ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАННЫҢ МӘДЕНИ ДАМУЫ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАННЫҢ МӘДЕНИ ДАМУЫ ... ... ... ... ... ... ... .. ... 7
1.1 Тәуелсіз Қазақстандағы мәдени
үрдістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Мәдени мұра мемлекеттік
бағдарламасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.3 Егемен Қазақстан мәдениетінің даму
көкжиегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
2 ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
РЕФОРМАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .56
2.1 Білім жүйесінің реформалары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
2.2 Жаңа әлеуметтік- экономикалық жағдайдағы
ғылым ... ... ... ... ... ... ... .. .68
2.3 Елдің бәсекеге қабілетті және индустриялық-инновациялық дамуы
жағдайындағы білім мен
ғылым ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .79
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...95
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...97
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Мәдениет - халқымыздың ар – иманының айнасы,
ұзақ жылдар ішіндегі сұрыпталып жинақталған асыл да ардақты қазынасын
құрайтын рухани игілігі, салт- дәстүрі, әдет-ғұрпы, таным-сенімі, саналалық
танытатын көзқарастар жүйесі, әлеуметтік топтың, ұлттың, халықтың өмірдегі
бет- бейнесі, зиялылығы, біліктілігі, басқа бір ұлттан, халықтан, нәсілден
ерекшелеп көрсететін, айырып ажырататын тыныс- тіршілігінің, ғұмыр нәрінің
бұлағы.
Ол әдебиетті, өнерді, адамның шығармашылдық, көркемдік, эстетикалық,
талғамдарын қалыптастырып дамытатын рухани өмірдің барлық салаларын
қамтиды. Мәдени мұра ұлттық бағдарламасыда ел мәдениетінің дамуына ерекше
серпін беруде.
Қазақ халқының мәдениеті- оның ұлттық тарихының өнімді өзегі, құрамдас
бөлігі, маңызды саласы. Сондықтан оны игеру, өз алдына ғылым ретінде танып,
оқып, өз алдына үйренуқазақпын дейтін әрбір адамның азаматтық парызы,
қасиетті борышы, тұрмыс- тіршілігінің таусылмас талабы, қажеттілігі. Мұндай
қажеттілік пен талап ата- бабалары ғұмырлар бойы арман етіп аңсаған елінің
егемендігіне, тәуелсіздігінеқол жеткізіп, дербес мемлекет құрып, өз алдына
отау тігіп жатқан қазақ халқының тағдырындағы өзгерістерден туындап отыр.
Бұл өзгерістердің көп жылдап бойы тогталитарлық басқару жүйесінің қысымы
мен қыспағында, езгісінде болып келген халықтың өткенін білуі күңгірттеніп,
ұрпағы мәңгүрттеніп, елінің тілінен, дәстүр – салтынан қол үзе бастаған,
жартылай орыстанған шала қазақтар көбейіп келе жатқан кезде іске асып
жатқанын да ұмытуға болмайды.
Мұның өзі халықтың мәдениетін, оның тарихын білудегі жауапкершілікті
ұштай, еселей түсуде. Қазақстан жерін мекендеген халықтар, қазақ халқы
өзінің көп ғасырлық тарихында, ерте заманнан күні бүгінге дейін жүріп өткен
мезгіл ішінде адамзат қоғамының өсуіне әлемдік өркениетті қанатының
қатаюына, мәдениеттің дамуына үздік үлес қосты, оларды өз сана- салтының
игі істері мен нәрлі нәтижелерімен байытты. Осы жерден талай ғұлама
ғалымдар, ақыл- ойдың асқан алыптары шықты. Олардың рухани мұраларын игеру,
солардан күш-қуат алып,қазақ халқының мәдениетін жаңа белестерге көтеру,
жақсылығын жарқыратып көрсетіп, оның игі дәстүрлері, өз бойына дарыту
бүгінгі ұрпақтың биік мұраты, абзал да асқан мақсаты.
Қазақ халқының мәдениеті – оның ұлттық тарихының өнімді өзегі,
құрамдас бөлігі, маңызды саласы. Сондықтан оны игеру, өз алдына ғылым
ретінде танып, оқып үйрену қазақпын дейтін әрбір адамның азаматтық парызы,
қасиетті борышы, тұрмыс тіршілігінің таусылмас талабы, қажеттілігі.
Мұндай қажеттілік пен талап ата-бабалары ғасырлар бойы арман етіп
аңсаған елінің егемендігіне, тәуелсіздігіне қол жеткізіп, дербес мемлекет
құрып, өз алдына отау тігіп жатқан қазақ халқының тағдырындағы
өзгерістерден туындап отыр. Бұл өзгерістердің көп жылдар бойы тоталитарлық
басқару жүйесінің қысымы мен қыспағында, езгісінде болып келген халықтың
өткенін білуі күңгірттеніп, ұрпағы мәңгүрттеніп, елінің тілінен, дінінен,
дәстүр-салтынан қол үзе бастаған, жартылай орыстанған шала қазақтар көбейіп
келе жатқан кезде іске асып жатқанын да ұмытуға болмайды. Мұның өзі
халықтың мәдениетін, оның тарихын білудегі жауапкершілікті ұштай, еселей
түсуде.
Әрбір ұлттың тарихы мен мәдениеті өзіндік дастан, қайталанбас
қасиеттердің жиынтығы. Осы орайда жекелеген ұлттың мәдениеті жайлы ғылыми
зерттеулер көкейтесті мәселе болып отыр.
Халыққа білім беру, ғылым мен мәдениет тек Қазақстан егемендік пен
тәуелсіздік алғаннан кейін ғана өзін-өзі дамытуы үшін аукымды кеңістікке
шығып, идеологиялық қасаң қағидалардан еркіндік алды.
Қазіргі кезде осы заманғы білім беру аясында шынайы нарықтық
қатынастардың орнығуы байқалады. Білім беру саласындағы қазіргі заманғы
реформаларға орай Білім және ғылым министрлігі желісі бойынша оқу орындарын
тіркеу; аттестаттау және сараптау жөніндегі түбегейлі іс-қимылдар жүзеге
асырылуда. Оқу-білім барысының сапасын жақсарту, олардың бәсекеге
қабілеттілігін арттыру осы іс-шаралардың мақсаты болып табылады. Бірқатар
жоғары оқу орындары акцияландырылуда. Жетекші мемлекеттік және коммерциялық
жоғары оқу орындары заман талап ететін мамандықтарды ашуға көшті. Оларда
мемлекетіміздің ішкі және сыртқы саясатының қажеттерін қамтамасыз етуге
бағдарланған кадрлар даярлануда.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Ел тәуелсіздігінің 1991 жылдан осы
кезеңгі уақытына шолу жасауда, елбасымыз Н.Назарбаевтың Сындарлы он жыл,
Ғасырлар тоғысында, Қазақстан жолы еңбектерін негізгі басшылыққа алуға
болады. Қазақ өлкесінің, қазақ халқының ғасырлар бойы дамып келе жатқан
тарихи, мәдени мұраларының зерттелуі, оның Ресей жерінің ажырамас аймағы,
бүтіндігін толықтыратын бөлігі ретінде қарастырыла бастауы қазақ жеріне
тарихшы, этнограф, орыс халқының азаттық күресінде тұтасып, айыпқа
тартылып, кеткендер қазақ даласын, табиғатын, елін, дәстүрін, әдет – ғұрпын
зерттеуге, жергілікті халықты орыс ұлтымен табыстыруға, таныстыруға үлкен
күш салды. Оларды шұғыл, мақсаттарына қарай үш топқа бөлуге болатын еді.
Алғашқы тобы қазақ халқының тарихын білімділік, ұғыну, түсіну тұрғысынан
зерттеп, оны жұртшылық игілігіне айналдыру, зердесіне ұялату болса, екінші
топ – бұл зерттеу, қорытындыларын, негіздерін орыс мемлекетінің пайдасына
жарату, қазба байлықтарын тауып, қасиетті жерлерінің жемісін орыс қоғамының
пайдасы үшін іске асыруды ойласа, оны үшінші бір тобы қазақ жеріндегі
халықты орыстандыру мақсатын көздеді.
Қазақ халқының мәдени өмірін зерттеуде мол мұра қалдырған итальян
саяхатшысы Марко Поло (1254-1327 ж.ж.) оның еңбектері ертерек, біз
қарастырып отырған кезден көп бұрын шыққанмен, ол дәстүрін терең біліп,
олардың болашағы мен келешегі, тозбайтын, азбайтын арнасы туралы айта да,
жаза да білді.
Венгер ғалымы А. Вамберидің – Орта Азияға саяхат (1865), Орта Азия
очерктері (1868 ж.) деген еңбктері қазақ тақырыбына байланысты, оның
мәдени тіршілігі туралы көптеген деректер береді. Э. С. Вульфсон, Г. Ю.
Клапатро, К. Рихсарт, И. Шильтбергер өз жазбаларымен қазақ мәдениетінің
тарихын талдауды жұртшылдық назарына ұсынып, насихаттауға аз үлес қосқан
жоқ.
Қырғыз-қайсақ немесе қырғыз-қазақ далаларының сипаттамасы атты
көлемді еңбегінен мәлім болған А. П. Левшин (1799-1879) қазақ атауының
қайдан шыққанына тыңғылықты талдау жасай келіп, қазақ халқының сөз өнері,
сәулет мұрасы, халықтың ауыз әдебиетінің өзіндік ерекшеліктері мен
белгілері туралы, қазақтың ақындық әлемі, импровизациялық шеберлігі жөнінде
көкейге қонымды өмір тәжірибесімен өзектес ойларды айтты. Қазақ тарихын
терең зерттеген Левшинді Шоқан Уәлиханлв аса жоғары бағалады.
Қазақ мәдениетінің тарихын зерттеудегі В. В. Радловтың (1837-1918)
ролі ерекше.
Оның 1870 жылы шыққан Түркі халықтарының халық әдебиеті үлгілері
атты жинағы көлемі мен ғылыми мәнділігі жағынан қазақ фольклорына арналған
толыққанды еңбек болды.
Қазақ халқының рухани өмірінің өмірінің алыс-жақын шетел оқырмандарына
насихатталып, таралуына қазақ даласына жер аударылған демократияшыл
көзқарастағы зиялы топтың әсер, ықпалы мол болды. Айталық, революциялық
қызметтері үшін қуғын көрген Б. Залесский, Г. Зеленский, А. Сузин, Л.
Турно, А. Янушкевич қазақ жерінде болып, ел өмірімен, тұрмыс-
тіршіліктерімен танысқан.
Қазақстанда шыққан ғылыми еңбектердің белгілі тобы ұлттық
мәдениеттердің өзара байытылуыкеңес кезеңіндегі мәдени қайта өзгерістер
т.б. проблемаларды зерттеуге арналған. Бұл бағытта М.Сужиков, Т.Сарсенбаев,
Н.Сарсенбаев, Д.Кішібеков, Р.Әбсаттаров, М.Бурабаев т.б. жатқызамыз.
Ұлтымыздың мәдениеті, ұлттық таным мен көзқарас, салт пен дәстүрлер
және ұлт рухы жайындағы ізденіс жұмыстарын жүргізген ғалымдардың қатарында
Ж.Ж.Молдабеков, Ж.Алтаев, Т.Х.Ғабитов, М.Ш.Хасанов, Ж.К.Қаракөзова,
Б.С.Қабыкенова, Н.Ж.Шаханова, А.Қасабек, Ғ.Ақпанбек, С.Кенжеахметов,
Қ.Н.Меңлібаев т.б. жатқызуға болады.
Диплом жұмысының мақсаты: Тәуелсіз қазақ елінің ғылымы мен
мәдениетінің даму тарихын талдай отырып, оның теориялық – методологиялық
негіздерін ашып көрсету болып табылады.
Осы мақсатқа сай зерттеу жұмысының міндеттері:
- Ұлттық мәдениет түсінігі, оның теориялық мәселелеріне тоқталу;
- Қазақ халқының мәдениеті мен ғылымын, оның қалыптасу кезеңдерін,
тарихи басатауларын анықтау;
- Тәуелсіздік жылдарындағы даму ерекшеліктеріне талдау жасау;
- Ұлттық мәдениеттің дамуындағы кеңес саясатының қайшылықты
сипаттарын айшықтау;
- Еліміздегі жаңа қоғамдық қатынастар ауқымындағы ұлттық мәдениет
пен ғылының дамуының жаңаша қырларын ашып көрсету;
Зерттеу объектісі: Тәуелсіз еліміздің ұлттық мәденниеті мен ғылымы
оның тарихтағы орны.
Жұмыстың деректік базасы: Қазақстанның мәдениеті мен ғылымы тарихына
арналған ғалымдардың монографиялары, кандидаттық диссертация
авторефераттары, оқулықтар мен арнайы еңбектер, ғылыми мақалалар жинағы,
сонымен қатар шетелдік ғалымдардың еңбектері алынды.
Зерттеу жұмысының методологиялық және теориялық негізі: Диплом жұмысын
жазуда ғылыми таным принциптері-тарихилық, объективтілік, жүйелілік кеңінен
қолданылды.Сонымен қатар, отандық және шетелдік көрнекті ғалымдардың ұлттық
мәдениетпен ғылымға арналған еңбектері, тұжырымдары мен ғылыми пікірлері
құрайды.
Диплом жұмысының практикалық маңыздылығы: Бұл жұмысты жалпы білім
беретін орта мектептердегі және орта арнаулы оқу орындарындағы тарих
сабағында, тарихи үйірмелер мен ғылыми қоғамдық жұмыстарынла және жоғарғы
оқу орындарында мәдениеттану курсының дәрістерінде және практикалық
сабақтары мен өзіндік жұмыстарды орындауда пайдалануға болады.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы: Зерттеу тақырыбына байланысты
еңбектер мен зерттеулерде, ғылыми мақалаларда тәуелсіздік алғаннан кейінгі
мәдени және ғылымисалалардағы жүзеге асқан орсан зор істерді бір арнаға
тоғыстырып, баға беру еліміздің жүріп өткен өзіндік жолын көрсетіп, тың
талдау жасау.
Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспеден, екі тараудан, оның әрқайсысы үш
бөлімшеден, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАННЫҢ МӘДЕНИ ДАМУЫ
1. Тәуелсіз Қазақстандағы мәдени үрдістер
Қазақстандағы қазіргі заманғы мәдениеттің сипаты сан қырлы және алуан
түрлі болып келеді. Оның мәнісі білімнің, ғылымның және мәдениеттің түрлі
салаларын, сонымен қатар қазіргі кезде өнердің даму үстіндегі барлық
түрлері мен жанрларын қамтитын өзгерістердің, жаңалықтардың, түбегейлі
қайта қүрулардың ауқымы кең деген сөз. Қазақстан аумағында тарихи
жағдайлардың кешенді сипатта болуы себепті, мүндағы мәдени үрдіс, қазақ
және ұлттық мәдениеттердің өзара әсер ету және өзара ықпал етуге байланысты
құбылыстарды бойына сіңіреді. Бұл орайда Қазақстандағы әлеуметтік дамудың
баска бірде-бір аясында мәдениет саласындағыдай ұлттықдаму өзге ұлттық
құндылықтардың бәрін бойына сіңіре отырып, неғұрлым жеке-дара, таза деуге
болатын түрде көрініс таппағанын айта кеткен жөн. Сонымен бірге Қазақстан
қоғамындағы мәдени үрдістер елдің географиялық ауқымындағы ұлттық
мәдениеттермен шектелмейді. Қазақстанда, оның аумағында болып жатқан сан
алуан саяси, қоғамдық-экономикалык үрдістер мен өзгерістердің арқасында,
адамзаттың рухани мұрасының еңтаңдаулысын бойға сіңіруге мүмкіндік беретін
қолайлы жағдай қалыптасты.
Қазақстанда 1980 жылдардың екінші жартысынан бастап орныға бастаған
мәдени үрдістер, бір жағынан, кеңестік тоталитарлық жүйенің дағдарысын, сол
кезеңде дәріптелген таптық, партиялық мазмұн, социалистік реализм
принциптерінен арылуды көрсетті. Елдің мәдени дамуы жаңа тәуелсіз
мемлекеттің орнауының қиындықтарымен және қайшылықтарымен сипатталды. 1986
жылғы желтоқсан оқиғаларынан кейін Қазақстанда қазақ халқына ұлтшылдық
айыбын тағу да мәдениет мәселелерін шешуге салқынын тигізді. Екінші
жағынан, 1980 жылдардың аяғы мен 1990 жылдардың басында мәдениетте пікір
алуандығын, меншіктің түрлі формаларын, қоғамдық-саяси жаңаруды және
пікірлердің көп қырлылығын орнықтырудың алғашқы қадамдарының көрінісі
байқаладых [1, 45б.].
Егеменді Қазақстан мәдениетінің қалыптасуы көптеген қиындықтар мен
қарама-қайшылықты бастан кешірді. Жолдың басталуында жоспарлы экономиканы
өндіріс көлемінің құлдырауымен қатарласа жүрген нарықтық қатынастар
арнасына көшіру мәдениет, халыққа білім беру және ғылым мекемелерін
материалдық-техникалық, қаржылық қамтамасыз етуде елеулі қиындық туғызды.
Гуманитарлық зиялы қауым мен өндірістік емес саланың мамандары әлеуметтік
жағынан қорғалмаған болып шықты, мұның өзі 1992 жылы Қазақстан мұғалімдері
мен дәрігерлердің ереуіл жасауына себеп болды. Сонымен бірге мәдениеттің
коммерциялануы үрдісі де байқалды. Қоғамды демократияландыру деген желеумен
рухани аяға порнографияны, зорлық-зомбылықты, қатыгездікті насихаттайтын
арзанқол бейнелеу өнімдері мен кино өнімдері енді.11990 жылдардың басына
қарай Қазақстан ҒА-ның 32 ғылыми мекемесі алты бөлімшеге біріктірілді,
олар: физика-математика ғылымдары жер туралы ғылымдар, химия-технология
ғылымдары, биология ғылымдары, қоғамдық ғылымдар бөлімшелері мен Орталық
Қазақстан ғылыми бөлімшесі. Қызметкерлердің жалпы саны 10 994 адамды
кұрады, олардың ішіңде ғылыми қызметкерлер — 4475, соның ішінде 244 ғылым
докторы және 1798 ғылым кандидаты болды. Алайда Қазақстан ғылымының
жұмысында табыстармен катар ірі проблемалар да орын алды. Ғылыми кадрларды
даярлау және ғылыми-техникалық үрдістердің аса маңызды бағыттары —
машинатану, радиоэлектроника, автоматика бойынша ғылыми мекемелерді
ұйымдастыру қарқыны артта қалды. Академиялық ғылымның, жоғары оқу орындары
ғылымының және салалық ғылымның нашар үйлестірілуі зерделінетін
тақырыптардың ұсақталуына, ғылыми күштердің шашырауына, олардың аса маңызды
бағыттарды әзірлеуге лайықты шоғырлануының жоқтығына, ғылыми жұмыстардың
қатарластығы мен қосарластығына әкеп соқтырды. Ғылыми әзірлемелер
тиімділігі күрт төмендеді. Мәселен, 1985 жылы енгізілген бір әзірлеменің
экономикалық тиімділігі 1980 жылмен салыстырғанда екі есе дерлік төмендеді.
Республиканың бірде-бір ғылыми мекемесі елде кұрылған ғылыми-өндірістік
кешендерге кірмеді.
1991 жылдан кейін білім беру жүйесі белгілі бір дағдарысты бастан
кешірді. 1993 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша 154 мың орындық 303
балабақша жабылды, орта мектептердің саны кысқарды. Сонымен бір мезгілде
мемлекеттік емес оку-білім мекемелерінің — мектептер мен жоғары оқу
орындарының пайда болуы үрдісі басталды.
Халыққа білім беру, ғылым мен мәдениет тек Қазақстан егемендік пен
тәуелсіздік алғаннан кейін ғана өзін-өзі дамытуы үшін аукымды кеңістікке
шығып, идеологиялық қасаң қағидалардан еркіндік алды.
Қазіргі кезде осы заманғы білім беру аясында шынайы нарықтық
қатынастардың орнығуы байқалады. Білім беру саласындағы қазіргі заманғы
реформаларға орай Білім және ғылым министрлігі желісі бойынша оқу орындарын
тіркеу; аттестаттау және сараптау жөніндегі түбегейлі іс-қимылдар жүзеге
асырылуда. Оқу-білім барысының сапасын жақсарту, олардың бәсекеге
қабілеттілігін арттыру осы іс-шаралардың мақсаты болып табылады. Бірқатар
жоғары оқу орындары акцияландырылуда. Жетекші мемлекеттік және коммерциялық
жоғары оқу орындары заман талап ететін мамандықтарды ашуға көшті. Оларда
мемлекетіміздің ішкі және сыртқы саясатының қажеттерін қамтамасыз етуге
бағдарланған кадрлар даярлануда. Тәуелсіздік жылдары жаңа жоғары оқу
орындары ашылды, олардың қатарында Түркістандағы Қ. А. Йасауи атындағы
Халықаралық қазақ-түрік университеті, Оралдағы Мәдениет институты,
Астанадағы Еуразия мемлекеттік университеті, Алматыдағы Қазақ-американ
университеті және басқа бірқатар жоғары оқу орындары бар. Халыққа білім
беру жүйесінің халықаралық байланыстары кеңейді. 1991 жылдан бастап 1000-
нан астам қазақстандық шәкірттер мен аспиранттар жыл сайын шетелде оқуын
жалғастыруда.
Егеменді мемлекеттің қалыптасу үрдісі ұзақ жылдар бойы орнығып калған
схематизм, құрылымдық элементтердің және рухани өмір буындарының
бірсарындылығын еңсеруге мүмкіндік берді. Бірыңғай еңбек мектебінің орнына
мектепте білім берудің әралуандығы көрініс тапты. Гимназиялар, лицейлер,
колледждер, жеке меншіктегі және авторлық мектептер ашылып, жұмыс істей
бастады. 2001 жылы орта білім берудің 12 жылдық цикліне көшу бағдарламасы
эксперименттік деңгейде қолға алынды.
Ғылым туралы Заңның қабылдануы Қазақстан ғылымын одан әрі дамыту
үшін шешуші мәнге ие болды. Бұл заңның кабылдануы егеменді Қазақстан
Республикасының орнауындағы айтарлықтай белес болып табылады. Бұл
Отанымызда азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекеттің қалыптасуындағы тағы
бір қадам болды. Мемлекеттің ғылым мен ғылыми кадрларға қамқорлығының
тәуелсіздіктің 10 жылдығымен тұспа-тұс келуінің символдық мәні бар еді.
Заң баптарының қазақстандық зиялы қауым үшін ерекше мәні бар, оларды
ғылыми қызметкердің, ғалымның ғылыми және ғылыми-техникалық қызметтің
тікелей субъектілері ретіндегі әлеуметтік мәртебесі мемлекеттік деңгейде
айқындалды. Сонымен бірге ғылыми кызметкер езінің ғылыми және ғылыми-
техникалық қызметі нәтижелерінің авторы деп танылады және оған өзінің
зияткерлік меншігінің қорғалуына мемлекет тарабынан кепілдік берілді. Оған
авторлық ғылыми және ғылыми-техникалық кызметтің нәтижелерін сатудан табыс
алу құқығы да қоса берілді. Осы кезден бастап ғылыми қызметкерлер ғылыми
және ғылыми-техникалық салаларда кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру құқығын
пайдалана бастады. Ғылым туралы жаңа Заң ғылыми қызметкерлерді
мемлекеттік материалдык және әлеуметтік қамтамасыз ету мәселелеріне белгілі
бір түзетулер енгізді, бірақ олар іс жүзінде өзінің даму жолына түсе алмады
және іске асырылмады.
Ғылым туралы кабылданған Заңға орай Ұлттық Ғылым академиясы
Қазақстан Республикасындағы ғылыми және ғылыми-техникалық қызметтің
ұйыткысы әрі ұйымдастырушысы болуға тиіс болды. Бұдан былайғы жерде ғылыми
және ғылыми-техникалық қызметтің нәтижесіне зияткерлік меншік құқығы
берілді. Енді ғылыми ізденістер мен зерттеулердің кез келген ақпарат
тасығышта тиянақталған нәтижесі зияткерлік ғылыми меншік құкығының
объектісіне айналды. Ғылыми қызметкерге зияткерлік меншік субъектісі болу
кұқығы бекітілді, өз кезегінде оның белгілі бір ғылыми және ғылыми-
техникалық қызмет үрдісінде алынған нәтиженің авторы немесе тел авторы деп
аталуға құкық берілді. Жаңа заңға сәйкес ғылыми және ғылыми-техникалық
қызметтің нәтижесін алуға жекебасы үлес қоспаған, сондай-ақ техникалық,
ұйымдық және өзгедей көмек қана көрсеткен немесе алынған нәтижеге
зияткерлік меншік құқығын ресімдеуге жәрдемдескен тұлғалар санаты
зияткерлік ғылыми меншік құқығы субъектілерінің қатарынан шығарылды.
Қызметкер ғылыми нәтижені нақты ғылыми ұйымның қызмет бабындағы
тапсырмасымен алған жағдайда, олардың арасында өзгедей жағдай
қарастырылмаған болса, қызметкер осы нәтижені пайдалануға кұқық алады.
Айтылған жайт тәуелсіз мемлекеттің қайта түлеуінің және қалыптасуының қиын
кезеңінде Қазақстан коғамының алдында тұрған күрделі міндеттерді орындауға
қосылған үлес болып табылатын ғылыми еңбектер авторларының алдында
мемлекеттің байсалды кепілдік жасауының айғағы болмақ. Ғалым рөлінің
өскелең әлеуметтік мәнін мемлекет тарабынан мойындаумен және оған ғылыми
қызметте кепілдіктің қамтамасыз етілуімен катар, оның өзінің ғылыми
ізденістері мен зерттеулерінің нәтижелері үшін жауапкершілігі де
күшейтілуге тиіс болды [2, 78б.].
Қазақстан Республикасы академиялық ғылымының ғылыми ізденістерінің
құрылымы мен тақырыптары уақыт рухында жаңа талаптарға сәйкес етілуде. Ә.Х.
Марғұлан атындағы Археология институты, ғарыштық зерттеулер, механика және
машинатану, акпарат және басқару проблемалары, физика-техникалықт.б.
институттар сияқты жаңа ғылыми-зерттеу институттары кұрылды. Салалық ғылым
академиялары желісі кеңейтілуде. Ғылыми дәрежелер мен ғылыми атақтар беру,
диссертациялық еңбектердің сапасын бакылау үшін республиканың жоғары
аттестациялық комиссиясы кұрылды. Отандық тарихымызға қоғамдағы
тұрақтылыкты, әлеуметтік әділдікті, ұлттык және рухани келісімді орнықтыру
жөніндегі мемлекет қабылдайтын шаралар енді. Тәуелсіздіктің әр жылын
Қазақстан қоғамының көкейтесті проблемаларына арнау дәстүрге айналды.
Президенттің жарлықтарына орай Қазақстанда 1997 жыл — Ұлтаралық келісім
және саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу жылы; 1998 жыл — Халықтардың
бірлігі және ұлттық тарих жылы; 1999 жыл — Ұрпақтардың бірлігі және
сабақтастығы жылы; 2000 жыл — Мәдениетті қолдау жылы; 2001 жыл —
Қазақстан Республикасы егемендігі мен тәуелсіздігінің 10 жылдығы деп
жарияланды.
Егеменді мемлекеттің коғамдық ғылым саласындағы алғашқы қадамдары
қуғын-сүргінге ұшыраған ғалымдарды, жазушылар мен мамандарды, сталинизм
құрбандарын ақтауға бағытталды. Қоғамдық-гуманитарлық бағыттағы ғылыми-
зерттеу институттары осы күрделі іске сүбелі үлес қосты. А. Байтұрсыновтың,
Ш. Құдайбердиевтің, М. Жұмабаевтың, X. Досмұхамедовтың, М. Дулатовтың, Ж.
Аймауытовтың т.б. кітаптары жарық көрді.
Мемлекеттілік пен ұлттык мемлекет құрылысын қалпына келтіру жағдайында
казақ тілі — мемлекетімізге аты берілген халыққа тиесілі тіл жөнінде
әділдікті қайта түлетіп, калпына келтіру проблемасы бірінші дәрежелі мәнге
ие болды. Тілдер туралы заңға және Қазақстан Республикасының
Конституциясына орай қазақ тілі мемлекеттік тіл деп жарияланды. Іс
қағаздарын казақ тіліне көшіру жөніндегі шаралар кешені межеленіп, жүзеге
асырылуда. Төуелсіздіктің алғашқы жылдарында мектеп жасына дейінгі 654
қазақ балалар мекемесі және жалпы білім беретін 292 казақ мектебі ашылды.
Бұқаралық акпарат кұралдарынын қызметінде мемлекеттік тілдің рөлі
айтарлыктай беделге ие бола бастады.
90-жылдардың аяғында жалпы білім беретін 8610 мектептің 3379 мектебі
қазақ тілінде жұмыс істеді, 72 мектеп — өзбек тілінде, 16 мектеп — ұйғыр
тілінде, 3 мектеп — тәжік тілінде, 1 мектеп — түрік тілінде жұмыс істеді,
аралас мектептердің саны 2299 мектепке дейін көбейді. Тек орыс тілінде
оқытатын мектептердің саны 2840 мектепке дейін азайды. Қазақ тілін оқып
үйренушілер үшін жалпы таралымы 5 миллион дана 78 кітап жарық көрді. Соған
карамастан қазақ тілінің қайта түлеуінің қайтымсыз үрдісі туралы айтуға әлі
ерте, осы мәселедегі мемлекеттік саясат жеткілікті дәрежеде дәйектілік
таныта алмай отыр.
Қазақтардың дүниежүзілік конгресі (1992) республиканың мәдени өмірінде
зор қоғамдық серпіліс туғызған ірі оқиғаға айналды, ол ғаламшардын түкпір-
түкпірінен белгілі жазушылар мен ақындарды, суретшілер мен
саясаттанушыларды, ғалымдар мен бизнесмендерді және басқа отандастарды
тұңғыш рет жинады.
Республиканың егеменді мемлекет мәртебесін алуы ұлттық мәдениеттің
дамуына жаңа серпін берді. Қазіргі заманғы өнерге менеджмент келді.
Астанада Айман Мұсахожаеваның Музыка академиясы құрылды, ол оркестрлік
музыка мен жеке дауыста ән шырқау саласындағы кәсіпқой музыканттарды
біріктірді. Алматыда музыкалық мектеп негізінде Жәния Әубәкірованың
колледжі ашылды. Жазушы Әбдіжәміл Нұрпейісов Пенклубты басқарды.
Дәстүрлер жүлдесі халықаралық классикалық би фестивалін өткізу, Таңбалы
шатқалындағы жартасқа салынған суреттерге археологиялық зерттеулерді
ұйымдастыру, Славян жазбалары мен мәдениеті күндерінің және басқа көптеген
мәдени-бұқаралық іс-шаралар мен акциялардың ұйымдастырылуы коммерциялық
құрылымдар қызметінің аясымен байланысты болды. Тек Алматыда ғана бірнеше
жеке меншік театрлар, 14 жеке меншік сурет галереясы ашылды, олардың
көпшілігі авангардтық-модернистік бағытта болды. Жеке меншік қорлардағы
Қазақстан өнері туындылары атты тұңғыш республикалык көрме өткізілді.
Қаржылық қолдаусыз жұмыс істеген қазақ кинематографиясы өзінің екінші
қайтара дүниеге келуін бастан кешіруде. Оның жаңа толқынының пайда
болуына орай жас режиссерлардың Ине, Соңғы каникул, Табысу, Қайрат,
Отырардың күйреуі, Жас аккердионшының өмірдерегі, Сұр калпақтағы
орын, Әлжуаз жүрек, Көгершін қоңыраушысы, Крест тәжірибесі және
басқа кино туындылары ең беделді халықаралық фестивальдардың басты және
арнаулы жүлделерін жеңіп алды.
Қазіргі кезде республиканың мәдениет саласында 30 мыңнан астам адам
жұмыс істейді. 50 театр және 25 филармония халыққа қызмет көрсетеді. Абай
атындағы опера және балет театры, республикалық орыс, қазақ және неміс
драма театрлары, ұйғыр және корей музыкалық комедия театрлары жетекші
театрлар болып табылады[3, 56 б.].
Құрманғазы атындағы Халық аспаптар оркестрі, Мемлекеттік симфониялық
оркестр, Алматының Жас Балеті ансамблі, Гүлдер, Отырар сазы, Сазген
ансамбльдері республикада және шетелде кеңінен танымал.
Е.Серкебаев, Б.Төлегенова, Ә.Дінішев, Н.Үсенбаева, Ғ.Есімов,
Р.Рымбаева, А.Қоразбаев, М.Жүнісова, Н.Есқалиева, М.Арынбаев т.б. сынды
есімдері белгілі шеберлер бүгін таңда вокалдық өнердің өкілдері болып
табылады.
Алматының фестивальдар қаласы деп аталуы кездейсоқ емес. Тәуелсіздік
жылдары мұнда Азия дауысы, Шығыс маусымы, Дәстүрлер жүлдесі, Жас
қанат, Үкілі домбыра, Айналайын музыка фестивальдарын өткізу дәстүрге
айналды.
Еуропа-синема халықаралық жүйесіне кірген Алматыдағы аса ірі Арман
кинотеатры және Отау-синема кинотеатрлар желісі қазақстандықтарды әлемнің
түрлі елдері кинематографистерінің жетістіктерімен таныстырады.
ЮНЕСКО-ның шешімімен қазақ ақыны әрі философы Абай Құнанбаев пен акын
Жамбыл Жабаевтың 150 жылдық мерейтойы, аса көрнекті қазақ жазушысы, ғалымы
және драматургі М.О. Әуезов пен көрнекті қазақ жазушысы, академик
С.Мұқановтың 100 жылдығы әлемдік деңгейде өткізілді. Бұл оқиғалар зор
халықаралық серпіліс туғызды және қазақ халқының рухани жан дүниесін
байытты[4,45б.].
Ә. Қастеев атындағы Мемлекеттік өнер мұражайында республикадағы
көркемсурет кұндылықтарының аса ірі коры жинақталған. Олардың арасында —
Қазақстанның ежелгі өнерінің үлгілері бар, олар палеолит заманынан бергі
адамзат өміріндегі көркемдік дүниесіне ұмтылысынан хабар береді. Мұражай
экспозицияларында — Үндістан, Жапония және Қытай халық шеберлерінің
қолданбалы өнерінің бірегей жинақталымы, орыс және Батыс Еуропа
авторларының сирек кездесін икондары, мүсіндері және бейнелеу полотнолары,
кеңестік кезең мен казіргі заманғы көркемөнер туындылары қойылған.
Тәуелсіздікке қол жеткізген Қазақстан арман-тілегі бір кептеген түрлі
ұлт өкілдерінің Отанына айнадды. Бірге тұрып жатқан халықтардың тарихи
қалыптасқан рухани байланысы Қазақстан Республикасында ұлттық келісімнің
негізін калады. Қазір республикада жұмыс істейтін және Қазақстан халықтары
Ассамблеясына біріккен ұлттық-мәдени орталықтар еліміздің ұлттық
мәдениетінің дамуына жан-жақты жәрдемдесуде.
Республика Президентінің шығармашылық жастармен кездесулері дәстүрге
айналды. Мәдениет қайраткерлері үшін Президент стипендиясы бекітіледі.
Әдебиет, өнер және архитектура жөніндегі мемлекеттік сыйлықтар белгіленді.
Қазақстанда мәдениет саласындағы мамандарды даярлауға зор көңіл бөлінеді.
Жыл сайын бір жарым мың түлек осы бейіндегі 5 жоғары және 49 орта оқу орнын
бітіріп шығады. 2000 — мәдениетті қолдау жылы бұрынғы Т. Жүргенов атындағы
Театр және кино институты мен Көркемсурет академиясының негізінде Т.
Жүргенов атындағы Қазақ мемлекеттік өнер академиясы шаңырак көтерді.
1995 жылы республиканың шығармашылық зиялы қауымының бастамасымен
қоғамдық ұйым — Мәдениетті қолдау ұлттық қоры кұрылды. Оның Құрметті
төрағасы болып ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев сайланды. Қордың негізгі
міндеттері Қазақстанның мәдени өмір шыңдығымен өзара байланысты өзекті
проблемаларына қол ұшын беру болып табылады. Ол мынадай бағыттарда
жүргізіледі:
• Мәдениет және өнер мекемелеріне, қоғамдық құралымдар мен
қозғалыстарға, кәсіпқой шығармашылықтың бірегей ұжымдарына, жас таланттарға
олардың шығармашылық қызметіне жағдай жасау және кәсіпқойлық шеберлігін
шыңдау мақсатында практикалық және қаржылық көмек көрсету;
• мұражайлар мен кітапханалар ашу;
• фестивальдар, конкурстар, айтыстар, көрмелер өткізу;
• симпозиумдар, конференциялар ұйымдастыру;
• ағартушылык, ақпараттык, баспагерлік қызметті жүзеге асыру;
• мәдениет пен өнер кызметкерлерін т.б. әлеуметтік қорғау.
Өз қызметін қор демеушілік қаражат есебінен жүзеге асырады. Қорға
материаддык көмек беріп тұратын қазақстандык кәсіпорындар катарында
Зергер зергерлік фирмасы, Соколов-Сарыбай кең-металлургия комбинаты,
Мобилойл Казахстан Инк. және т.б. бар.
Шығармашылық зиялы қауымды қолдау үшін 1996 жылы қор Шығармашылық
туындылар — 95 концертін, Сарыарқа, Қарағанды суретшілері көрмелерін,
Ресей музыка академиясының студенті Ж. Сүлейменованың қайырымдылык
концертін, театр және кино артисі Серке Қожамқұловты еске алу кешін
өткізді. Қор Халықаралық фестивальдарға қатысу үшін Мемлекеттік классикалық
балет ансамбліне, Мемлекеттік квартетке, жекелеген талантты жас артистерге,
дизайнерлерге, журналистерге қаражат бөледі. Қор Ұлттық кітапханаға, М.
Әуезов атындағы Қазақ драма театрына, Ғ. Мүсірепов атындағы Қазақ
жасөспірімдер театрына жүйелі түрде материалдық жәрдем көрсетеді. Тұрмысы
төмен отбасыларынан шыққан неғұрлым дарынды 10 студент жыл сайын қор
стипендиясын алып тұрады.
Сонымен бірге қор Қазақ музыкасының тарихы оқулығының, Пушкин және
Қазақстан жинағының басылымына, жас таланттардын, республиканың болашақ
жұлдыздарының кайырымдылық концерттері мен көрмелерін өткізуге және басқа
көптеген шараларға демеушілік етті. Мәдениетті қолдау ұлттык қорының
қажеттігін және маңызы зор екенін өмірдің өзі-ақ көрсетті. Мәдениеттің
мемлекеттік ұйымдарымен катар ол Қазақстан халықтарының рухани байлығын
дамытуға, сақтауға, еселеп арттыруға және мәдени үрдістерді дамытуға өз
үлесін қосып келеді.
Адамзаттың үшінші мыңжылдыққа аяқ басуы Қазақстанда соңғы он жылдағы
мәдени үрдістердің сипатына елеулі ықпал етті. Өткен ғасырдың мәдениетімен
айқын жалғасып келе жаткан сабақтастық XX ғасырдың аяғындағы казақстандык
мәдениеттің ерекшелігі болып табылады. Мемлекет басшысы Н.Ә. Назарбаев атап
көрсеткеніндей: Жиырмасыншы ғасырдағы қазақ мәдениеті дегеніміз Мұқан
Төлебаевтан Ғазиза Жұбановаға дейінгі ең бір тамаша сазгерлік мектеп, Ермек
Серкебаевтан Әлібек Дінішевке дейінгі әлемнің кез келген театрының сәні
болар опера әншілері, бұл дегенің — жас Қазақстан суретшілерінің жаңалык
ашулары мен қазақ философтарының тың ізденістері, бұл дегенің — Әлкей
Марғұланның этнологиялық айкындамалары мен Алматының әсем архитектуралық
ансамблі, бұл дегенің Мұқағали Мақатаевтың лирикасы мен Асқар Сүлейменовтың
эсселері. Бір сөзбен айтқанда, бұл дегенің сырты жылтырак жаттанды бірдеңе
емес, жанасып кетсең, жаныңды байытатын байтак әлем - қазақ мәдениеті [5,
34б.].
Жалпы алғанда, Қазақстандағы қазіргі заманғы мәдениеттің сипаты
демократиялық реформалардың тереңдеуіне байланысты елде болып жатқан оң
өзгерістерді паш етеді. Сөз жок, отандық білімнің, ғылым мен мәдениеттің
дамуында күрделі оқиғалар, қиындықтар және келеңсіздіктер болмай тұрмайды,
бұлар жайында арнаулы әдебиетте, бұқаралық ақпарат құралдарында көп айтылып
жүр. Олардың арасында мыналар аталуда: мәдениет, ғылым, білім мекемелерін
қаржыландыру құлдырап кетті; оларды коммерцияландыру күшейді; экономикалық
қиындықтардың салдарынан осы салалар қызметкерлерінің әлеуметтік қорғалмауы
көбейді т.б.
Біздің мемлекетіміздін Президенті өзінің Тарих толқынында атты
еңбегінде жалпы қазақстандық даму міндеттері мен келешегі туралы, соның
ішінде төл қазақ мәдени үлгісі жайында айта келіп былай деді: Міндет жаңа
мәдени тәжірибені үйреніп, ұлттық-мәдени түсіністіктердің күнбе-күн кұбылып
тұратын ауанын жітірек зерделеуде болып отыр... Жасақталып жатқан жалпы
қазақстандық мәдени шындық өз мемлекетіміздің аукымындағы мәдени жүйемен
шектеліп қалуға тиіс емес. Оның арналы сипаты — шын мәніндегі ашықтық пен
басқа да мәдени тасқындармен мәміле-кеңеске бет бұру болмақ.
1.2 МӘДЕНИ МҰРА мемлекеттік бағдарламасы
Посткеңестік кеңістік мемлекеттері тарихи біршама қысқа мерзімде
рухани және мәдени даму проблемаларының кешеніне тап келді. Олардың
арасында: бірыңғай мәдени кеңістіктің бұрынғы басымдықтарының келмеске
кетуі және ұлттық бір ізге түсіруде жаңа қиғаштықтардың пайда болуы;
ұжымшылдық көзқарастардың қожырауы және олардың қираған үйінділерінде
өзінің идеялық және дүниетанымдық бағыты бойынша түрлі құндылықтардың қайта
түлеуі т.б. айтылады. Соңғылары, сайып келгенде, біркатар дәстүрлі
қауымдастықтар мен мемлекеттік кұралымдардың тағдырын да айқындады.
Демократияландыру үрдісінің эволюциясы қоғамдық құрылымдардың көп қырлылығы
мен нақты сипатын нақты ашып берді. Сонымен бірге пікір алуандығы мен
мультимәдениетшілдік мұраттары бірқатар көрсеткіштері бойынша өзін ақтамады
және тіпті кері үрдістер туғызды. Мұндай жағдайда қазақ этносы мен басқа да
этностардың бай тарихи және мәдени мұрасына бағдарлану қайта түлеген
Қазақстан үшін ұлтты сақтауға, ұлттық бірлік пен қоғамдық келісімге
жеткізетін кілтке айналды. Соған қарамастан, жаһанданудың үдей түскен
қарқыны қайталанбас этникалық болмыс-бітімді сақтаудың әмбебап үлгісін
әзірлеу міндетін көкейтесті міндетке айналдырды.
Мәдени мұраға жүгіну ұлттык мәдениеттердің дамуының әртарап-тандырылу
үлесіндегі этникалық бірегей құндылықтарды анықтау міндеті қойылғанда
ерекше өзекті сипатқа ие болады. Мұңда зерттеуші жекелеген ұлттық
мәдениеттердің фольклорлық, кәсіптік дамуының тағдырын, олардың өзіндік
бітімдегі шығармашылық мектептерін жетілдіру мен бірін-бірі байыту жолдарын
зейін салып зерделеу кезінде алуан түрлі жанрлық-стильдік артықшылықтар мен
лексикалық-семантикалык бағдарланушылықтарға тап келеді. Осыдан келіп
нені және қалай деген сұрақтар: мәдени құндылықтар оларды жасаушылар
және оларды дүниеге әкелген әлеуметтік-этникалық орта үшін нені білдіреді,
ал екінші жағынан, оларды өзге ұлттық ортада тұтынушылар қалай қабылдап,
бағалайды деген сұрақтар көкейтесті сипат алады. Соңғыларына оқырмандар да,
көрермендер де, тындармандар да, туынды жасаушы суреткерлер де,
түсіндірушілер де, мәдени мұраны өздерінің кәсіптік ұстанымдарына орай
игеруші өнер таддаушылар да жатады деген мағынаны білдіреді. Жиырмасыншы
ғасырдың психологтары түпкі тек дегеннің төңірегінде көп толғанды. Яғни
оңайлықпен айқындалмайтын идеялар мен бейнелер немесе түпкі түйсігімізден
санамызға калқып шыға келетін идеялар мен бейнелер жүйесі жөнінде ой
топшылайды. Ұлттықертегі, аңыз-әңгіме, ежелгі қағидалар, архитектура,
әдебиет, тарих, мәдениет, музыка т.б. әр адам санасында ғажайып бір тылсым
күшпен тарих пен мәдениеттің пайда болуына, сондай-ақ жалғасып келе жатқан
Біз және Басқаларға бөлуге өзіндік баға беруге көмектесетін бейне
қалыптастырады. Осындай архитипсіз ұлттық жад, әлемнің ұлттық бейнесі,
ұлттық рухани және материалдық мұра туралы сөз қозғауға болмайды[6, 67б.].
Қазіргі кезде Қазақстанның әлемдік қауымдастықтың тең құқықты
субъектісі ретінде өркениетті жолмен қалыптасуы республикаға есімі берілген
халықтың мәдени игілігінің орны мен рөлін терең ой елегінен қайта өткізуді
талап етеді. ЮНЕСКО қабылдаған Дүниежүзілік мәдени және табиғи мұра туралы
конвенцияға, сондай-ақ Мәдени және табиғи мұраны сақтау туралы
ұсыныстарға орай, сақталуы үшін жауапкершілік және осы саладағы
нормативтік жүйені реттеудің артықша кұзыреті мемлекеттік құрылымдардың
мойнына жүктеледі.
Алайда жалпыұлттық деңгейде де, қалың жұртшылықты тарта отырып, тарихи-
мәдени мұраның басымдықтарын тілді, материалдық, зияткерлік және рухани
жетістіктерді сақтап, дамыту тұрғысынан анықтау қажеттігі туды, олардың
негізінде қазақ халқының қазіргі этникалық бейнесі калыптасады. Қазақстан
қоғамының тарихи-мәдени ұйытқысына жалпы-адамзаттық ізгілікті құндылықтар
тұрғысынан салыстырмалы талдау жасау өзіндік әлеуметтік-мәдени
инфрақұрылымды байытуға ғана емес, сонымен бірге Қазақстанның қазіргі
әлемде бірегей тарихы мен мәдениеті бар ел ретінде айқын орын алуына да
мүмкіндік береді.
Қазақстан XXI ғасырдың басында қол жеткізген экономикалық өсу қарқыны
мәдени үрдістердің дамуына игі ықпалын тигізді. Қазіргі заманғы
Қазақстандағы мемлекет пен мәдениеттің жемісті байланысының мысалы деп
Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасын занды түрде есептеуге болады.
Мәдени мұра бағдарламасының алғашқы кезеңі 2004—2006 жылдарға арналды.
Бағдарламаны іске асыру қазақ халқының, сондай-ақ елімізде тұратын
барлық этностардың тілдік, рухани және материалдық мәдениетінің қат-қабат
қатпарына сүйенетін социомәдени қауымды жасақтау, сонымен бірге бүкіл
әлемдік өркениеттің рухани-мәдени дамуының көп қырлы тәжірибесін табиғи
қабылдау жөніндегі Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев
ұсынған екі бірдей міндетке негізделген.
Бұл бағдарлама елдің мәдени мұрасын зерделеумен, сақтаумен,
пайдаланумен және насихаттаумен, тарихи-мәдени дәстүрлердін дамуы және
қайта түлеуінің сабақтастығымен байланысты негізгі қырларын айқындайды,
мәдени мұраны, соның ішінде қазіргі заманғы ұлттық мәдениетті, фольклорды,
дәстүрлер мен ғұрыптарды зерделеудің тұтас жүйесін жасау, ұлттық әдебиет
пен жазудың көп ғасырлык тәжірибесін қорытындылау жөніндегі, кең өрісті
көркем және ғылыми сериялар жасау, сондай-ақ тарих пен мәдениет
жәдігерлерін қалпына келтіру, консервациялау, мұражайға орналастыру, мәдени
мұраның ғылыми-зерттеу, материалдық-техникалық құрамдас бөлігін құрайтын
мәселелерін нығайту және дамыту жөніндегі шараларды қарастырады [7,78б.].
Бұл бағдарламаны әзірлеу мемлекеттің қолда бар мәдени құндылықтарды
сақтау және ұтымды пайдалану жөніндегі қызметті жоспарлы түрде қаржыландыру
жолымен мәдени мұра аясының мәселелерін шешуге неғұрлым белсенді де
сыңдарлы түрде араласуы қажеттігінен туындады.
XX ғасырдың 80-жылдарының екінші жартысынан бастап, Қазақстанда
философия, тарих, заң ілімі т.б. саласындағы өлемдік ғылыми ой-пікірдің
таңдаулы еңбектерін, сондай-ақ көркем әдебиетті қазақ тілді аудитория үшін
басып шығару проблемасы өткір койылды. Осыған байланысты жеткіншек ұрпақты
қазақстандық патриотизм рухында тәрбиелеу және тарихи, мәдени мұраны
толымды түрде зерделеудегі олқылықтардың орнын толтыру, сондай-ақ қазақ
халқының сан ғасырлық рухани тәжірибесін қорытындылау мақсатында
мемлекеттік тілде кең өрісті тарихи, мәдени, ғылыми сериялар жасау
мәселелері ерекше көкейтесті мәселелерге айналды.
Жоғарыда аталған проблемалардың осы бағдарлама шеңберіндегі кешенді
шешімі Қазақстан халқының мәдени мұрасын зерделеу, сақтау және көпшілікке
тарату жүйесін одан әрі дамытуға жәрдемдесуге тиіс болды.
Рухани және оқу-білім саласын дамыту, елдің мәдени мұрасының сақталуын
қамтамасыз ету және оны тиімді пайдалану мақсатында ауқымды Мәдени мұра
жобасында тарих ғылымының теориялық проблемаларын талдап жасау және ұлттық
әдебиет пен жазбалардың таңдаулы үлгілерін, әлемдік ғылыми ой-пікірдің,
мәдениет пен әдебиеттің жетістіктерін қазақ тілінде басып шығару қамтылды.
Қазіргі заманғы тарихи сананың дағдарысын зерттеушілер, ең аддымен
тарих әдіснамасының проблемасымен байланыстырады. Қоғамдык дамудың мәні мен
бағытталуы проблемасы бойынша, жекелеген халықтар мен өркениеттердің ондағы
орны туралы толып жатқан бағыттардың, тұжырымдамалар мен айқындамалардың
болуы, соңдай-ақ адам мен қоғам феноменінің айрықша күрделілігін түсіну
егеменді Қазақстанның тарихшы-ғалымдары мен жұртшылығының алдына соншалықты
көп ауқымды деректердің синтезі туралы мәселені де, тұтас тарихи білімді
құрылымдау үшін жүйе құрайтын өлшемді тандау туралы мәселені де қойып отыр.
Қазіргі заманғы мәдени үрдістер, атап айтқанда, ғылым, әлемдік
философиялық-тарихи ой-пікір мұрасына жүгінбейінше нәтижелі болып шығуы
мүмкін емес. Нақты эмпирикалық деректер шегінен сыртқары шығудың және
оларды мән-мағынасы деңгейінде қорытындылаудын барынша қажеттілігі де
Әлемдік тарихи ой-пікір атты кітаптар сериясын шығаруды қажет етті. Осы
жобаны тандауда іс-қимыл аясының кеңейе түсуі және қазақ тілінің
мемлекеттік тіл ретіндегі міндетінің арта түсуі жағдайында қазақстандық
қоғам әлемдік көл-көсір тарихи ой-пікір шығармаларының қазақ тіліндегі
аудармаларының жоқтығы фактісіне тап болды[8, 72б.].
Осыған байланысты Қазақстан Республикасы Президентінің Мәдени
мұраның 2004—2006 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы туралы
Жарлығын және Мәдени мұраның 2004—2006 жылдарға арналған мемлекеттік
бағдарламасын іске асыру жөніндегі іс-шаралар Жоспары туралы қаулысын іске
асыру шеңберінде 2004—2007 жылдары Әлемдік тарихи ой-пікір кітаптарының
қазақ тіліндегі 10 томдық сериясы басылып шықты. Осы серияны басып шығаруға
дайындау жұмысына Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының
қызметкерлері ғана емес, сонымен бірге республиканың жоғары оқу орындарының
оқытушылары, белгілі аудармашылар мен редакторлар да қатысты.
Қазақстанның мәдени мұрасының қазіргі жай-күйі сан ғасырлық
дәстүрлерді сақтап, одан әрі дамыту жөніндегі шаралар кешенін шама-шарқынша
қамтамасыз етумен, тарих пен мәдениеттің жаңа жәдігерлерін ашумен,
кесенелерді, көне заманғы мешіттерді, ежелгі қалалардың орындарын
консервациялау, калпына келтіру жұмыстарын жандандырумен, олардың негізінде
жаңа тарихи-мәдени мұражай-қорықтар жасаумен сипатталады.
Қазіргі кезде Қазақстанда 25 мыңнан астам тарих, археология, сәулет
өнері мен монументалдық өнер ескерткіші, 11 мыңнан астам кітапхана, 147
мұражай, 8 тарихи-мәдени мұражай-қорық, 215 мұрағат бар. Тарихи және
этнографиялық бейіндегі мемлекеттік мұражайлардың, Қазақстан тарихының
жәдігерлік оқиғаларына арналған мемориалдардың тармақталған желісі
құрылған.
Қазақстан тарихы мен мәдениетінін бірегей жәдігері - Түркістан
қаласындағы Қожа Ахмет Йасауи кесенесі 2003 жылғы маусымда ЮНЕСКО-ның
Дүниежүзілік мәдени мұрасының тізіміне енгізілді.
Қазақстанда Тарихи-мәдени мұраны қорғау және пайдалану туралы,
Мәдениет туралы, Ұлттық мұрағат қоры мен мұражайлар туралы Қазақстан
Республикасының заңдары кабылданып, қолданысқа енді. Сонымен бірге мәдени
мұраны сақтау мен дамыту саласындағы қалыптасқан жағдай осы бағыттағы
қызметті одан әрі дамытып, жандандыру жөніндегі кешенді шұғыл іс-шаралар
қолдануды талап етеді.
Сондай-ақ қағаз, тері, картон т.б. сияқты органикалық материалдарда
сақталынған деректер мен жазба мұраның, құжаттардың табиғи ескіруі жүріп
жатты. Құрманғазы атындағы Қазақ Ұлттық консерваториясының қорларында,
елдің мұражайлары мен қоймаларыңда тұрған ауызша кәсіби дәстүрдегі аса
көрнекті орындаушы-музыканттардың дыбыстық жазбаларының физикалық жай-күйі
ғылыми және мәдени жұртшылық тарабынан ал аңдаушылық туғызды.
Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы тарихи қысқа мерзімдік уақытта
Қазақстан аумағында жалпыадамзаттық тарихи-мәдени және өркениеттік үрдістің
толық құқылы кұрамдас бөлігі ретіндегі рухани сабақтастықты, замана,
ұрпақтар және мемлекеттілік дәстүрлерінің байланысын бейнелейтін еліміздің
классикалық бренді ретінде қабылдана бастады. Жалпы тарихи тұрғыдан алғанда
— бұл қазіргі заманның бірегей жобасы, өзінің ауқымы мен нәтижелері бойынша
оның бүкіл посткеңестік кеңістікте ұқсас баламалары жоқ. Ежелгі замандағы,
орта ғасырлардағы, жаңа және қазіргі замандағы көптеген халықтардың тарихи
тағдыры; бірқатар ірі саяси-әкімшілік орталықтардың, қалалардың тарихы;
қазақтардың және онымен езара іс-қимылда болған халықтар мен елдердің
дәстүрлі-тұрмыстық, рухани мәдениетінің айрықша түрде сан қилы дамуы;
өзіндік бітімдегі мемориалдык-ғибадаттық жәдігерлердің ұлан-ғайыр
шеңберінің қалыптасуы т.б. Мәдени мұра мемлекеттік бағдарла-масының іске
асырылуымен байланыстырылды. Қазақ халқының мәдени мұрасының қайта түлеуі
және жалпы алғанда тәуелсіздіктің орнауы жағдайында Қазақстанда мәдени
үрдістерді күшейту бағдарламасы ретінде басталған бұл жоба шындығында
біздің еліміздің шет-шегінен етті. Зерттеушілер мен Мәдени мұра
мемлекеттік бағдарламасын қолдағандардың және оның бастауында тұрған
баршаның толып жатқан экспедициялары мен көз майын тауысқан еңбегі оны
әлемдік өркениеттің даңғыл жолына шығарды, ғаламшарлық мәдени-тарихи және
саяси түрленістердің құрамдас бөлігі етті.
Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасының 2008 жылғы 13 маусымда
Ақордада болған кеңейтілген отырысында Қазақстан Президенті Н.Ә. Назарбаев
біздің бүгінгі таңдағы Қазақстанның қазіргі заманғы тарихы барған сайын
көкейтесті сипат алып отырғанына ерекше назар аударды. Мұның мәнісі назарды
өткеннің мұрасынан қазіргі заманның жетістіктері мен игілігін сақтауға
аудару қажеттігі туды деген сөз еді. Сондықтан Мәдени мұра мемлекеттік
бағдарламасының қазір ұлттық стратегиялық жоба мәртебесін алуы кездейсоқ
емес. Міндеттерді бұлайша кайта бағдарлауды уақыттың өзі талап етті және
әбден орынды еді. Ежелгі заман туралы әрқашан да жазыла береді, ол
ғалымдарды да, өнер адамдарын да тартады. Енді біз, бүгінгі жасампаздар, өз
балаларымыз бен немерелерімізге не қалдыратынымызды ойланатын уақыт келді.
Әрбір ұрпак өзінің мәдени игілігін сақтай білуі керек. Біз еркін егеменді
мемлекет құра алдық, енді біз өз дәуіріміз туралы қаңдай шығармалар
жазатынымыз, қандай артефактілер жасайтынымыз жайында қам жеуге тиіспіз.
Мәдениет — пәндерді кең ауқымда біріктіретін өте сыйымды ұғым — бұл этика,
этикет, ғылым, тіл және өнер. Нұрсұлтан Назарбаевтың мәдени мұраны қазіргі
күнмен байланысты оның нақ осы қазіргі заманның пішінінде көре білуі
Мәдени мұра бағдарламасын дамытудың жаңа келешегін ашты.
Сонымен бірге Қазақстан Республикасында Мәдени мұра бағдарламасын
іске асырудың алғашқы кезеңі (2004—2007 жылдар) өткендегі ұрпақтардың
материалдық және зияткерлік құндылықтарын сақтап, еселеу жөніндегі істе
мемлекеттің қамқорлығы жоғары дәрежеде талап етілетінін көрсетті. Ұлттан
тыс тұрған іскерлік кәсіпкерлік және этникалық шекаралардың жойылуы
жағдайында өзінің тарихи мұрасына құнттылықпен қарау Қазақстан коғамында
моральдық-этикалық құндылықтардың басымдығын және мемлекеттің мәдени дамуды
қолдау саясатын айғақтайды, мемлекет халықаралық аренада өзінің ұлттық
беделін нығайтуға ұмтылып отыр. Қазақстан мәдени мұрасының байлығы оның
әлемдік тарих қазынасына косқан үлесімен ғана айқындалмайды, сонымен бірге
болашаққа деген ұмтылысының айтарлықтай әлеуетін де анықтайды, ол Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев атап көрсеткеніндей, тарих
ұлттық рухани байлықтың дамуына серпін береді.
Мәдени мұра бағдарламасын жүзеге асырудың жаңа кезеңі материалдық
түпкі тектерді ашу және қалпына келтіру, тарихи материалды іздестіру,
зерттеу және жинау, ғылыми шығармаларды қайта тарату жөніндегі қазірдің
өзінде сынақтан өткен әдістермен қатар, халықтың нақты мәдени кұндылықтарын
көпшіліктің игілігіне айналдыруға бағытталған жаңа әзірлемелерді енгізуді
көздейді. Эвристикалық және эмпирикалық қызмет ғылымның әдіснамалық және
әдістемелік көкжиегін кеңейту саласындағы қазақ халқының мәдени мұрасы
бұрынғы идеологиялық тыйымдардан ақырына дейін арыла алатындай және жалпы-
адамзаттык игілік ретінде көріне алатындай іс-қимылдармен байытылуға тиіс.
Мәдени мұра саласындагы проблемалардын қазіргі жай-күйі. Жаһандану
үрдістері ғаламшардағы көптеген ұлттық мәдениеттерге ықпалын тигізді. Бұған
қарамастан Қазақстаңда қазақ халқы мен басқа да халықтар өкілдерінің мәдени
мұрасын сактау міндеті ойдағыдай шешілуде. Мұның алдында Президент Н.Ә.
Назарбаевтың және Қазақстан Үкіметінің егемеңді мемлекетте орнықты да
тұрақты қоғам құруға бағытталған толып жаткан бастамалары мен іс-шаралары
жүзеге асырылған еді.
Қазір Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасын Қазақстанда мемлекет пен
қоғамның жемісті пікір алысуы мен ынтымактастығының көрсеткіші деп заңды
түрде есептеуге болады. Бұл бағдарлама өзінің ауқымы, мазмұнға толы
екендігі және тек қазақстандық мәдениет пен руханиятқа ғана емес, сонымен
бірге тұтас алғанда жалпыадамзаттык мәдениет пен руханиятка да қосқан үлесі
бойынша бірегей бағдарлама. Оның іске асырылуына отандық және шетелдік
ғылымның, білімнің, мәдениеттің өкілдері қосылды.
Қазақстанда Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасын іске асыру
нәтижелерінің бұрын-соңды болып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАННЫҢ МӘДЕНИ ДАМУЫ ... ... ... ... ... ... ... .. ... 7
1.1 Тәуелсіз Қазақстандағы мәдени
үрдістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Мәдени мұра мемлекеттік
бағдарламасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.3 Егемен Қазақстан мәдениетінің даму
көкжиегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
2 ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
РЕФОРМАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .56
2.1 Білім жүйесінің реформалары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
2.2 Жаңа әлеуметтік- экономикалық жағдайдағы
ғылым ... ... ... ... ... ... ... .. .68
2.3 Елдің бәсекеге қабілетті және индустриялық-инновациялық дамуы
жағдайындағы білім мен
ғылым ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .79
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...95
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...97
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Мәдениет - халқымыздың ар – иманының айнасы,
ұзақ жылдар ішіндегі сұрыпталып жинақталған асыл да ардақты қазынасын
құрайтын рухани игілігі, салт- дәстүрі, әдет-ғұрпы, таным-сенімі, саналалық
танытатын көзқарастар жүйесі, әлеуметтік топтың, ұлттың, халықтың өмірдегі
бет- бейнесі, зиялылығы, біліктілігі, басқа бір ұлттан, халықтан, нәсілден
ерекшелеп көрсететін, айырып ажырататын тыныс- тіршілігінің, ғұмыр нәрінің
бұлағы.
Ол әдебиетті, өнерді, адамның шығармашылдық, көркемдік, эстетикалық,
талғамдарын қалыптастырып дамытатын рухани өмірдің барлық салаларын
қамтиды. Мәдени мұра ұлттық бағдарламасыда ел мәдениетінің дамуына ерекше
серпін беруде.
Қазақ халқының мәдениеті- оның ұлттық тарихының өнімді өзегі, құрамдас
бөлігі, маңызды саласы. Сондықтан оны игеру, өз алдына ғылым ретінде танып,
оқып, өз алдына үйренуқазақпын дейтін әрбір адамның азаматтық парызы,
қасиетті борышы, тұрмыс- тіршілігінің таусылмас талабы, қажеттілігі. Мұндай
қажеттілік пен талап ата- бабалары ғұмырлар бойы арман етіп аңсаған елінің
егемендігіне, тәуелсіздігінеқол жеткізіп, дербес мемлекет құрып, өз алдына
отау тігіп жатқан қазақ халқының тағдырындағы өзгерістерден туындап отыр.
Бұл өзгерістердің көп жылдап бойы тогталитарлық басқару жүйесінің қысымы
мен қыспағында, езгісінде болып келген халықтың өткенін білуі күңгірттеніп,
ұрпағы мәңгүрттеніп, елінің тілінен, дәстүр – салтынан қол үзе бастаған,
жартылай орыстанған шала қазақтар көбейіп келе жатқан кезде іске асып
жатқанын да ұмытуға болмайды.
Мұның өзі халықтың мәдениетін, оның тарихын білудегі жауапкершілікті
ұштай, еселей түсуде. Қазақстан жерін мекендеген халықтар, қазақ халқы
өзінің көп ғасырлық тарихында, ерте заманнан күні бүгінге дейін жүріп өткен
мезгіл ішінде адамзат қоғамының өсуіне әлемдік өркениетті қанатының
қатаюына, мәдениеттің дамуына үздік үлес қосты, оларды өз сана- салтының
игі істері мен нәрлі нәтижелерімен байытты. Осы жерден талай ғұлама
ғалымдар, ақыл- ойдың асқан алыптары шықты. Олардың рухани мұраларын игеру,
солардан күш-қуат алып,қазақ халқының мәдениетін жаңа белестерге көтеру,
жақсылығын жарқыратып көрсетіп, оның игі дәстүрлері, өз бойына дарыту
бүгінгі ұрпақтың биік мұраты, абзал да асқан мақсаты.
Қазақ халқының мәдениеті – оның ұлттық тарихының өнімді өзегі,
құрамдас бөлігі, маңызды саласы. Сондықтан оны игеру, өз алдына ғылым
ретінде танып, оқып үйрену қазақпын дейтін әрбір адамның азаматтық парызы,
қасиетті борышы, тұрмыс тіршілігінің таусылмас талабы, қажеттілігі.
Мұндай қажеттілік пен талап ата-бабалары ғасырлар бойы арман етіп
аңсаған елінің егемендігіне, тәуелсіздігіне қол жеткізіп, дербес мемлекет
құрып, өз алдына отау тігіп жатқан қазақ халқының тағдырындағы
өзгерістерден туындап отыр. Бұл өзгерістердің көп жылдар бойы тоталитарлық
басқару жүйесінің қысымы мен қыспағында, езгісінде болып келген халықтың
өткенін білуі күңгірттеніп, ұрпағы мәңгүрттеніп, елінің тілінен, дінінен,
дәстүр-салтынан қол үзе бастаған, жартылай орыстанған шала қазақтар көбейіп
келе жатқан кезде іске асып жатқанын да ұмытуға болмайды. Мұның өзі
халықтың мәдениетін, оның тарихын білудегі жауапкершілікті ұштай, еселей
түсуде.
Әрбір ұлттың тарихы мен мәдениеті өзіндік дастан, қайталанбас
қасиеттердің жиынтығы. Осы орайда жекелеген ұлттың мәдениеті жайлы ғылыми
зерттеулер көкейтесті мәселе болып отыр.
Халыққа білім беру, ғылым мен мәдениет тек Қазақстан егемендік пен
тәуелсіздік алғаннан кейін ғана өзін-өзі дамытуы үшін аукымды кеңістікке
шығып, идеологиялық қасаң қағидалардан еркіндік алды.
Қазіргі кезде осы заманғы білім беру аясында шынайы нарықтық
қатынастардың орнығуы байқалады. Білім беру саласындағы қазіргі заманғы
реформаларға орай Білім және ғылым министрлігі желісі бойынша оқу орындарын
тіркеу; аттестаттау және сараптау жөніндегі түбегейлі іс-қимылдар жүзеге
асырылуда. Оқу-білім барысының сапасын жақсарту, олардың бәсекеге
қабілеттілігін арттыру осы іс-шаралардың мақсаты болып табылады. Бірқатар
жоғары оқу орындары акцияландырылуда. Жетекші мемлекеттік және коммерциялық
жоғары оқу орындары заман талап ететін мамандықтарды ашуға көшті. Оларда
мемлекетіміздің ішкі және сыртқы саясатының қажеттерін қамтамасыз етуге
бағдарланған кадрлар даярлануда.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Ел тәуелсіздігінің 1991 жылдан осы
кезеңгі уақытына шолу жасауда, елбасымыз Н.Назарбаевтың Сындарлы он жыл,
Ғасырлар тоғысында, Қазақстан жолы еңбектерін негізгі басшылыққа алуға
болады. Қазақ өлкесінің, қазақ халқының ғасырлар бойы дамып келе жатқан
тарихи, мәдени мұраларының зерттелуі, оның Ресей жерінің ажырамас аймағы,
бүтіндігін толықтыратын бөлігі ретінде қарастырыла бастауы қазақ жеріне
тарихшы, этнограф, орыс халқының азаттық күресінде тұтасып, айыпқа
тартылып, кеткендер қазақ даласын, табиғатын, елін, дәстүрін, әдет – ғұрпын
зерттеуге, жергілікті халықты орыс ұлтымен табыстыруға, таныстыруға үлкен
күш салды. Оларды шұғыл, мақсаттарына қарай үш топқа бөлуге болатын еді.
Алғашқы тобы қазақ халқының тарихын білімділік, ұғыну, түсіну тұрғысынан
зерттеп, оны жұртшылық игілігіне айналдыру, зердесіне ұялату болса, екінші
топ – бұл зерттеу, қорытындыларын, негіздерін орыс мемлекетінің пайдасына
жарату, қазба байлықтарын тауып, қасиетті жерлерінің жемісін орыс қоғамының
пайдасы үшін іске асыруды ойласа, оны үшінші бір тобы қазақ жеріндегі
халықты орыстандыру мақсатын көздеді.
Қазақ халқының мәдени өмірін зерттеуде мол мұра қалдырған итальян
саяхатшысы Марко Поло (1254-1327 ж.ж.) оның еңбектері ертерек, біз
қарастырып отырған кезден көп бұрын шыққанмен, ол дәстүрін терең біліп,
олардың болашағы мен келешегі, тозбайтын, азбайтын арнасы туралы айта да,
жаза да білді.
Венгер ғалымы А. Вамберидің – Орта Азияға саяхат (1865), Орта Азия
очерктері (1868 ж.) деген еңбктері қазақ тақырыбына байланысты, оның
мәдени тіршілігі туралы көптеген деректер береді. Э. С. Вульфсон, Г. Ю.
Клапатро, К. Рихсарт, И. Шильтбергер өз жазбаларымен қазақ мәдениетінің
тарихын талдауды жұртшылдық назарына ұсынып, насихаттауға аз үлес қосқан
жоқ.
Қырғыз-қайсақ немесе қырғыз-қазақ далаларының сипаттамасы атты
көлемді еңбегінен мәлім болған А. П. Левшин (1799-1879) қазақ атауының
қайдан шыққанына тыңғылықты талдау жасай келіп, қазақ халқының сөз өнері,
сәулет мұрасы, халықтың ауыз әдебиетінің өзіндік ерекшеліктері мен
белгілері туралы, қазақтың ақындық әлемі, импровизациялық шеберлігі жөнінде
көкейге қонымды өмір тәжірибесімен өзектес ойларды айтты. Қазақ тарихын
терең зерттеген Левшинді Шоқан Уәлиханлв аса жоғары бағалады.
Қазақ мәдениетінің тарихын зерттеудегі В. В. Радловтың (1837-1918)
ролі ерекше.
Оның 1870 жылы шыққан Түркі халықтарының халық әдебиеті үлгілері
атты жинағы көлемі мен ғылыми мәнділігі жағынан қазақ фольклорына арналған
толыққанды еңбек болды.
Қазақ халқының рухани өмірінің өмірінің алыс-жақын шетел оқырмандарына
насихатталып, таралуына қазақ даласына жер аударылған демократияшыл
көзқарастағы зиялы топтың әсер, ықпалы мол болды. Айталық, революциялық
қызметтері үшін қуғын көрген Б. Залесский, Г. Зеленский, А. Сузин, Л.
Турно, А. Янушкевич қазақ жерінде болып, ел өмірімен, тұрмыс-
тіршіліктерімен танысқан.
Қазақстанда шыққан ғылыми еңбектердің белгілі тобы ұлттық
мәдениеттердің өзара байытылуыкеңес кезеңіндегі мәдени қайта өзгерістер
т.б. проблемаларды зерттеуге арналған. Бұл бағытта М.Сужиков, Т.Сарсенбаев,
Н.Сарсенбаев, Д.Кішібеков, Р.Әбсаттаров, М.Бурабаев т.б. жатқызамыз.
Ұлтымыздың мәдениеті, ұлттық таным мен көзқарас, салт пен дәстүрлер
және ұлт рухы жайындағы ізденіс жұмыстарын жүргізген ғалымдардың қатарында
Ж.Ж.Молдабеков, Ж.Алтаев, Т.Х.Ғабитов, М.Ш.Хасанов, Ж.К.Қаракөзова,
Б.С.Қабыкенова, Н.Ж.Шаханова, А.Қасабек, Ғ.Ақпанбек, С.Кенжеахметов,
Қ.Н.Меңлібаев т.б. жатқызуға болады.
Диплом жұмысының мақсаты: Тәуелсіз қазақ елінің ғылымы мен
мәдениетінің даму тарихын талдай отырып, оның теориялық – методологиялық
негіздерін ашып көрсету болып табылады.
Осы мақсатқа сай зерттеу жұмысының міндеттері:
- Ұлттық мәдениет түсінігі, оның теориялық мәселелеріне тоқталу;
- Қазақ халқының мәдениеті мен ғылымын, оның қалыптасу кезеңдерін,
тарихи басатауларын анықтау;
- Тәуелсіздік жылдарындағы даму ерекшеліктеріне талдау жасау;
- Ұлттық мәдениеттің дамуындағы кеңес саясатының қайшылықты
сипаттарын айшықтау;
- Еліміздегі жаңа қоғамдық қатынастар ауқымындағы ұлттық мәдениет
пен ғылының дамуының жаңаша қырларын ашып көрсету;
Зерттеу объектісі: Тәуелсіз еліміздің ұлттық мәденниеті мен ғылымы
оның тарихтағы орны.
Жұмыстың деректік базасы: Қазақстанның мәдениеті мен ғылымы тарихына
арналған ғалымдардың монографиялары, кандидаттық диссертация
авторефераттары, оқулықтар мен арнайы еңбектер, ғылыми мақалалар жинағы,
сонымен қатар шетелдік ғалымдардың еңбектері алынды.
Зерттеу жұмысының методологиялық және теориялық негізі: Диплом жұмысын
жазуда ғылыми таным принциптері-тарихилық, объективтілік, жүйелілік кеңінен
қолданылды.Сонымен қатар, отандық және шетелдік көрнекті ғалымдардың ұлттық
мәдениетпен ғылымға арналған еңбектері, тұжырымдары мен ғылыми пікірлері
құрайды.
Диплом жұмысының практикалық маңыздылығы: Бұл жұмысты жалпы білім
беретін орта мектептердегі және орта арнаулы оқу орындарындағы тарих
сабағында, тарихи үйірмелер мен ғылыми қоғамдық жұмыстарынла және жоғарғы
оқу орындарында мәдениеттану курсының дәрістерінде және практикалық
сабақтары мен өзіндік жұмыстарды орындауда пайдалануға болады.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы: Зерттеу тақырыбына байланысты
еңбектер мен зерттеулерде, ғылыми мақалаларда тәуелсіздік алғаннан кейінгі
мәдени және ғылымисалалардағы жүзеге асқан орсан зор істерді бір арнаға
тоғыстырып, баға беру еліміздің жүріп өткен өзіндік жолын көрсетіп, тың
талдау жасау.
Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспеден, екі тараудан, оның әрқайсысы үш
бөлімшеден, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАННЫҢ МӘДЕНИ ДАМУЫ
1. Тәуелсіз Қазақстандағы мәдени үрдістер
Қазақстандағы қазіргі заманғы мәдениеттің сипаты сан қырлы және алуан
түрлі болып келеді. Оның мәнісі білімнің, ғылымның және мәдениеттің түрлі
салаларын, сонымен қатар қазіргі кезде өнердің даму үстіндегі барлық
түрлері мен жанрларын қамтитын өзгерістердің, жаңалықтардың, түбегейлі
қайта қүрулардың ауқымы кең деген сөз. Қазақстан аумағында тарихи
жағдайлардың кешенді сипатта болуы себепті, мүндағы мәдени үрдіс, қазақ
және ұлттық мәдениеттердің өзара әсер ету және өзара ықпал етуге байланысты
құбылыстарды бойына сіңіреді. Бұл орайда Қазақстандағы әлеуметтік дамудың
баска бірде-бір аясында мәдениет саласындағыдай ұлттықдаму өзге ұлттық
құндылықтардың бәрін бойына сіңіре отырып, неғұрлым жеке-дара, таза деуге
болатын түрде көрініс таппағанын айта кеткен жөн. Сонымен бірге Қазақстан
қоғамындағы мәдени үрдістер елдің географиялық ауқымындағы ұлттық
мәдениеттермен шектелмейді. Қазақстанда, оның аумағында болып жатқан сан
алуан саяси, қоғамдық-экономикалык үрдістер мен өзгерістердің арқасында,
адамзаттың рухани мұрасының еңтаңдаулысын бойға сіңіруге мүмкіндік беретін
қолайлы жағдай қалыптасты.
Қазақстанда 1980 жылдардың екінші жартысынан бастап орныға бастаған
мәдени үрдістер, бір жағынан, кеңестік тоталитарлық жүйенің дағдарысын, сол
кезеңде дәріптелген таптық, партиялық мазмұн, социалистік реализм
принциптерінен арылуды көрсетті. Елдің мәдени дамуы жаңа тәуелсіз
мемлекеттің орнауының қиындықтарымен және қайшылықтарымен сипатталды. 1986
жылғы желтоқсан оқиғаларынан кейін Қазақстанда қазақ халқына ұлтшылдық
айыбын тағу да мәдениет мәселелерін шешуге салқынын тигізді. Екінші
жағынан, 1980 жылдардың аяғы мен 1990 жылдардың басында мәдениетте пікір
алуандығын, меншіктің түрлі формаларын, қоғамдық-саяси жаңаруды және
пікірлердің көп қырлылығын орнықтырудың алғашқы қадамдарының көрінісі
байқаладых [1, 45б.].
Егеменді Қазақстан мәдениетінің қалыптасуы көптеген қиындықтар мен
қарама-қайшылықты бастан кешірді. Жолдың басталуында жоспарлы экономиканы
өндіріс көлемінің құлдырауымен қатарласа жүрген нарықтық қатынастар
арнасына көшіру мәдениет, халыққа білім беру және ғылым мекемелерін
материалдық-техникалық, қаржылық қамтамасыз етуде елеулі қиындық туғызды.
Гуманитарлық зиялы қауым мен өндірістік емес саланың мамандары әлеуметтік
жағынан қорғалмаған болып шықты, мұның өзі 1992 жылы Қазақстан мұғалімдері
мен дәрігерлердің ереуіл жасауына себеп болды. Сонымен бірге мәдениеттің
коммерциялануы үрдісі де байқалды. Қоғамды демократияландыру деген желеумен
рухани аяға порнографияны, зорлық-зомбылықты, қатыгездікті насихаттайтын
арзанқол бейнелеу өнімдері мен кино өнімдері енді.11990 жылдардың басына
қарай Қазақстан ҒА-ның 32 ғылыми мекемесі алты бөлімшеге біріктірілді,
олар: физика-математика ғылымдары жер туралы ғылымдар, химия-технология
ғылымдары, биология ғылымдары, қоғамдық ғылымдар бөлімшелері мен Орталық
Қазақстан ғылыми бөлімшесі. Қызметкерлердің жалпы саны 10 994 адамды
кұрады, олардың ішіңде ғылыми қызметкерлер — 4475, соның ішінде 244 ғылым
докторы және 1798 ғылым кандидаты болды. Алайда Қазақстан ғылымының
жұмысында табыстармен катар ірі проблемалар да орын алды. Ғылыми кадрларды
даярлау және ғылыми-техникалық үрдістердің аса маңызды бағыттары —
машинатану, радиоэлектроника, автоматика бойынша ғылыми мекемелерді
ұйымдастыру қарқыны артта қалды. Академиялық ғылымның, жоғары оқу орындары
ғылымының және салалық ғылымның нашар үйлестірілуі зерделінетін
тақырыптардың ұсақталуына, ғылыми күштердің шашырауына, олардың аса маңызды
бағыттарды әзірлеуге лайықты шоғырлануының жоқтығына, ғылыми жұмыстардың
қатарластығы мен қосарластығына әкеп соқтырды. Ғылыми әзірлемелер
тиімділігі күрт төмендеді. Мәселен, 1985 жылы енгізілген бір әзірлеменің
экономикалық тиімділігі 1980 жылмен салыстырғанда екі есе дерлік төмендеді.
Республиканың бірде-бір ғылыми мекемесі елде кұрылған ғылыми-өндірістік
кешендерге кірмеді.
1991 жылдан кейін білім беру жүйесі белгілі бір дағдарысты бастан
кешірді. 1993 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша 154 мың орындық 303
балабақша жабылды, орта мектептердің саны кысқарды. Сонымен бір мезгілде
мемлекеттік емес оку-білім мекемелерінің — мектептер мен жоғары оқу
орындарының пайда болуы үрдісі басталды.
Халыққа білім беру, ғылым мен мәдениет тек Қазақстан егемендік пен
тәуелсіздік алғаннан кейін ғана өзін-өзі дамытуы үшін аукымды кеңістікке
шығып, идеологиялық қасаң қағидалардан еркіндік алды.
Қазіргі кезде осы заманғы білім беру аясында шынайы нарықтық
қатынастардың орнығуы байқалады. Білім беру саласындағы қазіргі заманғы
реформаларға орай Білім және ғылым министрлігі желісі бойынша оқу орындарын
тіркеу; аттестаттау және сараптау жөніндегі түбегейлі іс-қимылдар жүзеге
асырылуда. Оқу-білім барысының сапасын жақсарту, олардың бәсекеге
қабілеттілігін арттыру осы іс-шаралардың мақсаты болып табылады. Бірқатар
жоғары оқу орындары акцияландырылуда. Жетекші мемлекеттік және коммерциялық
жоғары оқу орындары заман талап ететін мамандықтарды ашуға көшті. Оларда
мемлекетіміздің ішкі және сыртқы саясатының қажеттерін қамтамасыз етуге
бағдарланған кадрлар даярлануда. Тәуелсіздік жылдары жаңа жоғары оқу
орындары ашылды, олардың қатарында Түркістандағы Қ. А. Йасауи атындағы
Халықаралық қазақ-түрік университеті, Оралдағы Мәдениет институты,
Астанадағы Еуразия мемлекеттік университеті, Алматыдағы Қазақ-американ
университеті және басқа бірқатар жоғары оқу орындары бар. Халыққа білім
беру жүйесінің халықаралық байланыстары кеңейді. 1991 жылдан бастап 1000-
нан астам қазақстандық шәкірттер мен аспиранттар жыл сайын шетелде оқуын
жалғастыруда.
Егеменді мемлекеттің қалыптасу үрдісі ұзақ жылдар бойы орнығып калған
схематизм, құрылымдық элементтердің және рухани өмір буындарының
бірсарындылығын еңсеруге мүмкіндік берді. Бірыңғай еңбек мектебінің орнына
мектепте білім берудің әралуандығы көрініс тапты. Гимназиялар, лицейлер,
колледждер, жеке меншіктегі және авторлық мектептер ашылып, жұмыс істей
бастады. 2001 жылы орта білім берудің 12 жылдық цикліне көшу бағдарламасы
эксперименттік деңгейде қолға алынды.
Ғылым туралы Заңның қабылдануы Қазақстан ғылымын одан әрі дамыту
үшін шешуші мәнге ие болды. Бұл заңның кабылдануы егеменді Қазақстан
Республикасының орнауындағы айтарлықтай белес болып табылады. Бұл
Отанымызда азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекеттің қалыптасуындағы тағы
бір қадам болды. Мемлекеттің ғылым мен ғылыми кадрларға қамқорлығының
тәуелсіздіктің 10 жылдығымен тұспа-тұс келуінің символдық мәні бар еді.
Заң баптарының қазақстандық зиялы қауым үшін ерекше мәні бар, оларды
ғылыми қызметкердің, ғалымның ғылыми және ғылыми-техникалық қызметтің
тікелей субъектілері ретіндегі әлеуметтік мәртебесі мемлекеттік деңгейде
айқындалды. Сонымен бірге ғылыми кызметкер езінің ғылыми және ғылыми-
техникалық қызметі нәтижелерінің авторы деп танылады және оған өзінің
зияткерлік меншігінің қорғалуына мемлекет тарабынан кепілдік берілді. Оған
авторлық ғылыми және ғылыми-техникалық кызметтің нәтижелерін сатудан табыс
алу құқығы да қоса берілді. Осы кезден бастап ғылыми қызметкерлер ғылыми
және ғылыми-техникалық салаларда кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру құқығын
пайдалана бастады. Ғылым туралы жаңа Заң ғылыми қызметкерлерді
мемлекеттік материалдык және әлеуметтік қамтамасыз ету мәселелеріне белгілі
бір түзетулер енгізді, бірақ олар іс жүзінде өзінің даму жолына түсе алмады
және іске асырылмады.
Ғылым туралы кабылданған Заңға орай Ұлттық Ғылым академиясы
Қазақстан Республикасындағы ғылыми және ғылыми-техникалық қызметтің
ұйыткысы әрі ұйымдастырушысы болуға тиіс болды. Бұдан былайғы жерде ғылыми
және ғылыми-техникалық қызметтің нәтижесіне зияткерлік меншік құқығы
берілді. Енді ғылыми ізденістер мен зерттеулердің кез келген ақпарат
тасығышта тиянақталған нәтижесі зияткерлік ғылыми меншік құкығының
объектісіне айналды. Ғылыми қызметкерге зияткерлік меншік субъектісі болу
кұқығы бекітілді, өз кезегінде оның белгілі бір ғылыми және ғылыми-
техникалық қызмет үрдісінде алынған нәтиженің авторы немесе тел авторы деп
аталуға құкық берілді. Жаңа заңға сәйкес ғылыми және ғылыми-техникалық
қызметтің нәтижесін алуға жекебасы үлес қоспаған, сондай-ақ техникалық,
ұйымдық және өзгедей көмек қана көрсеткен немесе алынған нәтижеге
зияткерлік меншік құқығын ресімдеуге жәрдемдескен тұлғалар санаты
зияткерлік ғылыми меншік құқығы субъектілерінің қатарынан шығарылды.
Қызметкер ғылыми нәтижені нақты ғылыми ұйымның қызмет бабындағы
тапсырмасымен алған жағдайда, олардың арасында өзгедей жағдай
қарастырылмаған болса, қызметкер осы нәтижені пайдалануға кұқық алады.
Айтылған жайт тәуелсіз мемлекеттің қайта түлеуінің және қалыптасуының қиын
кезеңінде Қазақстан коғамының алдында тұрған күрделі міндеттерді орындауға
қосылған үлес болып табылатын ғылыми еңбектер авторларының алдында
мемлекеттің байсалды кепілдік жасауының айғағы болмақ. Ғалым рөлінің
өскелең әлеуметтік мәнін мемлекет тарабынан мойындаумен және оған ғылыми
қызметте кепілдіктің қамтамасыз етілуімен катар, оның өзінің ғылыми
ізденістері мен зерттеулерінің нәтижелері үшін жауапкершілігі де
күшейтілуге тиіс болды [2, 78б.].
Қазақстан Республикасы академиялық ғылымының ғылыми ізденістерінің
құрылымы мен тақырыптары уақыт рухында жаңа талаптарға сәйкес етілуде. Ә.Х.
Марғұлан атындағы Археология институты, ғарыштық зерттеулер, механика және
машинатану, акпарат және басқару проблемалары, физика-техникалықт.б.
институттар сияқты жаңа ғылыми-зерттеу институттары кұрылды. Салалық ғылым
академиялары желісі кеңейтілуде. Ғылыми дәрежелер мен ғылыми атақтар беру,
диссертациялық еңбектердің сапасын бакылау үшін республиканың жоғары
аттестациялық комиссиясы кұрылды. Отандық тарихымызға қоғамдағы
тұрақтылыкты, әлеуметтік әділдікті, ұлттык және рухани келісімді орнықтыру
жөніндегі мемлекет қабылдайтын шаралар енді. Тәуелсіздіктің әр жылын
Қазақстан қоғамының көкейтесті проблемаларына арнау дәстүрге айналды.
Президенттің жарлықтарына орай Қазақстанда 1997 жыл — Ұлтаралық келісім
және саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу жылы; 1998 жыл — Халықтардың
бірлігі және ұлттық тарих жылы; 1999 жыл — Ұрпақтардың бірлігі және
сабақтастығы жылы; 2000 жыл — Мәдениетті қолдау жылы; 2001 жыл —
Қазақстан Республикасы егемендігі мен тәуелсіздігінің 10 жылдығы деп
жарияланды.
Егеменді мемлекеттің коғамдық ғылым саласындағы алғашқы қадамдары
қуғын-сүргінге ұшыраған ғалымдарды, жазушылар мен мамандарды, сталинизм
құрбандарын ақтауға бағытталды. Қоғамдық-гуманитарлық бағыттағы ғылыми-
зерттеу институттары осы күрделі іске сүбелі үлес қосты. А. Байтұрсыновтың,
Ш. Құдайбердиевтің, М. Жұмабаевтың, X. Досмұхамедовтың, М. Дулатовтың, Ж.
Аймауытовтың т.б. кітаптары жарық көрді.
Мемлекеттілік пен ұлттык мемлекет құрылысын қалпына келтіру жағдайында
казақ тілі — мемлекетімізге аты берілген халыққа тиесілі тіл жөнінде
әділдікті қайта түлетіп, калпына келтіру проблемасы бірінші дәрежелі мәнге
ие болды. Тілдер туралы заңға және Қазақстан Республикасының
Конституциясына орай қазақ тілі мемлекеттік тіл деп жарияланды. Іс
қағаздарын казақ тіліне көшіру жөніндегі шаралар кешені межеленіп, жүзеге
асырылуда. Төуелсіздіктің алғашқы жылдарында мектеп жасына дейінгі 654
қазақ балалар мекемесі және жалпы білім беретін 292 казақ мектебі ашылды.
Бұқаралық акпарат кұралдарынын қызметінде мемлекеттік тілдің рөлі
айтарлыктай беделге ие бола бастады.
90-жылдардың аяғында жалпы білім беретін 8610 мектептің 3379 мектебі
қазақ тілінде жұмыс істеді, 72 мектеп — өзбек тілінде, 16 мектеп — ұйғыр
тілінде, 3 мектеп — тәжік тілінде, 1 мектеп — түрік тілінде жұмыс істеді,
аралас мектептердің саны 2299 мектепке дейін көбейді. Тек орыс тілінде
оқытатын мектептердің саны 2840 мектепке дейін азайды. Қазақ тілін оқып
үйренушілер үшін жалпы таралымы 5 миллион дана 78 кітап жарық көрді. Соған
карамастан қазақ тілінің қайта түлеуінің қайтымсыз үрдісі туралы айтуға әлі
ерте, осы мәселедегі мемлекеттік саясат жеткілікті дәрежеде дәйектілік
таныта алмай отыр.
Қазақтардың дүниежүзілік конгресі (1992) республиканың мәдени өмірінде
зор қоғамдық серпіліс туғызған ірі оқиғаға айналды, ол ғаламшардын түкпір-
түкпірінен белгілі жазушылар мен ақындарды, суретшілер мен
саясаттанушыларды, ғалымдар мен бизнесмендерді және басқа отандастарды
тұңғыш рет жинады.
Республиканың егеменді мемлекет мәртебесін алуы ұлттық мәдениеттің
дамуына жаңа серпін берді. Қазіргі заманғы өнерге менеджмент келді.
Астанада Айман Мұсахожаеваның Музыка академиясы құрылды, ол оркестрлік
музыка мен жеке дауыста ән шырқау саласындағы кәсіпқой музыканттарды
біріктірді. Алматыда музыкалық мектеп негізінде Жәния Әубәкірованың
колледжі ашылды. Жазушы Әбдіжәміл Нұрпейісов Пенклубты басқарды.
Дәстүрлер жүлдесі халықаралық классикалық би фестивалін өткізу, Таңбалы
шатқалындағы жартасқа салынған суреттерге археологиялық зерттеулерді
ұйымдастыру, Славян жазбалары мен мәдениеті күндерінің және басқа көптеген
мәдени-бұқаралық іс-шаралар мен акциялардың ұйымдастырылуы коммерциялық
құрылымдар қызметінің аясымен байланысты болды. Тек Алматыда ғана бірнеше
жеке меншік театрлар, 14 жеке меншік сурет галереясы ашылды, олардың
көпшілігі авангардтық-модернистік бағытта болды. Жеке меншік қорлардағы
Қазақстан өнері туындылары атты тұңғыш республикалык көрме өткізілді.
Қаржылық қолдаусыз жұмыс істеген қазақ кинематографиясы өзінің екінші
қайтара дүниеге келуін бастан кешіруде. Оның жаңа толқынының пайда
болуына орай жас режиссерлардың Ине, Соңғы каникул, Табысу, Қайрат,
Отырардың күйреуі, Жас аккердионшының өмірдерегі, Сұр калпақтағы
орын, Әлжуаз жүрек, Көгершін қоңыраушысы, Крест тәжірибесі және
басқа кино туындылары ең беделді халықаралық фестивальдардың басты және
арнаулы жүлделерін жеңіп алды.
Қазіргі кезде республиканың мәдениет саласында 30 мыңнан астам адам
жұмыс істейді. 50 театр және 25 филармония халыққа қызмет көрсетеді. Абай
атындағы опера және балет театры, республикалық орыс, қазақ және неміс
драма театрлары, ұйғыр және корей музыкалық комедия театрлары жетекші
театрлар болып табылады[3, 56 б.].
Құрманғазы атындағы Халық аспаптар оркестрі, Мемлекеттік симфониялық
оркестр, Алматының Жас Балеті ансамблі, Гүлдер, Отырар сазы, Сазген
ансамбльдері республикада және шетелде кеңінен танымал.
Е.Серкебаев, Б.Төлегенова, Ә.Дінішев, Н.Үсенбаева, Ғ.Есімов,
Р.Рымбаева, А.Қоразбаев, М.Жүнісова, Н.Есқалиева, М.Арынбаев т.б. сынды
есімдері белгілі шеберлер бүгін таңда вокалдық өнердің өкілдері болып
табылады.
Алматының фестивальдар қаласы деп аталуы кездейсоқ емес. Тәуелсіздік
жылдары мұнда Азия дауысы, Шығыс маусымы, Дәстүрлер жүлдесі, Жас
қанат, Үкілі домбыра, Айналайын музыка фестивальдарын өткізу дәстүрге
айналды.
Еуропа-синема халықаралық жүйесіне кірген Алматыдағы аса ірі Арман
кинотеатры және Отау-синема кинотеатрлар желісі қазақстандықтарды әлемнің
түрлі елдері кинематографистерінің жетістіктерімен таныстырады.
ЮНЕСКО-ның шешімімен қазақ ақыны әрі философы Абай Құнанбаев пен акын
Жамбыл Жабаевтың 150 жылдық мерейтойы, аса көрнекті қазақ жазушысы, ғалымы
және драматургі М.О. Әуезов пен көрнекті қазақ жазушысы, академик
С.Мұқановтың 100 жылдығы әлемдік деңгейде өткізілді. Бұл оқиғалар зор
халықаралық серпіліс туғызды және қазақ халқының рухани жан дүниесін
байытты[4,45б.].
Ә. Қастеев атындағы Мемлекеттік өнер мұражайында республикадағы
көркемсурет кұндылықтарының аса ірі коры жинақталған. Олардың арасында —
Қазақстанның ежелгі өнерінің үлгілері бар, олар палеолит заманынан бергі
адамзат өміріндегі көркемдік дүниесіне ұмтылысынан хабар береді. Мұражай
экспозицияларында — Үндістан, Жапония және Қытай халық шеберлерінің
қолданбалы өнерінің бірегей жинақталымы, орыс және Батыс Еуропа
авторларының сирек кездесін икондары, мүсіндері және бейнелеу полотнолары,
кеңестік кезең мен казіргі заманғы көркемөнер туындылары қойылған.
Тәуелсіздікке қол жеткізген Қазақстан арман-тілегі бір кептеген түрлі
ұлт өкілдерінің Отанына айнадды. Бірге тұрып жатқан халықтардың тарихи
қалыптасқан рухани байланысы Қазақстан Республикасында ұлттық келісімнің
негізін калады. Қазір республикада жұмыс істейтін және Қазақстан халықтары
Ассамблеясына біріккен ұлттық-мәдени орталықтар еліміздің ұлттық
мәдениетінің дамуына жан-жақты жәрдемдесуде.
Республика Президентінің шығармашылық жастармен кездесулері дәстүрге
айналды. Мәдениет қайраткерлері үшін Президент стипендиясы бекітіледі.
Әдебиет, өнер және архитектура жөніндегі мемлекеттік сыйлықтар белгіленді.
Қазақстанда мәдениет саласындағы мамандарды даярлауға зор көңіл бөлінеді.
Жыл сайын бір жарым мың түлек осы бейіндегі 5 жоғары және 49 орта оқу орнын
бітіріп шығады. 2000 — мәдениетті қолдау жылы бұрынғы Т. Жүргенов атындағы
Театр және кино институты мен Көркемсурет академиясының негізінде Т.
Жүргенов атындағы Қазақ мемлекеттік өнер академиясы шаңырак көтерді.
1995 жылы республиканың шығармашылық зиялы қауымының бастамасымен
қоғамдық ұйым — Мәдениетті қолдау ұлттық қоры кұрылды. Оның Құрметті
төрағасы болып ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев сайланды. Қордың негізгі
міндеттері Қазақстанның мәдени өмір шыңдығымен өзара байланысты өзекті
проблемаларына қол ұшын беру болып табылады. Ол мынадай бағыттарда
жүргізіледі:
• Мәдениет және өнер мекемелеріне, қоғамдық құралымдар мен
қозғалыстарға, кәсіпқой шығармашылықтың бірегей ұжымдарына, жас таланттарға
олардың шығармашылық қызметіне жағдай жасау және кәсіпқойлық шеберлігін
шыңдау мақсатында практикалық және қаржылық көмек көрсету;
• мұражайлар мен кітапханалар ашу;
• фестивальдар, конкурстар, айтыстар, көрмелер өткізу;
• симпозиумдар, конференциялар ұйымдастыру;
• ағартушылык, ақпараттык, баспагерлік қызметті жүзеге асыру;
• мәдениет пен өнер кызметкерлерін т.б. әлеуметтік қорғау.
Өз қызметін қор демеушілік қаражат есебінен жүзеге асырады. Қорға
материаддык көмек беріп тұратын қазақстандык кәсіпорындар катарында
Зергер зергерлік фирмасы, Соколов-Сарыбай кең-металлургия комбинаты,
Мобилойл Казахстан Инк. және т.б. бар.
Шығармашылық зиялы қауымды қолдау үшін 1996 жылы қор Шығармашылық
туындылар — 95 концертін, Сарыарқа, Қарағанды суретшілері көрмелерін,
Ресей музыка академиясының студенті Ж. Сүлейменованың қайырымдылык
концертін, театр және кино артисі Серке Қожамқұловты еске алу кешін
өткізді. Қор Халықаралық фестивальдарға қатысу үшін Мемлекеттік классикалық
балет ансамбліне, Мемлекеттік квартетке, жекелеген талантты жас артистерге,
дизайнерлерге, журналистерге қаражат бөледі. Қор Ұлттық кітапханаға, М.
Әуезов атындағы Қазақ драма театрына, Ғ. Мүсірепов атындағы Қазақ
жасөспірімдер театрына жүйелі түрде материалдық жәрдем көрсетеді. Тұрмысы
төмен отбасыларынан шыққан неғұрлым дарынды 10 студент жыл сайын қор
стипендиясын алып тұрады.
Сонымен бірге қор Қазақ музыкасының тарихы оқулығының, Пушкин және
Қазақстан жинағының басылымына, жас таланттардын, республиканың болашақ
жұлдыздарының кайырымдылық концерттері мен көрмелерін өткізуге және басқа
көптеген шараларға демеушілік етті. Мәдениетті қолдау ұлттык қорының
қажеттігін және маңызы зор екенін өмірдің өзі-ақ көрсетті. Мәдениеттің
мемлекеттік ұйымдарымен катар ол Қазақстан халықтарының рухани байлығын
дамытуға, сақтауға, еселеп арттыруға және мәдени үрдістерді дамытуға өз
үлесін қосып келеді.
Адамзаттың үшінші мыңжылдыққа аяқ басуы Қазақстанда соңғы он жылдағы
мәдени үрдістердің сипатына елеулі ықпал етті. Өткен ғасырдың мәдениетімен
айқын жалғасып келе жаткан сабақтастық XX ғасырдың аяғындағы казақстандык
мәдениеттің ерекшелігі болып табылады. Мемлекет басшысы Н.Ә. Назарбаев атап
көрсеткеніндей: Жиырмасыншы ғасырдағы қазақ мәдениеті дегеніміз Мұқан
Төлебаевтан Ғазиза Жұбановаға дейінгі ең бір тамаша сазгерлік мектеп, Ермек
Серкебаевтан Әлібек Дінішевке дейінгі әлемнің кез келген театрының сәні
болар опера әншілері, бұл дегенің — жас Қазақстан суретшілерінің жаңалык
ашулары мен қазақ философтарының тың ізденістері, бұл дегенің — Әлкей
Марғұланның этнологиялық айкындамалары мен Алматының әсем архитектуралық
ансамблі, бұл дегенің Мұқағали Мақатаевтың лирикасы мен Асқар Сүлейменовтың
эсселері. Бір сөзбен айтқанда, бұл дегенің сырты жылтырак жаттанды бірдеңе
емес, жанасып кетсең, жаныңды байытатын байтак әлем - қазақ мәдениеті [5,
34б.].
Жалпы алғанда, Қазақстандағы қазіргі заманғы мәдениеттің сипаты
демократиялық реформалардың тереңдеуіне байланысты елде болып жатқан оң
өзгерістерді паш етеді. Сөз жок, отандық білімнің, ғылым мен мәдениеттің
дамуында күрделі оқиғалар, қиындықтар және келеңсіздіктер болмай тұрмайды,
бұлар жайында арнаулы әдебиетте, бұқаралық ақпарат құралдарында көп айтылып
жүр. Олардың арасында мыналар аталуда: мәдениет, ғылым, білім мекемелерін
қаржыландыру құлдырап кетті; оларды коммерцияландыру күшейді; экономикалық
қиындықтардың салдарынан осы салалар қызметкерлерінің әлеуметтік қорғалмауы
көбейді т.б.
Біздің мемлекетіміздін Президенті өзінің Тарих толқынында атты
еңбегінде жалпы қазақстандық даму міндеттері мен келешегі туралы, соның
ішінде төл қазақ мәдени үлгісі жайында айта келіп былай деді: Міндет жаңа
мәдени тәжірибені үйреніп, ұлттық-мәдени түсіністіктердің күнбе-күн кұбылып
тұратын ауанын жітірек зерделеуде болып отыр... Жасақталып жатқан жалпы
қазақстандық мәдени шындық өз мемлекетіміздің аукымындағы мәдени жүйемен
шектеліп қалуға тиіс емес. Оның арналы сипаты — шын мәніндегі ашықтық пен
басқа да мәдени тасқындармен мәміле-кеңеске бет бұру болмақ.
1.2 МӘДЕНИ МҰРА мемлекеттік бағдарламасы
Посткеңестік кеңістік мемлекеттері тарихи біршама қысқа мерзімде
рухани және мәдени даму проблемаларының кешеніне тап келді. Олардың
арасында: бірыңғай мәдени кеңістіктің бұрынғы басымдықтарының келмеске
кетуі және ұлттық бір ізге түсіруде жаңа қиғаштықтардың пайда болуы;
ұжымшылдық көзқарастардың қожырауы және олардың қираған үйінділерінде
өзінің идеялық және дүниетанымдық бағыты бойынша түрлі құндылықтардың қайта
түлеуі т.б. айтылады. Соңғылары, сайып келгенде, біркатар дәстүрлі
қауымдастықтар мен мемлекеттік кұралымдардың тағдырын да айқындады.
Демократияландыру үрдісінің эволюциясы қоғамдық құрылымдардың көп қырлылығы
мен нақты сипатын нақты ашып берді. Сонымен бірге пікір алуандығы мен
мультимәдениетшілдік мұраттары бірқатар көрсеткіштері бойынша өзін ақтамады
және тіпті кері үрдістер туғызды. Мұндай жағдайда қазақ этносы мен басқа да
этностардың бай тарихи және мәдени мұрасына бағдарлану қайта түлеген
Қазақстан үшін ұлтты сақтауға, ұлттық бірлік пен қоғамдық келісімге
жеткізетін кілтке айналды. Соған қарамастан, жаһанданудың үдей түскен
қарқыны қайталанбас этникалық болмыс-бітімді сақтаудың әмбебап үлгісін
әзірлеу міндетін көкейтесті міндетке айналдырды.
Мәдени мұраға жүгіну ұлттык мәдениеттердің дамуының әртарап-тандырылу
үлесіндегі этникалық бірегей құндылықтарды анықтау міндеті қойылғанда
ерекше өзекті сипатқа ие болады. Мұңда зерттеуші жекелеген ұлттық
мәдениеттердің фольклорлық, кәсіптік дамуының тағдырын, олардың өзіндік
бітімдегі шығармашылық мектептерін жетілдіру мен бірін-бірі байыту жолдарын
зейін салып зерделеу кезінде алуан түрлі жанрлық-стильдік артықшылықтар мен
лексикалық-семантикалык бағдарланушылықтарға тап келеді. Осыдан келіп
нені және қалай деген сұрақтар: мәдени құндылықтар оларды жасаушылар
және оларды дүниеге әкелген әлеуметтік-этникалық орта үшін нені білдіреді,
ал екінші жағынан, оларды өзге ұлттық ортада тұтынушылар қалай қабылдап,
бағалайды деген сұрақтар көкейтесті сипат алады. Соңғыларына оқырмандар да,
көрермендер де, тындармандар да, туынды жасаушы суреткерлер де,
түсіндірушілер де, мәдени мұраны өздерінің кәсіптік ұстанымдарына орай
игеруші өнер таддаушылар да жатады деген мағынаны білдіреді. Жиырмасыншы
ғасырдың психологтары түпкі тек дегеннің төңірегінде көп толғанды. Яғни
оңайлықпен айқындалмайтын идеялар мен бейнелер немесе түпкі түйсігімізден
санамызға калқып шыға келетін идеялар мен бейнелер жүйесі жөнінде ой
топшылайды. Ұлттықертегі, аңыз-әңгіме, ежелгі қағидалар, архитектура,
әдебиет, тарих, мәдениет, музыка т.б. әр адам санасында ғажайып бір тылсым
күшпен тарих пен мәдениеттің пайда болуына, сондай-ақ жалғасып келе жатқан
Біз және Басқаларға бөлуге өзіндік баға беруге көмектесетін бейне
қалыптастырады. Осындай архитипсіз ұлттық жад, әлемнің ұлттық бейнесі,
ұлттық рухани және материалдық мұра туралы сөз қозғауға болмайды[6, 67б.].
Қазіргі кезде Қазақстанның әлемдік қауымдастықтың тең құқықты
субъектісі ретінде өркениетті жолмен қалыптасуы республикаға есімі берілген
халықтың мәдени игілігінің орны мен рөлін терең ой елегінен қайта өткізуді
талап етеді. ЮНЕСКО қабылдаған Дүниежүзілік мәдени және табиғи мұра туралы
конвенцияға, сондай-ақ Мәдени және табиғи мұраны сақтау туралы
ұсыныстарға орай, сақталуы үшін жауапкершілік және осы саладағы
нормативтік жүйені реттеудің артықша кұзыреті мемлекеттік құрылымдардың
мойнына жүктеледі.
Алайда жалпыұлттық деңгейде де, қалың жұртшылықты тарта отырып, тарихи-
мәдени мұраның басымдықтарын тілді, материалдық, зияткерлік және рухани
жетістіктерді сақтап, дамыту тұрғысынан анықтау қажеттігі туды, олардың
негізінде қазақ халқының қазіргі этникалық бейнесі калыптасады. Қазақстан
қоғамының тарихи-мәдени ұйытқысына жалпы-адамзаттық ізгілікті құндылықтар
тұрғысынан салыстырмалы талдау жасау өзіндік әлеуметтік-мәдени
инфрақұрылымды байытуға ғана емес, сонымен бірге Қазақстанның қазіргі
әлемде бірегей тарихы мен мәдениеті бар ел ретінде айқын орын алуына да
мүмкіндік береді.
Қазақстан XXI ғасырдың басында қол жеткізген экономикалық өсу қарқыны
мәдени үрдістердің дамуына игі ықпалын тигізді. Қазіргі заманғы
Қазақстандағы мемлекет пен мәдениеттің жемісті байланысының мысалы деп
Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасын занды түрде есептеуге болады.
Мәдени мұра бағдарламасының алғашқы кезеңі 2004—2006 жылдарға арналды.
Бағдарламаны іске асыру қазақ халқының, сондай-ақ елімізде тұратын
барлық этностардың тілдік, рухани және материалдық мәдениетінің қат-қабат
қатпарына сүйенетін социомәдени қауымды жасақтау, сонымен бірге бүкіл
әлемдік өркениеттің рухани-мәдени дамуының көп қырлы тәжірибесін табиғи
қабылдау жөніндегі Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев
ұсынған екі бірдей міндетке негізделген.
Бұл бағдарлама елдің мәдени мұрасын зерделеумен, сақтаумен,
пайдаланумен және насихаттаумен, тарихи-мәдени дәстүрлердін дамуы және
қайта түлеуінің сабақтастығымен байланысты негізгі қырларын айқындайды,
мәдени мұраны, соның ішінде қазіргі заманғы ұлттық мәдениетті, фольклорды,
дәстүрлер мен ғұрыптарды зерделеудің тұтас жүйесін жасау, ұлттық әдебиет
пен жазудың көп ғасырлык тәжірибесін қорытындылау жөніндегі, кең өрісті
көркем және ғылыми сериялар жасау, сондай-ақ тарих пен мәдениет
жәдігерлерін қалпына келтіру, консервациялау, мұражайға орналастыру, мәдени
мұраның ғылыми-зерттеу, материалдық-техникалық құрамдас бөлігін құрайтын
мәселелерін нығайту және дамыту жөніндегі шараларды қарастырады [7,78б.].
Бұл бағдарламаны әзірлеу мемлекеттің қолда бар мәдени құндылықтарды
сақтау және ұтымды пайдалану жөніндегі қызметті жоспарлы түрде қаржыландыру
жолымен мәдени мұра аясының мәселелерін шешуге неғұрлым белсенді де
сыңдарлы түрде араласуы қажеттігінен туындады.
XX ғасырдың 80-жылдарының екінші жартысынан бастап, Қазақстанда
философия, тарих, заң ілімі т.б. саласындағы өлемдік ғылыми ой-пікірдің
таңдаулы еңбектерін, сондай-ақ көркем әдебиетті қазақ тілді аудитория үшін
басып шығару проблемасы өткір койылды. Осыған байланысты жеткіншек ұрпақты
қазақстандық патриотизм рухында тәрбиелеу және тарихи, мәдени мұраны
толымды түрде зерделеудегі олқылықтардың орнын толтыру, сондай-ақ қазақ
халқының сан ғасырлық рухани тәжірибесін қорытындылау мақсатында
мемлекеттік тілде кең өрісті тарихи, мәдени, ғылыми сериялар жасау
мәселелері ерекше көкейтесті мәселелерге айналды.
Жоғарыда аталған проблемалардың осы бағдарлама шеңберіндегі кешенді
шешімі Қазақстан халқының мәдени мұрасын зерделеу, сақтау және көпшілікке
тарату жүйесін одан әрі дамытуға жәрдемдесуге тиіс болды.
Рухани және оқу-білім саласын дамыту, елдің мәдени мұрасының сақталуын
қамтамасыз ету және оны тиімді пайдалану мақсатында ауқымды Мәдени мұра
жобасында тарих ғылымының теориялық проблемаларын талдап жасау және ұлттық
әдебиет пен жазбалардың таңдаулы үлгілерін, әлемдік ғылыми ой-пікірдің,
мәдениет пен әдебиеттің жетістіктерін қазақ тілінде басып шығару қамтылды.
Қазіргі заманғы тарихи сананың дағдарысын зерттеушілер, ең аддымен
тарих әдіснамасының проблемасымен байланыстырады. Қоғамдык дамудың мәні мен
бағытталуы проблемасы бойынша, жекелеген халықтар мен өркениеттердің ондағы
орны туралы толып жатқан бағыттардың, тұжырымдамалар мен айқындамалардың
болуы, соңдай-ақ адам мен қоғам феноменінің айрықша күрделілігін түсіну
егеменді Қазақстанның тарихшы-ғалымдары мен жұртшылығының алдына соншалықты
көп ауқымды деректердің синтезі туралы мәселені де, тұтас тарихи білімді
құрылымдау үшін жүйе құрайтын өлшемді тандау туралы мәселені де қойып отыр.
Қазіргі заманғы мәдени үрдістер, атап айтқанда, ғылым, әлемдік
философиялық-тарихи ой-пікір мұрасына жүгінбейінше нәтижелі болып шығуы
мүмкін емес. Нақты эмпирикалық деректер шегінен сыртқары шығудың және
оларды мән-мағынасы деңгейінде қорытындылаудын барынша қажеттілігі де
Әлемдік тарихи ой-пікір атты кітаптар сериясын шығаруды қажет етті. Осы
жобаны тандауда іс-қимыл аясының кеңейе түсуі және қазақ тілінің
мемлекеттік тіл ретіндегі міндетінің арта түсуі жағдайында қазақстандық
қоғам әлемдік көл-көсір тарихи ой-пікір шығармаларының қазақ тіліндегі
аудармаларының жоқтығы фактісіне тап болды[8, 72б.].
Осыған байланысты Қазақстан Республикасы Президентінің Мәдени
мұраның 2004—2006 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы туралы
Жарлығын және Мәдени мұраның 2004—2006 жылдарға арналған мемлекеттік
бағдарламасын іске асыру жөніндегі іс-шаралар Жоспары туралы қаулысын іске
асыру шеңберінде 2004—2007 жылдары Әлемдік тарихи ой-пікір кітаптарының
қазақ тіліндегі 10 томдық сериясы басылып шықты. Осы серияны басып шығаруға
дайындау жұмысына Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының
қызметкерлері ғана емес, сонымен бірге республиканың жоғары оқу орындарының
оқытушылары, белгілі аудармашылар мен редакторлар да қатысты.
Қазақстанның мәдени мұрасының қазіргі жай-күйі сан ғасырлық
дәстүрлерді сақтап, одан әрі дамыту жөніндегі шаралар кешенін шама-шарқынша
қамтамасыз етумен, тарих пен мәдениеттің жаңа жәдігерлерін ашумен,
кесенелерді, көне заманғы мешіттерді, ежелгі қалалардың орындарын
консервациялау, калпына келтіру жұмыстарын жандандырумен, олардың негізінде
жаңа тарихи-мәдени мұражай-қорықтар жасаумен сипатталады.
Қазіргі кезде Қазақстанда 25 мыңнан астам тарих, археология, сәулет
өнері мен монументалдық өнер ескерткіші, 11 мыңнан астам кітапхана, 147
мұражай, 8 тарихи-мәдени мұражай-қорық, 215 мұрағат бар. Тарихи және
этнографиялық бейіндегі мемлекеттік мұражайлардың, Қазақстан тарихының
жәдігерлік оқиғаларына арналған мемориалдардың тармақталған желісі
құрылған.
Қазақстан тарихы мен мәдениетінін бірегей жәдігері - Түркістан
қаласындағы Қожа Ахмет Йасауи кесенесі 2003 жылғы маусымда ЮНЕСКО-ның
Дүниежүзілік мәдени мұрасының тізіміне енгізілді.
Қазақстанда Тарихи-мәдени мұраны қорғау және пайдалану туралы,
Мәдениет туралы, Ұлттық мұрағат қоры мен мұражайлар туралы Қазақстан
Республикасының заңдары кабылданып, қолданысқа енді. Сонымен бірге мәдени
мұраны сақтау мен дамыту саласындағы қалыптасқан жағдай осы бағыттағы
қызметті одан әрі дамытып, жандандыру жөніндегі кешенді шұғыл іс-шаралар
қолдануды талап етеді.
Сондай-ақ қағаз, тері, картон т.б. сияқты органикалық материалдарда
сақталынған деректер мен жазба мұраның, құжаттардың табиғи ескіруі жүріп
жатты. Құрманғазы атындағы Қазақ Ұлттық консерваториясының қорларында,
елдің мұражайлары мен қоймаларыңда тұрған ауызша кәсіби дәстүрдегі аса
көрнекті орындаушы-музыканттардың дыбыстық жазбаларының физикалық жай-күйі
ғылыми және мәдени жұртшылық тарабынан ал аңдаушылық туғызды.
Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы тарихи қысқа мерзімдік уақытта
Қазақстан аумағында жалпыадамзаттық тарихи-мәдени және өркениеттік үрдістің
толық құқылы кұрамдас бөлігі ретіндегі рухани сабақтастықты, замана,
ұрпақтар және мемлекеттілік дәстүрлерінің байланысын бейнелейтін еліміздің
классикалық бренді ретінде қабылдана бастады. Жалпы тарихи тұрғыдан алғанда
— бұл қазіргі заманның бірегей жобасы, өзінің ауқымы мен нәтижелері бойынша
оның бүкіл посткеңестік кеңістікте ұқсас баламалары жоқ. Ежелгі замандағы,
орта ғасырлардағы, жаңа және қазіргі замандағы көптеген халықтардың тарихи
тағдыры; бірқатар ірі саяси-әкімшілік орталықтардың, қалалардың тарихы;
қазақтардың және онымен езара іс-қимылда болған халықтар мен елдердің
дәстүрлі-тұрмыстық, рухани мәдениетінің айрықша түрде сан қилы дамуы;
өзіндік бітімдегі мемориалдык-ғибадаттық жәдігерлердің ұлан-ғайыр
шеңберінің қалыптасуы т.б. Мәдени мұра мемлекеттік бағдарла-масының іске
асырылуымен байланыстырылды. Қазақ халқының мәдени мұрасының қайта түлеуі
және жалпы алғанда тәуелсіздіктің орнауы жағдайында Қазақстанда мәдени
үрдістерді күшейту бағдарламасы ретінде басталған бұл жоба шындығында
біздің еліміздің шет-шегінен етті. Зерттеушілер мен Мәдени мұра
мемлекеттік бағдарламасын қолдағандардың және оның бастауында тұрған
баршаның толып жатқан экспедициялары мен көз майын тауысқан еңбегі оны
әлемдік өркениеттің даңғыл жолына шығарды, ғаламшарлық мәдени-тарихи және
саяси түрленістердің құрамдас бөлігі етті.
Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасының 2008 жылғы 13 маусымда
Ақордада болған кеңейтілген отырысында Қазақстан Президенті Н.Ә. Назарбаев
біздің бүгінгі таңдағы Қазақстанның қазіргі заманғы тарихы барған сайын
көкейтесті сипат алып отырғанына ерекше назар аударды. Мұның мәнісі назарды
өткеннің мұрасынан қазіргі заманның жетістіктері мен игілігін сақтауға
аудару қажеттігі туды деген сөз еді. Сондықтан Мәдени мұра мемлекеттік
бағдарламасының қазір ұлттық стратегиялық жоба мәртебесін алуы кездейсоқ
емес. Міндеттерді бұлайша кайта бағдарлауды уақыттың өзі талап етті және
әбден орынды еді. Ежелгі заман туралы әрқашан да жазыла береді, ол
ғалымдарды да, өнер адамдарын да тартады. Енді біз, бүгінгі жасампаздар, өз
балаларымыз бен немерелерімізге не қалдыратынымызды ойланатын уақыт келді.
Әрбір ұрпак өзінің мәдени игілігін сақтай білуі керек. Біз еркін егеменді
мемлекет құра алдық, енді біз өз дәуіріміз туралы қаңдай шығармалар
жазатынымыз, қандай артефактілер жасайтынымыз жайында қам жеуге тиіспіз.
Мәдениет — пәндерді кең ауқымда біріктіретін өте сыйымды ұғым — бұл этика,
этикет, ғылым, тіл және өнер. Нұрсұлтан Назарбаевтың мәдени мұраны қазіргі
күнмен байланысты оның нақ осы қазіргі заманның пішінінде көре білуі
Мәдени мұра бағдарламасын дамытудың жаңа келешегін ашты.
Сонымен бірге Қазақстан Республикасында Мәдени мұра бағдарламасын
іске асырудың алғашқы кезеңі (2004—2007 жылдар) өткендегі ұрпақтардың
материалдық және зияткерлік құндылықтарын сақтап, еселеу жөніндегі істе
мемлекеттің қамқорлығы жоғары дәрежеде талап етілетінін көрсетті. Ұлттан
тыс тұрған іскерлік кәсіпкерлік және этникалық шекаралардың жойылуы
жағдайында өзінің тарихи мұрасына құнттылықпен қарау Қазақстан коғамында
моральдық-этикалық құндылықтардың басымдығын және мемлекеттің мәдени дамуды
қолдау саясатын айғақтайды, мемлекет халықаралық аренада өзінің ұлттық
беделін нығайтуға ұмтылып отыр. Қазақстан мәдени мұрасының байлығы оның
әлемдік тарих қазынасына косқан үлесімен ғана айқындалмайды, сонымен бірге
болашаққа деген ұмтылысының айтарлықтай әлеуетін де анықтайды, ол Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев атап көрсеткеніндей, тарих
ұлттық рухани байлықтың дамуына серпін береді.
Мәдени мұра бағдарламасын жүзеге асырудың жаңа кезеңі материалдық
түпкі тектерді ашу және қалпына келтіру, тарихи материалды іздестіру,
зерттеу және жинау, ғылыми шығармаларды қайта тарату жөніндегі қазірдің
өзінде сынақтан өткен әдістермен қатар, халықтың нақты мәдени кұндылықтарын
көпшіліктің игілігіне айналдыруға бағытталған жаңа әзірлемелерді енгізуді
көздейді. Эвристикалық және эмпирикалық қызмет ғылымның әдіснамалық және
әдістемелік көкжиегін кеңейту саласындағы қазақ халқының мәдени мұрасы
бұрынғы идеологиялық тыйымдардан ақырына дейін арыла алатындай және жалпы-
адамзаттык игілік ретінде көріне алатындай іс-қимылдармен байытылуға тиіс.
Мәдени мұра саласындагы проблемалардын қазіргі жай-күйі. Жаһандану
үрдістері ғаламшардағы көптеген ұлттық мәдениеттерге ықпалын тигізді. Бұған
қарамастан Қазақстаңда қазақ халқы мен басқа да халықтар өкілдерінің мәдени
мұрасын сактау міндеті ойдағыдай шешілуде. Мұның алдында Президент Н.Ә.
Назарбаевтың және Қазақстан Үкіметінің егемеңді мемлекетте орнықты да
тұрақты қоғам құруға бағытталған толып жаткан бастамалары мен іс-шаралары
жүзеге асырылған еді.
Қазір Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасын Қазақстанда мемлекет пен
қоғамның жемісті пікір алысуы мен ынтымактастығының көрсеткіші деп заңды
түрде есептеуге болады. Бұл бағдарлама өзінің ауқымы, мазмұнға толы
екендігі және тек қазақстандық мәдениет пен руханиятқа ғана емес, сонымен
бірге тұтас алғанда жалпыадамзаттык мәдениет пен руханиятка да қосқан үлесі
бойынша бірегей бағдарлама. Оның іске асырылуына отандық және шетелдік
ғылымның, білімнің, мәдениеттің өкілдері қосылды.
Қазақстанда Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасын іске асыру
нәтижелерінің бұрын-соңды болып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz