөнінде
пікірталастар өте көп. Көптеген ғалымдардың айтуы бойынша, олардың ішінде
Афанасьев В.Г., Козлов Ю.М., Бачило И.Л., көбінесе басқару процесіне тән
функцияларды бірқатар жағдайларда лауазымды адамдар мен нақты басқару
органдары атқаратын функцияларымен шатастырады.
Басқару функциялары негізгі және қосалқы функциялар болып
топтастырылады. Негізгі функциялар мемлекеттік басқарудың мәні, маңызымен
тығыз байланысқан басқарушы қызметтің түрлері болып табылады және олар
тиісті объектілерге мақсатты, бағдарлы түрдегі басқарушы ықпал етуді жүзеге
асырады. Негізгі функциялар жалпы және мамандандырылған болып екіге
бөлінеді.
Басқару функциялары іс жүзінде басқару органдарының тиісті іс-
қимылдарына жүргізіледі. Басқару функцияларына байланысты басқару теориясы
басқарушы ықпал жасау әдістерін алға шығарады. Мемлекеттік басқару
процесінде бұл әдістер мемлекет атынан, оның тапсырмасы мен мүддесін
көздей отырып пайдаланылады.
Бұл әдістерден мемлекеттік басқару органдарының мемлееттік-өктем
өкілеттіктері көрініс табады. Мемлекеттік басқарудың мақсаттары мен
функциялары өзара шарттас. Мемлекеттік басқару функциялары мемлекеттің
қоғамдық функцияларымен тығыз байланысты және олар мемлекеттің қоғамдық
функцияларының жүзеге асу жолдарын көрсетеді. Егер мемлекеттің қоғамдық
функциялары мемлекеттің қоғамдық табиғаты мен оның ролі неде екенін ашып
берсе, мемлекеттік басқару функциялары оның қалай және қандай жолдармен
іске асатындығын көрсетеді. Мемлекеттік басқару функциялары басқарудың
тұтас субъектісі ретінде мемлекеттің өзара байланыстарын сипаттайды және
ашып береді. Мемлекеттік басқару функциялары:
- ішкі функциялар, бұл мемлекеттік басқарушы жүйенің ішіндегі басқаруды
білдіретін функция. Олардың болуы мемлекеттің көпдеңгейлілігімен, түрлі
компоненттілігімен байланысты. Басқарудың бұл функциясының мақсатты
бағдарлануы әрбір мемлекеттік органға динамикалылық пен заңдылықты
берумен байланысты.
- сыртқы функциялар бұл мемлекеттік органдардың қоғамдық процестерге ықпал
ету процесі.
- жалпы функциялар (ішкі және сыртқы), бұлар мемлекеттік басқарудың негізгі
объективті қажетті өзара байланыстарын білдіреді.Жалпы функциялар ішінде
түрлі функцияларды бөліп көрсетуге болады. Р. М. Фалмер жоспарлау,
ұйымдастыру, орындау, бақылау туралы жазады1.
К. Киллен жоспарлау, ұйымдастыру, жетекшілік, ынталандыру, бақылауды
бөледі1; Г. Кунц, С.О. Доннел – жоспарлау, Ұйымдастыру, жетекшілік пен
лидерлікті көрсетеді2. Әрекеттердің тізбектілігі мен сипаты бойынша
басқарудың жалпы функцияларына келесілерді енгізуге болады: ұйымдастыру,
жоспарлау, реттеу, кадрлық қамтамасыз ету мен бақылау.
Мемлекеттік басқарудың арнайы функциялары жеке ықпалдың ерекше
мазмұнын білдіреді. Ол басқаруда өзара әрекеттесуші компоненттердің көп
түрлілігімен шарттас. Олар әдетте жеке салаларда, сфераларда, мемлекеттік
басқарудың бөліктерінде іске асырылады. Арнайы функциялар басқарылатын
объектілердің түрлері бойынша бөлуге болады. Мысалы: қаржыландыру,
инвестициялау, лицензиялау, еңбек пен жалақыны реттеу т.б.
Мемлекеттік басқарудың нақты әдістері екі топқа бөлінеді:
- экономикадан тыс ықпал ету әдістері, яғни басқарылушы объектілерге
міндетті шешімдерді қабылдау арқылы басқару функциясын іске асыру;
- экономикалық ықпал жасау әдістері –бақылаушы объектілердің материалдық
жағдайларына тиісті мөлшерде әсер ету арқылы басқару функциясын жүзеге
асыру.
Мемлекеттік басқару, оның функциялары мен әдістері өздерінің
объектісі ретінде адамдардың іс-қимылдары мен тәртіптерін білдіреді. Осыған
байланысты басқарушы қатынастарда тұрақты қатысатын мына ұйымдық-құқықтық
категорияларды бөліп шығаруға болады: адамдардың әртүрлі ұжымдары;
өндірістік-техникалық және басқа да кешендер-бірлестіктер, кәсіпорындар
т.б. мемлекеттік басқару салалары; мемлекеттік басқару аялары; мемлекеттік
басқару облыстары.
Мемлекеттік басқару функциялары мемлекеттік және мемлекеттік емес
ұйымдарға , сондай-ақ азаматтарға байланысты жүзеге асырылады.
Осыған орай басқарушы сипаттағы қоғамдық қатынастарға әсер ететін
жалпы механизм ішінен мына қызметтерді бөліп көрсетуге болады: мемлекеттік
заңды тұлғаларға басшылық ету жөніндегі қызмет, мемлекеттік емес заңды
тұлғалардың жұмыстарын мемлекеттік реттеу және олармен байланыстарды дамыту
жөніндегі қызмет, азаматтардың заңды мүдделері мен мұқтаждықтарын
қанағаттандыру және олардың құқықтарын қорғау жөніндегі қызмет.
Мемлекеттік заңды тұлғалар тұрғысында орталықтандырылған басшылық және
тікелей басқару жүзеге асырылады. Орталықтандырылған басшылық тікелей емес
өзара қатынастар туындатады. Бұл жерде басшылық ортадағы звенолар арқылы
жүргізіледі. Ал тікелей басқару кезінде басқару органы заңды тұлғалар –
басқарушылармен тығыз, тікелей байланыста болады.
Мемлекеттік басқарудағы саяси құралдарды талдау сатысында
әлеуметтанушылармен, заңгерлермен және басқа да саланың мамандарымен қатар
саясаттанушылар да белсенді әрекет етеді. Саяси шешімдер қабылдау және оны
жүзеге асыру технологиялары саяси ғылымда ең аз зерттелген деуге болады.
Саяси өмірде теориялық ілімді, қағидаларды білу ғана маңызды емес, сонымен
бірге дұрыс саяси шешімдер қабылдау және саясат іс жүзінде қалай, қандай
әдіс-тәсілдермен, құралдармен, қандай технологиялардың көмегімен жүзеге
асырылатынын білудің де мәні зор.
Саяси шешімдерді қабылдау технологиялары – бұл әр түрлі топтар мен
азаматтардың саяси талаптарын, бүкіл қоғам үшін қолайлы әлеуметтік
қатынастарды реттеудің құралдары мен әдістерін қайта құрудың орталық
элементі болып табылады. Қысқасын айтқанда, саяси құралдарды пайдалана
отырып, шешім қабылдау технологиялары – бұл әлеуметтік процестерді
басқаруда саяси билікті технологиялық қайта құру болып табылады. Шешімдер
қабылдау термині әлеуметтік және ұйымдастыру процестерін
децентрилизациялаудың сипаттамасын беру үшін бірінші рет ХХ ғасырдың 30-
жылдарында пайда болды.
Демократиялық қоғамда саяси проблемаларды талқылау,
Н.Ә.Назарбаевтың сөзімен айтқанда, жария сипатқа ие болуы керек. Жария
талқылаудың әр түрлі формалары бар: парламенттегі немесе жергілікті
өкілетті органдағы айтыс, радио мен теледидар арқылы парламент мәжілісінен
трансляция, мүдделі жақтар мен сарапшылардың баспасөз беттерінен сөз алуы,
конференцияларда, кеңестерде, дөңгелек столдарда және т.б. сөйлеуі.
Талқылаудың мұндай формалары әр түрлі әлеуметтік топтарға проблеманың мәнін
тереңірек ұғынуға, ұсынылатын шешімдердің қандайының да болмасын мүмкін деп
есептелетін салдарын және көпшілік соның қайсысына қолдау білдіретінін
саралап көрулеріне, сондай-ақ, егер шешім азаматтардың дауыс беруімен
қабылданатын болса, бұл ретте олардың өз позицияларын айқындауларына
мүмкіндік береді.
Сонымен, ең ақырында алдын ала дайындық кезеңінің қорытындысы:
проблемалық ситуацияны түсіну, оны құрайтын сұрақтардың иерархиясын, сондай-
ақ аталған проблемалардың нақты тұжырымдамасын анықтау болып табылады.
Жасалған күн тәртібіне сәйкес шешімдер қабылдау кезеңінде саяси
шешімдер қабылдауға қажетті келісілген мәселелер, саяси дамудың мақсаттары
мен міндеттері, әлеуметтік процестерді реттеудің құралдары айқындалатынын
айтуымыз керек.
Шешімдер қабылдау кезеңі оған ықпал ететін факторлардың көптігімен де
төтенше күрделі. Соның ішінде неғұрлым күшті ықпал ететін – қоғамның саяси
жүйесінің орталық бөлігі саналатын мемлекеттік басқару органдары болып
табылады. Сондықтан, көп жағдайда саяси реттеу мен дамудың мақсаттарын
мемлекеттіліктің сипаттамасы анықтайды. Мысалы, мемлекеттік құрылымның
формасы немесе басқару формасы. Саяси шешімдер шығарудың аумақтық схемасын
және саяси шешімдерді талдап жасаудың аумақтық схемасын және биліктің әр
түрлі бұтақтарының шешім қабылдау технологиясының арақатынасын анықтайды.
Сонымен бірге саяси шешімдер қабылдау процесіне үкіметтің саяси өміріне
тұрақты араласуға ұмтылатын әр түрлі мүдделі топтар көбірек ықпал етіп
отырады және де олар жекелеген қажетті саяси шешімдерге қол жеткізеді.
Мұндай топтарға салалар бойынша экономикалық бірлестіктер, конфессионалдық
және этникалық топтар және т.б. жатады.
Сондай-ақ көптеген қоғамдық ұйымдар мен қозғалыстар, бұқаралық ақпарат
құралдары және басқа да әлеуметтік институттар да ықпал ететін болады,
бұлар қоғамдық пікірлер тудырып, оны мемлекеттік органдарға жеткізіп
отырады. Осылай жан-жақты ықпал ету тұжырымдалған саяси мақсаттар мен
міндеттердің мәмлеге келу сипатына ие болуына, олардың бірнеше баламасы
болуына және қоғамдағы әлеуметтік, экономикалық және саяси процестерді
реттеудің әдістеріне қол жеткізеді. Саяси дамудың жолдарын соңғы рет екшеп,
таңдау саяси шешімдерді жүзеге асыру кезеңінде, шын мәнінде жағдайдың
барысы неғұрлым оңтайлы мақсаттарды анықтағанда орындалады.
Саяси шешімдер жеке адамның – саяси лидерлердің және мемлекеттік
басқарушылардың, яғни жеке субъектілердің ықпалымен, сондай-ақ адамдардың
үлкен тобының – мемлекеттік билік органдарының, мүдделі топтардың және т.б.
субъектілердің үлкен бір тобының қатысуымен қабылдануы мүмкін. Бұлардың қай-
қайсысының өзіндік ерекшелігі, лайықты бағасы бар және қабылданатын
шешімдердің технологиясының тиімділігі тұрғысынан алғанда кемшіліктері де
болуға тиіс.
Жеке субъектіге қабылданған шешімнің салдарларына неғұрлым ұқыпты
қарау сипаты тән, өйткені осы салдарлар жөніндегі жауапкершілік әдетте дәл
соларға жүктеледі. Сондықтан, осы жағдайда шешім қабылдау – бұл өз
пікірінің дұрыстығына және кәсіптік жауапкершілігіне, сенімділігіне
сүйенген акт болып табылады. Сонымен бірге жеке адам белгілі бір дәрежеде
басқаның ықпалымен жеке бастық уайымға, симпатия мен антипатияға, достық
пиғылдағы әуестенушілікке берілуі де мүмкін. Саяси қайраткер, сондай-ақ
тәуекелділікке, қабылданған шешімдердің технологиясына, сәтсіздігіне
байланысты жұмыстармен айналысқаннан гөрі, неғұрлым өз имиджіне арқа сүйеуі
де мүмкін.
Саясаттың топтық субъектісі үшін алдын ала дайындық сатысында
қабылданатын шешімдерді, сарапшыларды, кәсіпкер кеңесшілерді және т.б.
тарта отырып, неғұрлым тиянақты және жан-жақты талдап, қабылданатын
шешімдер жасау сипаты тән. Алайда, бұл топтардың қай-қайсысы да белгілі бір
ситуацияда тиімділікке қол жеткізбейтін агрессивтілік, бейнелілік және
көңіл-күй әсерлері бірінші планға шыққандағы психологияның теріс ықпалына
ұшырауы да мүмкін. Сонымен қатар, бұл топтардың өз ішінде бақталас
бірлестіктер де болуы сөзсіз, ал олардың күресі саяси шешімдер қабылдау
процесін едәуір тежеп, саяси жүйені икемсіз болуға итермелейтіні белгілі.
Іс жүзінде шешім жасау технологиясы аралас тәртіпте қабылданады.
Мысалы, саясаткер айтулы командасын жасақтайды, яғни ұсынылатын шешімдерді
алдын-ала бағалайтын қызметкерлер тобын, көмекшілер мен кеңесшілерді
іріктейді. Осындай жолмен үлкен тиімділікке қол жеткізіледі. Саяси
шешімдер қабылдау технологиясы процесінде әр түрлі әдістер пайдаланылуы
мүмкін. Мысалы, олар ұтымды (тиімді) - әмбебап (жан-жақты) әдісі, бірізді
шектелген теңдестіру (бұтақтық әдіс) әдісі және аралас (аралас-сканирлейтін
әдіс) әдіс.
Көрсетілген әдістердің барлығының да жақсы және кемшіл жақтары бар
және нақты жағдайдың барысына қарай қолданылады. Ұтымды-әмбебап әдістер
проблемалардың бүкіл жиынтығын қарастырғанмен жергілікті міндеттерді шешуде
тиімділік әкелмейді; салалық әдістер саяси бағытты біртіндеп дұрыс арнаға
бұру үшін қолайлы; аралас-сканирлеуші әдістер комплексті шешімдерді талдап
жасауға мүмкіндік береді, бірақ шешім қабылдау процедурасын едәуір
ұзартады. Сонымен бірге саяси практикада шешім қабылдау технологиясында
мәмілеге келушілік, консенсус және гегемония сияқты басқа да әдістер
кеңінен белгілі болып отыр.
Мәмілеге келушілік – бұл өзара ымыра жолымен қол жететін келісім.
Шешім қабылдаудың бұл формасы егер шешім қабылдайтын билік субъектілері бір-
бірімен оқыс теріс қарым-қатынас орнатпаған жағдайда ғана мүмкін болмақ.
Екі жақтың мүддесі біршама бір-біріне сай келгенде де, кейде бір-біріне
қарама-қайшы келгенде де мәмілеге қол жеткізуге болады. Мәмілеге қол
жеткізудің формасы әр түрлі болуы мүмкін: екі жақтық келіссөздер арқылы қол
жеткізілетін келісім, дауыс беруде көпшіліктің қолдауына ие болу арқылы
және т.б.
Консенсус – бұл жалпы келісім негізінде шешім қабылдау әдісі.
Консенсус – барлық тараптардың мүдделері сәйкес келе береді деген сөз емес.
Консенсус кезінде тараптардың қай-қайсысы да жеке мүдделерін ойламаса да,
ортақ мүдделерді көздейтін қандай бір шешімнің болмасын қабылдануына қарсы
болмауы тиіс. Консенсус негізінде шешім қабылдау әр кезде де келісім
процедурасы негізінде өтеді, бірақ, бұл дауыс беру деген сөз емес.
Гегомония – билеуші топ немесе қауымдастық өзінің шешімін басқа
әлеуметтік топтарға немесе тұтас алғанда қоғамға таңу арқылы жүзеге
асырылады.
Шешім қабылдау әдістері шешілуге тиісті міндеттердің ерекшелігімен
қоса басқару құрылымында қалыптасқан дәстүрге де байланысты.
Сонымен, нақты мәселелерді реттеу үшін жалпы теориялық және ұтымды білімді
тұрақты қолдана отырып, тиімді саяси шешім қабылдауға және басқаруға қол
жеткізуге болады.
Қабылданатын шешімнің салдарларының тиімді және тиімсіз жақтарын тағы
бір өлшеп, салмақтағанның маңызы қашан да зор, өйткені ол ойлағандай
нәтижеге жеткізе бермеуі де мүмкін.
Қазақстан саясатындағы ескі ауру–қандай да бір шешімнің болмасын
салдарын есепке алмау айқын білінетін жәйтке айналғанын мойындамасқа
болмайды. Мәселе көптеп келтіруге болатын мысалдарда да емес. Кейде
жекелеген шешімдердің аяқ астынан қабылдануы таңдандырады, бұл бәлкім
проблемаға тікелей қатысы бар әр түрлі ведомстволардың құжат дайындау
кезіндегі нашар байланысынан да, ғылыми сараптамашылардың қорқақтығынан
немесе оралымсыздығынан да болса керек.
Мұның бәрі іске кәсіби тұрғыдан келмеуден де еді, ал егер басқару
аппаратына ғылыми квалификациясы бар көптеген адамдардың қабылданғанын
ескерсек, қабылданатын шешімнің негізділігінің деңгейі қамтамасыз етілмек.
Бірақ, аппарат құпиялары, коньюктура мен тактика түсінігі кейде
интеллектуалдық деңгейінен, ғылыми талдау мен саяси жорамалдан да асып
түсіп, шешуші факторларға айналуы да мүмкін.
Қабылданған саяси шешімдер – бұл мақсатқа ойдағыдай жетудің мүмкіндігі
ғана, сондықтан мақсатты таңдай білу саяси шешімдер қабылдаудың үшінші
кезеңінің алғы шарты болып табылады, оның мәні саяси шешімдердің жүзеге
асырылуымен айқындалады.
Қабылданатын саяси және басқарушылық шешімдердің барлығы да
директивалық және құқықтық формаға ие болуы тиіс. Олар, сондай-ақ, нақты
бір адамдардың шешімінің орындалуына немесе орындалмай қалуына жауаптылығын
да, сол адамдардың, топтардың, мекемелердің және т.б. шешімнің орындалуын
бағдарда ұстауларын да қарастырады.
Осыған байланысты шешімнің орындалуын жүзеге асыратын адамдар, топтар,
органдар тұжырымдалған мақсаттар мен міндеттер шеңберінде қажетті шешімге
қол жеткізу үшін оны қашан бастау керектігін, нені ұсыну керектігін, қалай
әрекет ету керектігін білуге тиіс екендігін айтуымыз қажет.
Саяси шешімдерді жүзеге асыру кезеңінде белгіленген саяси
мақсаттар мен міндеттер іс жүзіне асырылады. Бұл – алдын ала теориялық
талдамалар мен жорамалдар жағдайдың нақты барысымен, істің шын жағдайымен
соқтығысып қалар сәт.
Саяси және басқару жөніндегі ойларды жүзеге асыру биліктің жалпы
стратегияны анықтауы мен іс-қимыл сипатын таңдауына да, яғни жанжалға
немесе ынтымақтасуға күштеп немесе консенсус әдістерін қолдануға, саяси
сауда немесе тікелей қысым жасауды пайдалануға манипуляция жасауға,
қоғамдық пікірді бұрмалауға, т.б. мүмкіндік береді.
Технологияға байланысты стратегияны таңдау меншікті (жеке)
ресурстарды, олардың белгіленген жоспарды, іске қол жеткізуге болады-ау
деген межені жүзеге асыруға жеткіліктілігін дұрыс бағамдауға негізделуі
тиіс. Қабылданатын шешімге қарсылықтың қандай дәрежеде болатынын да
мөлшерлей білу керек; іс-әрекеттің сәтсіздікке ұшырауы жағдайында үкімет
оның мәртебесін сақтайтын және басқару жүйесіндегі тұрақсыздықты жоятын іс-
шаралар жоспарын жасауға міндетті; өйткені ситуация өзгерген жағдайда шешім
қабылдаудың резервтік жүйесіне өтудің варианттары болғаны дұрыс. Икемді
саяси стратегияны және ресурстарды пайдалану технологиясын жүзеге асырудың
алғы шарты мақсатқа қол жеткізудің алғашқы нәтижелері жайындағы ақпаратты
интенсивті түрде жинау, аралық нәтижелерді қадағалау, мақсаттарда және оған
қол жеткізуде алшақтық байқалған жағдайда қабылданған шешімдерге түзетулер
енгізу болып табылады.
Айталық, популизм билік мақсаттарына жетудің негізгі құралы ретінде
қоғамдық пікірге апелляция жасай отырып, тікелей халықтың көңіл-күйіне
сүйенеді. Сондықтан ол саяси ситуацияларды жеңілдетуге, ал кей жағдайда
ұсынылатын қоғамдық мақсаттарды ушықтыруға бағдар ұстауға мәжбүр болады.
Билеуші элита халыққа әлдебір үндеу, ұран тастауға тырысады, олардың ойынша
оның жүзеге асырылуы қоғамдағы барлық қайшылықтарды жеңуге және табысқа тез
жетуді қамтамасыз етеді. Сонымен бірге популизм жарқын, бірақ іске аспайтын
ұрандарды ұсынады. Популизм, әсіресе, харизматикалық басқаруда нақты орын
алады. Бірақ, бұл популистік шаралар басқарудың ұтымды әдістерін қолдайтын
демократиялық, сондай-ақ басқа режимдерде де саяси бағыттың құрамдас бөлігі
бола алады.
Элитизм саяси элитаның мүмкіндіктеріне сүйенуге бағдар ұстайды.
Элитизмнің басты ерекшелігі – азаматтардың шешім шығаруға ғана емес, оған
түзетулер беру ісіне белсендірек араласуын тоқтатуға, электоратпен өзара
байланысты нығайтатын әр түрлі делдалдық формаларды өрістетуге,
жұртшылықтың саяси ақпарат алуының жолын кесуге, саяси шешімдер қабылдаудың
барлық кезеңінде де оның жүзеге асырылуы және орындалуы механизмін жабық
күйінде ұстауға бағыт алуы болып табылады.
Консерватизм орнықты құндылықтарды арқау етеді. Билік қызметінің
консервативтік саясаты кезінде мемлекеттік билік органдарының құрылымы мен
функциясын, саяси реттеудің дәстүрлі формалары мен әдістерін сақтауға
нұсқау беру басымырақ орын алатын болады. Басқарудың мұндай әдістері
азаматтардың аталған қоғамда сақталатын және құрметтелетін құндылықтар мен
идеялдар жолымен жүруін қолдайтын тұрақтандырылған саяси режимдерге тән
болып келеді. Бұл, сөз жоқ, патриоттық көңіл-күйді күшейтеді және қоғамдық
және саяси организмдердің тұтастығын сақтауды қамтамасыз етеді.
Әдетте бұған қарама-қарсы нәтижелер беретін радикализм болып
табылады. Радикализм реформалауды жеделдетіп жүргізуге бағыт ұстайды. Ол
қатаң және ымыраға (келісімге) келмейтін механизмдерге сүйеніп жұмыс
істейді. Радикализм саяси басқарудың формасы ретінде қоғамда азаматтық
келісім, тәртіп орнатуға және халықтың тұрмысын жақсартуға сирек үлес
қосады. Революциялық режимдердің басқаруының негізгі әдісі – зорлық-
зомбылық болып табылады. Ол билікті қайта құрудың жойқын қаруына
айналдырып, азаматтардың жаппай қырылуына әкеліп соғады.
Ғаламдық келешек мақсаттар үшін адамдардың маңызды құқықтары мен
мүдделерін елемейтін радикализмнен гөрі, демократизм азаматтардың нақты
қажеттіліктері мен тілектерін, олардың ажырамас құқықтары мен
бостандықтарын бағдарда ұстайды. Сонымен бірге, демократизм көпшілік
халықтың пікіріне арқа сүйейді. Сонымен қатар демократизм шешімдерді
мәмілеге келушілік механизмдеріне сүйеніп жүзеге асырады. Қарапайым
азаматтар мен элитаның арасындағы өзара жауапты қарым-қатынас атмосферасын
өрістете отырып, демократиялық саясат билікпен ынтымақтасуға ниеті бар
адамдардың сеніміне ие болуға тырысады.
Сайлау циклдарының құқықтық процедурасын, билікті бөлу принциптерін,
оппозициямен өркениетті қарым-қатынасты сақтау, әдетте, саяси басқару
арсеналынан қатаң әлеуметтік мәжбүрлеу құралын ығыстырып шығарып,
азаматтардың өзіндік тәртібі мен өз ықтиярынсыз көну механизмін кеңейтеді.
Сондай-ақ субъективті саяси шешімдер қабылдаудың мүмкіндігін азайтуға
септесетін кейбір талаптарға назар аударуға тура келеді. Олардың ішінен
мыналарды бөліп көрсетуге болады: мақсаттылық, дер кезінде әрекет ету,
жүйелілік, реализм, ғылыми негізге сүйенушілік. Осы және басқа да
талаптарды сақтағанда ғана саяси шешімдерді жүзеге асыру саяси қызметтің
тиімділігін қамтамасыз етеді, саяси тұрақтылықты және қоғамның тұтастығын
нығайтуға қызмет қылады.
Сонымен, қоғамның қалыпты жұмыс істеуіне, тұрақтылығына қол жеткізу
және оны қамтамасыз ету үшін дұрыс саяси шешімдерді қабылдауды және оны
жүзеге асыру технологияларын тиімді пайдалану өте маңызды. Саяси
технологиялар мақсатқа қол жеткізу процесінде нақты мақсатқа жетудің
белгілі бір тәсілдері мен құралдарын өз ретімен қолдану қажеттігін
белгілейтін операциялардың бір ізділігі қалыптасып, орныққан кезде іске
асырылады. Осыған байланысты мына бір жағдайды атап көрсету керек: дұрыс
саяси шешімдер қабылдау және оны жүзеге асыру технологиялары – қоғамдық
прогрестің даңғыл жолы. Бұл міндет Қазақстан қоғамы үшін бүгінгі таңда аса
маңызды міндеттің бірі болып отыр.
1.2 Мемлекеттік басқарудағы саяси құралдар
Мемлекеттік басқаруда саяси құралдарды пайдалану технологиясы
проблемасын саяси ғылымда ең аз зерттелген деуге болады. Саяси өмірде
теориялық ілімді, қағидаларды білу ғана маңызды емес, сонымен бірге саясат
іс жүзінде қалай, қандай әдіс-тәсілдермен, қандай технологиялардың
көмегімен жүзеге асырылатынын білудің де мәні зор.
Осыған байланысты кез келген құрылымы күрделі қоғам мен мемлекеттегі
нақты саяси процестердің көп қырлылығын атап айтуға болады. Осы көп қырлы
процестерді зерттеуде саяси технологиялар маңызды рөль атқарады.
Саяси технологиялар саяси жобалаумен – билік институтының іс жүзіндегі
қызметін ұйымдастыру ісімен, оны жорамалдаумен, жоспарлаумен, бағдарлама
жасаумен айналысады. Міне, сондықтан да саяси технологиялардың көмегімен
биліктің жаңа мағынасы мен мәнін айқындауға болады. Саяси технологиялар
саяси оқиғаларды айқындау проблемасын жаңаша қояды, саяси құбылыстарды
реттеу, бақылау жөніндегі мамандандырылған қызмет үшін негіз қалайды.
Саяси процестерді түсінудің айрықша ресурсын жасай отырып, саяси
тенологиялар бұл құбылыстың мәні қайсыбір міндеттерді шешудің қолданылып
отырған әдістеріне тікелей байланысты екендігін көрсетіп беріп отыр.
Мәселен, жаппай өсек-аяң, жалған ақпарат тарату, белгілі бір партияның
өкілдерін телеэфирге шығармау, билік органдарының қалыптасу процесінің өңін
айналдырып, азаматтардың өз өкілдерін ерікті түрде таңдауының орнына
бұқаралық ақпарат құралдарының бақылауындағы ерік-мүдделерді таңдауға дейін
жеткізетіні сөзсіз.
Саяси технологияларды қолданудың негізгі пафосы әртүрлі субъектілердің
өз міндеттерін орындауларын оңтайландыруда екенін айтқан жөн. Саяси
технологиялар ресурстарды тарту мен үнемдеуге, мемлекеттегі жағдайды
тұрақтандыруға немесе тұрақсыздандыруға, сайлау науқандарын ұйымдастыруға,
мемлекеттік бағдарламаларды жасау кезінде мүдделерді ойластыруға қатыса
алатын субъектілердің мүдделеріне, функциялары мен мақсаттарына сәйкес
көзделген мақсатқа функционалды түрде бағытталады.
Әдетте, саяси технологиялардың қалыптасуының қажеттігі қайталанып
отыратын ситуациялар, тіпті стеоретиптік жағдайлар мен іс-әрекеттер орын
алған кезде көрініс береді. Мақсатты түрде бағытталған қызметтің әдістері
мен процедурасының жиынтығы ретінде көрініс беретін саяси технологиялар
мақсатқа жетудің құралын реттеп қана отырмайды, сонымен бірге іс-әрекеттің
кезектілігін, саяси субъектілердің мінез-құлқының тиісті алгоритмін жасауды
да бекіте түседі. Іс жүзінде саяси технологиялар субъектілер мен
объектілердің өзара қарым-қатынастарының сан түрлі әдістері мен
механизмдерінен, контрагенттердің өзара іс-әрекетінен, сыртқы және ішкі
факторлардан қалыптасатынын айтқан жөн. Бұл мәселелерді дұрыс түсіну үшін,
ең алдымен саяси технологиялардың мәні мен типтерін анықтау қажет.
Саяси технологиялар – бұл әлеуметтік технологиялардың әр түрлілігі
ғана емес, саяси технологиялар түсінігі – мақсаттылықтың, бір ізділіктің,
қажетті, ойластырылған саяси нәтижелерге негізделген белгілі тиімді іс-
әрекеттердің жүйесі екендігі де сөзсіз.
Менің пікірімше, саяси технология және саясаттағы технология
түсініктерін бір-бірінен ажырата қараған жөн. Соңғы түсінік көбінесе саяси
компоненттерді ғана емес, сонымен қатар алға қойылған саяси мақсаттарға
жетуге көмектесетін ұйымдық, дипломатиялық, әскери, қаржылық, ақпараттық,
психологиялық, манипуляциялық, компьютерлік және басқа да формалар мен
әдістердің кең спектрін де қамтиды.
Ал, саяси технологиялар бір жердің шеңберінен аспайтын, тез арада
жүзеге асырылатын қысқа мерзімдік нәтижелерге (тактикалық) жетумен бірге,
ұзақ мерзімге есептелген тиімділікке стратегиялық қол жеткізуді де қамтиды.
Қайсыбір саяси технологияларды болмасын, пайдалану саяси басқарудың
тиімділігін, саяси процестерді реттеуді, саяси жүйелер мен барлық саяси
кеңістіктің тұрақтылығын айқындайды. Саяси технологиялар көп ретте қоғамдық
дамудың түріне, режимнің сипатына қарай анықталады.
Саяси технологиялардың құрылымы аналитикалық мақсатты жорамалдаудың
және одан арғы жерде оның қызметін жекелеген кезеңдерге, сатыларға,
операцияларға бөлудің, сондай-ақ балама, тиімді әдістерді, жүзеге
асырылатын мақсатқа байланысты олардың құралдары мен қолданылуын іріктеп,
таңдап алудың көмегімен жүзеге асырылады.
Көптеген жағдайларда осы заманғы саяси ортаның проблемалық алаңы саяси
технологияларды талдап жасап, іске асырудың бірқатар кезеңдерінің болуымен
анықталады. Олардың қатарына жататындар мыналар: әлеуметтік саяси
жағдайлардың диагностикасы мен мониторингі; нақты саяси технологиялардың
көмегімен қол жеткізілетін мақсаттар мен міндеттердің алға қойылуы; алға
қойылған мақсаттарды жүзеге асырудың мүмкін варианттарын салыстырмалы
талдау және т.б.
Сонымен саяси технологиялар бірізділікпен қолданылатын
процедуралардың, нақты саяси субъектінің мақсаттары мен міндеттерін белгілі
бір уақытта және белгілі бір жерде неғұрлым оңтайлы және тиімді түрде
жүзеге асыруға бағытталған қызметтің әдістері мен тәсілдерінің жиынтығын
қамтиды деуге болады. Осыған орай тұтас алғанда субъектінің билік
саласындағы нақты міндеттерді шешуін қамтамасыз ететін саяси
технологияларды бір жағынан саяси маркетинг деп те атауға болады.
Жалпы саяси технологиялар ықпал етудің белгілі бір алгоритмі ретінде
әрекет үстіндегі адамның өзіндік ерекшелігін (оның білімін, тәжірибесін,
шындыққа қалай қарайтындығын), оның қызметінде пайдаланылатын материалдық
және рухани ресурстарды, сондай-ақ, техникалық компоненттерді қамтамасыз
ететін саяси инженерияның формасын қамтиды деуге болады. Осындай себеппен
саяси технологиялардың қалыптасуы мен қолданылуы, оларды жүзеге асырудың
қарқыны субъектінің біліктілігі мен жауаптылығына, оның іс жүзінде белгілі
бір саяси ресурстарды пайдалану білігі мен қабілетіне тікелей байланысты.
Әдетте, техникалық немесе кадрлар ресурсы жағын нашар қамтамасыз етілу
саяси технологияларды қолданудың тиімділігін төмендетеді.
Саяси технологияларды өзара әрекет етудің жекелеген механизмдерімен,
техникасымен, немесе әдістерімен шатастыруға болмайды. Саяси технологиялар
– бұл нақты әрекет етуші субъектінің белгілі бір мақсаттарға қол жеткізуін
қамтамасыз етуге бағытталған техниканы қолданудың процесі болуымен бірге,
осы қызметтің нәтижесі де. Ал, егер бұдан да анығырақ айтсақ, саяси
технологиялар алға қойылған мақсатқа қол жеткізу бойынша әлденеше рет
әрекет ету мәселені шешудің неғұрлым оңтайлы және экономикалық жағынан
тиімді әдістерін алға тартқан кезде пайда болатын қызметтің осы әдістерінің
белгілі бір әрекетінің қорытындысы болып табылады.
Саяси техногологиялар саяси билік пен мемлекеттік басқарудың барлық
буынына кеңінен еніп отыр. Осы тұрғыдан алғанда олар саяси билікті
қолданудың және мемлекет ресурстарын тиісінше бөлудің конвенционалды (ашық
түрдегі) процестерінде де, сондай-ақ конвенционалды емес, заңмен тыйым
салынған немесе саяси дәстүрлерге қарама-қайшы келетін әдістер мен
процедураларды пайдалану ұйғарылған процестерде де көрініс беріп отырады.
Саяси технологиялар қолданылу орны және уақыты бойынша шектеулі болып
келеді. Осы қызметтің белгілі бір жүйесі ретінде қызметтің әдістері мен
тәсілдерінің, техникасының нақты үйлесімінде, И.Пригожиннің сөзімен
айтқанда, кеңістік-уақыттық жағдайларға қатаң таңылған өзінің ішкі уақыты
болады.
Алайда, саяси технологияларда әрқашанда да субъектінің творчествосына,
импровизациясына, үйреншікті емес іс-қимылдарына жол беріледі. Саяси
технологиялар нақты бір субъектінің мақсаттары мен міндеттерін тиімді
рационализациялауға бағытталған, белгілі бір формалдылыққа,
институтционализмге және нормалық жағынан бекіте түсуге ұмтылады.
Ережеге сәйкес саяси технологиялардың құрылымына неғұрлым маңызды үш
элементтің кіретінін айтқан жөн, олар: айрықша технологиялық білім, әрекет
етудің нақты тәсілдері, процедуралары және әдістемесі, сондай-ақ, әр түрлі
техникалық-ресурстық компоненттер.
Осы элементтердің ішінде айрықша-технологиялық білім жетекші рөлге ие.
Бұл рөлдің жетекші болуының сыры мына тұрғыда келісілген, саяси
технологиялар өзінің мәні бойынша да билік саласы мен мемлекетті басқаруда
пайда болатын проблемаларды іс жүзінде шешудің құралдары мен әдістерін
табуға бағытталған шындықты бейнелеудің ерекше формасын іске асыру болып
табылады. Бұл мағынада шындықты танудың технологиялық деңгейі ғылыми-
қолданбалы білімнің формасын ғана қамтып қоймайды, сонымен бір мезгілде ол
саяси проблемаларды шешуді субъектілердің мүдделілігі тұрғысынан бағалауды
да білдіреді. Сонымен айрықша-технологиялық білім шындықты қарапайым ғана
емес, ғылыми танудың әдістерін қамтитын танымдық-проективтік, идеалды-
жаңғыртушылық қызмет болып табылады. Бұл айрықша-технологиялық білімде
бейнелеудің ғылыми формасында да, жекелей алғанда оның қарапайым әдісіне де
тән емес құбылысты бейнелеу мен түсіндірудің жеке өзіндік логикасы
болатындығын көрсетеді.
Солардың ішінде ең кең тарағаны – басқару мен биліктегі әр түрлі
субъектілердің рөлін рационализациялауды және алгоритмдеуді (мысалы, шешім
қабылдау, мүдделерді орайластыру, келіссөздер жүргізу, т.б.) жорамалдайтын
саяси технологиялардың функционалды түрлері. Саяси технологиялардың
инструменттік әр түрлілігі нақты бір қызметті рационализациялауға
бағытталған техниканы қолдануды имитациялайды, ал шын мәнінде, мүлде басқа
мақсаттарды көздейді және соны бүркемелеуге тырысады.
Мақсатқа жетудің қайсыбір әдісі болмасын, қолданылатын сала тұрғысынан
келсек, аталмыш мына технологиялар (мәселен, электоралдық, компьютерлік
және ақпараттық технологиялар, дипломатия және әскери салаларда
пайдаланылатын келіссөздер жүргізу қабылдаулары мен процедураларын да және
т.б.) жайлы айтуға болады. Саяси технологиялардың ерекшелік қасиетін
бағалауға осы тұрғыдан келу неғұрлым көп және аз мөлшерде
технологияландырылған (жекелей алғанда, билік органдарына сайлау) биліктің
әрекет ету саласын айқындап қана қоймайтыны түсінікті. Бұл тұрғыда
мемлекеттік деңгейде шешім жасау процесінде, мәселен, мүдделерді заңға
негізделмеген түрде келісу процесі сияқты принципінде ешқандай бір
технологияландыруға жатпайтын саяси өзара іс-әрекеттің болуын айтуға
болады. Осы тұрғыдан келу әр түрлі техникалық әдістердің түйісу аймағын,
саясат пен басқарудың қайсыбір саласында болмасын міндеттерді шешуде
олардың бір-бірін алмастырушылық рөлін айқындауға көмектеседі.
Саяси технологиялардың аталған түрімен пәндік саланы әлеуметтік
ұйымдастыру дәрежесін бейнелейтін деңгейлік технологиялар да байланысты
болып келеді. Оларға мыналарды жатқызуға болады: – мәселен, жалпы
дүниежүзілік проблемаларды – табиғат қорғау, халықаралық қауіпсіздікті
сақтау және т.б. шешумен байланысты ғаламдық технологиялар; мемлекеттің,
сондай-ақ халықаралық ұйымдар мен институттардың Орталық Азиядағы, Таяу
Шығыстағы, Латын Америкасындағы, Еуропадағы немесе әлдебір басқа аймақтағы
проблемаларды шешу жөніндегі іс-әрекетін ашатын континенталды-аймақтық
технологиялар; бір елдің шеңберінде билік пен мемлекеттік басқаруды жүзеге
асыру процесін ашатын ұлттық-мемлекеттік технологиялар; жеке ұйымдар
шеңберінде биліктік-басқару қатынастарын бейнелейтін корпоративтік
технологиялар; саяси кеңістіктің шектелуі нүктесіндегі субъектінің қарым-
қатынасы қызметінің ерекшелігін белгілейтін локалдық технологиялар; сондай-
ақ биліктік қарым-қатынас пен мемлекетті басқару саласындағы саяси
қайраткерлердің өзара қатынасын сипаттайтын жеке тұлғалар арасындағы
технологиялар.
Қызметтің белгілі бір әдістерін пайдаланудың жалғастығы сипаты
тұрғысынан қарасақ, сондай-ақ мына технологияларды бөліп қарастыруға тура
келеді: акторлар қызметінің әріректегі нәтижесіне сүйенілетін стратегиялық;
қысқа мерзімдік мақсаттарды жүзеге асыруды жорамалдайтын тактикалық; бір
мезгілде қолданылатын спорадикалық және субъектінің қызметінің құрылымында
үнемі жаңарып отыратын циклдік технологиялар.
Саяси технологиялар қызметтің бір типті міндеттерді шешу кезінде пайда
болатын алгоритмдерін қолдануға икемді субъектінің өрісін кеңейтуге
бағытталғандығын ескере отырып, тираждық және бірегей технологиялар
түрлерін бөліп көрсетуге болады. Тираждық саяси технологиялар осыған ұқсас
жағдайларды барлық жерде бірдей қолдануға есептелген. Бірегей саяси
технологиялар белгілі бір қатаң түрде белгіленген жағдайларда ғана
қолданылатын іс-әрекетті қамтиды. Тираждық саяси технологиялар оларды іске
асыратын жеке адамның ісіне көп тәуелді емес, сондықтан бір типті қызметті
жүзеге асыру кезінде уақыт пен материалдық ресурстарды мейлінше үнемдей
алады. Ал, бірегей саяси технолгиялардың қайсыбірі болмасын, мақсаттарды
жүзеге асыруды бір рет қана қамтамасыз ете алады. Ережеге сәйкес олар
едәуір қымбатқа түседі және оны тіпті ұқсас жағдайға ауыстыруға
талпынғанмен де, ол іс жүзінде өзінің тиімділігін жоғалтады.
Айталық, жекелеген дипломатиялық технологиялар халықаралық
келіссөздерді жүргізу процесінде әлденеше рет пайдаланылуы мүмкін. Ал,
сайлау компанияларының неғұрлым маңызды әдістері мен техникасына шектеу
қойылмай-ақ, ол қай елде өткізіліп отырғанына және әлеуметтік ұйымдардың
деңгейіне (федералдық немесе жергілікті) немесе сайлаудың өткізілетін
уақытына қарамастан, әр түрлі деңгейдегі сайлауда қолданыла береді. Сонымен
бірге, әлдебір ұлтаралық қайшылықтарды реттеу кезінде екі жақтың да
жанжалдың себептері, сылтаулары, уақыттың өтуі және басқа да өлшемдері
сияқты өзіндік ерекшелігі бар жәйттерді ескеруі нәтижесінде белгілі бір
жерде және белгілі уақытта тиімділікке қол жеткізуге мүмкіндік беретін
әдістер мен тәсілдерді қолдануға болады.
Динамикалық тұрғысынан келсек, саяси субъектілердің қасиеті мен
мүмкіндіктері қатаң және жайлы технологиялар түрлері деп бөлуге мүмкіндік
береді.
Қатаң саяси технологиялар субъектілер қолданатын қызмет әдістері мен
тәсілдерінің негізгі параметрлері нақты болуын және оның өзгеріссіз қалуын
жорамалдайды. Мұндай технологиялар ведомстволар мен билік институты
арасындағы мүдделерді–мәселен, үкімет бағдарламаларында иерархтық тәртіпті
сақтау, құжаттарға виза беру т.б. келісудің құқықтық және процедуралық
тәртібін үнемі қамтамасыз етіп отырады.
Ал, жайлы болып саналатын саяси технолгиялар өзгеріп отыратын
жағдайларға сәйкес субъектінің қарауындағы мақсаттар мен құралдардың икемді
түрде бейімделуін жүзеге асыруға мүмкіндік беретін әдістер мен тәсілдерді
алға тартады. Іс-әрекет алгоритмін ситуативті өзгертетін өздігінен реттеуші
бұл технологиялар ең аяғында қайсыбір салада болмасын, мақсатқа жету
процесін жетілдіруге қажетті тәжірибені байытып, кеңейте түседі.
Саяси қызмет регламентациясының дәрежесі және сипаты тұрғысынан
келсек, нормативтік және девианттық технологиялар түрлері де кездеседі.
Нормативтік саяси технологиялар – бұл қоғамда (ұйымда) кездесетін
заңдарға, нормаларға, дәстүрлерге, әдет-ғұрыптарға сүйеніп жасалған қызмет
әдістері мен тәсілдері болып табылады.
Девианттық саяси технологияларға заңдардан, нормалардан, дәстүрлерден,
әдет-ғұрыптардан ауытқитын қызмет әдістері мен тәсілдері жатады. Олардың
қатарына, мысалы, сұрша, қара деп аталатын саяси технологиялардың тұтас
бір спектрі кіреді: өзінің саяси қарсыласының абыройын төгуді ойластыру,
бопса жасау, жалған ақпарат тарату, өсек-аяң және т.б. әдістер осыны
көрсетеді. Практика көрсетіп отырғанындай, саяси процестердің қиын
кезеңдерінде, нақты айтқанда, жоғарғы мемлекеттік билік органдарына сайлау
кезінде, сыртқы және ішкі саяси дағдарыстар шиеленіскен тұста, осындай
саяси технологиялардың белең алуы ашық көрініс береді.
Биліктік-саяси және мемлекеттік-әкімшілік мақсаттарға жетудің
нормативтік және девианттық технологиялар түрлеріне өте жақын тұрған
ашықтан-ашық (ап-айқын) және көлеңкелі технологиялар әдістері жайында да
айта кеткен жөн. Ашықтан-ашық саяси технологиялар биліктің жария сипатын
білдіреді және биліктің жұртшылықпен диалогының әр түрлі формасында көрініс
табады.
Билік пен басқарудың көлеңкелі саяси технологиясы жұртшылықты сырт
айналып өтетін құралдар мен ресурстар арқылы билік құрылымдарын манипуляция
жасаудың әр түрлі формасында жүзеге асырылады. Бұл заңмен белгіленген
процедуралар шеңберінен тыс шешім қабылдау әдістері ретінде көрініс береді.
Басқарудағы саяси құралдарды жүзеге асыру тек қана мемлекеттік билік
және құзырлы мекемелердің араласуымен ғана жүзеге асырылмайды. Сонымен
қатар, саяси құралдарды жүзеге асыру атқарушы билік органдарымен қатар,
маслихат, сайлау жүйесі, азаматтық қоғам мүшелері болып саналатын саяси
партиялардың араласуы арқылы жүргізіледі. Ол төмендегі суретте көрсетілген.
Олардың әрқайсысына жеке-жеке тоқталатын болсақ. Саяси
технологиялардың осы және басқа да түрлерін олардың мәнін толық ашып
көрсету үшін саяси технологиялардың мазмұнына кіретін саяси талдау мен
саяси кеңес берудің ерекшеліктерін кеңірек қарастыру қажет. Мемлекеттік
басқарудың атқарушы билік органдарының ұғымы мен әкімшілік-құқықтық
мәртебесі.
Сурет 1. Мемлекеттік басқарудағы саяси құралдар субъектісі
Жалпы, атқарушы билік мемлекеттік биліктің бір тармағы болып
табылады. Атқарушы билік – бұл заң күшіндегі реттеу өкілеттілігін, сыртқы
саяси өкілдіктердің өкілеттіліктерін, әртүрлі бақылау түлерін жүзеге асыру
бойынша өкілеттіліктерді қоса алғандағы мемлекеттік істерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz