Республика Президентін қызметінен босату туралы Мәжіліс қозғаған мәселені қарастыру және оның нәтижесін Палатаның бірлескен отырысының қарауына шығару
Мазмұны
Кіріспе
1 Қазақстан Республикасының конституциялық құқықтық мәртебесі және
оның қалыптасу реті
1. Қазақстан Республикасының Парламенті: құрылымы, жұмыс
органдары
2. Үкіметтің дәрежелік орны
3. Қазақстан Республикасының Парламенті мен Үкіметінің
іс-әрекет перспективалары
2 Қазақстан Республикасының Парламенті мен Үкіметінің өзара
іс-қимылының конституциялық негіздері
2.1 Заң шығару процесіндегі өзара бірлескен іс-қимыл
2.2 Бюджеттік саладағы өзара бірлескен іс-қимыл
2.3 Үкіметтің қызметіне деген Парламенттің бақылауы
Қорытынды
Пайдаланылған дереккөздер тізімі
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Еліміздің соңғы он жылдағы қол жеткізген
экономика мен саясаттағы айтарлықтай табыстары көбінесе Қазақстан
Республикасының Парламенті мен Үкіметінің арасындағы сындарлы
(конструктивті) диалогтың арқасында мүмкін болған. Конституция билікті бөлу
принциптерін орната отырып, тек мүмкін деген теріс пайдалануды немесе
аталған осы органдардың тіпті бүкіл мемлекеттік билікті озбырлықпен басып
алуды болдырмай ғана қоймайды, сонымен қатар ортақ мақсатқа қол жеткізу
жолында олардың өзара ынтымақтастығы үшін қажетті жағдайды жасайды.
Қазақстанның Парламенті заң шығаратын қызметті жүзеге асыратын
республиканың жоғарғы өкілетті органы болып табылады. Үкіметке мемлекеттің
барлық істерін басқару, яғни осыған ұқсас деңгейде атқарушылық өкілеттікті
іске асыру жүктелген. Негізгі Заңмен Парламент пен Үкіметтің қызметінің
құзіреттілігі және саяси-құқықтық негізі анықталған, бұл дегеніміз
мемлекеттік міндеттерді шешуде өкілеттілік пен кәсіби басқарудың рөлін ашып
беруге, олардың бірлескен жұмысында органдардың әрқайсысының орнын түсінуге
мүмкіндік береді.
Ғылыми жаңашылдығы мен қолдандалық маңызы. Олардың мәртебесіне,
сондай-ақ мемлекеттік аппаратты ұйымдастырудың жалпы принциптерінен шыға
отырып, Парламент пен Үкіметтің өзара қарым-қатынасы, олардың арасындағы
бар конституциялық тежемелік пен тепе-теңдікті парламенттік органның
негізгі заңдылықтары тұрғысынан қараған жөн болады.
Зерттелу деңгейі. Бұл жұмыста көрсетілген мәселелер Зиманов С.З.,
Ким В., Сапаргалиев Г., Сафинов К.Б. ғалымдар арасында дисскусия
тудырды.
Зерттеудің мақсаты. Атқарушылық биліктің жоғарғы органының жұмысына
деген Парламенттің бақылауын жүргізу саласындағы Үкімет пен Парламенттің
өзара қарым-қатынасын тек тікелей функционалдық мағынасында ғана емес,
сонымен қатар олардың арасындағы бар конституциялық тежемелік пен тепе-
теңдік жүйесінің маңызды элементі ретінде қарастыру қажет.
Зерттеудің міндеттерің атап айтқанда бұндай заңдылықтар тұрғысынан
қарау болып табылатындар:
1) заң шығару қызметі;
2) мемлекеттік бюджетті қабылдау және оның орындалуы (бюджеттік
саладағы өзара бірлескен іс-әрекет) туралы есеп беруді бекіту;
3) Үкіметтің қызметіне деген Парламенттің бақылауы.
Бұндай жағдайда, жекелей алғанда бұндай бөлу шартты болады, себебі
олардың қызметінің аталған түрлері функциональдық-құзіреттілік мағынада
өзара тығыз түйісетіндігін бірден айту қажет. Мысалы, елдің бюджеті заң
формасында қабылданады, ал бюджеттің орындалуына деген бақылау заңдарды
орындау бойынша министрлер кабинеті жұмысының шегінде Парламенттің жалпы
бақылаушылық қызметінен бөлініп алынбайды.
Зерттеудің объектісі ретінде қабылданған заңды іске қосудың
мерзімін қысқарту тұрғысынан алғанда барынша табысты болып танылатындар ол
заңдар мен оған қатысты актілерді қолдануды қамтамасыз етуші оларды бір
мезгілде дайындау бойынша Парламент пен Үкіметтің жоспарлы және келісілген
жұмысын ғылыми тұрғыда зерттеу болады.
Теориялық және әдіснамалық негізі. Дипломдық жұмысты жазу барысында
ізденуші Парламент пен Үкіметтің заң шығару саласындағы өзара бірлескен іс-
қимылы жоғарғы халық өкілеттілігі органының еркі атқарушылық билік
жүргізетін мемлекеттік басқарудың стратегиялық және ағымдағы міндеттерімен
қатысты теориялық еңбектерді саралаудан өткізіп, толық пайдалануға ұмтылды.
Зерттеу жұмысында қоғамдық ғылымдарға ортақ жалпы танымдық және арнайы
әдістер жүйесі: диалектикалық, салыстырмалы, функционалды талдау, жүйелеу,
синтездеу, статистикалық тағы басқа әдістер басшылыққа алынды.
Деректік негізі. Практикалық жағынан алғанда бұл принцип мемлекеттік
билік органдарының құқықтық мәртебесін айқын анықтауды, олардың арасындағы
қызмет пен өкілеттілікті тиімді бөлуді білдіреді. Бұндайда органның бірде
біреуіне билік формальды түрде тиісті болмайды, оның құрылтайшысы рөлінде
болатын халықтың тапсырмасы бойынша ғана олар іске асырылады.
Бұл жұмыс екі бөлімнен тұрады: бірінші бөлімде Қазақстан
Республикасының конституциялық құқықтық мәртебесі және оның қалыптасу
реті, оның ішінде Қазақстан Республикасының Парламенті: құрылымы, жұмыс
органдары, Үкіметтің дәрежелік орны, Қазақстан Республикасының Парламенті
мен Үкіметінің іс-әрекет перспективалары толық қарастырылған; екінші
бөлімде Қазақстан Республикасының Парламенті мен Үкіметінің өзара
іс-қимылының конституциялық негіздері оның өзі бірнеше сұрақтарды
қарастырады: заң шығару процесіндегі өзара бірлескен іс-қимыл, бюджеттік
саладағы өзара бірлескен іс-қимыл, Үкіметтің қызметіне деген Парламенттің
бақылауы. Сондай – ақ қолданылған әдебиеттер мен заңдардың ауқымы кең.
1 Қазақстан Республикасының конституциялық құқықтық мәртебесі және оның
қалыптасу реті
1.1 Қазақстан Республикасының Парламенті: құрылымы, жұмыс органдары
Қазақстанда екі палаталы Парламент жұмыс істейді, ол тұрақты негізде
жұмыс істейтін Сенат пен Мәжілістен тұрады.
Қазақстан Республикасы Парламентінің құрамын анықтай отырып,
Конституция оның Палаталарын қалыптастырудың тәртібін, депутаттардың
мәртебесін, жұмыс органдарын бекіткен болатын.
Парламент Палаталарын қалыптастыру әр түрлі жолмен жүреді.
Конституцияның 51-бабының 2-тармағына сәйкес Сенат депутаттары жасырын
дауыс беру кезінде жанама сайлау арқылы сайланады, ал жеті депутатты
Парламент өкілеттігі мерзіміне тікелей Республика Президенті тағайындайды.
Сенат депутаттарына кандидаттарды ұсыну облыстық (республикалық
маңызы бар қалалар мен астананың), қалалық, аудандық мәслихаттардың
сессиясында жүргізіледі. Саяси партиялар мәслихаттардағы өздерінің өкілдері
арқылы Қазақстан Республикасы Парламентінің Сенатына депутаттыққа
кандидаттарды ұсынады. Бұндай жағдайда бірнеше маслихаттардан бір кандидат
ұсынылуы мүмкін. Сол сияқты кандидаттарды ұсыну өзін-өзі ұсыну тәртібінде
жүзеге асырылуы мүмкін.
Конституцияның 50-бабының 2-тармағына сәйкес Қазақстан
Республикасының әрбір облыстарынан, республикалық маңызы бар қалалары мен
астанадан екі кандидаттан сайланады. Бұл дегеніміз облыстық, республикалық
маңызы бар қалалардың және Республика астанасы мәслихаты депутаттарының
жалпы санының кем дегенде 50 пайызы қатысқан кезде заңды болып табылатын
мәслихат депутаттарының бірлескен отырысында сайлаудың жүргізілетіндігін
білдіреді. Сайлаушылардың немесе бір мандатты территорлық сайлау округы
бойынша дауыс беруге қатысқандардың елу пайыздан аса дауысын жинаған
кандидат сайланған болып есептелінеді. Егер де кандидаттардың бірде біреуі
аталған дауыс мөлшерін жинамайтын болса, онда қайталап дауыс беру
өткізіледі, оған барынша көп дауыс жинаған екі кандидат қатысады.
Қорытындысында сайлаушылардың немесе дауыс беруге қатысқандардың көп
дауысын жинаған кандидат сайланады.
Сайлау өткізілмеген немесе шынайы емес деп таныған жағдайда,
сондай-ақ екі кандидаттың даусықа түсуі кезінде олар сайланбаған болса,
Орталық сайлау комиссиясы қайталап сайлау өткізу туралы шешім қабылдайды.
Алайда Сенаты құруда оның кейбір ерекшеліктері бар. Сенат
депутаттарының жартысы 3 жылға, ал депутаттардың екінші бөлігі 6 жылға
сайланады. 3 жылға сайланған депутаттар өкілеттілік мерзімі біткен соң егер
өзінің тұрақты тұратын жерін өзгертпеген болса қайтадан Сенатқа сайлануға
ұсыныс жасауына болады. Тұратын жерін өзгерткен жағдайда депутаттар өзінің
кандидатурасын қайталап ұсына алмайды, себебі, республика Конституциясына
сәйкес бұл құқын жоғалтады. Бұндай жағдай 6 жылға сайланған Сенат
депутаттарына да қатысты болады.
Осының нәтижесінде Сенатқа 32 депутат сайланады, 7 депутатты
тікелей Қазақстан Республикасының Президенті тағайындайды. Түптеп келгенде
Сенатқа 39 депутат сайланады.
Сенат депутаттарына қарағанда Мәжіліс депутаттары жалпыға ортақ,
тең және тура сайлау құқығымен жасырын дауыс беру арқылы 5 жыл мерзімге
сайланады. Алпыс жеті депутат Республиканың әкімшілік-территориялық
бөлінуін есепке алып құрылатын және сайлаушылардың мөлшермен тең саны
бойынша бір мандатты территориялық сайлау округы бойынша сайланады. Он
депутат теңбе-теңдік өкілеттілік жүйесі бойынша партиялық тізім негізінде
және біртекті жалпы ұлттық сайлау округы бойынша (Конституцияның 50-бабының
3-тармағы) сайланады.
Мәжіліс депутаттығына кандидаттарды ұсыну құқығы саяси
паритяларға, сондай-ақ өзін-өзі ұсыну тәртібінде азаматтарға тиесілі
болады.
Партиялық тізім негізінде Мәжіліске сайлау қорытындысы бойынша
депутаттық мандатты бөлісуге дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың кем
дегенде жеті пайыз дауыс беруін жинаған саяси партияларға рұқсат беріледі.
Саяси партиялар өздерінің кандидаттарын біртекті жалпы ұлттық
сайлау округі территориясы бойынша ұсынады. Бұндайда әрбір сайлау округынан
Мәжіліс депутаттығына тек бір ғана кандидат ұсынылады, ол туралы саяси
партияның жоғарғы органы мүшелерінің жалпы санының басым көпшілігінің дауыс
беруі арқылы тиісті шешім қабылданады.
Саяси партиялар ұсынған кандидат міндетті түрде оның мүшесі
болуға тиіс, бұл туралы республиканың Конституциялық Кеңесінде тиісті
түсініктеме бар. Атап айтқанда, Мәжіліс депутаттығына сайлау үшін сол
партияның мүшесі болып табылмайтын адамды партиялық тізімге қосуға саяси
партиялардың құқығы жоқ [6].
Екіден артық кандидатураны ұсынған кезде, олардың әрқайсы
жеткілікті мөлшерде дауыс жинамаған болса, қайталап сайлау өткізу
тағайындалады. Кандидаттардың біреуі шығып қалған кезде сайлау бюллетеніне
көп дауыс алған келесі кандидат енгізілетін болады.
Дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың ел пайыздан аса дауысын
жинаған не болмаса қайталап дауыс беру кезінде басқа кандидаттармен
салыстырғанда сайлаушылардың көп дауыс беруін жинаған кандидат сайланған
болып саналады. Мәжіліске барлығы 77 депутат сайланады.
Республика Парламенті депутаттарының мәртебесі: Кем дегенде бес
жыл азаматтығы бар Қазақстан Республикасының азаматы оның азаматтықты
алуының негізіне байланыссыз Сенат депутаты бола алады. Тиісті адамға
азаматтық беру туралы Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығына қол
қойылған күннен бастап азаматтықты қабылдау нәтижесінде Қазақстан
Республикасының азаматтығын алған адам үшін Азаматтықта тұру мерзімі
есептелінеді, ол туғаннан азаматтықта тұруы туу туралы куәлікпен
расталынады [7]. Жоғарғы білімі және кем дегенде бес жыл жұмыс өтілі бар
отыз үшке толған тиісті облыстың территориясында, республикалық маңызы бар
қалада не болмаса республика астанасында кем дегенде үш жыл тұрақты тұратын
азамат. Жиырма бес жасқа толған Қазақстан Республикасының азаматы Мәжіліс
депутаты бола алады.
Жоғарыда келтірілген жағдайларға қарамастан депутаттыққа кандидат
белсенді сайлау құқығына ие болуға, яғни шығу тегіне, әлеуметтік,
лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне,
дінге деген қарым-қатынасына, сеніміне, тұрған жеріне немесе өзге
жағдайларға қарамастан 18-жасқа толуы бойынша сайлауда дауыс беруге
қатысуға құқығы бар болуы тиіс.
Парламент депутатының өкілеттігі оны Парламент депутаты ретінде
республиканың Орталық сайлау комиссиясында тіркелген сәтінен басталады.
Осыдан кейін Парламенттің бірінші сессиясында Парламент Палаталарының
бірлескен отырысында депутаттар Қазақстан халқына ант береді.
Парламент депутаты қандай да бір тегеуірінді мандатпен, оның
ішінде жазалаумен және тапсырмамен байланысты емес, Парламентте өзінің
нанымы бойынша дауыс береді.
Алайда депутатқа бірқатар шектеулер қойылады. Мәселен, Парламент
депутаты басқа өкілетті органның депутаты бола алмайды, өзге де ақы
төленетін лауазымды иеленуіне болмайды, тек оқытушылық, ғылыми немесе өзге
де шығармашылық қызметті қоспағанда, кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруына,
басшылық жасаушы органның құрамына немесе коммерциялық ұйымдардың
қадағалаушылық кеңесінің құрамына енуіне болмайды, бұлардың бәрі оның
өкілеттігін тоқтатады.
Депуттатықтан кетуі, депутатты қызметке жарамсыз деп тапқан,
Парламентті таратқан жағдайда, депутат болып сайланғаннан кейін азамат
тастауға тиіс лауазымында жұмысын жалғастырған жағдайларда Парламент
депутатының өкілеттігі тоқтатылады. Пардламент депутаты оған қатысты соттың
айыптау үкімі күшіне енген кезде немесе Қазақстан Республкасынан тыс жерген
тұрақты тұратын жерге көшкен кезде өзінің мандатынан айырылады.
Парламент сессияларында қарастырылатын барлық мәселелер бойынша
депутат құрамына кіретін оның органдарының отырысында депутат шешуші дауыс
беру құқығын пайдаланады.
Парламент депутатына кең құқық берілген, олардың ішінде:
Парламенттің және оның Палаталарының үйлестіруші және жұмыс органдарына
сайлауға және сайлану құқығына; қарастыру тәртібі және талқыланатын
мәселенің мәнісіне орай сессияның күн тәртібі бойынша ұсыныстар мен
ескертулер жасауға; Парламент Палаталарымен сайланатын немесе
тағайындалатын лауазымды адамның кандидатурасы бойынша өзінің пікірін
айтуға; Парламент Палаталарының бірлескен және бөлек отырысында қарастыру
үшін ұсынылатын мәселелер бойынша Палата Бюросына ұсыныстар жасауға;
Парламент қабылдайтын заңдардың, қаулылардың және басқа да актілердің
жобаларына және басқаларға түзетулер енгізуге құқығы бар.
Депутат Парламенттің жұмыс органдарына сайлануы мүмкін, онда ол
қатысуға міндетті және олардың қарауына кез-келген сұрақтарды және
ұсыныстарды жасауға, қарастыруға сұрақтарды дайындауға, оны талқылауға және
ол бойынша шешім қабылдауға, сондай-ақ қабылданған шешімді өмірге енгізуді,
олардың орындалуына бақылауды ұйымдастыруға қатысуға міндетті.
Егер депутат Палата Бюросының, оның тиісті тұрақты
комитеттерінің, Палата комиссиясының және оның Палаталарының құрамына
кірмейтін болса, онда депутаттың сол сияқты аталған органдардың отырысына
қатысуға, ұсыныстар жасауға, қарастырылатын сұрақтарды талқылауға және
кеңесуші дауыс беру құқығымен шешім қабылдауға қатысуға құқығы бар.
Депутаттық сұрау салумен депутаттың ұйымдастыруға деген құқығы
айырықша назар аударуға тұрарлық. Қазіргі жұмыс істеп тұрған Парламенттің
бес сессиясы ішінде мыңнан аса бұндай сұрау салулар Премьер-Министрге, 400-
ден аса – Бас прокурорға, 500-ден аса – Қазақстан Республикасының
министрлеріне жіберілген. Бес сессиясы жұмысының барлық кезеңінде
депутаттар 2349 депутаттық сұрау салу жіберіген [8].
Палаталардың пленарлық отырысында лауазымды адамдардың ауызша
жауаптарын тыңдау практикасын кеңейту Мәжіліс депутаттарының депутаттық
сұрау салумен жұмысының ерекшелігі болып табылады. Парламент Мәжілісінің
екінші шақырылымының депутаты С.Дьяченконың пікірі бойынша жұмыстың бұндай
формасы депутаттардың бар проблемаларды көпшілікке жария түрде талқылауға
салуына және оны шешуге себебін тигізуге мүмкіндік береді. Сондай-ақ жауап
берудің ауызша формасы лауазымды адамның проблеманы шешуге деген мүлдем
жаңа тұрғыдан қарауын қалыптастырады, қызметтік міндеттерін орындауға деген
жауапкершілікке және шығармашылық қарым-қатынасын ынталандырады [9].
Парламент депутаттарының жауапкершілігі: Конституциямен жүктелген
айырықша міндеттерді орындау депуттаттың арнайы мәртебесінің бар екендігіне
дәлел болады. Осының нәтижесінде Парламент депутаты депутаттық иммунитетті
пайдаланады, депутаттық иммунитеттің болуы тек қылмыс жасау орнында ұстау
немесе ауыр қылмыс жасау жағдайларын қоспағанда өкілеттіктің барлық мерзімі
ішінде оның қамауға алынбайтындығы, сот тәртібінде жасалатын күштеп
әкелуге, әкімшілік жазалау шараларына ұшырамайтындығы, тиісті Палатаның
келісімінсіз қылмыстық жауапкершілікке тартылмайтындығына кепілдік
берілетіндігене дәлел болады.
Конституцияның 52-бабының 4-тармағы, 71-бабының 5-тармағы, 79-
бабының 2-тармағы, 83-бабының 3-тармағы, 15-бабының 2-тармағы нормаларына
сәйкес қылмыстар ауыр және аса ауыр болып бөлінеді. Аталған санаттардың
ұғымын саралау және анықтау қылмыстық заңнамалар саласына жатқызылған [10].
Депутатты қылмыстық жауапкершілікке тартуға, қамауға алуға
немесе сот тәртібінде жасалатын әкімшілік жазалау шарасын қолдануға келісім
алу үшін Бас прокурор Сенат не болмаса Мәжіліске ұсыным жасайды, оны
Палаталар тиісті Палаталардың отырысында қарастыруды дайындау үшін Орталық
сайлау комиссиясына жібереді. Ұсыныс жасау депутатқа кінә тағу, қамауға
алуға санкция беру немесе әкімшілік құқық бұзу туралы істі сотқа жіберу
алдында шығарылады. Бас прокурордың ұсынысы және Орталық сайлау
комиссиясының қорытындысы оның келіп түскен сәтінен екі күн мерзімде
қаралады. Осыдан кейін Палата дәлелді шешім қабылдайды және үш күн мерзім
ішінде оны Бас прокурорға және анықтау және алдын ала тергеу жүргізуді
жүзеге асырушы республиканың мемлекеттік органының басшысына жібереді.
Бұндай жағдайда Палатаның депутаттың қол сұғылмаушылығы туралы мәселені
қарауына депутаттың қатысуына құқығы бар. Депутатты қылмыс жасау орнында
немесе аса ауыр қылмысты жасау кезінде ұстаған жағдайда оны жауапкершілікке
тартуға Парламент Палатасының келісімі талап етілмейді.
Депутатқа қатысты қылмыстық істі тек анықтау және алдын ала
тергеу жүргізуді жүзеге асырушы республиканың мемлекеттік органының басшысы
ғана қозғай алады және іс бойынша өндіріс аяқталғаннан кейін қадағалауды
жүзеге асыру үшін Бас прокурорға беруге тиісті.
Орталық сайлау комиссиясы іс бойынша шешім қабылдаған тиісті
соттан істі қарау нәтижесі туралы ақпаратты сұрайды және айыптау үкімін
шығарған жағдайда депутаттық мандаттан айыру туралы тиісті Палатаға ұсыныс
жасайды.
Сол сияқты депутат жауапкершіліктің өзге де түріне тартылуы
мүмкін. Мәселен, Палатаның және оның органының отырысында негізсіз
себептермен үш реттен артық болмаған жағдайда депутатқа болмаған күндері
үшін еңбекақы төлеуден бас тартылады. Депутаттың негізсіз себептермен
Парламенттің, Палатаның және оның органдарының отырысында бір айдан аса
уақыт болмаған жағдайда депутат осы болмаған мерзімінде оған берілетін
материалдық, қаржылық және әлеуметтік-тұрмыстық қамтамасыз ету жағдайынан
айырылады. Атап айтқанда:
- еңбекақы төлеуден;
- көлікте жүру құжаттының кезектен тыс берілуінен;
- іссапарларға шығудан;
- іссапар шығындарын төлеуден;
- автомобиль көліктерін пайдаланудан;
- емдеу-сауықтыру және санаторий-курорттық қызмет көрсетуден.
Парламенттің немесе оның Палатасының пленарлық отырсында
депуттатың болмаған жағдайында бұл туралы шешімді республиканың Орталық
сайлау комиссиясының ұсынымы бойынша тиісті Палатаның Төрағасы қабылдайды.
Депутаттың негізсіз себептермен Парламент органдарының немесе
оның Палатасының отырысында үш реттен артық болмаған жағдайда болмаған
күндері үшін оны еңбекақыдан айыру қатысушылардың көпшілік дауыс беруімен
тиісті Палатаның Бюро қаулысымен қабылданады және Парламент Палатасы
Аппаратына орындауға беріледі.
Парламент, Палата және оның органдарының отырысында депутаттың
өзінің дауысын беруі кезінде депутаттың дауысын беруі кезінде болмаған күні
үшін еңбекақы төлеуге Палата Бюросының шешімімен оған бас тартылады, ал
қайталап дауысын басқаға беру кезінде болмағаны үшін бір айлық еңбекақыдан
айырылады.
Парламент және оның Палаталарының регламентімен тағайындалған
депутаттық этика ережесін бұзу жағдайында тиісті Палата Төрағасының
шешімімен депутатқа жазалау шарасы қолданылуы мүмкін, олардың ішінде:
1) парламенттік кінәсын мойындату;
2) көпшілік алдында кешірім сұрауға көндіру;
3) Палатаның бір реттік бірлескен немесе бөлек отырысында сөз алудан айыру;
4) Палатаның үш бірлескен немесе бөлек отырысында сөз алудан айыру;
5) Палатаның бір бірлескен немесе бөлек отырысы кезінде мәжіліс залынан
шығарып жіберу;
6) Палатаның үш бірлескен немесе бөлек отырысы кезінде мәжіліс залынан
шығарып жіберу;
7) бір күндік еңбекақысынан айыру.
Сондай-ақ депутат басқа өкілетті органның депутаты болуға,
оқытушылық, ғылыми немесе өзге де шығармашылық қызметтен басқа өзге де ақы
төленетін лауазымды иелену, кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру, коммерциялық
ұйымдардың басшылық етуші органдарына немесе қадағалаушы кеңестің құрамына
ену құқығы жоқ екендігін қарастырушы ережені бұзған жағдайда депутат өзінің
мандатынан айырылуы мүмкін.
Парламент Палаталарының Төрағалары өздері қол қоятын актілердің
заңды болуына заңды жауапкершілікте болады. Бұл Конституцияның 45-бабының 3-
тармағынан туындайды. Алайда, олар қол қоятын актілердің заңды болуы
дегенді қалай түсінуге болады? Конституциялық Кеңестің 1997 жылғы 29-
мамырдағы №132 қаулысында бұл мәселе бойынша түсіндірулер жоқ.
Конституцияға сәйкес Президенттің қол қоюына Конституцияға өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы заң, конституциялық заң және кәдімге заң
ұсынылуы мүмкін. Дәл осы актілер Президент қабылдағаннан кейін Парламент
Палаталары Төрағасының қолымен бекітіледі. Осындай жағдайда, егер әңгіме
конституциялық немесе кәдімгі заң туралы болатын болса Парламент
Палаталарының Төрағалары олардың Конституция ережелеріне сәйкес келуі үшін
жауапкершілікте болады. Егер әңгіме кәдімгі заң туралы болатын болса, онда
ол Конституцияға және республиканың конституциялық заңына сәйкес болуға
тиіс. Егер қалай дегенмен де сәйкес келмеу болатын болса, онда Парламент
Палатасының Төрағасына дәл қандай шара қолдануға тиіс екендігі түсініксіз,
себебі, Конституцияда және басқа заңнамалық актілерде бұл сұраққа тура
жауап жоқ. Бір ғана нәрсе, ол - бұндай жағдайда Президент заңды немесе
оның жекелеген баптарын қайталап талқылау және дауысқа салу үшін
Парламентке қайтаруы мүмкін.
Констиуцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заңға
Парламент Палатасы Төрағаларының қол қоюына келетін болсақ, олар
жауапкершілікте болмайды, себебі, бұндай заңдарға заңдылыққа сәйкес келуі
туралы талап қоюға болмайды. Өйткені бұл заңның өзі Конституцияға
өзгерістер енгізеді, осы арқылы заңды болуына әсер ететін болады [11].
Парламенттің құрылымы, жұмыс органдары: Парламенттің құзіреттілігі
Сенат пен Мәжілістің бірлескен және бөлек отырысында, ал айырықша
құзіреттілігі Парламент сессиясында, Парламент Палатасының, оның органдары
мен депуттатарының қызметінде іске асырылады.
Парламент сессиясы оның Палатасының, Палата Бюросының, тұрақты
комитеттер мен Палатаның бірлескен комиссиясының бірлескен және бөлек
отырысы формасында жүреді.
Бірінші сессияны республика Президенті сайлау қорытындысын
жариялаған күннен бастап отыз күн ішінде кешіктірмей шақырады және Сенат
пен Мәжілістің бірлескен отырысында жабылады. Оны республика Президенті
және Орталық сайлау комиссиясының Төрағасы басқарады.
Парламент сессиясы кезекті, сол сияқты кезектен тыс болуы
мүмкін. Кезекті сессияны қыркүйек айының бірінші жұмыс күнінен бастап,
маусымның соңғы жұмыс күнімен аяқтай отырып, жылына бір рет Мәжіліс
Төрағасы ашады және жабады. Палатаның бірлескен отырысының кезектен тыс
сессиясы Президентің жеке өзінің бастамасы бойынша, Палаталар Төрағаларының
немесе Парламент депутаттарының жалпы санының кем дегенде үштен бірінің
ұсынысы бойынша шақырылуы мүмкін. Егер сессияны шақыруға Палаталардың
Төрағалары бастамашылыдық танытқан болса, онда олар өзара бірлескен
бастамада Президентке тиісті жазбаша ұсыныс жасайды. Ал егер бастамашылдық
танытушы Парламент депутаттары (жалпы санының үштен бір бөлігі) болып
табылатын болса, онда Президентке жазбаша ұсыныс жасалады, онда Парламент
Палаталарының кезектен тыс бірлескен отырысын өткізу үшін себеп болған
мәселе қойылады.
Палаталардың кезектен тыс бірлескен отырысында оны шақыруға
себеп болып табылмаған мәселе қарастырылмайды.
Палаталардың кезектен тыс бірлескен отырысын Республика
Президенті, ал ол болмаған жағдайда Палаталардың әрқайсынан депутаттардың
жалпы санының үштен екісі болған кезде құқығы бар Мәжіліс Төрағасы ашады.
Палаталардың бірлескен және бөлек отырысындағы мәселелерді қарау ашық болып
табылады. Алайда Президенттің немесе Парламент депутаттарының ұсынысы
бойынша, егер бұл үшін қатысып отырған депутаттардың жалпы санының басым
көпшілігі дауыс берген болса, жабық отырыс өткізілуі мүмкін. Палатаның
бірлескен отырысында мемлекеттік органдардың және жергілікті өзін-өзі
басқару органдарының лауазымды адамдары қатысуға міндетті, олардың
қатысуының қажеттілігі туралы Палата және Палата Бюросының шешімі
қабылданады.
Мемлекеттік органдардың және жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының лауазымды адамдарының Парламент Палаталарының бірлескен
отырысына келуі қатысып отыру сипатында болады, оларды Палата Төрағалары
шақырады.
Парламент Палатасының құзіретіне жататын мәселе бойынша
Парламент Палатасының бірлескен отырысында қажетті түсініктеме беруге тиіс
мемлекеттік органның, Үкіметтің және жергілікті өзін-өзі басқару органының
мүшесі болып табылмайтын лауазымды адамын Палата басшылары шақырады.
Аталған адамның Парламент Палатасының бірлескен отырысына қатысу тәртібін
Палата Аппаратының жетекшісі анықтайды.
Палатаның ашық отырысынан басқа жабық отырыс өткізілуі мүмкін.
Бұндай отырысты өткізу туралы ұсынысты Президент не болмаса егер ол үшін
депутаттардың жалпы санының басым көпшілігі дауыс берген болса Парламент
депутаттары жасауы мүмкін.
Парламенттің кез келген отырысында Президенттің, Премьер-
Министрдің және Үкімет мүшелерінің, Ұлттық Банк Төрағасының, Бас
прокурордың, Республиканың ұлттық қауіпсіздің Комитеті Төрағасының, сондай-
ақ мемлекеттік хатшының және Республика Президенті Әкімшілігі жетекшісінің
қатысуына және өз пікірін айтуына құқығы бар.
Парламент Палаталарының бірлескен құзіреттілігіне жататын
сұрақтар Конституцияның 53-бабында анықталған және мемлекет үшін аса
маңызды мәні бар.
1. Парламент Палаталарының бірлескен отырысында Республика
Президентінің ұсынысы бойынша Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар
енгізіледі. Ұсынылған ұсыныс екі оқылымда қарастырылады. Бұндайда бірінші
оқылымда депутаттар әрбір ұсынылған өзгерістер мен толықтыруларды
талқылайды, нәтижесінде ұсынылған жобаны мақұлдау не болмаса кері қайтару
туралы шешім қабылданады. Бірінші оқылымда Президент ұсынысын мақұлдаған
кезде әрбір Палата депутаттарының жалпы санының басым көпшілігінің дауыс
беруімен шешім қабылданады. Бұдан кейін түпкілікті оқылымда оң нәтиже
болған жағдайда әрбір Палата депутаттарының жалпы санының төртен үшінің
дауыс беруімен шешім қабылданады. Егер соңғысының қорытындысы бойынша
жобаға дауыс берудің белгіленген мөлшерін жинамаған болса, онда
Президенттің ұсынысы бас тартылған болып есептелінеді.
2. Парламенттің бірлескен отырыста республикалық бюджетті бекітеді
және бюджет мәселесі бойынша Үкіметтің және Есеп комитетінің есеп беруін
бекітеді, бюджет мәселесі алдын ала Мәжіліс пен Сенатта талқыланады, ол
туралы Сенат тиісті қорытынды шығарады. Бұл мәселе бойынша бірлескен отырыс
Үкімет және Есеп комитеті мүшесінің, сондай-ақ Парламент Палатасы
депутатының баяндамасынан басталады. Бюджеттің жекелеген баптары бойынша
Палатаның келіспеуі кезінде бірлескен комиссия құрылуы мүмкін.
Республикалық бюджеттің кіріс бөлігін қысқартуға немесе шығын
бөлігін көбейтуге қатысты депутаттардың түзетулері тек Республика
Үкіметінің жағымды қорытындысы болған кезде ғана жасалуы мүмкін [12].
Республикалық бюджеттің жобасын қабылдамған жағдайда Премьер-
Министр Қазақстан Республикасының Үкіметіне сенім білдіру туралы мәселені
қоюға құқығы бар.
3. Парламент Республика Президентінің қарсылық білдіруін
тудырған заң немесе заң баптары бойынша қайталап талқылауды және дауыс
беруді өткізеді. Бұндай жағдайда Президенттің қарсылық білдіруімен кері
қайтарылған заң немесе заң баптары шешім қабылдау үшін Мәжілістің тиісті
тұрақты комитетіне беріледі. Комитет заңмен немесе оның баптарымен және
Президенттің қарсылық білдіруімен бірге Мәжілістің қарауына қорытынды
шығарады. Комитеттің қорытындысын қарап шығып Мәжіліс депутаттарының жалпы
санының үштен екісінің дауыс беруімен шешім қабылданады, Президенттің
қарсылық білдіруімен және Мәліліс комитетінің қорытындысымен бірге Сенатқа
жіберіледі. Осыдан кейін бұл мәселе Парламент Палаталарының бірлескен
отырысында қарастырылады. Егер әрбір Палата депутаттарының жалпы санының
үштен екісінің көпшілік дауыс беруімен Парламент жалпы заң бойынша және
оның жекелеген баптары бойынша қабылдаған шешімді бекіткен болса, онда
Президенттің қарсылық білдіруі қабылданған болып саналады. Президент бұл
заңға жеті күн мерзім ішінде қол қояды [13].
Егер дауыс беру нәтижесінде Парламент көрсетілген дауыс беру
мөлшерін жинамаған болса, онда Президенттің қарсылық білдіруі қабылданбаған
болып саналады. Бұндай жағдайда заң қабылданған болып саналады.
Сол сияқты Президент заңның немесе оның баптарының жаңа
редакциясын ұсынуы мүмкін, бұндай жағдайда заңды Президент редакциясында
қабылдайды.
4. Парламент Президенттің бастамасы бойынша бір жылдан аспайтын
мерзімге заң шығарушылық өкілеттікті депутатқа беруі мүмкін. Бұл кезеңде
Президент конституциялық және кәдімгі заңдарды, сондай-ақ оларға деген
өзгерістер мен толықтыруларды қабылдауға құқығы бар. Президент өзіне заң
шығарушылық өкілеттікті беру туралы ұсынысын Мәжіліс Төрағасына жасайды
және Парламент Палатасының бірлескен отырысында қарастырылады. Шешімді
әрбір Палата депутаттарының жалпы санының үштен екісінің дауыс беруі арқылы
Парламент қабылдайды.
5. Парламент Президенттің Республика Премьер-Министрін және
Ұлттық Банктің Төрағасын тағайындауына келісімін береді. Аталған процедура
Парламент Регламентімен қарастырылған. Парламент Палаталарының бірлескен
отырысын Премьер-Министрді және Ұлттық Банк Төрағасын тағайындау туралы
Президенттің жазбаша ұсынысы негізінде Мәжіліс Төрағасы шақырады.
Лауазымға аталған адамдарды тағайындау туралы Парламенттің оң
шешімі әрбір Палата депутаттарының жалпы санының көпшілік ашық (не болмаса
жабық дауыс беруі) дауыс беруі арқылы қабылданады. Егер Парламент Президент
ұсынған кандидатуралар бойынша келісімін бермейтін болса, Президенттің ол
кандидатураны қайталап талқылауға не болмаса жаңа кандидатураны ұсынуы
мүмкін. Шешім әрбір Палата депутаттарының жалпы санының көпшілік дауыс
беруі арқылы қабылданады. Кандидатураны мақұлдамаған жағдайда Парламент бұл
туралы негізделген шешім шығарады.
6. Парламенттің бірлескен отырысында Үкіметтің Бағдарламасы
қарастырылады. Премьер-Министрді тағайындағаннан кейін бір ай ішінде
Парламентке Үкіметтің Бағдарламасы туралы баяндамасы ұсынылады. Баяндаманы
тыңдаған соң Парламент Бағдарламаны қабылдауы не болмаса қабылдамай тастауы
мүмкін. Бағдарламаны қабылдамған жағдайда Премьер-Министр екі ай ішінде
қайталап баяндама ұсынады. Бағдарламны екінші рет қабылдамай тастау
Үкіметке деген сенімсіздік вотумын білдіреді және ол әрбір Палата
депутаттарының жалпы санының үштен екісінің көпшілік дауыс беруімен жүзеге
асырылуы мүмкін. Парламент аталған мәселе бойынша қаулы қабылдайды.
Конституцияда Парламенттің Үкіметке сенімсіздік вотумын білдіруі
мүмкін болатын жағдай қарастырылған. Бұндай жағдайларға жататындар: 1.
Үкімет ұсынған заң жобасын Парламенттің қабылдамуы. Үкіметке деген
сенімсіздік вотумы туралы ұсынысты Премьер-Министр қояды және егер оның
ұсынысы әрбір Палата депутаттарының жалпы санының үштен екісінің дауысын
жинамайын болса, заң жобасы дауысқа салусыз қабылданған болып саналады.
Бірақ Үкімет бұл құқықты жылына екі реттен артық пайдалана алмайды. 2.
Үкіметке деген сенім туралы мәселе Парламент депутаттарының жалпы санының
кем дегенде бестен бірінің бастамасы бойынша қойылатын болса.
7. Палаталардың бірлескен отырысында Парламент республикалық
референдум тағайындау туралы бастама көтереді. Парламенттің бастамасы әрбір
Палата депутаттарының жалпы санының қарапайым көпшілік дауыс беруі арқылы
қабылданады, қаулымен рәсімделінеді және Республика Президентіне
жіберіледі. Президент ұсынылған бастамамен келісуі немесе келіспеуі мүмкін.
Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы: республикалық
референдум өткізу туралы жағдай ғана айырықша болып саналады, Парламент
бұл мәселе бойынша Президентке алдыңғы шешімді қабылдағанан кейін екі
жылдан соң ғана қайталап ұсыныс жасауы мүмкін.
Парламент Палатасының бірлескен отырысында Қазақстан
Республикасы Конституциясының 53-бабында көзделген басқа да маңызды
мәселелер қарастырылуы мүмкін.
Конституцияның 54-бабы Парламент Палатасының өз алдына дербес
қарауына жатқызылған сұрақтарды бекітеді. Бұл дегеніміз аталған сұрақтарды
Парламенттің бөлек отырысында екі Палата өз алдына дербес бір ізділікпен,
ең алдымен Мәжілісте, одан кейін Сенатта қарастыруды білдіреді. Бұндай
сұрақтарға жататындар:
1) Заңдарды қабылдау. Заңдарды қабылдау процедурасы Мәжіліс және
Сенат Регламентімен қарастырылған, оның мәнісі сонда, Мәжіліс қарастырған
және мақұлдаған заң жобасы қабылдау үшін Сенатқа жіберіледі.
Мәжілістен келіп түскен заң жобасы Сенат Аппаратында тіркелген
күннен алпыс күн ішінде кешіктірілмей Сенатта қарастырылады. Сенат Бюросы
заң жобасын дайындау мерзімін анықтайды, ол бойынша қорытынды дайындауға
жауапты Палатаның бас комитеті Сенат Аппараты арқылы Парламент Сенаты
Аппаратының комитеттері мен бөлімдеріне заң жобасын жібереді.
Басты комитет кеңейтіп қарау үшін Сенат комитеттердің ескертулер
мен ұсыныстарды беру мерзімін анықтайды, ол жобаның комитетке келіп түскен
он күнтізбелік күннен кешіктірілмей жасалуы тиіс. Заң жобасын жедел
қарастыруды жариялаған кезде қорытынды дайындау үшін көрсетілген мерзім
жеті күнтізбелік күнге дейін қысқартылады.
Талқылау қорытындысы бойынша Сенат қаулы қабылдайды, онда
төмендегілер болуы мүмкін:
- Мәжіліс мақұлдаған заң жобасын қабылдау;
- заң жобасына Сенатпен енгізілген өзгерістер мен толықтыруларды Мәжіліске
жіберу;
- Мәжіліс мақұлдаған заң жобасынан бас тартуы және оны Мәжіліске кері
қайтару.
2) республикалық бюджетті және оның атқарылуы туралы есеп беруді,
бюджетке деген өзгерістер мен толықтыруларды талқылау, мемлекеттік салық
пен жинауды белгілеу және ауыстыру.
Алдағы қаржы жылына деген республикалық бюджет туралы Сенатқа
келіп түскен заң жобасын оны Мәжілісте талқылағаннан кейін Сенат Бюросының
шешімімен басты комитет анықталады.
Заң жобасын талқылау баяндамаларды қамтиды: Республиканың
әлеуметтік-экономикалық дамуының индикативті жоспары бойынша Үкіметтің,
Қаржы министрлігінің өкілетті адамының, Республиканың Ұлтық Банк
Төрағасының және Сенаттың басты комитеті өкілінің қосымша баяндамасы. Сол
сияқты басты комитеттің шақыруымен келген тәуелсіз сарапшылардың
баяндамалары тыңдалуы мүмкін.
Жобаны талқылау қорытындысы бойынша Сенат қаулы қабылдайды, ол
қаулы Мәжіліске жіберіледі.
Өткен қаржы жылындағы республикалық бюджеттің атқарылуы туралы
Үкіметтің есебі оны Мәжілісте қарағаннан кейін талқыланады және
республикалық бюджеттің атқарылуына бақылау бойынша Есеп комитетінің Есебін
қарастырумен бірлесіп өткізіледі. Сол сияқты басты комитеттің шақыруымен
келген тәуелсіз сарапшылардың баяндамалары тыңдалуы мүмкін.
Талқылау қорытындысы бойынша Сенат қаулы қабылдайды, ол қаулы
Мәжіліске жіберіледі.
3) Қазақстан Республикасының әкімшілік-территориялық құрылымымен
байланысты мәселені шешу ең алдымен Мәжілісте қарастырылады, содан кейін
Сенатқа жіберіледі.
Әкімшілік-территориялық құрылым мәселесін шешу тәртібі
Қазақстан Республикасының 1993 жылғы 8-желтоқсандғы Қазақстан
Республикасының әкімшілік-территориялық құрылымы туралы заңымен
анықталған.
4) Мемлекеттік наградаларды белгілеу, құрметті, әскери және өзге
де атақтарды, сыныптық шенді, дипломатиялық рангіні тағайындау,
Республиканың мемлекеттік рәміздерін анықтау.
Парламент Мәжілісі Төрағасының, Мәжілістің тұрақты комитетінің
ұсынысы бойынша Палатаның кем дегенде 10 адамынан тұратын депутаттар тобы
Республиканың мемлекеттік наградаларымен марапаттауға ұсынылатын
кандидатура туралы мәселені Парламент қарауына ұсынуға құқылы. Марапаттауға
деген ұсынысты Республика Парламенті Президенттің қарауына береді.
5) Мемлекеттік қарыз беру және Республиканың экономикалық және
өзгеде көмек көрсетуі туралы мәселені шешу.
Мәжіліс қарастыратын мемлекеттік қарыз беру және
Республиканың экономикалық және өзгеде көмек көрсетуі туралы мәселе бойынша
Сенат республиканың заңнамаларына сәйкес шешім қабылдайды. Аталған мәселені
қарау тәртібі Мәжіліс Регламентінің ІІ-бөлімінің 3-тарауына сәйкес
анықталады. Алайда Мәжіліс Бюросы қарыз беру не болмаса экономикалық және
өзге де көмек көрсетуді бастамашыларының ережесіне сәйкес аталған мәселені
қараудың өзге де процедурасын анықтауы мүмкін.
6) Азаматтарға рақымшылдық туралы актіні шығару. Мәжіліс
депутаттарының жалпы санының көпшілік дауыс беруі арқылы Парламент қаулысы
жобасын мақұлдаған жағдайда жобаны Сенаттың қарауына жібереді. Сенат жобаны
қарастырып, оны мақұлдауы немесе мақұлдамауы мүмкін.
7) Республиканың халықаралық келісімшарттарын ратификациялау
және күшін жоюы.
Парламент Палатаның бөлек отырысында ең алдымен Мәжілісте, одан
кейін Сенатта ратификациялауға ұсынылған халықаралық келісімшарттарды
қарастырады және тиісті заң қабылдайды.
Қазақстан Республикасының халықаралық келісімшарттарға қосылуы
туралы шешім төмендегідей жағдайда қабылданады:
- Қазақстан Республикасы Президенті ұсынған мемлекетаралық сипаттағы
халықаралық келісімшарттарға қатысты, сондай-ақ Қазақстан Республикасы
Үкіметі ұсынған халықаралық келісімшарттарға қатысты және Үкіметтің
қарауына жататын мәселе бойынша халықаралық келісімшарттарды
ратификациялауға жататын – Қазақстан Республикасы Парламетімен.
Палата депутаттарының кем дегенде бестен бір бөлігін құрайтын
Сенат депутаттары Республиканың халықаралық келісімшарттарын
ратификациялауға дейін оның Конституцияға сәйкес келуін қарастыру үшін
Конституциялық Кеңеске Сенат Төрағасының өтініш білдіруін ұсынуға құқықтары
бар.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес келмейді деп
танылған халықаралық келісімшарттар ратификацияланбайды және қолданысқа
енгізілмейді.
Қазақстан Республикасының халықаралық келісімшарттарының әрекет
етуін тоқтату туралы шешімін Қазақстан Республикасының Парламенті
қабылдайды:
- ратификациялауға жататын мемлекетаралық сипаттағы халықаралық
келісімшарттарға қатысты;
- Қазақстан Республикасының халықаралық келісімшарттарын жасау, атқару
және күшін жоюы туралы заң күші бар Қазақстан Республикасы Президенті
Жарлығының 11-бабында көрсетілген үкімет аралық сипаттағы халықаралық
келісімшарттарға қатысты.
Қазақстан Республикасының Парламенті Палатаның бөлек отырысында
ең алдымен Мәжілісте, содан кейін Сенатта мәселені бірізділікпен қарау
арқылы күшін жойған деп таниды:
- Қазақстан Республикасы Президентінің ұсынуы бойынша мемлекетаралық
сипаттағы Қазақстан Республикасының ратификацияланған және
ратификациялауға жатпайтын халықаралық келісімшарттары;
- Үкіметтің қарауына жататын Қазақстан Республикасының халықаралық
келісімшарттары, сондай-ақ Қазақстан Республикасының халықаралық
келісімшарттары, оларға біріктіру Қазақстан Республикасы Үкіметінің ұсынуы
бойынша Қазақстан Республикасы Үкіметі шешімінің негізінде жүзеге асырылған
болатын.
Ратификациялауға немесе күшін жоюға жататын Республиканың
халықаралық келісімшарттары Мәжілісте талқыланғаннан кейін Мәжілістің
қаулысымен және онымен бірге жіберілетін басқа материалдармен бірге Сенатқа
беріледі.
Республиканың Конституциясына сәйкес Палатаның қарауына жататын
мәселелерді олар өз алдына дербес шешеді. Мәселен, әрбір Палата басқа
Палатаның қатысуынсыз өз алдына дербес:
1) республикалық бюджетті атқаруға бақылау жасау бойынша Есеп
комитетінің үш мүшесі лауазымға бес жыл мерзімге тағайындалады. Есеп
комитетіне кандидатуралар Парламенттің бірінші сессиясында әрбір Палата
депутаттарының қатысып отырған санының басым көпшілігінің жасырын дауыс
беруі арқылы сайланады. Бұндайда Есеп комитетінің Төрағасын және оның екі
мүшесін Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің профильдік
комитетінде олардың кандидатурасын алдын ала талқылағаннан кейін республика
Президенті тағайындайды [14].
2) Конституцияның 47-бабының 1-тармағында қарастырылған жағдайда
Парламент құрайтын комиссия мүшелерінің жартысына өкілеттік беріледі. Бұл
мәселені шешу Президенттің науқастануына байланысты өзінің міндетін жүзеге
асыруы мүмкін болмаған жағдайда туындауы мүмкін. Бұл мәселе бойынша
Парламент комиссия құрады, оның құрамына әрбір Палатаның пленарлық
отырысында сайланатын Палата депутаттарының тең мөлшері кіреді. Тексеру
нәтижесі бойынша комиссия қорытынды қабылдайды және оны Парламентке береді.
3) Палатаның бірлескен комиссиясы мүшелерінің жартысын
сайлайды. Бірлескен комиссияның мүшелері Палатаның бірлескен қызметіне
қатысы бар мәселелерді шешу үшін сайланады. Комиссия Парламенттің жұмыс
органы және оған есеп беретін орган болып табылады.
Комиссия құрамына енетін депутаттардың саны туралы шешімді
Парламент Палатасы қабылдайды және бекітеді. Бірлескен комиссия құру туралы
шешімді Парламент Палатаның бірлескен отырысында әрбір Палата
депутаттарының жалпы санының басым көпшілігінің дауыс беруі арқылы
қабылдайды [15].
4) Палата депутаттарының өкілеттігін тоқтатады, сондай-ақ
Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының ұсынысы бойынша Палата депутаттарын
олардың қол сұғылмаушылығынан айыру мәселесін шешеді.
5) Өзінің құзіреттілігі мәселесі бойынша Парламенттік тыңдауды
жүргізеді. Парламенттік тыңдау заң жобасын көпшілік алдында талқылаудың бір
формасы екендігін білдіреді. Оларды өткізу туралы шешімді Палата Бюросы
қабылдайды, сол сияқты бірлескен парламенттік тыңдау өткізілуі мүмкін.
Бірлескен парламенттік тыңдауды дайындауға екі Палатаның
депутаттары, сарапшылары, ғалымдар, үкіметтік емес ұйымдардың өкілдері, шет
елдік өкілдер қатысады.
6) Палата депутаттарының жалпы санының кем дегенде үштен бірінің
бастамасы бойынша Республика Үкіметі мүшелерінің олардың қызметі мәселесі
бойынша есеп берулерін тыңдауға және Палата депутаттарының жалпы санының
үштен екісінің басым көпшілігімен Үкімет мүшелерінің Республика заңын
орындамаған жағдайында оларды лауазымынан босату туралы Республика
Президентіне мәселе қояды, егер Республика Президенті бұндай мәселе қоюды
қабылдамаса, онда Палата депутаттарының жалпы санының кем дегенде үштен
екісінің басым көпшілігімен бірінші рет мәселе қойған күннен бастап алты ай
біткен соң Үкімет мүшесін лауазымынан босату туралы мәселені Республика
Президенті алдынада қайталап қоюға құқықтары бар.
Парламенттің екі Палатасы да Үкімет мүшелерінің олардың қызметіне
қатысты мәселе бойынша есеп берулерін тыңдауға құқылы. Шешім Палата
депутаттарының жалпы санының кем дегенде үштен бірінің бастамасы бойынша
қабылданады. Үкімет мүшелері палата алдында есеп береді, осыдан кейін
пленарлық отырыста төрағалық етуші Үкімет мүшесіне сенім білдіру немесе
сенім білдірмеу туралы мәселені дауысқа салады. Бұл жайлы шешім жасырын
дауыс беру арқылы қабылданады. Үкімет мүшесіне сенімсіздік білдірген
жағдайда Палатаның Президентке оны лауазымынан босату немесе республиканың
заңдарына сәйкес жауапкершілікке тарту туралы мәселемен жүгінуге құқығы
бар.
7) Палатаның үйлестіруші және жұмыс органдарын құрады. Әрбір
Палатаның өзінің үйлестіруші органдары болады, ол Бюро болып табылады, оның
құрамында Палата Төрағалары, оның орынбасарлары және тұрақты комитеттердің
төрағалары кіреді.
8) Өзінің қызметінің регламентін және Палатаны ұйымдастырумен
және ішкі күн тәртібімен байланысты мәселелер бойынша өзге де шешімдер
қабылдайды. Қазіргі кезде үш регламент қабылданған, олардың негізінде
Парламент өзінің қызметін жүзеге асырады:
1. Қазақстан Республикасы Парлементінің регламенті [16];.
2. Қазақстан Республикасы Парлементі Мәжілісінің регламенті
[17];.
3. Қазақстан Республикасы Парлементі Сенатының регламенті [18].
Сол сияқты Конституция Сенат пен Мәжілістің айырықша қарауына
қатысты мәселелерді қарастырады.
Мәселен, Конституцияның 55-бабында Сенаттың айырықша қарауына
жатқызылған мәселелер қамтылған. Яғни, бұл осы мәселелерді Сенаттан басқа
ешкім шешпейді дегенді білдіреді.
1) Қазақстан Республикасы Президентінің ұсынуы бойынша Жоғарғы
Сот Төрағасын, алқа төрағасын және Республиканың Жоғарғы Сотының судьясын
сайлау және лауазымынан босату, олардың Ант беруін қабылдау.
Сенат Регламентіне сәйкес лауазымға сайлау үшін
кандидатураларды және лауазымнан босатуды Республика Президенті немесе оның
өкілетті лауазымды адамы ұсынады. Ұсынылған кандидатуралар Сенат отырысында
мәселені қарастырғанға дейін Палата Бюросының шешімімен анықталатын
Сенаттың тиісті комитетінің отырысында талқылауға жатады.
Кандидатураларды қараудың қорытындысы бойынша комитет олардың
әрқайсы бойынша қорытынды жасайды және Сенат отырысында жария етеді.
Лауазымға сайлау және лауазымнан босату туралы Сенаттың шешімі
егер Сенат дауыс берудің басқа тәртібін белгілемеген болса Сенат
депутаттарының жалпы санының басым көпшілігінің әрбір кандидатура бойынша
ашық дауыс беру арқылы қабылданады және қаулымен рәсімделінеді.
Сайланған жағдайда Сенат Жоғарғы Сот судьяларынан Парламент
Сенатының отырысында ант қабылдайды.
Республика Президенті ұсынған кандидатураны мақұлдамған жағдайда
Сенаттың шешімінде мақұлдамаудың толық түрдегі себебі көрсетілуге тиіс.
2) Республика Президенттің Бас Прокурорды және Республиканың
ұлттық қауіпсіздік Комитетінің Төрағасын тағайындауға келісімін беру.
Сенат комитетінің отырысында кандидатураны алдын ала қараудан
кейін Сенат отырысында жүзеге асыруға келісімін беру. Мәселені қарастыру
кезінде лауазымға кандидатураны Республика Президенті немесе оның өкілетті
лауазымды адамы ұсынады.
Лауазымға тағайындауға келісім беру туралы Сенаттың шешімі егер
Сенат дауыс берудің басқаша тәртібін белгілемеген болса, Сенат
депутаттарының жалпы санының басым көпшілігінің әрбір кандидатура бойынша
ашық дауыс беруі арқылы қабылданады, онда әрбір кандидатура бойынша жеке-
жеке Сенат қаулысымен рәсімделінеді.
Лауазымға тағайындауға келісім беру үшін Президент ұсынған
кандидатураны мақұлдамаған жағдайда Сенаттың шешімінде мақұлдамаудың толық
түрдегі себебі түсіндірілуге тиіс.
3) Бас Прокурордың, Республиканың Жоғарғы Соты Төрағасының және
судьяларының қол сұғылмаушылығынан айыру.
Бас Прокурорды, Жоғарғы Сот Төрағасын, алқа төрағасын және
Жоғарғы Сот судьяларын қол сұғылмаушылығынан айыру оларды лауазымға
тағайындау кезіндегі тәртіп бойынша жүргізіледі және Сенат қаулысымен
рәсімделінеді.
Республика Президенті Сенаттың келісімін алу үшін Палатаға
жазбаша ұсыныс жасайды, оның негізінде аталған мәселені Сенаттың күн
тәртібіне енгізу үшін шешім қабылданады.
Егер Сенат лауазымды адамды қол сұғылмаушылығынан айыру туралы
шешім қабылдамайтын болса, Президенттің Сенатқа бұл мәселе бойынша қайталап
жазбаша ұсыныс жасауына құқығы бар.
4) Республика заңнамаларына сәйкес жергілікті өкілетті органның
өкілеттігін мерзімінен бұрын тоқтату.
Сенаттың Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік
басқару туралы Заңына және басқа заңнамаларға сәйкес жергілікті өкілетті
органдардың өкілеттігін мерзімінен бұрын тоқтатуға құқығы бар. Бұндай
жағдайда Сенат Бюросы бұл мәселе бойынша қорытынды дайындауға жауапты
Палата комитетін анықтайды.
5) Екі депутатты Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сот Кеңесінің
құрамына өкілеттік беру. Сенат Регламентіне сәйкес депутаттардың
кандидатурасын тікелей Сенат депутаттарымен, Сенат комитетімен ұсынылады.
Егер кандидаттар бірнеше адам болса, депутаттардың жалпы санынан
барынша көп дауыс жинаған екі адам сайланған болып саналады.
6) Республика Президентін қызметінен босату туралы Мәжіліс
қозғаған мәселені қарастыру және оның нәтижесін Палатаның бірлескен
отырысының қарауына шығару. Бұл мәселе Қазақстан Республикасы
Конституциясының 47-бабымен қарастырылған процедураға сәйкес Сенат
депутаттарымен қарастырылады.
Мәжіліс сол сияқты айырықша өзінің қарауына жататын мәселені
Республика Конституциясының 56-бабына және Қазақстан Республикасы
Парламенті Мәжілісінің Регламентіне сәйкес қарастырады. Бұндай сұрақтар
болып табылатындар:
1) Заң жобаларын қарауға қабылдау және қарастыру.
Заң шығарушылық бастамашылдығы құқығы айырықша Парламент
Мәжілісінде жүзеге асырылады және төмендегілерге тиесілі болады:
1) Парламент депутаттарына, олар заң шығару актілерінің жобасын Парламент
Мәжілісіне ұсыну туралы шешімді тиісті ұсыныспен рәсімдейді; (заң жобасын
қарастыру процедурасы ең алдымен Парламент Мәжілісінде басталады және содан
кейін Сенатқа беріледі).
2) Республика Үкіметіне, ол заң шығару актілерінің жобасын Парламент
Мәжілісіне шығару туралы шешімді Үкіметтің тиісті қаулысын шығару арқылы
қабылдайды.
Құқық субъектісінің заңнамалық бастамасымен Парламенттің қарауы
міндетті болатын заң жобасының немесе Парламенттің өзге де заңнамалық
актісінің мәтінін ресми шығаруы заң шығарушылық бастамасы болып табылады.
2) Республика Парламенті қабылдаған заңға деген Қазақстан
Республикасы Президентінің қарсы болуы бойынша ұсынысты дайындау.
Республика Парламенті қабылдаған заңдарға деген Президенттің барлық
қарсы болуы қорытынды беру үшін Мәжіліс комитеттеріне келіп түседі. Осыдан
кейін Мәжіліс комитеттердің қорытындысын, Президенттің қарсы болуын және
заңның өзін қарастырады және депутаттардың жалпы санының үштен екісінің
көпшілік дауыс беруімен шешім шығарады және танысып білу үшін Сенатқа
жібереді. Аталған мәселе бойынша шешім Палатаның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 Қазақстан Республикасының конституциялық құқықтық мәртебесі және
оның қалыптасу реті
1. Қазақстан Республикасының Парламенті: құрылымы, жұмыс
органдары
2. Үкіметтің дәрежелік орны
3. Қазақстан Республикасының Парламенті мен Үкіметінің
іс-әрекет перспективалары
2 Қазақстан Республикасының Парламенті мен Үкіметінің өзара
іс-қимылының конституциялық негіздері
2.1 Заң шығару процесіндегі өзара бірлескен іс-қимыл
2.2 Бюджеттік саладағы өзара бірлескен іс-қимыл
2.3 Үкіметтің қызметіне деген Парламенттің бақылауы
Қорытынды
Пайдаланылған дереккөздер тізімі
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Еліміздің соңғы он жылдағы қол жеткізген
экономика мен саясаттағы айтарлықтай табыстары көбінесе Қазақстан
Республикасының Парламенті мен Үкіметінің арасындағы сындарлы
(конструктивті) диалогтың арқасында мүмкін болған. Конституция билікті бөлу
принциптерін орната отырып, тек мүмкін деген теріс пайдалануды немесе
аталған осы органдардың тіпті бүкіл мемлекеттік билікті озбырлықпен басып
алуды болдырмай ғана қоймайды, сонымен қатар ортақ мақсатқа қол жеткізу
жолында олардың өзара ынтымақтастығы үшін қажетті жағдайды жасайды.
Қазақстанның Парламенті заң шығаратын қызметті жүзеге асыратын
республиканың жоғарғы өкілетті органы болып табылады. Үкіметке мемлекеттің
барлық істерін басқару, яғни осыған ұқсас деңгейде атқарушылық өкілеттікті
іске асыру жүктелген. Негізгі Заңмен Парламент пен Үкіметтің қызметінің
құзіреттілігі және саяси-құқықтық негізі анықталған, бұл дегеніміз
мемлекеттік міндеттерді шешуде өкілеттілік пен кәсіби басқарудың рөлін ашып
беруге, олардың бірлескен жұмысында органдардың әрқайсысының орнын түсінуге
мүмкіндік береді.
Ғылыми жаңашылдығы мен қолдандалық маңызы. Олардың мәртебесіне,
сондай-ақ мемлекеттік аппаратты ұйымдастырудың жалпы принциптерінен шыға
отырып, Парламент пен Үкіметтің өзара қарым-қатынасы, олардың арасындағы
бар конституциялық тежемелік пен тепе-теңдікті парламенттік органның
негізгі заңдылықтары тұрғысынан қараған жөн болады.
Зерттелу деңгейі. Бұл жұмыста көрсетілген мәселелер Зиманов С.З.,
Ким В., Сапаргалиев Г., Сафинов К.Б. ғалымдар арасында дисскусия
тудырды.
Зерттеудің мақсаты. Атқарушылық биліктің жоғарғы органының жұмысына
деген Парламенттің бақылауын жүргізу саласындағы Үкімет пен Парламенттің
өзара қарым-қатынасын тек тікелей функционалдық мағынасында ғана емес,
сонымен қатар олардың арасындағы бар конституциялық тежемелік пен тепе-
теңдік жүйесінің маңызды элементі ретінде қарастыру қажет.
Зерттеудің міндеттерің атап айтқанда бұндай заңдылықтар тұрғысынан
қарау болып табылатындар:
1) заң шығару қызметі;
2) мемлекеттік бюджетті қабылдау және оның орындалуы (бюджеттік
саладағы өзара бірлескен іс-әрекет) туралы есеп беруді бекіту;
3) Үкіметтің қызметіне деген Парламенттің бақылауы.
Бұндай жағдайда, жекелей алғанда бұндай бөлу шартты болады, себебі
олардың қызметінің аталған түрлері функциональдық-құзіреттілік мағынада
өзара тығыз түйісетіндігін бірден айту қажет. Мысалы, елдің бюджеті заң
формасында қабылданады, ал бюджеттің орындалуына деген бақылау заңдарды
орындау бойынша министрлер кабинеті жұмысының шегінде Парламенттің жалпы
бақылаушылық қызметінен бөлініп алынбайды.
Зерттеудің объектісі ретінде қабылданған заңды іске қосудың
мерзімін қысқарту тұрғысынан алғанда барынша табысты болып танылатындар ол
заңдар мен оған қатысты актілерді қолдануды қамтамасыз етуші оларды бір
мезгілде дайындау бойынша Парламент пен Үкіметтің жоспарлы және келісілген
жұмысын ғылыми тұрғыда зерттеу болады.
Теориялық және әдіснамалық негізі. Дипломдық жұмысты жазу барысында
ізденуші Парламент пен Үкіметтің заң шығару саласындағы өзара бірлескен іс-
қимылы жоғарғы халық өкілеттілігі органының еркі атқарушылық билік
жүргізетін мемлекеттік басқарудың стратегиялық және ағымдағы міндеттерімен
қатысты теориялық еңбектерді саралаудан өткізіп, толық пайдалануға ұмтылды.
Зерттеу жұмысында қоғамдық ғылымдарға ортақ жалпы танымдық және арнайы
әдістер жүйесі: диалектикалық, салыстырмалы, функционалды талдау, жүйелеу,
синтездеу, статистикалық тағы басқа әдістер басшылыққа алынды.
Деректік негізі. Практикалық жағынан алғанда бұл принцип мемлекеттік
билік органдарының құқықтық мәртебесін айқын анықтауды, олардың арасындағы
қызмет пен өкілеттілікті тиімді бөлуді білдіреді. Бұндайда органның бірде
біреуіне билік формальды түрде тиісті болмайды, оның құрылтайшысы рөлінде
болатын халықтың тапсырмасы бойынша ғана олар іске асырылады.
Бұл жұмыс екі бөлімнен тұрады: бірінші бөлімде Қазақстан
Республикасының конституциялық құқықтық мәртебесі және оның қалыптасу
реті, оның ішінде Қазақстан Республикасының Парламенті: құрылымы, жұмыс
органдары, Үкіметтің дәрежелік орны, Қазақстан Республикасының Парламенті
мен Үкіметінің іс-әрекет перспективалары толық қарастырылған; екінші
бөлімде Қазақстан Республикасының Парламенті мен Үкіметінің өзара
іс-қимылының конституциялық негіздері оның өзі бірнеше сұрақтарды
қарастырады: заң шығару процесіндегі өзара бірлескен іс-қимыл, бюджеттік
саладағы өзара бірлескен іс-қимыл, Үкіметтің қызметіне деген Парламенттің
бақылауы. Сондай – ақ қолданылған әдебиеттер мен заңдардың ауқымы кең.
1 Қазақстан Республикасының конституциялық құқықтық мәртебесі және оның
қалыптасу реті
1.1 Қазақстан Республикасының Парламенті: құрылымы, жұмыс органдары
Қазақстанда екі палаталы Парламент жұмыс істейді, ол тұрақты негізде
жұмыс істейтін Сенат пен Мәжілістен тұрады.
Қазақстан Республикасы Парламентінің құрамын анықтай отырып,
Конституция оның Палаталарын қалыптастырудың тәртібін, депутаттардың
мәртебесін, жұмыс органдарын бекіткен болатын.
Парламент Палаталарын қалыптастыру әр түрлі жолмен жүреді.
Конституцияның 51-бабының 2-тармағына сәйкес Сенат депутаттары жасырын
дауыс беру кезінде жанама сайлау арқылы сайланады, ал жеті депутатты
Парламент өкілеттігі мерзіміне тікелей Республика Президенті тағайындайды.
Сенат депутаттарына кандидаттарды ұсыну облыстық (республикалық
маңызы бар қалалар мен астананың), қалалық, аудандық мәслихаттардың
сессиясында жүргізіледі. Саяси партиялар мәслихаттардағы өздерінің өкілдері
арқылы Қазақстан Республикасы Парламентінің Сенатына депутаттыққа
кандидаттарды ұсынады. Бұндай жағдайда бірнеше маслихаттардан бір кандидат
ұсынылуы мүмкін. Сол сияқты кандидаттарды ұсыну өзін-өзі ұсыну тәртібінде
жүзеге асырылуы мүмкін.
Конституцияның 50-бабының 2-тармағына сәйкес Қазақстан
Республикасының әрбір облыстарынан, республикалық маңызы бар қалалары мен
астанадан екі кандидаттан сайланады. Бұл дегеніміз облыстық, республикалық
маңызы бар қалалардың және Республика астанасы мәслихаты депутаттарының
жалпы санының кем дегенде 50 пайызы қатысқан кезде заңды болып табылатын
мәслихат депутаттарының бірлескен отырысында сайлаудың жүргізілетіндігін
білдіреді. Сайлаушылардың немесе бір мандатты территорлық сайлау округы
бойынша дауыс беруге қатысқандардың елу пайыздан аса дауысын жинаған
кандидат сайланған болып есептелінеді. Егер де кандидаттардың бірде біреуі
аталған дауыс мөлшерін жинамайтын болса, онда қайталап дауыс беру
өткізіледі, оған барынша көп дауыс жинаған екі кандидат қатысады.
Қорытындысында сайлаушылардың немесе дауыс беруге қатысқандардың көп
дауысын жинаған кандидат сайланады.
Сайлау өткізілмеген немесе шынайы емес деп таныған жағдайда,
сондай-ақ екі кандидаттың даусықа түсуі кезінде олар сайланбаған болса,
Орталық сайлау комиссиясы қайталап сайлау өткізу туралы шешім қабылдайды.
Алайда Сенаты құруда оның кейбір ерекшеліктері бар. Сенат
депутаттарының жартысы 3 жылға, ал депутаттардың екінші бөлігі 6 жылға
сайланады. 3 жылға сайланған депутаттар өкілеттілік мерзімі біткен соң егер
өзінің тұрақты тұратын жерін өзгертпеген болса қайтадан Сенатқа сайлануға
ұсыныс жасауына болады. Тұратын жерін өзгерткен жағдайда депутаттар өзінің
кандидатурасын қайталап ұсына алмайды, себебі, республика Конституциясына
сәйкес бұл құқын жоғалтады. Бұндай жағдай 6 жылға сайланған Сенат
депутаттарына да қатысты болады.
Осының нәтижесінде Сенатқа 32 депутат сайланады, 7 депутатты
тікелей Қазақстан Республикасының Президенті тағайындайды. Түптеп келгенде
Сенатқа 39 депутат сайланады.
Сенат депутаттарына қарағанда Мәжіліс депутаттары жалпыға ортақ,
тең және тура сайлау құқығымен жасырын дауыс беру арқылы 5 жыл мерзімге
сайланады. Алпыс жеті депутат Республиканың әкімшілік-территориялық
бөлінуін есепке алып құрылатын және сайлаушылардың мөлшермен тең саны
бойынша бір мандатты территориялық сайлау округы бойынша сайланады. Он
депутат теңбе-теңдік өкілеттілік жүйесі бойынша партиялық тізім негізінде
және біртекті жалпы ұлттық сайлау округы бойынша (Конституцияның 50-бабының
3-тармағы) сайланады.
Мәжіліс депутаттығына кандидаттарды ұсыну құқығы саяси
паритяларға, сондай-ақ өзін-өзі ұсыну тәртібінде азаматтарға тиесілі
болады.
Партиялық тізім негізінде Мәжіліске сайлау қорытындысы бойынша
депутаттық мандатты бөлісуге дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың кем
дегенде жеті пайыз дауыс беруін жинаған саяси партияларға рұқсат беріледі.
Саяси партиялар өздерінің кандидаттарын біртекті жалпы ұлттық
сайлау округі территориясы бойынша ұсынады. Бұндайда әрбір сайлау округынан
Мәжіліс депутаттығына тек бір ғана кандидат ұсынылады, ол туралы саяси
партияның жоғарғы органы мүшелерінің жалпы санының басым көпшілігінің дауыс
беруі арқылы тиісті шешім қабылданады.
Саяси партиялар ұсынған кандидат міндетті түрде оның мүшесі
болуға тиіс, бұл туралы республиканың Конституциялық Кеңесінде тиісті
түсініктеме бар. Атап айтқанда, Мәжіліс депутаттығына сайлау үшін сол
партияның мүшесі болып табылмайтын адамды партиялық тізімге қосуға саяси
партиялардың құқығы жоқ [6].
Екіден артық кандидатураны ұсынған кезде, олардың әрқайсы
жеткілікті мөлшерде дауыс жинамаған болса, қайталап сайлау өткізу
тағайындалады. Кандидаттардың біреуі шығып қалған кезде сайлау бюллетеніне
көп дауыс алған келесі кандидат енгізілетін болады.
Дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың ел пайыздан аса дауысын
жинаған не болмаса қайталап дауыс беру кезінде басқа кандидаттармен
салыстырғанда сайлаушылардың көп дауыс беруін жинаған кандидат сайланған
болып саналады. Мәжіліске барлығы 77 депутат сайланады.
Республика Парламенті депутаттарының мәртебесі: Кем дегенде бес
жыл азаматтығы бар Қазақстан Республикасының азаматы оның азаматтықты
алуының негізіне байланыссыз Сенат депутаты бола алады. Тиісті адамға
азаматтық беру туралы Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығына қол
қойылған күннен бастап азаматтықты қабылдау нәтижесінде Қазақстан
Республикасының азаматтығын алған адам үшін Азаматтықта тұру мерзімі
есептелінеді, ол туғаннан азаматтықта тұруы туу туралы куәлікпен
расталынады [7]. Жоғарғы білімі және кем дегенде бес жыл жұмыс өтілі бар
отыз үшке толған тиісті облыстың территориясында, республикалық маңызы бар
қалада не болмаса республика астанасында кем дегенде үш жыл тұрақты тұратын
азамат. Жиырма бес жасқа толған Қазақстан Республикасының азаматы Мәжіліс
депутаты бола алады.
Жоғарыда келтірілген жағдайларға қарамастан депутаттыққа кандидат
белсенді сайлау құқығына ие болуға, яғни шығу тегіне, әлеуметтік,
лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне,
дінге деген қарым-қатынасына, сеніміне, тұрған жеріне немесе өзге
жағдайларға қарамастан 18-жасқа толуы бойынша сайлауда дауыс беруге
қатысуға құқығы бар болуы тиіс.
Парламент депутатының өкілеттігі оны Парламент депутаты ретінде
республиканың Орталық сайлау комиссиясында тіркелген сәтінен басталады.
Осыдан кейін Парламенттің бірінші сессиясында Парламент Палаталарының
бірлескен отырысында депутаттар Қазақстан халқына ант береді.
Парламент депутаты қандай да бір тегеуірінді мандатпен, оның
ішінде жазалаумен және тапсырмамен байланысты емес, Парламентте өзінің
нанымы бойынша дауыс береді.
Алайда депутатқа бірқатар шектеулер қойылады. Мәселен, Парламент
депутаты басқа өкілетті органның депутаты бола алмайды, өзге де ақы
төленетін лауазымды иеленуіне болмайды, тек оқытушылық, ғылыми немесе өзге
де шығармашылық қызметті қоспағанда, кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруына,
басшылық жасаушы органның құрамына немесе коммерциялық ұйымдардың
қадағалаушылық кеңесінің құрамына енуіне болмайды, бұлардың бәрі оның
өкілеттігін тоқтатады.
Депуттатықтан кетуі, депутатты қызметке жарамсыз деп тапқан,
Парламентті таратқан жағдайда, депутат болып сайланғаннан кейін азамат
тастауға тиіс лауазымында жұмысын жалғастырған жағдайларда Парламент
депутатының өкілеттігі тоқтатылады. Пардламент депутаты оған қатысты соттың
айыптау үкімі күшіне енген кезде немесе Қазақстан Республкасынан тыс жерген
тұрақты тұратын жерге көшкен кезде өзінің мандатынан айырылады.
Парламент сессияларында қарастырылатын барлық мәселелер бойынша
депутат құрамына кіретін оның органдарының отырысында депутат шешуші дауыс
беру құқығын пайдаланады.
Парламент депутатына кең құқық берілген, олардың ішінде:
Парламенттің және оның Палаталарының үйлестіруші және жұмыс органдарына
сайлауға және сайлану құқығына; қарастыру тәртібі және талқыланатын
мәселенің мәнісіне орай сессияның күн тәртібі бойынша ұсыныстар мен
ескертулер жасауға; Парламент Палаталарымен сайланатын немесе
тағайындалатын лауазымды адамның кандидатурасы бойынша өзінің пікірін
айтуға; Парламент Палаталарының бірлескен және бөлек отырысында қарастыру
үшін ұсынылатын мәселелер бойынша Палата Бюросына ұсыныстар жасауға;
Парламент қабылдайтын заңдардың, қаулылардың және басқа да актілердің
жобаларына және басқаларға түзетулер енгізуге құқығы бар.
Депутат Парламенттің жұмыс органдарына сайлануы мүмкін, онда ол
қатысуға міндетті және олардың қарауына кез-келген сұрақтарды және
ұсыныстарды жасауға, қарастыруға сұрақтарды дайындауға, оны талқылауға және
ол бойынша шешім қабылдауға, сондай-ақ қабылданған шешімді өмірге енгізуді,
олардың орындалуына бақылауды ұйымдастыруға қатысуға міндетті.
Егер депутат Палата Бюросының, оның тиісті тұрақты
комитеттерінің, Палата комиссиясының және оның Палаталарының құрамына
кірмейтін болса, онда депутаттың сол сияқты аталған органдардың отырысына
қатысуға, ұсыныстар жасауға, қарастырылатын сұрақтарды талқылауға және
кеңесуші дауыс беру құқығымен шешім қабылдауға қатысуға құқығы бар.
Депутаттық сұрау салумен депутаттың ұйымдастыруға деген құқығы
айырықша назар аударуға тұрарлық. Қазіргі жұмыс істеп тұрған Парламенттің
бес сессиясы ішінде мыңнан аса бұндай сұрау салулар Премьер-Министрге, 400-
ден аса – Бас прокурорға, 500-ден аса – Қазақстан Республикасының
министрлеріне жіберілген. Бес сессиясы жұмысының барлық кезеңінде
депутаттар 2349 депутаттық сұрау салу жіберіген [8].
Палаталардың пленарлық отырысында лауазымды адамдардың ауызша
жауаптарын тыңдау практикасын кеңейту Мәжіліс депутаттарының депутаттық
сұрау салумен жұмысының ерекшелігі болып табылады. Парламент Мәжілісінің
екінші шақырылымының депутаты С.Дьяченконың пікірі бойынша жұмыстың бұндай
формасы депутаттардың бар проблемаларды көпшілікке жария түрде талқылауға
салуына және оны шешуге себебін тигізуге мүмкіндік береді. Сондай-ақ жауап
берудің ауызша формасы лауазымды адамның проблеманы шешуге деген мүлдем
жаңа тұрғыдан қарауын қалыптастырады, қызметтік міндеттерін орындауға деген
жауапкершілікке және шығармашылық қарым-қатынасын ынталандырады [9].
Парламент депутаттарының жауапкершілігі: Конституциямен жүктелген
айырықша міндеттерді орындау депуттаттың арнайы мәртебесінің бар екендігіне
дәлел болады. Осының нәтижесінде Парламент депутаты депутаттық иммунитетті
пайдаланады, депутаттық иммунитеттің болуы тек қылмыс жасау орнында ұстау
немесе ауыр қылмыс жасау жағдайларын қоспағанда өкілеттіктің барлық мерзімі
ішінде оның қамауға алынбайтындығы, сот тәртібінде жасалатын күштеп
әкелуге, әкімшілік жазалау шараларына ұшырамайтындығы, тиісті Палатаның
келісімінсіз қылмыстық жауапкершілікке тартылмайтындығына кепілдік
берілетіндігене дәлел болады.
Конституцияның 52-бабының 4-тармағы, 71-бабының 5-тармағы, 79-
бабының 2-тармағы, 83-бабының 3-тармағы, 15-бабының 2-тармағы нормаларына
сәйкес қылмыстар ауыр және аса ауыр болып бөлінеді. Аталған санаттардың
ұғымын саралау және анықтау қылмыстық заңнамалар саласына жатқызылған [10].
Депутатты қылмыстық жауапкершілікке тартуға, қамауға алуға
немесе сот тәртібінде жасалатын әкімшілік жазалау шарасын қолдануға келісім
алу үшін Бас прокурор Сенат не болмаса Мәжіліске ұсыным жасайды, оны
Палаталар тиісті Палаталардың отырысында қарастыруды дайындау үшін Орталық
сайлау комиссиясына жібереді. Ұсыныс жасау депутатқа кінә тағу, қамауға
алуға санкция беру немесе әкімшілік құқық бұзу туралы істі сотқа жіберу
алдында шығарылады. Бас прокурордың ұсынысы және Орталық сайлау
комиссиясының қорытындысы оның келіп түскен сәтінен екі күн мерзімде
қаралады. Осыдан кейін Палата дәлелді шешім қабылдайды және үш күн мерзім
ішінде оны Бас прокурорға және анықтау және алдын ала тергеу жүргізуді
жүзеге асырушы республиканың мемлекеттік органының басшысына жібереді.
Бұндай жағдайда Палатаның депутаттың қол сұғылмаушылығы туралы мәселені
қарауына депутаттың қатысуына құқығы бар. Депутатты қылмыс жасау орнында
немесе аса ауыр қылмысты жасау кезінде ұстаған жағдайда оны жауапкершілікке
тартуға Парламент Палатасының келісімі талап етілмейді.
Депутатқа қатысты қылмыстық істі тек анықтау және алдын ала
тергеу жүргізуді жүзеге асырушы республиканың мемлекеттік органының басшысы
ғана қозғай алады және іс бойынша өндіріс аяқталғаннан кейін қадағалауды
жүзеге асыру үшін Бас прокурорға беруге тиісті.
Орталық сайлау комиссиясы іс бойынша шешім қабылдаған тиісті
соттан істі қарау нәтижесі туралы ақпаратты сұрайды және айыптау үкімін
шығарған жағдайда депутаттық мандаттан айыру туралы тиісті Палатаға ұсыныс
жасайды.
Сол сияқты депутат жауапкершіліктің өзге де түріне тартылуы
мүмкін. Мәселен, Палатаның және оның органының отырысында негізсіз
себептермен үш реттен артық болмаған жағдайда депутатқа болмаған күндері
үшін еңбекақы төлеуден бас тартылады. Депутаттың негізсіз себептермен
Парламенттің, Палатаның және оның органдарының отырысында бір айдан аса
уақыт болмаған жағдайда депутат осы болмаған мерзімінде оған берілетін
материалдық, қаржылық және әлеуметтік-тұрмыстық қамтамасыз ету жағдайынан
айырылады. Атап айтқанда:
- еңбекақы төлеуден;
- көлікте жүру құжаттының кезектен тыс берілуінен;
- іссапарларға шығудан;
- іссапар шығындарын төлеуден;
- автомобиль көліктерін пайдаланудан;
- емдеу-сауықтыру және санаторий-курорттық қызмет көрсетуден.
Парламенттің немесе оның Палатасының пленарлық отырсында
депуттатың болмаған жағдайында бұл туралы шешімді республиканың Орталық
сайлау комиссиясының ұсынымы бойынша тиісті Палатаның Төрағасы қабылдайды.
Депутаттың негізсіз себептермен Парламент органдарының немесе
оның Палатасының отырысында үш реттен артық болмаған жағдайда болмаған
күндері үшін оны еңбекақыдан айыру қатысушылардың көпшілік дауыс беруімен
тиісті Палатаның Бюро қаулысымен қабылданады және Парламент Палатасы
Аппаратына орындауға беріледі.
Парламент, Палата және оның органдарының отырысында депутаттың
өзінің дауысын беруі кезінде депутаттың дауысын беруі кезінде болмаған күні
үшін еңбекақы төлеуге Палата Бюросының шешімімен оған бас тартылады, ал
қайталап дауысын басқаға беру кезінде болмағаны үшін бір айлық еңбекақыдан
айырылады.
Парламент және оның Палаталарының регламентімен тағайындалған
депутаттық этика ережесін бұзу жағдайында тиісті Палата Төрағасының
шешімімен депутатқа жазалау шарасы қолданылуы мүмкін, олардың ішінде:
1) парламенттік кінәсын мойындату;
2) көпшілік алдында кешірім сұрауға көндіру;
3) Палатаның бір реттік бірлескен немесе бөлек отырысында сөз алудан айыру;
4) Палатаның үш бірлескен немесе бөлек отырысында сөз алудан айыру;
5) Палатаның бір бірлескен немесе бөлек отырысы кезінде мәжіліс залынан
шығарып жіберу;
6) Палатаның үш бірлескен немесе бөлек отырысы кезінде мәжіліс залынан
шығарып жіберу;
7) бір күндік еңбекақысынан айыру.
Сондай-ақ депутат басқа өкілетті органның депутаты болуға,
оқытушылық, ғылыми немесе өзге де шығармашылық қызметтен басқа өзге де ақы
төленетін лауазымды иелену, кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру, коммерциялық
ұйымдардың басшылық етуші органдарына немесе қадағалаушы кеңестің құрамына
ену құқығы жоқ екендігін қарастырушы ережені бұзған жағдайда депутат өзінің
мандатынан айырылуы мүмкін.
Парламент Палаталарының Төрағалары өздері қол қоятын актілердің
заңды болуына заңды жауапкершілікте болады. Бұл Конституцияның 45-бабының 3-
тармағынан туындайды. Алайда, олар қол қоятын актілердің заңды болуы
дегенді қалай түсінуге болады? Конституциялық Кеңестің 1997 жылғы 29-
мамырдағы №132 қаулысында бұл мәселе бойынша түсіндірулер жоқ.
Конституцияға сәйкес Президенттің қол қоюына Конституцияға өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы заң, конституциялық заң және кәдімге заң
ұсынылуы мүмкін. Дәл осы актілер Президент қабылдағаннан кейін Парламент
Палаталары Төрағасының қолымен бекітіледі. Осындай жағдайда, егер әңгіме
конституциялық немесе кәдімгі заң туралы болатын болса Парламент
Палаталарының Төрағалары олардың Конституция ережелеріне сәйкес келуі үшін
жауапкершілікте болады. Егер әңгіме кәдімгі заң туралы болатын болса, онда
ол Конституцияға және республиканың конституциялық заңына сәйкес болуға
тиіс. Егер қалай дегенмен де сәйкес келмеу болатын болса, онда Парламент
Палатасының Төрағасына дәл қандай шара қолдануға тиіс екендігі түсініксіз,
себебі, Конституцияда және басқа заңнамалық актілерде бұл сұраққа тура
жауап жоқ. Бір ғана нәрсе, ол - бұндай жағдайда Президент заңды немесе
оның жекелеген баптарын қайталап талқылау және дауысқа салу үшін
Парламентке қайтаруы мүмкін.
Констиуцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заңға
Парламент Палатасы Төрағаларының қол қоюына келетін болсақ, олар
жауапкершілікте болмайды, себебі, бұндай заңдарға заңдылыққа сәйкес келуі
туралы талап қоюға болмайды. Өйткені бұл заңның өзі Конституцияға
өзгерістер енгізеді, осы арқылы заңды болуына әсер ететін болады [11].
Парламенттің құрылымы, жұмыс органдары: Парламенттің құзіреттілігі
Сенат пен Мәжілістің бірлескен және бөлек отырысында, ал айырықша
құзіреттілігі Парламент сессиясында, Парламент Палатасының, оның органдары
мен депуттатарының қызметінде іске асырылады.
Парламент сессиясы оның Палатасының, Палата Бюросының, тұрақты
комитеттер мен Палатаның бірлескен комиссиясының бірлескен және бөлек
отырысы формасында жүреді.
Бірінші сессияны республика Президенті сайлау қорытындысын
жариялаған күннен бастап отыз күн ішінде кешіктірмей шақырады және Сенат
пен Мәжілістің бірлескен отырысында жабылады. Оны республика Президенті
және Орталық сайлау комиссиясының Төрағасы басқарады.
Парламент сессиясы кезекті, сол сияқты кезектен тыс болуы
мүмкін. Кезекті сессияны қыркүйек айының бірінші жұмыс күнінен бастап,
маусымның соңғы жұмыс күнімен аяқтай отырып, жылына бір рет Мәжіліс
Төрағасы ашады және жабады. Палатаның бірлескен отырысының кезектен тыс
сессиясы Президентің жеке өзінің бастамасы бойынша, Палаталар Төрағаларының
немесе Парламент депутаттарының жалпы санының кем дегенде үштен бірінің
ұсынысы бойынша шақырылуы мүмкін. Егер сессияны шақыруға Палаталардың
Төрағалары бастамашылыдық танытқан болса, онда олар өзара бірлескен
бастамада Президентке тиісті жазбаша ұсыныс жасайды. Ал егер бастамашылдық
танытушы Парламент депутаттары (жалпы санының үштен бір бөлігі) болып
табылатын болса, онда Президентке жазбаша ұсыныс жасалады, онда Парламент
Палаталарының кезектен тыс бірлескен отырысын өткізу үшін себеп болған
мәселе қойылады.
Палаталардың кезектен тыс бірлескен отырысында оны шақыруға
себеп болып табылмаған мәселе қарастырылмайды.
Палаталардың кезектен тыс бірлескен отырысын Республика
Президенті, ал ол болмаған жағдайда Палаталардың әрқайсынан депутаттардың
жалпы санының үштен екісі болған кезде құқығы бар Мәжіліс Төрағасы ашады.
Палаталардың бірлескен және бөлек отырысындағы мәселелерді қарау ашық болып
табылады. Алайда Президенттің немесе Парламент депутаттарының ұсынысы
бойынша, егер бұл үшін қатысып отырған депутаттардың жалпы санының басым
көпшілігі дауыс берген болса, жабық отырыс өткізілуі мүмкін. Палатаның
бірлескен отырысында мемлекеттік органдардың және жергілікті өзін-өзі
басқару органдарының лауазымды адамдары қатысуға міндетті, олардың
қатысуының қажеттілігі туралы Палата және Палата Бюросының шешімі
қабылданады.
Мемлекеттік органдардың және жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының лауазымды адамдарының Парламент Палаталарының бірлескен
отырысына келуі қатысып отыру сипатында болады, оларды Палата Төрағалары
шақырады.
Парламент Палатасының құзіретіне жататын мәселе бойынша
Парламент Палатасының бірлескен отырысында қажетті түсініктеме беруге тиіс
мемлекеттік органның, Үкіметтің және жергілікті өзін-өзі басқару органының
мүшесі болып табылмайтын лауазымды адамын Палата басшылары шақырады.
Аталған адамның Парламент Палатасының бірлескен отырысына қатысу тәртібін
Палата Аппаратының жетекшісі анықтайды.
Палатаның ашық отырысынан басқа жабық отырыс өткізілуі мүмкін.
Бұндай отырысты өткізу туралы ұсынысты Президент не болмаса егер ол үшін
депутаттардың жалпы санының басым көпшілігі дауыс берген болса Парламент
депутаттары жасауы мүмкін.
Парламенттің кез келген отырысында Президенттің, Премьер-
Министрдің және Үкімет мүшелерінің, Ұлттық Банк Төрағасының, Бас
прокурордың, Республиканың ұлттық қауіпсіздің Комитеті Төрағасының, сондай-
ақ мемлекеттік хатшының және Республика Президенті Әкімшілігі жетекшісінің
қатысуына және өз пікірін айтуына құқығы бар.
Парламент Палаталарының бірлескен құзіреттілігіне жататын
сұрақтар Конституцияның 53-бабында анықталған және мемлекет үшін аса
маңызды мәні бар.
1. Парламент Палаталарының бірлескен отырысында Республика
Президентінің ұсынысы бойынша Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар
енгізіледі. Ұсынылған ұсыныс екі оқылымда қарастырылады. Бұндайда бірінші
оқылымда депутаттар әрбір ұсынылған өзгерістер мен толықтыруларды
талқылайды, нәтижесінде ұсынылған жобаны мақұлдау не болмаса кері қайтару
туралы шешім қабылданады. Бірінші оқылымда Президент ұсынысын мақұлдаған
кезде әрбір Палата депутаттарының жалпы санының басым көпшілігінің дауыс
беруімен шешім қабылданады. Бұдан кейін түпкілікті оқылымда оң нәтиже
болған жағдайда әрбір Палата депутаттарының жалпы санының төртен үшінің
дауыс беруімен шешім қабылданады. Егер соңғысының қорытындысы бойынша
жобаға дауыс берудің белгіленген мөлшерін жинамаған болса, онда
Президенттің ұсынысы бас тартылған болып есептелінеді.
2. Парламенттің бірлескен отырыста республикалық бюджетті бекітеді
және бюджет мәселесі бойынша Үкіметтің және Есеп комитетінің есеп беруін
бекітеді, бюджет мәселесі алдын ала Мәжіліс пен Сенатта талқыланады, ол
туралы Сенат тиісті қорытынды шығарады. Бұл мәселе бойынша бірлескен отырыс
Үкімет және Есеп комитеті мүшесінің, сондай-ақ Парламент Палатасы
депутатының баяндамасынан басталады. Бюджеттің жекелеген баптары бойынша
Палатаның келіспеуі кезінде бірлескен комиссия құрылуы мүмкін.
Республикалық бюджеттің кіріс бөлігін қысқартуға немесе шығын
бөлігін көбейтуге қатысты депутаттардың түзетулері тек Республика
Үкіметінің жағымды қорытындысы болған кезде ғана жасалуы мүмкін [12].
Республикалық бюджеттің жобасын қабылдамған жағдайда Премьер-
Министр Қазақстан Республикасының Үкіметіне сенім білдіру туралы мәселені
қоюға құқығы бар.
3. Парламент Республика Президентінің қарсылық білдіруін
тудырған заң немесе заң баптары бойынша қайталап талқылауды және дауыс
беруді өткізеді. Бұндай жағдайда Президенттің қарсылық білдіруімен кері
қайтарылған заң немесе заң баптары шешім қабылдау үшін Мәжілістің тиісті
тұрақты комитетіне беріледі. Комитет заңмен немесе оның баптарымен және
Президенттің қарсылық білдіруімен бірге Мәжілістің қарауына қорытынды
шығарады. Комитеттің қорытындысын қарап шығып Мәжіліс депутаттарының жалпы
санының үштен екісінің дауыс беруімен шешім қабылданады, Президенттің
қарсылық білдіруімен және Мәліліс комитетінің қорытындысымен бірге Сенатқа
жіберіледі. Осыдан кейін бұл мәселе Парламент Палаталарының бірлескен
отырысында қарастырылады. Егер әрбір Палата депутаттарының жалпы санының
үштен екісінің көпшілік дауыс беруімен Парламент жалпы заң бойынша және
оның жекелеген баптары бойынша қабылдаған шешімді бекіткен болса, онда
Президенттің қарсылық білдіруі қабылданған болып саналады. Президент бұл
заңға жеті күн мерзім ішінде қол қояды [13].
Егер дауыс беру нәтижесінде Парламент көрсетілген дауыс беру
мөлшерін жинамаған болса, онда Президенттің қарсылық білдіруі қабылданбаған
болып саналады. Бұндай жағдайда заң қабылданған болып саналады.
Сол сияқты Президент заңның немесе оның баптарының жаңа
редакциясын ұсынуы мүмкін, бұндай жағдайда заңды Президент редакциясында
қабылдайды.
4. Парламент Президенттің бастамасы бойынша бір жылдан аспайтын
мерзімге заң шығарушылық өкілеттікті депутатқа беруі мүмкін. Бұл кезеңде
Президент конституциялық және кәдімгі заңдарды, сондай-ақ оларға деген
өзгерістер мен толықтыруларды қабылдауға құқығы бар. Президент өзіне заң
шығарушылық өкілеттікті беру туралы ұсынысын Мәжіліс Төрағасына жасайды
және Парламент Палатасының бірлескен отырысында қарастырылады. Шешімді
әрбір Палата депутаттарының жалпы санының үштен екісінің дауыс беруі арқылы
Парламент қабылдайды.
5. Парламент Президенттің Республика Премьер-Министрін және
Ұлттық Банктің Төрағасын тағайындауына келісімін береді. Аталған процедура
Парламент Регламентімен қарастырылған. Парламент Палаталарының бірлескен
отырысын Премьер-Министрді және Ұлттық Банк Төрағасын тағайындау туралы
Президенттің жазбаша ұсынысы негізінде Мәжіліс Төрағасы шақырады.
Лауазымға аталған адамдарды тағайындау туралы Парламенттің оң
шешімі әрбір Палата депутаттарының жалпы санының көпшілік ашық (не болмаса
жабық дауыс беруі) дауыс беруі арқылы қабылданады. Егер Парламент Президент
ұсынған кандидатуралар бойынша келісімін бермейтін болса, Президенттің ол
кандидатураны қайталап талқылауға не болмаса жаңа кандидатураны ұсынуы
мүмкін. Шешім әрбір Палата депутаттарының жалпы санының көпшілік дауыс
беруі арқылы қабылданады. Кандидатураны мақұлдамаған жағдайда Парламент бұл
туралы негізделген шешім шығарады.
6. Парламенттің бірлескен отырысында Үкіметтің Бағдарламасы
қарастырылады. Премьер-Министрді тағайындағаннан кейін бір ай ішінде
Парламентке Үкіметтің Бағдарламасы туралы баяндамасы ұсынылады. Баяндаманы
тыңдаған соң Парламент Бағдарламаны қабылдауы не болмаса қабылдамай тастауы
мүмкін. Бағдарламаны қабылдамған жағдайда Премьер-Министр екі ай ішінде
қайталап баяндама ұсынады. Бағдарламны екінші рет қабылдамай тастау
Үкіметке деген сенімсіздік вотумын білдіреді және ол әрбір Палата
депутаттарының жалпы санының үштен екісінің көпшілік дауыс беруімен жүзеге
асырылуы мүмкін. Парламент аталған мәселе бойынша қаулы қабылдайды.
Конституцияда Парламенттің Үкіметке сенімсіздік вотумын білдіруі
мүмкін болатын жағдай қарастырылған. Бұндай жағдайларға жататындар: 1.
Үкімет ұсынған заң жобасын Парламенттің қабылдамуы. Үкіметке деген
сенімсіздік вотумы туралы ұсынысты Премьер-Министр қояды және егер оның
ұсынысы әрбір Палата депутаттарының жалпы санының үштен екісінің дауысын
жинамайын болса, заң жобасы дауысқа салусыз қабылданған болып саналады.
Бірақ Үкімет бұл құқықты жылына екі реттен артық пайдалана алмайды. 2.
Үкіметке деген сенім туралы мәселе Парламент депутаттарының жалпы санының
кем дегенде бестен бірінің бастамасы бойынша қойылатын болса.
7. Палаталардың бірлескен отырысында Парламент республикалық
референдум тағайындау туралы бастама көтереді. Парламенттің бастамасы әрбір
Палата депутаттарының жалпы санының қарапайым көпшілік дауыс беруі арқылы
қабылданады, қаулымен рәсімделінеді және Республика Президентіне
жіберіледі. Президент ұсынылған бастамамен келісуі немесе келіспеуі мүмкін.
Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы: республикалық
референдум өткізу туралы жағдай ғана айырықша болып саналады, Парламент
бұл мәселе бойынша Президентке алдыңғы шешімді қабылдағанан кейін екі
жылдан соң ғана қайталап ұсыныс жасауы мүмкін.
Парламент Палатасының бірлескен отырысында Қазақстан
Республикасы Конституциясының 53-бабында көзделген басқа да маңызды
мәселелер қарастырылуы мүмкін.
Конституцияның 54-бабы Парламент Палатасының өз алдына дербес
қарауына жатқызылған сұрақтарды бекітеді. Бұл дегеніміз аталған сұрақтарды
Парламенттің бөлек отырысында екі Палата өз алдына дербес бір ізділікпен,
ең алдымен Мәжілісте, одан кейін Сенатта қарастыруды білдіреді. Бұндай
сұрақтарға жататындар:
1) Заңдарды қабылдау. Заңдарды қабылдау процедурасы Мәжіліс және
Сенат Регламентімен қарастырылған, оның мәнісі сонда, Мәжіліс қарастырған
және мақұлдаған заң жобасы қабылдау үшін Сенатқа жіберіледі.
Мәжілістен келіп түскен заң жобасы Сенат Аппаратында тіркелген
күннен алпыс күн ішінде кешіктірілмей Сенатта қарастырылады. Сенат Бюросы
заң жобасын дайындау мерзімін анықтайды, ол бойынша қорытынды дайындауға
жауапты Палатаның бас комитеті Сенат Аппараты арқылы Парламент Сенаты
Аппаратының комитеттері мен бөлімдеріне заң жобасын жібереді.
Басты комитет кеңейтіп қарау үшін Сенат комитеттердің ескертулер
мен ұсыныстарды беру мерзімін анықтайды, ол жобаның комитетке келіп түскен
он күнтізбелік күннен кешіктірілмей жасалуы тиіс. Заң жобасын жедел
қарастыруды жариялаған кезде қорытынды дайындау үшін көрсетілген мерзім
жеті күнтізбелік күнге дейін қысқартылады.
Талқылау қорытындысы бойынша Сенат қаулы қабылдайды, онда
төмендегілер болуы мүмкін:
- Мәжіліс мақұлдаған заң жобасын қабылдау;
- заң жобасына Сенатпен енгізілген өзгерістер мен толықтыруларды Мәжіліске
жіберу;
- Мәжіліс мақұлдаған заң жобасынан бас тартуы және оны Мәжіліске кері
қайтару.
2) республикалық бюджетті және оның атқарылуы туралы есеп беруді,
бюджетке деген өзгерістер мен толықтыруларды талқылау, мемлекеттік салық
пен жинауды белгілеу және ауыстыру.
Алдағы қаржы жылына деген республикалық бюджет туралы Сенатқа
келіп түскен заң жобасын оны Мәжілісте талқылағаннан кейін Сенат Бюросының
шешімімен басты комитет анықталады.
Заң жобасын талқылау баяндамаларды қамтиды: Республиканың
әлеуметтік-экономикалық дамуының индикативті жоспары бойынша Үкіметтің,
Қаржы министрлігінің өкілетті адамының, Республиканың Ұлтық Банк
Төрағасының және Сенаттың басты комитеті өкілінің қосымша баяндамасы. Сол
сияқты басты комитеттің шақыруымен келген тәуелсіз сарапшылардың
баяндамалары тыңдалуы мүмкін.
Жобаны талқылау қорытындысы бойынша Сенат қаулы қабылдайды, ол
қаулы Мәжіліске жіберіледі.
Өткен қаржы жылындағы республикалық бюджеттің атқарылуы туралы
Үкіметтің есебі оны Мәжілісте қарағаннан кейін талқыланады және
республикалық бюджеттің атқарылуына бақылау бойынша Есеп комитетінің Есебін
қарастырумен бірлесіп өткізіледі. Сол сияқты басты комитеттің шақыруымен
келген тәуелсіз сарапшылардың баяндамалары тыңдалуы мүмкін.
Талқылау қорытындысы бойынша Сенат қаулы қабылдайды, ол қаулы
Мәжіліске жіберіледі.
3) Қазақстан Республикасының әкімшілік-территориялық құрылымымен
байланысты мәселені шешу ең алдымен Мәжілісте қарастырылады, содан кейін
Сенатқа жіберіледі.
Әкімшілік-территориялық құрылым мәселесін шешу тәртібі
Қазақстан Республикасының 1993 жылғы 8-желтоқсандғы Қазақстан
Республикасының әкімшілік-территориялық құрылымы туралы заңымен
анықталған.
4) Мемлекеттік наградаларды белгілеу, құрметті, әскери және өзге
де атақтарды, сыныптық шенді, дипломатиялық рангіні тағайындау,
Республиканың мемлекеттік рәміздерін анықтау.
Парламент Мәжілісі Төрағасының, Мәжілістің тұрақты комитетінің
ұсынысы бойынша Палатаның кем дегенде 10 адамынан тұратын депутаттар тобы
Республиканың мемлекеттік наградаларымен марапаттауға ұсынылатын
кандидатура туралы мәселені Парламент қарауына ұсынуға құқылы. Марапаттауға
деген ұсынысты Республика Парламенті Президенттің қарауына береді.
5) Мемлекеттік қарыз беру және Республиканың экономикалық және
өзгеде көмек көрсетуі туралы мәселені шешу.
Мәжіліс қарастыратын мемлекеттік қарыз беру және
Республиканың экономикалық және өзгеде көмек көрсетуі туралы мәселе бойынша
Сенат республиканың заңнамаларына сәйкес шешім қабылдайды. Аталған мәселені
қарау тәртібі Мәжіліс Регламентінің ІІ-бөлімінің 3-тарауына сәйкес
анықталады. Алайда Мәжіліс Бюросы қарыз беру не болмаса экономикалық және
өзге де көмек көрсетуді бастамашыларының ережесіне сәйкес аталған мәселені
қараудың өзге де процедурасын анықтауы мүмкін.
6) Азаматтарға рақымшылдық туралы актіні шығару. Мәжіліс
депутаттарының жалпы санының көпшілік дауыс беруі арқылы Парламент қаулысы
жобасын мақұлдаған жағдайда жобаны Сенаттың қарауына жібереді. Сенат жобаны
қарастырып, оны мақұлдауы немесе мақұлдамауы мүмкін.
7) Республиканың халықаралық келісімшарттарын ратификациялау
және күшін жоюы.
Парламент Палатаның бөлек отырысында ең алдымен Мәжілісте, одан
кейін Сенатта ратификациялауға ұсынылған халықаралық келісімшарттарды
қарастырады және тиісті заң қабылдайды.
Қазақстан Республикасының халықаралық келісімшарттарға қосылуы
туралы шешім төмендегідей жағдайда қабылданады:
- Қазақстан Республикасы Президенті ұсынған мемлекетаралық сипаттағы
халықаралық келісімшарттарға қатысты, сондай-ақ Қазақстан Республикасы
Үкіметі ұсынған халықаралық келісімшарттарға қатысты және Үкіметтің
қарауына жататын мәселе бойынша халықаралық келісімшарттарды
ратификациялауға жататын – Қазақстан Республикасы Парламетімен.
Палата депутаттарының кем дегенде бестен бір бөлігін құрайтын
Сенат депутаттары Республиканың халықаралық келісімшарттарын
ратификациялауға дейін оның Конституцияға сәйкес келуін қарастыру үшін
Конституциялық Кеңеске Сенат Төрағасының өтініш білдіруін ұсынуға құқықтары
бар.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес келмейді деп
танылған халықаралық келісімшарттар ратификацияланбайды және қолданысқа
енгізілмейді.
Қазақстан Республикасының халықаралық келісімшарттарының әрекет
етуін тоқтату туралы шешімін Қазақстан Республикасының Парламенті
қабылдайды:
- ратификациялауға жататын мемлекетаралық сипаттағы халықаралық
келісімшарттарға қатысты;
- Қазақстан Республикасының халықаралық келісімшарттарын жасау, атқару
және күшін жоюы туралы заң күші бар Қазақстан Республикасы Президенті
Жарлығының 11-бабында көрсетілген үкімет аралық сипаттағы халықаралық
келісімшарттарға қатысты.
Қазақстан Республикасының Парламенті Палатаның бөлек отырысында
ең алдымен Мәжілісте, содан кейін Сенатта мәселені бірізділікпен қарау
арқылы күшін жойған деп таниды:
- Қазақстан Республикасы Президентінің ұсынуы бойынша мемлекетаралық
сипаттағы Қазақстан Республикасының ратификацияланған және
ратификациялауға жатпайтын халықаралық келісімшарттары;
- Үкіметтің қарауына жататын Қазақстан Республикасының халықаралық
келісімшарттары, сондай-ақ Қазақстан Республикасының халықаралық
келісімшарттары, оларға біріктіру Қазақстан Республикасы Үкіметінің ұсынуы
бойынша Қазақстан Республикасы Үкіметі шешімінің негізінде жүзеге асырылған
болатын.
Ратификациялауға немесе күшін жоюға жататын Республиканың
халықаралық келісімшарттары Мәжілісте талқыланғаннан кейін Мәжілістің
қаулысымен және онымен бірге жіберілетін басқа материалдармен бірге Сенатқа
беріледі.
Республиканың Конституциясына сәйкес Палатаның қарауына жататын
мәселелерді олар өз алдына дербес шешеді. Мәселен, әрбір Палата басқа
Палатаның қатысуынсыз өз алдына дербес:
1) республикалық бюджетті атқаруға бақылау жасау бойынша Есеп
комитетінің үш мүшесі лауазымға бес жыл мерзімге тағайындалады. Есеп
комитетіне кандидатуралар Парламенттің бірінші сессиясында әрбір Палата
депутаттарының қатысып отырған санының басым көпшілігінің жасырын дауыс
беруі арқылы сайланады. Бұндайда Есеп комитетінің Төрағасын және оның екі
мүшесін Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің профильдік
комитетінде олардың кандидатурасын алдын ала талқылағаннан кейін республика
Президенті тағайындайды [14].
2) Конституцияның 47-бабының 1-тармағында қарастырылған жағдайда
Парламент құрайтын комиссия мүшелерінің жартысына өкілеттік беріледі. Бұл
мәселені шешу Президенттің науқастануына байланысты өзінің міндетін жүзеге
асыруы мүмкін болмаған жағдайда туындауы мүмкін. Бұл мәселе бойынша
Парламент комиссия құрады, оның құрамына әрбір Палатаның пленарлық
отырысында сайланатын Палата депутаттарының тең мөлшері кіреді. Тексеру
нәтижесі бойынша комиссия қорытынды қабылдайды және оны Парламентке береді.
3) Палатаның бірлескен комиссиясы мүшелерінің жартысын
сайлайды. Бірлескен комиссияның мүшелері Палатаның бірлескен қызметіне
қатысы бар мәселелерді шешу үшін сайланады. Комиссия Парламенттің жұмыс
органы және оған есеп беретін орган болып табылады.
Комиссия құрамына енетін депутаттардың саны туралы шешімді
Парламент Палатасы қабылдайды және бекітеді. Бірлескен комиссия құру туралы
шешімді Парламент Палатаның бірлескен отырысында әрбір Палата
депутаттарының жалпы санының басым көпшілігінің дауыс беруі арқылы
қабылдайды [15].
4) Палата депутаттарының өкілеттігін тоқтатады, сондай-ақ
Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының ұсынысы бойынша Палата депутаттарын
олардың қол сұғылмаушылығынан айыру мәселесін шешеді.
5) Өзінің құзіреттілігі мәселесі бойынша Парламенттік тыңдауды
жүргізеді. Парламенттік тыңдау заң жобасын көпшілік алдында талқылаудың бір
формасы екендігін білдіреді. Оларды өткізу туралы шешімді Палата Бюросы
қабылдайды, сол сияқты бірлескен парламенттік тыңдау өткізілуі мүмкін.
Бірлескен парламенттік тыңдауды дайындауға екі Палатаның
депутаттары, сарапшылары, ғалымдар, үкіметтік емес ұйымдардың өкілдері, шет
елдік өкілдер қатысады.
6) Палата депутаттарының жалпы санының кем дегенде үштен бірінің
бастамасы бойынша Республика Үкіметі мүшелерінің олардың қызметі мәселесі
бойынша есеп берулерін тыңдауға және Палата депутаттарының жалпы санының
үштен екісінің басым көпшілігімен Үкімет мүшелерінің Республика заңын
орындамаған жағдайында оларды лауазымынан босату туралы Республика
Президентіне мәселе қояды, егер Республика Президенті бұндай мәселе қоюды
қабылдамаса, онда Палата депутаттарының жалпы санының кем дегенде үштен
екісінің басым көпшілігімен бірінші рет мәселе қойған күннен бастап алты ай
біткен соң Үкімет мүшесін лауазымынан босату туралы мәселені Республика
Президенті алдынада қайталап қоюға құқықтары бар.
Парламенттің екі Палатасы да Үкімет мүшелерінің олардың қызметіне
қатысты мәселе бойынша есеп берулерін тыңдауға құқылы. Шешім Палата
депутаттарының жалпы санының кем дегенде үштен бірінің бастамасы бойынша
қабылданады. Үкімет мүшелері палата алдында есеп береді, осыдан кейін
пленарлық отырыста төрағалық етуші Үкімет мүшесіне сенім білдіру немесе
сенім білдірмеу туралы мәселені дауысқа салады. Бұл жайлы шешім жасырын
дауыс беру арқылы қабылданады. Үкімет мүшесіне сенімсіздік білдірген
жағдайда Палатаның Президентке оны лауазымынан босату немесе республиканың
заңдарына сәйкес жауапкершілікке тарту туралы мәселемен жүгінуге құқығы
бар.
7) Палатаның үйлестіруші және жұмыс органдарын құрады. Әрбір
Палатаның өзінің үйлестіруші органдары болады, ол Бюро болып табылады, оның
құрамында Палата Төрағалары, оның орынбасарлары және тұрақты комитеттердің
төрағалары кіреді.
8) Өзінің қызметінің регламентін және Палатаны ұйымдастырумен
және ішкі күн тәртібімен байланысты мәселелер бойынша өзге де шешімдер
қабылдайды. Қазіргі кезде үш регламент қабылданған, олардың негізінде
Парламент өзінің қызметін жүзеге асырады:
1. Қазақстан Республикасы Парлементінің регламенті [16];.
2. Қазақстан Республикасы Парлементі Мәжілісінің регламенті
[17];.
3. Қазақстан Республикасы Парлементі Сенатының регламенті [18].
Сол сияқты Конституция Сенат пен Мәжілістің айырықша қарауына
қатысты мәселелерді қарастырады.
Мәселен, Конституцияның 55-бабында Сенаттың айырықша қарауына
жатқызылған мәселелер қамтылған. Яғни, бұл осы мәселелерді Сенаттан басқа
ешкім шешпейді дегенді білдіреді.
1) Қазақстан Республикасы Президентінің ұсынуы бойынша Жоғарғы
Сот Төрағасын, алқа төрағасын және Республиканың Жоғарғы Сотының судьясын
сайлау және лауазымынан босату, олардың Ант беруін қабылдау.
Сенат Регламентіне сәйкес лауазымға сайлау үшін
кандидатураларды және лауазымнан босатуды Республика Президенті немесе оның
өкілетті лауазымды адамы ұсынады. Ұсынылған кандидатуралар Сенат отырысында
мәселені қарастырғанға дейін Палата Бюросының шешімімен анықталатын
Сенаттың тиісті комитетінің отырысында талқылауға жатады.
Кандидатураларды қараудың қорытындысы бойынша комитет олардың
әрқайсы бойынша қорытынды жасайды және Сенат отырысында жария етеді.
Лауазымға сайлау және лауазымнан босату туралы Сенаттың шешімі
егер Сенат дауыс берудің басқа тәртібін белгілемеген болса Сенат
депутаттарының жалпы санының басым көпшілігінің әрбір кандидатура бойынша
ашық дауыс беру арқылы қабылданады және қаулымен рәсімделінеді.
Сайланған жағдайда Сенат Жоғарғы Сот судьяларынан Парламент
Сенатының отырысында ант қабылдайды.
Республика Президенті ұсынған кандидатураны мақұлдамған жағдайда
Сенаттың шешімінде мақұлдамаудың толық түрдегі себебі көрсетілуге тиіс.
2) Республика Президенттің Бас Прокурорды және Республиканың
ұлттық қауіпсіздік Комитетінің Төрағасын тағайындауға келісімін беру.
Сенат комитетінің отырысында кандидатураны алдын ала қараудан
кейін Сенат отырысында жүзеге асыруға келісімін беру. Мәселені қарастыру
кезінде лауазымға кандидатураны Республика Президенті немесе оның өкілетті
лауазымды адамы ұсынады.
Лауазымға тағайындауға келісім беру туралы Сенаттың шешімі егер
Сенат дауыс берудің басқаша тәртібін белгілемеген болса, Сенат
депутаттарының жалпы санының басым көпшілігінің әрбір кандидатура бойынша
ашық дауыс беруі арқылы қабылданады, онда әрбір кандидатура бойынша жеке-
жеке Сенат қаулысымен рәсімделінеді.
Лауазымға тағайындауға келісім беру үшін Президент ұсынған
кандидатураны мақұлдамаған жағдайда Сенаттың шешімінде мақұлдамаудың толық
түрдегі себебі түсіндірілуге тиіс.
3) Бас Прокурордың, Республиканың Жоғарғы Соты Төрағасының және
судьяларының қол сұғылмаушылығынан айыру.
Бас Прокурорды, Жоғарғы Сот Төрағасын, алқа төрағасын және
Жоғарғы Сот судьяларын қол сұғылмаушылығынан айыру оларды лауазымға
тағайындау кезіндегі тәртіп бойынша жүргізіледі және Сенат қаулысымен
рәсімделінеді.
Республика Президенті Сенаттың келісімін алу үшін Палатаға
жазбаша ұсыныс жасайды, оның негізінде аталған мәселені Сенаттың күн
тәртібіне енгізу үшін шешім қабылданады.
Егер Сенат лауазымды адамды қол сұғылмаушылығынан айыру туралы
шешім қабылдамайтын болса, Президенттің Сенатқа бұл мәселе бойынша қайталап
жазбаша ұсыныс жасауына құқығы бар.
4) Республика заңнамаларына сәйкес жергілікті өкілетті органның
өкілеттігін мерзімінен бұрын тоқтату.
Сенаттың Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік
басқару туралы Заңына және басқа заңнамаларға сәйкес жергілікті өкілетті
органдардың өкілеттігін мерзімінен бұрын тоқтатуға құқығы бар. Бұндай
жағдайда Сенат Бюросы бұл мәселе бойынша қорытынды дайындауға жауапты
Палата комитетін анықтайды.
5) Екі депутатты Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сот Кеңесінің
құрамына өкілеттік беру. Сенат Регламентіне сәйкес депутаттардың
кандидатурасын тікелей Сенат депутаттарымен, Сенат комитетімен ұсынылады.
Егер кандидаттар бірнеше адам болса, депутаттардың жалпы санынан
барынша көп дауыс жинаған екі адам сайланған болып саналады.
6) Республика Президентін қызметінен босату туралы Мәжіліс
қозғаған мәселені қарастыру және оның нәтижесін Палатаның бірлескен
отырысының қарауына шығару. Бұл мәселе Қазақстан Республикасы
Конституциясының 47-бабымен қарастырылған процедураға сәйкес Сенат
депутаттарымен қарастырылады.
Мәжіліс сол сияқты айырықша өзінің қарауына жататын мәселені
Республика Конституциясының 56-бабына және Қазақстан Республикасы
Парламенті Мәжілісінің Регламентіне сәйкес қарастырады. Бұндай сұрақтар
болып табылатындар:
1) Заң жобаларын қарауға қабылдау және қарастыру.
Заң шығарушылық бастамашылдығы құқығы айырықша Парламент
Мәжілісінде жүзеге асырылады және төмендегілерге тиесілі болады:
1) Парламент депутаттарына, олар заң шығару актілерінің жобасын Парламент
Мәжілісіне ұсыну туралы шешімді тиісті ұсыныспен рәсімдейді; (заң жобасын
қарастыру процедурасы ең алдымен Парламент Мәжілісінде басталады және содан
кейін Сенатқа беріледі).
2) Республика Үкіметіне, ол заң шығару актілерінің жобасын Парламент
Мәжілісіне шығару туралы шешімді Үкіметтің тиісті қаулысын шығару арқылы
қабылдайды.
Құқық субъектісінің заңнамалық бастамасымен Парламенттің қарауы
міндетті болатын заң жобасының немесе Парламенттің өзге де заңнамалық
актісінің мәтінін ресми шығаруы заң шығарушылық бастамасы болып табылады.
2) Республика Парламенті қабылдаған заңға деген Қазақстан
Республикасы Президентінің қарсы болуы бойынша ұсынысты дайындау.
Республика Парламенті қабылдаған заңдарға деген Президенттің барлық
қарсы болуы қорытынды беру үшін Мәжіліс комитеттеріне келіп түседі. Осыдан
кейін Мәжіліс комитеттердің қорытындысын, Президенттің қарсы болуын және
заңның өзін қарастырады және депутаттардың жалпы санының үштен екісінің
көпшілік дауыс беруімен шешім шығарады және танысып білу үшін Сенатқа
жібереді. Аталған мәселе бойынша шешім Палатаның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz