Салық қызметі органдарының лауазымды тұлғалары салық төлеушіге
Мазмұны
Кіріспе 6
1 Салық жүйесінің түсінігі мен құрамы, салық міндеттемелерінің орындалу
қағидалары 10
1.1 Салық жүйесі ұғымы және салық салу қағидалары 10
1.2 Салық төлеушінің негізгі құқықтары мен міндеттемелері 20
1.3 Салық міндеттемелерінің орындалу тәсілдері 29
2 Қазақстанда салық жүйесін ұйымдастырудың жай күйін талдау 35
2.1 Салық міндеттемесін мерзімінде орындалмағанын орындаумен қамтамасыз
ету тәсілі және оның салық міндеттемесін орындауға тигізетін ықпалы 35
2.2 Қазақстан Республикасы бойынша салық міндеттемесін орындаумен
қамтамасыз ету және салық жүйесін жетілдірудің бағыттарын талдау 42
2.3 Бюджеттік салықтарды есептеу мен төлеудегі салық мекемелерінің
бақылаушылық-экономикалық қызметі 47
3 Салық төлеушілер мен салық міндеттемесін орындау мәселелері және оны
шешу жолдары 49
3.1 Салық жүйесін ұйымдастыру жолдары 49
3.2 Қазақстанда салық жүйесін тиімді қалыптастыруды жетілдіру жолдары 55
Қорытынды 62
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 65
1 Кіріспе
Ұйымдық–құқықтық жағынан салықтар – бұл мемлекет біржақты тәртіппен заң
жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төленетін
қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер. Салықтардың
экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен міндеттерін жүзеге асыру
үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір бөлігі болып
табылатындығында.
Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады. Салықтар
мемлекетпен бірге пайда болды және
мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Адамзат дамуының
бүкіл тарихы бойына салық нысандары мен әдістері өзгерді, игерілді,
мемлекеттің қажеттіліктері мен сұрау салуларына бейімделді. Салықтар тауар-
ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде
айтарлықтай өрбіді. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық
жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен қабаттаса жүреді.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен саяси
іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі – ұлттық
табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістерін және
бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады. Салықтарда
мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың
әлеуметтік –экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның
экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцйяларымен
айқындалады. Белгілі философ Френсис Бэкон салықтарды төлеу - әрбір
азаматтың қасиетті борышы деген еді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-ші бабында: заңды түрде
белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады, - деп жазылған.
Салық кодексінде жаңашылдық міндеттемесі, оны орындау, есеп және
салықтық міндеттемені орындау бойынша бюджетпен есеп айырысу кезінде
салықтар басқа да міндетті төлемдердің артық төленген сомасын кайтару,
салықтар төлеу бойынша салық міндеттемесін орындау мерзімдерін өзгерту
мерзімінде орындалмаған салық міндеттемесін орындаумен қамтамасыз ететін
тәсілдер салық берешектерін мәжбүрлеп өндіріп алу шаралары мен салық
міндеттемесін тоқтату негіздемелері ұғымынан тұратын салық міндеттемесі
болып табылады.
Міндеттеме ұғымы азаматтық құқықтық саласында пайдаланылды, басқа
құқық салалары осы ұғымды кей кездері пайдаланған. Атап айтқанда, Қазақстан
Республикасының салық заңдарында осы ұғым 1991 жылы салық міндеттемесін
айқындап беретін Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы заңында
және ол тоқтаған сәтте пайда болды. Осылайша заң шығарушы құқықтық басқа да
салаларында міндеттеме құру бойынша әрекет жасады.
Салық кодексіне сәйкес салық төлеуші мыналарға міндетті салық
заңнамаларына сәйкес пайда болатын мемлекет алдындағы салық төлеушінің
міндеттемесі болып табылады:
- салық органына тіркеу есебінен қою;
- салық салу объектілері мен салық салуға байланысты обектілерді
айқындау;
- салықтар және бюджетке төленетін төлемдерді есептеу;
- салық есептемесін жасау, белгіленген мерзімдерде оны беру;
- салықтар және бюджетке төленетін төлемдерді төлеу.
Осылайша салық кодексі жиынтығында салық төлеушінің салық міндеттемесін
қарастырады.
Жоғарыда айтылып кеткеннен дипломдық жобаның актуалдылығын көреміз.
Тиімді салықтық саясат жүргізбей, мемлекет өмір сүре алмайды. Қазіргі
күнгі мемлекеттің басты саясаты тиімді салықтық саясатты дамыту, оны жасау
өте қиын міндеттерді шешуді талап етеді. Мемлекет кез келген жолмен және
кез келген әдіспен өз бюджетін барынша толтыруға талпынады. Салық салу
жүйесін жекелей алғанда, оны нарықтық қатынастардың жаңалықтарына жатқызуға
болмайды, бірақ жаңалық болып тәуелсіз бақылаудың пайда болуы табылады. Ол
қоғамдық тәжірибелік қажеттілікті жүзеге асыруды, пайдаланушылар
қызығушылығындағы экономикалық субъектілер ісі жөніндегі қаржылық
ақпараттардың нақтылығын растауды қамтамасыз етті.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп,
дамуының негізі болып табылды.
Салық – мемлекет өмір сүруінің және оның қызметін қаржыландырудың басты
көзі. Осы үшін мемлекет салықтың бірнеше түрінің жиынтығынан тұратын
өзіндік салық жүйесін құрады. Осыған сәйкес әрбір салық үшін, оның өзіндік
салық төлеушісі, салық салу объектісі, салым мөлшері, төлем тәртібі және
жеңілдіктері анықталады. Сонымен қатар салықтық құрылым ерекше билік
өкілеттілігімен ерекшеленген (әсіресе салықтық бақылау жүргізу жағынан),
мамандандырылған салықтық мекемелер жүйесі. Салық мекемелерінің басты
міндеті бюджетке салықтық төлемдердің толық және уақытында түсуін
қамтамасыз ету болып табылады, яғни салықтық бақылау. Қазақстандағы салық
жүйесін екі түрге бөліп қарастыруға болады. Жалпы мемлекеттік және
жергілікті. Жалпы мемлекеттік салыққа кіріс салығы, акциз, құнды қағаз,
тіркеудегі жинақ, жергілікті салыққа жер салығы, жеке тұлға және мүлкіне
салынатын салықтар болып табылады.
Салықтық есеп берудің электронды формасының маңызы мен даму жолдары
қазіргі кезде нығайып келеді.
Әдеттегі салыққа қарағанда алдын ала кіріс салығы бухгалтерлік есептеме
емес, физикалық көрсеткіштердің (кәсіпорын тепкен жер, жергілікті жердің
көлемі, қаланың ішіндегі мекен-жайы, қызмет түрі, кәсіпорынның сыртқы кейпі
және т.б.) біріктірілуімен анықталады. Салық бір жылға есептелініп, ай
сайын төленеді.
Осыған сәйкес дипломдық жұмыстың таңдап алынған тақырыбы өзекті болып
табылады, себебі салық салу механизмі, олардың құрылымы, салық мөлшері мен
нысандары, сонымен қатар салықтық бақылауды ұйымдастыру және Қазақстан
Республикасының салықтық түсім бөлімі бойынша бюджеттің орындалуындағы оның
рөлін көрсететін Қазақстанның салық саясатын зерттейді.
Салық комитетінің басшылары кездесуге қатысушыларды Елбасының Жолдауында
айтылған міндеттерді жүзеге асыру мақсатында атқарып жатқан істерімен
таныстыра келе, соған сәйкес салық заңдарына төмендегідей өзгерістер
енгізудің ұсынылатындығы туралы хабардар етті, оның ішінде:
- 2010 жылдан бастап қосылған құн салығының ставкасын 1 пайызға,ал
- 2010-2011 жылдарда тағы да 1-2 пайызға төмендету;
- 2009 жылдан бастап барлық жеке тұлғалар үшін табыс салығының 10
пайыздық бекітілген ставкасын енгізу;
- 2009 жылдың 1 қаңтарынан шағын бизнес субьектілері үшін салық
салудың кемітілген бірыңғай салық ставкасын енгізу;
- 2010 жылдан бастап әлеуметтік салықты орта есеппен 30 пайызға
төмендету және басқалары
Осы дипломдық жұмыстың басты мақсаты салықтардың төленуін бақылауды іске
асырудың әдістері мен түрлерін, сонымен қатар қазіргі кезеңде Қазақстан
Республикасында салық саясатын іске асырудағы салықтық бақылаудың рөлін
анықтау.
Дипломдық жұмыстың қойылған мақсатына қарай міндеттері анықталды,
жасалған зерттеулер аясында:
- мемлекеттің салықтық қызметін және оның салық салу саласындағы
саясатын мінездеу;
- Қазақстан Республикасының салықтық жүйесіне сараптама жасау және оның
мемлекеттік бюджетті толықтырудағы рөлі;
- Қазақстан Республикасының салықтық заңнамалар негізінде салықтық
бақылауды жүргізудің тәртібі мен әдістерін зерттеу және Қазақстан
Республикасы қаржы Министрлігі салық мекемелерінің бақылау қызметтерін
қарастыру;
- салық жүйесінің түсінігі мен құрамы, салық міндеттемелерінің орындалу
қағидалары;
- Қазақстанда салық жүйесінің ұйымдастыру мен тиімді қалыптастыруды
жетілдіру жолдары.
Мемлекеттік бюджет табысының толық және уақытында толығуына септігін
тигізетін мемлекет пен салық төлеушілер арасындағы қарым-қатынас осы
дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны болып табылады.
Салықтық бақылаудың әдістері зерттеудің талқылау тақырыбы болып
есептеледі.
Дипломдық жұмысты жазу үшін теориялық негіз болып Қазақстандық және
шетел авторларының ғылыми еңбектері, Қазақстан Республикасының нормативті
актілері, статистикалық мәліметтер, периодикалық басылым материалдары
табылды.
Дипломдық жұмыс үш тараудан, кіріспе, қорытынды, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
2
3 1 Салық жүйесінің түсінігі мен құрамы, салық міндеттемелерінің орындалу
қағидалары
4
5
6 1.1 Салық жүйесі ұғымы және салық салу қағидалары
Салықтар дегеніміз, жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді қанағаттандыру
мақсатында, мемлекеттік жоғарғы өкілді орган қабылдаған нормативті акті
заңның негізінде, сондай-ақ, заңда белгіленген мөлшерде және уақытта заңды
және жеке түлғалардан міндетті түрде, қайтарылмайтын және ақысыз негізінде
бюджетке алынатын ақшалай төлемдер. Осы берілген түсінікті жан-жақты
талдап, салыстыру мақсатында басқа да авторлардың көзқарасына тоқталамыз.
Көптеген экономистер салықтардың түсінігін, мәнін ашуға тырысты. Алғаш
рет салықтардың мәні Д. Рикардоның еңбектерінде зерттелген. Салықтар - ел
капиталы немесе кірісінен алынып, үкімет иелігіне түсетін өнімнің бөлігі
деп көрсетті ол.
Салық теориясына Ресейдің ғалымдары да өзіндік үлес қосты. Н. Тургенев
Ресей экономикасын зерттей отырып, былай деді: Салық - қоғамның немесе
мемлекеттің бір мақсатқа жетудегі мәні. Халық мемлекетке бірігіп, оған
басшылық жасауға және салық салуға құқық берді.
Ал А. Соколов: Салық дегеніміз мемлекет шығындарын жабу және
экономпкалық саясатты шешу үшін кәсіпкерлерден алынатын мәжбүрлік алым деп
көрсетті. Соколовтың бұл анықтамасы салыктың түпкі мәнін көрсетеді. Ол тек
ғана салықтың фискалдық кызметін жүргізіп қоймай, осы
Жиналған салықтарды мемлекеттің саясаттарын жүргізуге қолдану
қажеттілігін айтады.
Мысалы, Гуреев В.И. салықтарды міндетті жарна деп атайды және мынадай
түсінік береді: міндетті жарна дегеніміз заңды және жеке түлғалардың
кәсіпкерлік қызметтерінен және басқа түсім көздерінен тапқан табыстарының
бір бөлігін заңмен белпленген тәсілмен ақшалай түрде алу.
Ал салық жөнінде, мемлекеттің заңды және жеке тұлғалардан тиісті
деңгейде бюджетке алатын міндетті жарнасы деген анықтама берген. Белгілі
ғалым Пепеляев С.Г. салыққа мынадай анықтама береді салық мемлекеттің
өкімет билігі субьектілерінің төлем қабілеттілігін қамтамасыз ету
мақсатында, мемлекеттік мәжбүр етумен қамтамасыз етілген міндетті,
қайтарылмайтын және дербес ақысыз түрінде заңды және жеке түлғалардан заңда
белгіленген тәртіппен алынатын меншіктері.
Осы автордың айтуы бойынша, егер қандай да болмасын міндетті төлемді алу
заңда белгіленіп, негізделмеген жағдайда, оларды алу заңсыз болып табылады.
Ал салық телеуші бұл жерде азамат ретінде емес, сонымен қатар меншік иесі
де болғандықтан салықтарды төлеу оның жеке меншік жөніндегі құқығынан
шығатын әлеуметтік міндеті.
Қазақстандық, белгілі экономист-ғалым Қарағүсова Г.Ж. салықтар деп,
жалпы мемлекеттік мұқтаждықтарды өтеуге жұмсалатын және қабылданған заң
негізінде мемлекетке алынатын еріксіз немесе міндетті алымдарды айтады
деген анықтама береді.
Қаржылық қүқық саласының Қазақстан бойынша берілетін бір әйгілі ғалымы
Худяков А.М. өз еңбегінде салықтардың түсінігін беріп қана қоймай, олардың
басқа төлем түрлерінен ажыратуға қажетті ерекшеліктерін ашып көрсеткен.
Бұл ерекшеліктер салықтардың өз құқылық және экономикалық табиғатына тән
белгілер болып табылады.
- салық - әрқашан мемлекет тарапынан енгізілінеді және алынады. Бұл
жерде мемлекет саяси субъектісі ретінде көрінеді;
- салық - мемлекеттің біржақты түрде белгілейтін төлемі. Бұл жерде
мемлекет салық төлеушілердің келісімін қажет қылмайды. Осы айтылған
жағдайлар Конституция баптарында көрініс тапқан: Заңды түрде белгіленген
салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің
борышы әрі міңдеті болып табылады;
- салық - әрқашанда ақшадай түрдегі төлем. Осы белгісі бойынша салықтар
әртүрлі мүліктік міндеттемелердің - тәркілеу, реквизициялау және т.б.
ерекшеленіп тұрады;
- салық - әрқашанда ақшаларды еріксіз алу. Бұл жерде салық төлеушіге
оның ақшаларын еріксіз алу механизмі құрылады;
- салық - заң жүзінде белгіленген ақшаларды алу. Мемлекет салықтарды
ашықтан ашық заңға негізделген күйінде алады. Яғни жеке меншіктегі ақшалар
мемлекет меншігіне ауысады;
- салық - міндетті төлем. Салық төлеушінің салық телеу жөніндегі
міндетті салық қызметі органдарының төленген салықты қабылдау жөніндегі
міндетімен ұштасады;
- салық - тек құқылық формада қездесетін төлем. Салықтар нормативтік
сипаттағы заң актілерімен белгіленеді;
- салық - тек мемлекеттік кіріске түсетін төлем;
- салық - тұрақты ақша міндеттемелерін туғызатын төлем;
- салық - баламасыз төлем. Яғни, салық қандайда болмасын көрсетілген
қызмет немесе сатып алған тауарларға төлейтін төлем емес, ол тек ақысыз
төлем.
А.И.Худяковтың айтуы бойынша салықтардың басты белгісі салық нысанасының
ауысуы, меншік иесінің ауысуы болып табылады. Мемлекеттік емес заңды
тұлғалармен жеке түлғалардың салық төлеу кезінде мемлекет қарамағына өтетін
ақшалары мемлекет меншігіне айналады.
Ал мемлекеттік заңды тұлғалардың салықтарды мемлекет қарамағына
түскенімен, олардың (заңды тұлғалардың, ақшалардың) иесі мемлекет болып
қала берді. Бұл жерде мемлекет салықтарды белгілеу және алу процесінде
саяси субъекті ретінде, ал міндетті төлемдерді белгілеу және алу кезінде -
меншік иесі ретінде болады. Салықтарды алу кезінде мәжбүрлі (еріксіз) түрде
меншік формасы өзгертіледі. Қорыта келіп айтқанда міндетті төлемдер - өз
кірістерінің бөлігі, ал салықтар - бөтен кірістердің бөлігі.
Салықтар әркашаңца мемлекет пен халықтың жан-жақты мұқтаждықтарын
қанағаттандыру және өндірісті дамыту мақсатында ұлттық табысты және жалпы
ішкі өнімді, сондай-ақ жалпы қоғамдық өнімді қайта бөлуге байланысты
экономнкалық қатынастарды көрсетеді. Сондықтан, олар мемлекеттің заңды және
жеке тұлғалармен арасыңдағы экономикалық (қаржылық) қатынастарын
сипаттайтын экономикалық категория болып табылады.
Енді салық салу саласында міндеттемелерін және олардың орындалу тәртібін
анықтайтын заңды құрылымға, яғни салық туралы заңның элементтеріне
тоқталамыз. Тек салық туралы заңның элементтерінің жиынтығы арқылы салық
төлеушінің салық міндетттемелері толық белгіленбеген болып есептеледі.
Салық заңдарында белгіленген салық элеметтеріне мыналар жатады: салық
төлеуші; салық салу объектісі; салық салу бірлігі; салық ставкасы; салық
салу әдісі; салықты есептеу тәртібі; салық төлеу мерзімі; салықтарды төлеу
тәсілдері және тәртібі; салық төлеушілердің, банк мекемелерінің және салық
қызметі органдарының құқықтары мен міндеттері және жауапкершіліктері. Енді
осы салық элементтерінің әрқайсысын жекелеп қарастырамыз.
Салық төлеуші - өз меншігі есебінен салық төлеу жөніндегі заңды міндеті
бар тұлға, яғни салық субъектісі. Бұл жерде салық төлеушілер деп, заңмен
белгіленген салық салу объектілері бар заңды және жеке тұлғаларды айтамыз.
Экономикалық термин ретінде салық ауырмаларын көтеруші деген ұғым
қолданылады, яғни салықты нақты төлейтін тұлға деген мағынада.
Сонымен, Қазақстан аумағындағы салық төлеушілер мыналар болып табылады:
Қазақстан Республикасының заңдары бойынша заңды тұлға болып табылатындар;
біздін республикамызда заңды тұлға ретінде тіркелмегендер, бірақ басқа
мемлекеттердің заңдарына сәйкес заңды тұлға болып табылатындар. Бұлар үшін
салықтарды филиалдары, агенттіктері, оқшауланған бөлімшелері немесе тұрақты
өкілдері төлейді; Қазақстан Республикасының жеке тұлғалары, яғни
азаматтары, шетелдік азаматтар және азаматтығы жоқ адамдар.
Салық салу обьектісі - заңда көзделген тауарлық-материалдық игіліктер
жасалатын жұмыстар мен көрсетілген қызметтер және т.б. болып табылады.
Қазақстанда заңда көзделген салық салу обьектілері мыналар болып
табылады:
- заңды және жеке түлғалардың кірістері (табыстары, пайдалары және
т.б.);
- заңды және жеке түлғалардың мүліктері;
- мемлекет тарапынан көрсетілетін қызметтер;
- өнімдер мен қызметтердің ( жүмыстардың ) қосылған құны;
- тауарлардың кейбір топтары мен түрлері;
- шаруашылық айналымы;
- қаржылық операциялар;
- табиғи ресурстарды пайдаланушылардың төлемі.
Бұл жерде ескертетін бір жай, қандай да болмасын заң жүзінде белгіленген
объектіден салық бір-ақ рет (бір дүркін) алынады, сондай-ақ салық
төлемдерін арттыратын заңдарды қолданудың кері күші болмайды.
Салық жүйесінде басты орынды салықтардың түрлері алатып сөзсіз.
Қазақстан Республикасының Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер туралы Кодексі бойынша Қазақстаң Республикасында мынадай
салықтар:
- корпорациялық табыс салығы;
- жеке табыс салығы;
- қосылған құнға салынатын салық;
- акциздер;
- жер койнауын пайдаланушылардың арнайы салығы мен төлемдері;
- әлеуметтік салық ;
- жер салығы;
- заңды және жеке түлғалардың мүлкіне салынатын салық;
- көлік құралдарына салынатын салық.
алымдар:
- заңды тұлғаларды мемлекеттiк тiркегенi және филиалдар мен өкілдіктерді
есептік тіркегені үшiн алым;
- жеке кәсiпкерлердi мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым;
- жылжымайтын мүлiкке құқықтарды және олармен жасалған мәмiлелердi
мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым;
- радиоэлектрондық құралдарды және жиiлiгi жоғары құрылғыларды
мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым;
- көлік құралдарын мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым;
- дәрi-дәрмек құралдарын мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым;
- автокөлiк құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы жүру
алымы;
- аукциондардан алынатын алым;
- жекелеген қызмет түрлерiмен айналысу құқығы үшiн лицензиялық алым;
- телевизия және радио хабарларын тарату ұйымдарына радиожиiлiк спектрiн
пайдалануға рұқсат беру үшiн алым.
төлемақылар:
- жер учаскелерiн пайдаланғаны үшiн төлемақы;
- жер бетiндегi көздердiң су ресурстарын пайдаланғаны үшiн төлемақы;
- қоршаған ортаны ластағаны үшiн төлемақы;
- жануарлар дүниесiн пайдаланғаны үшiн төлемақы;
- орманды пайдаланғаны үшiн төлемақы;
- ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшiн төлемақы;
- радиожиiлiк спектрiн пайдаланғаны үшiн төлемақы;
- кеме жүретiн су жолдарын пайдаланғаны үшiн төлемақы;
- сыртқы (көрнекi) жарнаманы орналастырғаны үшiн төлемақы.
кеден төлемдерi:
- кеден бажы;
- кеден алымдары;
- алдын ала шешiм қабылдағаны үшiн төлемақы;
- алымдар мемлекеттік баж анықталып бекітілді.
1 сурет. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер
түрлері
Салық төлеушінің салық заңдарына сәйкес мемлекет алдында туындаған
міндеттемесі деп танылады. Оған сәйкес салық төлуші салық органына тіркеу
есебіне тұруға; салық салу обьектілері мен салық салуға байланысты
обьектілерді айқындауға, салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерді есептеуге, салық есептілігін жасауға, оны белгіленген мерзімде
табыс етуге, салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді
төлеуге міндетті.
Мемлекет салық қызметі органы арқылы салық төлеуішден - оның салық
міндеттемелерін толық көлемінде орындауын талап етуге, ал олар орындалмаған
жағдайда оларды қамтамасыз ету жөніндегі тәсілдерді көзделген тәртіппен
мәжбүрлеп орындату шараларын қолдануға құқылы.
Салықтар дегеніміз – мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан
белгілі бір мөлшерде түсетін міндетті төлемдер.
Салықтар – шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың
мемлекет пен екі арадағы мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын, қаржы
қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория. Салықтардың экономикалық
мәні мынада: салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының
қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін білдіреді. Сондай-ақ
шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерін
мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді.
Салық ұғымымен салық жүйесіұғымы тығыз байланысты. Мемлекетте
алынатын салық түрлерінің, оның құру мен алудың нысандары мен әдістерінің,
салық қызметі органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттің салық жүйесін
құрайды.
Салықтардың, оларды төлеушілердің, салықтарды алу әдістерінің, салық
жеңілдіктерінің жиынтығының болатындығынан салық жүйелерінің әжептәуір
күрделі үлгілері болуы мүмкін.
Салықтар негізгі мынадай қызметтері (функциялары) бар:
- реттеушілік;
- фискалдық;
- қайта бөлу.
Жоғарыда көрсетілген негізгі функциялармен қатар салықтардың
ынталандыру, бақылау функцияларын атап кетуге болады.
Реттеушілік қызметі – салықтың ең негізгі қызметі. Осы қызмет арқылы
салықтар ел экономикасына өз ықпалын тигізеді, яғни салықтар реттеу жүзеге
асырылады. Салықтық реттеудің ең басты мақсаты - өндірістің дамуына ықпал
ету. Салық түрлері, салық салу әдістері салықтық реттеудің тетіктері болып
саналады.
Жоғарыда көрсетілген салықтық реттеудің тетіктері тек қана өндірістің
дамуын реттеп қана қоймайды. Сонымен қатар ақша және баға саясаты, шетелдік
инвесторларды ынталандыру, шағын және кіші кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын
жүзеге асырады. Әрине, салықтық реттеу тетіктері тиімді қызмет атқару үшін,
олардың басқа да экономикалық тетіктермен тығыз байланыста болуы қажет.
Салықтық реттеуде салық ставкалары мен салық жеңілдіктерінің алатын орыны
ерекше. Себебі ғылыми негізделмеген, шектен тыс жоғары қойылған ставкалар
кәсіпкерлердің ынтасын төмендетіп, өндірістің төмендеуіне және мемлекеттік
бюджет кірісінің азайуына әкеліп соқтырады. Осы сияқты салық
жеңілдіктерінің де теңсіз жағы және бар. Дамыған елдердің тарихынан салық
ставкалары жөнінде мынаны байқауға болады:
- егер төленетін салық мөлшері салық төлеуші табысының 50 пайызынан асып
кетсе, онда ол өндірістің тоқтап қалуына соқтырады;
- егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 45-50 пайызы аралығында
болса, онда жай ұдайы өндіріске әкеледі;
- егер салық мөлшері, салық төлеуші табысының 35-40 пайызы мөлшері
аралығында болса, онда ұлғаймалы ұдайы өндіріске әкеледі.
Салықтардың екінші қызметі – фискалдық немесе бюджеттік қызметі. Бұл
қызметі (функциясы) арқылы мемлекеттік бюджеттік кіріс бөлімі құрылып,
салықтардың қоғамдық міндеті артады. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірісін топтастыра отырып, әлеуметтік, әскери-қорғаныс, тағы басқа да
шаралардың іске асуын қамтамасыз етеді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-бабында: заңды түрде
белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің бұрышы әрі міндеті болып табылады, - жазылған.
Салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәнімен мазмұны олар қарайтын
функцияларда толық ашыла түседі. Қазіргі кезде салықтар фискалдық, реттеуші
және қайта бөлу сияқты негізгі үш функцияны орындайды. Олардың әр қайсысы –
осы қаржы категориясының ішкі қасиетін, белгілерімен ерекшеліктерін
білдіреді.
Фискалдық функция барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның
көмегімен бюджеттік қор қалыптасады. Мұның өзі салықтардың қоғамдық
міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірістерін толтыра отырып, экономиканы, әлеуметтік-мәдени шараларды жүзеге
асыруды қамтамасыз етеді.
Салықтардың реттеуші функциясы мемлекеттің экономикалық қызметінің
ұлғаюымен байланысты пайда болады. Ол халық шаруашылығының дамуына
қабылдаған бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді. Бұл кезде салықтардың
нысандарын таңдау ставкаларының алу әдістерінің өзгеруі, жеңілдіктерімен
шегермелер пайдаланады. Бұл реттегіштер қоғамдық ұдайы өндірістің
құрылымына, қордалану мен тұтыну ауқабына ықпал етеді.
Қайта болу функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі
мемлекет қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс-әрекетінің көлемі ішкі жалпы
өнімде салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады. Соңғы жылдары
Қазахстанда ішкі жалпы өнімдегі салықтар үлесінің төмендеу тенденциясы орын
алып отыр. Егер 1997 жылы ішкі жалпы өнімдегі олардың үлесі 19,7 пайыз
болса, 1998 жылы ол 16,6 пайызға, 2000 жылы 22,6 пайыз, 2001 жылы 22,2
пайыз болды (салыстыру үшін: Украинада - 29 пайыз, Ресейде - 33,3 пайыз).
Салық салу объектілерін есепке алу және оларды бағалау тәсілдеріне қарай
салық алудың мынадай 4 әдісі қолданылады: кадастрлық, салық төлеушінің
декларациясы бойынша, табысты алу көзінен ұстап қалу, патенттік негізде.
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы
Қазақстан Республикасы Кодексінің 1-бабына сәйкес салық кодексі салықтар
мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептеу мен төлеудің
тәртібін белгілеу, енгізу бойынша билік қатынастарын, сондай-ақ салық
міндеттемелерін орындаумен байланысты мемлекет пен салық төлеуші арасындағы
қатынасты реттейді. Осындай жолмен, заң шығарушы уәкілетті мемлекеттік
орган тұлғасында салық төлеуші мен мемлекет арасындағы билік қатынастарын
реттейтін салық заңдарын айкындайды. Биліктілік мемлекет атынан шығатын
басқалардың тарапынан салық қатынастарының бірі мемлекеттік - билік
нұсқамаларының жүйесінде негізделетін салық заңнамасын реттеу жүйесін
қалыптастыруға басты тәсілді айқындайды. Салық және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдерді белгілеу, бұл нормативтік құқықтық актіні,
салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің тізбесін енгізу, есептеу мен
оларды төлеу тәртібі берілетін Салық кодексін қабылдау. Бұл ретте, Салық
кодексінің 10 - бабына сәйкес салық және бюджетке басқа да міндетті
төлемдер түсінігін мыналарды құрастырады [1]:
- салықтар - бұл қайтарымсыз және өтемсіз сипаттағы белгілі мөлшерлерде
жүргізілетін, мемлекет бір жақты міндетті тәртіпте заңды белгілеген
бюджетке міндетті ақша төлемдері;
- бюджетке басқа да міндетті төлемдер - белгілі мөлшерлерде жүргізілетін
бюджетке міндетті ақша аударымдары (алымдар, баждар, төлемдер мен
төлемақылар).
Салық кодексінің 2-бабы Қазақстан Республикасының салық заңнамасы Салық
кодексінен, сондай-ақ қабылдануы Салық кодексімен көзделген нормативтік
құқықтық актілерден тұрады.
Осындай жолмен, салық заңнамасы Салық кодексінен және Қазақстан
Республикасының Үкіметі мен Мемлекеттік кіріс министрлігінің нормативтік
құқықтық актілерінен тұрады. Бұл ретте, Қазақстан Республикасының Үкіметі
мен мемлекеттік кіріс министрлігінің нормативтік құқықтық актілері
қабылданатын мәселелер шеңбері де Салық кодексімен анық айқындалған.
Алайда, салық құқық қатынастары саласындағы барлық мәселерді реттеуді
қамтитын біртұтас нормативтік құқықтық акті - Салық кодексін әзірлеу
жөніндегі міндет мүмкін болмады, өйткені жариялану құқығындағы құқық
теориясына, оның ішінде салық құқық қатынастарына сәйкес құқықтық
қатынастарды реттеу салық төлеушінің мемлекет алдындағы салық міндеттемесін
орындаумен байланысты барлық рәсімдік сәттерді жіктеп реттеуді талап етеді.
Мәселен, салық міндеттемесін орындаудың осындай нысандары декларациялар,
есеп айырысулар және салықтық есеп берудің басқа да нысандары болып
табылады. Құқық теориясы бойынша заң актісіне жататын Салық кодексі, яғни
осы заңды іс-әрекетті реттеуі тиіс қоғамдық қатынастар қатынасушыларының
құқықтары мен міндеттері құқық нормасын ғана белгілеуі тиіс. Декларациялар,
есеп айырысулар нысандарын және салық есеп берулерінің басқа да нысандарын
бекіту құқық нормасын белгілеу деп атауға болмайды, сондай-ақ сол уақытты
олардың нысандарын бекіту мемлекет үшін де салық төлеуші үшін де міндетті
болып табылады. Сондықтан салық кодексі Үкімет пен уәкілетті мемлекеттік
органның нормативтік құқықтық актілерді бекітуін көздейді. Мәселен, салық
есеп беруі нысандарын бекіту уәкілеттілік мемлекеттік органға берілген.
Әдетте, салық есеп берушінің аталған нормалары уәкілетті мемлекеттік орган
– Қазақстан Республикасы Мемлекеттік кіріс министрлігінің бұйрығымен
бекітіледі. Осындай жолмен, Қазақстан Республикасының Мемлекеттік кіріс
министрлігі мен Үкіметтің нормативтік құқықтық актілері салық заңдарының
құрамына енгізіледі.
Салық кодексі Салық кодексіне тікелей көрсетілген тек сол нормативтік
құқықтық актілерді ғана бекітуді болжайды. Егер Үкімет немесе уәкілетті
мемлекеттік орган Салық кодексінде жоқ қандай да бір нысанды немесе
нормативтік құқықтық актіні белгілемесе, онда мұндай нысандар немесе
нормативтік құқықтық актілердің салық төлеушілер үшін міндетті мәні
болмайды.
Салықтар мен бюджетке басқа да міндетті төлемдердің түсуі бойынша
мәселелерді реттеу.
Салық кодексінің 2-бабы мыналарды анық айқындайды:
- салық кодексімен көзделген салықтар мен бюджетке басқа да міндетті
төлемдерді төлеу бойынша жауапкершілік ешкімге жүктелуі мүмкін емес;
- салықтармен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер Салық
кодексі мен белгіленген тәртіпте және жағдайларда белгіленеді, енгізіледі,
өзгертіледі немесе жойылады.
Осы норманы қабылдау Салық кодексімен ғана бюджетке салықтар мен басқа
да міндетті төлемдердің түсуі бойынша мәселелерді реттеуді көздейді.
Қазақстан Республикасының қолданып жүрген заңдары бойынша қазіргі
уақытта бюджетке түсетін салықтық емес сипаттағы басқа да міндетті төлемдер
Қазақстан Республикасы Үкіметінің әртүрлі заңдары және қаулыларымен
реттеледі, Қазақстан Республикасы Конститутциясының 54-бабына сәйкес
Парламент қана мемлекеттік салықтар мен алымдарды белгілейді және жояды.
Осыған сәйкес Салық кодексінің Жалпы бөлігінде Салық кодексімен көзделмеген
бюджетке қандай да бір төлемдер мен алымдарды Қазақстан Республикасының
басқа заң актілеріне қабылдауды болдырмайтын осы норманы көздейді. Қандай
да бір төлемдер мен алымдарды белгілеу бір ғана тәсілмен, Салық кодексіне
түзетулерді енгізу жолымен мүмкін. Салық кодексінен салық қатынастарын
айқындайтын және белгілейтін акті болып салық кодексі ғана болуы мүмкін.
Бұл ретте, Салық кодексімен көзделген жағдайлардан басқа, салық
қатынастарын реттейтін нормалардың салықтық емес заңын енгізуге тыйым
салынады. Осы маңызды ереже егер тіптен заң шығарушы салық қатынастарын
реттейтін заңдар қабылдаса, онда салық салу мақсатында Салық кодексінің
нормалары қолданады.
Салық кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу тәртібі келесі түрде
жүзеге асу керек.
Бюджетке жаңа салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді белгілеу,
қолданылып жүрген салықтар мен бюджетке басқа да міндетті төлемдердің,
ставкалары мен салық базасын өзгерту ағымдағы жылдың 1 желтоқсанынан
кешіктірмей қолданысқа енгізіледі.
7 1.2 Салық төлеушінің негізгі құқықтары мен міндеттемелері
Салық төлеушінің негізгі құқықтары мен міндеттері Салық кодексінің 11
және 12 баптарында нақтыланған және айқындалған. Алайда, Салық кодексінен
Салық кодексінің Ерекше бөлігінде белгіленген салықтар мен бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдердің нақты түрлері бойынша салық
міндеттемелерін орындаумен байланысты салық төлеушінің басқа міндеттері
туындайды. Осы Жинақта Салық кодексінің Ерекше бөлігінде белгіленген салық
төлеушінің негізгі құқықтары мен міндеттері ғана көрсетіледі.
1.Салық кодексінің 11-бабына сәйкес салық төлеуші мыналарға:
- салық заңдарындағы өзгерістер туралы, қолданып жүрген салықтар мен
бюджетке басқа да міндетті төлемдер туралы ақпаратты салық қызметі
органдарынан алуға құқылы.
Белгіленген норма қолданып жүрген салықтар мен бюджетке басқа да
міндетті төлемдер туралы ақпаратты алу, сондай-ақ ресми басылымдардан салық
төлеушінің ақпаратын алу үшін салық қызметі органдарына салық төлеушінің
жүгіну жолымен іске асырылуы мүмкін.
Қазақстан Республикасының заң актілері Нормативтік құқықтық актілер
туралы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес ресми басылымдар болып
табылатын Қазақстан Республикасы Парламентінің жаршысында және мынадай
газеттерде жарияланады: Егемен Қазақстан, Казахстанская правда, Заң,
Юридическая газета. Орталық атқарушы органдар мен өзге де орталық
мемлекеттік органдардың нормативтік құқықтық актілері Қазақстан
Республикасының Әділет министрлігі басып шығаратын Қазақстан
Республикасының Орталық атқарушы және өзге де мемлекеттік органдардың
нормативтік құқықтық актілер бюллетенінде, ал өз ресми басылымдарының
барлығы кезінде олардың нормативтік құқықтық актілері осы басылымдарда
ресми жариялануы мүмкін. Қазақстан Республикасы Мемлекеттік кіріс
министрлігінің жаршысы Қазақстан Республикасы Мемлекеттік кіріс
министрлігінің ресми басылымы болып табылады. Осындай жолмен, аталған
нормативтік құқықтық актілер Қазақстан Республика кіріс министрлігінің
жаршысында жариялануы мүмкін. Салық кодексі салық салу мәселелерін
реттейтін ресми басылымдарда нормативтік құқықтық актілерді міндетті түрде
жариялауды көздейтін салық заңдарының ашықтық қағидатының бірі болып
табылатын салық заңдарының бірнеше қағидаттарына негізделеді. Аталған
қағидат салық заңдары бойынша нормативтік құқықтық актілерді, сондай-ақ
Салық кодексіне енгізілетін өзгерістер мен толықтыруларды және де Қазақстан
Республикасы Үкіметі мен Мемлекеттік кіріс министрлігінің нормативтік
құқықтық актілерін ресми басылымдарда міндетті жариялауды болжайды.
- салық қатынастары мәселелері бойынша өзі немесе өз өкілі арқылы өз
мүдделерін көрсету.
Осы норма салық зандарында бірнеше рет енгізілген, ал өкілдік институты
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде көзделген.
Алайда, Қазақстан Республикасының қолданып жүрген салық заңдарында салық
төлеушінің жоқ болуы немесе кабілетсіздігі жағдайында-өкілдік жағдайдың
бірі ретінде көзделсе, өкілдік салық декларациясына қол қоюмен және оның
заңды өкілінің кірістері мен мүлкі туралы мәліметтерде ғана көрсетіледі.
Салық кодексі өкілдіктің екі түрін көздейді: Заңды өкілдік және
уәкілетті тұлғалар арқылы өкілдік. Салық кодексіне сәйкес салық төлеушінің
заңды өкілі деп заң негізінде оның мүдделерін ұсынатын уәкілетті тұлға
танылады, ал уәкілетті өкіл деп оның өкілеттерінің нақты тізбесі
көрсетілетін сенім хат негізінде салық қызметі органдарымен қатынастарда
оның мүдделерін көрсетуге уәкілетті тұлға танылады. Өкілдіктің бірінші түрі
міндетті болып табылады, өйткені заңның өзінен туындайды, ал өкілдіктің
екінші түрі ерікті, өйткені сенімгерлік берушінің ниеті бар кезде ғана
туындайды. Салық кодексі өкілдіктің екінші түрінің іс-әрекетін шектейді,
өйткені сенімхат пен құрылтай құжаттары негізінде ғана іс-әрекетін жүзеге
асырады. Сенімхат деп оның басқа тұлғаға беретін (сенімгерлікке) оның
атынан өкілдік үшін бір тұлғаның (сенімгерліктің) жазбаша уәкілеттігі
танылады. Сенімхатта уәкілеттіктің нақты мерзімі мен тізбесі көрсетіледі
және ол нотариалды түрде куәландырылған болуы керек. Салық төлеушілер
сенімхатты беру кезінде уәкілеттілікті беру күні мен мерзімі міндетті
тәртіпте көрсетілгеніне назар аудару қажет. Өз кезегінде салық қызметінің
органдары өкілеттілікті беру күні мен мерзімін сенімхатта барлығын бақылау
қажет.
Осындай жолмен, салық зандарымен реттелетін қатынастардағы салық
төлеушінің жеке қатысуы өкілдікке ие болу құқығын жоймайды, өкілдің қатысуы
да салық төлеушінің аталған қатынастарда жеке қатысу құқығын жоймайды.
Бұл ретте салық төлеушіге салық заңдарымен реттелетін қатынастардағы осы
салық төлеушінің қатысуымен байланысты жасалған салық төлеуші өкілдерінің
іс-әрекеті Салық кодексінде анық айқындалғанын есте ұстау қажеттілігі салық
төлеушінің өзінің іс-әрекеті деп танылады.
Салық кодексінде көзделген өкілдік институты Қазақстан Республикасы
Конституциясының 13-бабы нормаларын іске асыруға жәрдем жасайды және салық
төлеушілерге салық қатынастарында өкілдік институтын пайдалану арқылы
уәкілетті тұлғалардың белгілі іс-әрекеттерін орындауға тапсырма беруге
мүмкіндік туғызады.
- салық нәтижелерін алу.
Салық кодексінде бірінші рет заң шығару дәрежесінде салық бақылауының
мынадай нысандары мен түрлері бекітілген:
- салық төлеушіні тіркеу нөмері;
- салық салумен байланысты объектілер мен салық салу объектілерінің
есебі;
- бюджетке түсімдердің есебі;
- қосылған құн салығын төлеушілердің есебі;
- салық тексерістері;
- камеральдық бақылау;
- салық төлеушінің қаржы - шаруашылық қызметінің мониторингі;
- қазыналық жады бар бақылау касса машиналарын қолдану ережелері;
- акцизделетін кейбір тауарлардың түрлерін таңбалау және акциздік
постарды белгілеу;
- мемлекет меншігіне айналдырған мүлікті есепке алу, бағалау және сату
тәртібін сақтауды тексеру;
- уәкілетті органдарды бақылау.
Негізінен салық бақылауының аталған нысандары салық төлеушінің салық
бақылауы нәтижелерін алуды көздейді. Салық бақылауының нәтижесі салық
қызметі органдарының хабарламасы болып табылады. Мәселен:
- салық тексерісі бойынша - салық тексерісі актісі және салықтар мен
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің, өсімдер мен айыппұлдардың
есептелген сомасы туралы хабарлама;
- камеральдық бақылау бойынша - камеральдық бақылау нәтижелері бойынша
анықталған заң бұзушылықтарды жою туралы хабарлама;
- салық бақылауының қалған түрлері бойынша - салық заңдарын бұзуды жою
туралы хабарлама.
Салық кодексі салық төлеушіге салық қызметі органдарының жоғарыда
аталған хабарламаларын жіберу мерзімін нақтылады. Бұл ретте, салық
төлеушіге мынадай төмендегі мерзімдерде:
- салық тексерістерінің нәтижелері бойынша, салықтар мен бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдердің, өсімдерден айыппұлдардың
есептелген сомасы туралы хабарлама - (салық тексерісінің актісі бойынша
шешімді қабылдау күнінен бастап 5 жұмыс күнінен кешіктірмей);
- камеральдық бақылау нәтижелері бойынша, анықталған заң бұзушыларды жою
туралы хабарлама - салық есеп беруіндегі анықталған заң бұзушылықтар
күнінен бастап 2 жұмыс күнінен кешіктірмей;
- салық заңдарын бұзуды жою туралы хабарлама - оларды анықтау күнінен
бастап 5 жұмыс күнінен кешіктірмей жіберілуі тиіс.
4) салық бақылауының нәтижелері бойынша, салықтар мен бюджетке міндетті
басқа да төлемдерді есептеу мен төлеу жөніндегі түсініктерді салық қызметі
органына беру.
Салық төлеуші бұл құқықпен салық қызметі органдарынын тиісті
хабарламасын алғаннан кейін пайдалана алады. Бұл құқық салық төлеушіге
туындаған келіспеушіліктері бойынша, уақытылы салық бақылауы нәтижелері
бойынша, салықтар мен бюджетке міндетті басқа да төлемдерді төлеу мен
есептеу бойынша, түсініктерді салық қызметі органдарына ұсынуға мүмкіндік
береді. Түсіндірумен салық қызметі органының келіспеушілігі жайында салық
төлеуші салық қызметінің жоғары тұрған органына оған шағымдану бойынша іс-
шараны қабылдайды.
5) салық міндеттемелерін орындау бойынша, бюджетпен есеп айырысу жағдайы
туралы жеке шоттан көшірме алу.
Салық кодексіне осы норма бірінші рет енгізілген және салық төлеушіге
бюджетпен есеп айырысу кезінде салық міндеттемесін орындау бойынша, салық
органымен уақытылы салыстыра тексеру жүргізуге мүмкіндік береді.
Салық органы өз кезегінде салық төлеушінің бюджет алдындағы жиналған
салық берешегін және салық міндеттемесін орындау, сондай-ақ салықтар мен
бюджетке төленетін басқа да міндетті артық төленген сомалары бойынша, салық
төлеушінің нәтижелері көрсетілетін салық төлеушінің жеке шотын енгізу
жолымен бюджет алдындағы салық міндеттемесінің орындалуын жүзеге асырады.
Салық төлеуші осы норманы іске асыру үшін оған жеке шоттан көшірмені
беру туралы салық органына өтінішті береді. Салық кодексінін 17-бабына
сәйкес салық төлеушіге бюджетпен есеп айырысу жағдайы туралы оның жеке
шотынан көшірмені береді.
6) Қазақстан Республикасының осы салық кодексімен және басқа да заң
актілерімен белгіленген тәртібінде салық қызметі органдары лауазымды
тұлғаларының іс-әрекеті (әрекетсіздігі) мен салық тексерістерінің актілері
бойынша хабарламаға шағымдану.
Осы норма қолданып жүрген салық заңдарынан көшірілген. Салық кодексінде
салық тексерістерінің нәтижелеріне шағымдану бойынша, жаңалық болып салық
қызметінің жоғары тұрған органында тікелей салық тексерісінің актісі
бойынша, салық органының хабарламасына шағымдану табылады. Мәселен, егер
Астана қаласы бойынша аудандық салық комитеті салық тексерісін жүргізсе,
онда оның нәтижелері Астана каласы бойынша салық комитетінде шағымдануы
мүмкін. Осындай жолмен, колданып жүрген салық заңдарымен салыстыру бойынша,
шағымдану бойынша, бір бірлік қысқарады. Бұл ретте, салық тексерісі актісі
бойынша хабарламаға салық төлеушінің шағымы салық тексерісінің нәтижесі
бойынша, салықтар мен бюджетке міндетті басқа да төлемдердің, өсімдермен
айыппұлдардың есептелген сомасы туралы хабарламаны салық төлеушіге тапсыру
күнінен бастап 10 күн ішінде салық қызметінің жоғары тұрған органына
беріледі. Салық қызметі жоғары тұрған органның шешімімен келіспеу
жағдайында немесе осы шағым бойынша шешімнің жоқ болған жағдайында, салық
төлеуші белгіленген 15 күннің аяқталуы бойынша, салық қызметінің келесі
жоғары тұрған органына береді.
Салық кодексінің 552-бабына сәйкес салық төлеуші сотқа шағымдануға
құқылы:
- есептелген салықтар, өсімпұлдар мен айыппұлдар сомасы бөлігіндегі
салық тексерісінің актісі бойынша хабарлама;
- салық қызметі органдары лауазымды тұлғаларының іс-әрекеті
(әрекетсіздігі) бөлігіндегі хабарлама мен салық тексерісінің актісі.
Салық төлеуші жоғары тұрған салық қызметі органына немесе сотқа салық
қызметі органдарының лауазымды тұлғаларының іс-әрекетіне (әрекетсіздігіне)
шағымдануға құқылы.
7) салық құпиясын сақтауды талап ету;
Қолданып жүрген салық заңдарында салық төлеушілер туралы ақпарат беру
мүмкін болатын тұлғалардың тізбесі ғана бар құпия мәліметтердің түсінігі
берілген және құпияға жатпайтын мәліметтердің түсінігі жоқ.
Салық кодексінде салық құпиясы көзделген және салық құпиясын құрамайтын
мәліметтердің қорытынды тізбесі айқындалған. Салық құпиясын төмендегі
мәліметтер құрмайды.
- салық төлеушінің тіркеу номері;
- жеке тұлғалардан басқа салық бюджетке салық төлеуші (салық агенті)
төлеген салықтар мен басқа да міндетті төлемдер сомасы;
- салық құқық бұзушылықтары мен қылмыстарын жасайтын тұлғаларды заң
бойынша қудалау мақсатында құқық қорғау органдарына берілетін; салық
төлеушінің салық міндеттемелерін айқындау немесе салық құқық бұзушылықтары
мен қылмыстары үшін жауапкершілік туралы істі қарау барысында соттарға;
- Қазақстан Республикасы тараптардың бірі болып табылатын салық немесе
құқық қорғау органдары арасындағы халықаралық шарттарға, сондай-ақ
халықаралық ұйымдармен Қазақстан Республикасы жасаған шарттарға сәйкес
басқа мемлекеттердің салық және құқық қорғау органдарына, мемлекеттік
ұйымдарына берілетін мәліметтер құрамайды;
8) Салық қызметі органдарының лауазымды тұлғалары салық қызметі
органдарында жұмыс кезеңдерінде де, сондай-ақ босағаннан кейін де салық
құпиясын құрайтын мәліметтерді таратуға құқылы емес. Одан басқа, әкімшілік
құқық бұзушылықтары туралы Қазақстан Республикасы Кодексінің 359-бабы салық
құпиясын құрайтын мәліметтерді кәсіби немесе қызметтік қажеттіліксіз салық
қызметі органдарының лауазымды тұлғаларының жариялағаны үшін жиырмадан
қырыққа дейін айлық есептік көрсеткіште айыппұл салуды көздейді. Салық
төлеушілер салық құпиясын салық кызметі органдары лауазымды тұлғаларының
сақтамауы жағдайында, салық қызметінің жоғары тұрған органына немесе сотқа
салық қызметі органдарының лауазымды тұлғалардың іс-әрекетіне
(әрекетсіздігіне) шағымдануға құкылы.
9) салық салуға жатпайтын ақпарат пен құжаттарды бермеу.
Осы норма салық төлеушілерге салық салу мәселелеріне жатпайтын, ақпарат
пен құжаттарды салық бақылауын жүзеге асыру кезінде салық қызметі
органдарына бермеуге мүмкіндік береді.
2. Салық төлеуші Салық кодексінің 12-бабына сәйкес:
1) Салық кодексіне сәйкес салық міндеттемесін уақытылы және толық
көлемде орындау.
Аталған норма бірінші рет енгізілген және қолданып жүрген зандардың
кемістігін жоя отырып, мемлекет алдындағы салық төлеушінің салық
міндеттемесі бойынша тұтастай алғанда нормасын бекітеді. Салық міндеттемесі
болып, салық органында тіркеу есебіне қою, салық салу объектілерінің есебін
жүргізу, бюджетке төлеуге жататын салықтар мен басқа да міндетті төлемдер
сомасын есептеу, салық есеп беруін жасау мен оны салық органына беру және
есептелген және аударылған салықтар мен бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдердің сомаларын төлеу. Бұл ретте, салық міндеттемесін
орындауды салық төлеуші өз бетінше жүзеге асырады.
Салық кодексі белгіленген мерзімдерде салық міндеттемесін орындауды
көздейді. Белгіленген мерзімде олардың орындалмау жағдайында салық органы
мерзімінде орындалмаған салық міндеттемесін орындауды қамтамасыз ететін
мынадай тәсілдерін қолдануға міндетті:
- төленбеген салықтар мен бюджетке міндетті басқа да төлемдердің
сомасына өсімді есептеу;
- банк шоттары бойынша шығыс операцияларын тоқтата тұру;
- салық төлеушінің салық берешегі есебіне мүлікті иелік етуін шектеу.
Мерзімді орындалмаған салық міндеттемесін орындауды қамтамасыз етудің
аталған тәсілдерін қолданудан кейін салық міндеттемесін орындамау
жағдайында, салық органы салық төлеушіге салық берешегін күштеп өндіріп
алудың шарасын қолдануға міндетті.
Салық төлеуші мемлекет алдындағы салық міндеттемесін орындамау
жағдайында, Қазақстан Республикасының заңдар актілеріне сәйкес әкімшілік
және қылмыстық жауапкершілікте болады.
2) салық заңдарында анықталған бұзушылықтарды жою туралы салық қызметі
органдарының заңды талаптарын орындау, сондай-ақ олар қызметтік міндеттерді
орындау кезінде заңды қызметіне кедергі жасамау.
Осы норма қолданып жүрген салық заңдарынан ауыстырылды және салық
төлеушінің салық қызметі органдарының Салық кодексінде белгіленген
талаптарын сақтауға жағдай жасайды. Салық қызметі органдарының
хабарламаларында көрсетілген талаптар және салықтық бақылауларды жүзеге
асырумен байланысты Салық кодексінен туындаған басқа да талаптар салық
қызметі органдарының заңды талаптары болып табылады.
Атап айтқанда:
1) салықтық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 6
1 Салық жүйесінің түсінігі мен құрамы, салық міндеттемелерінің орындалу
қағидалары 10
1.1 Салық жүйесі ұғымы және салық салу қағидалары 10
1.2 Салық төлеушінің негізгі құқықтары мен міндеттемелері 20
1.3 Салық міндеттемелерінің орындалу тәсілдері 29
2 Қазақстанда салық жүйесін ұйымдастырудың жай күйін талдау 35
2.1 Салық міндеттемесін мерзімінде орындалмағанын орындаумен қамтамасыз
ету тәсілі және оның салық міндеттемесін орындауға тигізетін ықпалы 35
2.2 Қазақстан Республикасы бойынша салық міндеттемесін орындаумен
қамтамасыз ету және салық жүйесін жетілдірудің бағыттарын талдау 42
2.3 Бюджеттік салықтарды есептеу мен төлеудегі салық мекемелерінің
бақылаушылық-экономикалық қызметі 47
3 Салық төлеушілер мен салық міндеттемесін орындау мәселелері және оны
шешу жолдары 49
3.1 Салық жүйесін ұйымдастыру жолдары 49
3.2 Қазақстанда салық жүйесін тиімді қалыптастыруды жетілдіру жолдары 55
Қорытынды 62
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 65
1 Кіріспе
Ұйымдық–құқықтық жағынан салықтар – бұл мемлекет біржақты тәртіппен заң
жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төленетін
қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер. Салықтардың
экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен міндеттерін жүзеге асыру
үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір бөлігі болып
табылатындығында.
Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады. Салықтар
мемлекетпен бірге пайда болды және
мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Адамзат дамуының
бүкіл тарихы бойына салық нысандары мен әдістері өзгерді, игерілді,
мемлекеттің қажеттіліктері мен сұрау салуларына бейімделді. Салықтар тауар-
ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде
айтарлықтай өрбіді. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық
жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен қабаттаса жүреді.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен саяси
іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі – ұлттық
табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістерін және
бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады. Салықтарда
мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың
әлеуметтік –экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның
экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцйяларымен
айқындалады. Белгілі философ Френсис Бэкон салықтарды төлеу - әрбір
азаматтың қасиетті борышы деген еді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-ші бабында: заңды түрде
белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады, - деп жазылған.
Салық кодексінде жаңашылдық міндеттемесі, оны орындау, есеп және
салықтық міндеттемені орындау бойынша бюджетпен есеп айырысу кезінде
салықтар басқа да міндетті төлемдердің артық төленген сомасын кайтару,
салықтар төлеу бойынша салық міндеттемесін орындау мерзімдерін өзгерту
мерзімінде орындалмаған салық міндеттемесін орындаумен қамтамасыз ететін
тәсілдер салық берешектерін мәжбүрлеп өндіріп алу шаралары мен салық
міндеттемесін тоқтату негіздемелері ұғымынан тұратын салық міндеттемесі
болып табылады.
Міндеттеме ұғымы азаматтық құқықтық саласында пайдаланылды, басқа
құқық салалары осы ұғымды кей кездері пайдаланған. Атап айтқанда, Қазақстан
Республикасының салық заңдарында осы ұғым 1991 жылы салық міндеттемесін
айқындап беретін Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы заңында
және ол тоқтаған сәтте пайда болды. Осылайша заң шығарушы құқықтық басқа да
салаларында міндеттеме құру бойынша әрекет жасады.
Салық кодексіне сәйкес салық төлеуші мыналарға міндетті салық
заңнамаларына сәйкес пайда болатын мемлекет алдындағы салық төлеушінің
міндеттемесі болып табылады:
- салық органына тіркеу есебінен қою;
- салық салу объектілері мен салық салуға байланысты обектілерді
айқындау;
- салықтар және бюджетке төленетін төлемдерді есептеу;
- салық есептемесін жасау, белгіленген мерзімдерде оны беру;
- салықтар және бюджетке төленетін төлемдерді төлеу.
Осылайша салық кодексі жиынтығында салық төлеушінің салық міндеттемесін
қарастырады.
Жоғарыда айтылып кеткеннен дипломдық жобаның актуалдылығын көреміз.
Тиімді салықтық саясат жүргізбей, мемлекет өмір сүре алмайды. Қазіргі
күнгі мемлекеттің басты саясаты тиімді салықтық саясатты дамыту, оны жасау
өте қиын міндеттерді шешуді талап етеді. Мемлекет кез келген жолмен және
кез келген әдіспен өз бюджетін барынша толтыруға талпынады. Салық салу
жүйесін жекелей алғанда, оны нарықтық қатынастардың жаңалықтарына жатқызуға
болмайды, бірақ жаңалық болып тәуелсіз бақылаудың пайда болуы табылады. Ол
қоғамдық тәжірибелік қажеттілікті жүзеге асыруды, пайдаланушылар
қызығушылығындағы экономикалық субъектілер ісі жөніндегі қаржылық
ақпараттардың нақтылығын растауды қамтамасыз етті.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп,
дамуының негізі болып табылды.
Салық – мемлекет өмір сүруінің және оның қызметін қаржыландырудың басты
көзі. Осы үшін мемлекет салықтың бірнеше түрінің жиынтығынан тұратын
өзіндік салық жүйесін құрады. Осыған сәйкес әрбір салық үшін, оның өзіндік
салық төлеушісі, салық салу объектісі, салым мөлшері, төлем тәртібі және
жеңілдіктері анықталады. Сонымен қатар салықтық құрылым ерекше билік
өкілеттілігімен ерекшеленген (әсіресе салықтық бақылау жүргізу жағынан),
мамандандырылған салықтық мекемелер жүйесі. Салық мекемелерінің басты
міндеті бюджетке салықтық төлемдердің толық және уақытында түсуін
қамтамасыз ету болып табылады, яғни салықтық бақылау. Қазақстандағы салық
жүйесін екі түрге бөліп қарастыруға болады. Жалпы мемлекеттік және
жергілікті. Жалпы мемлекеттік салыққа кіріс салығы, акциз, құнды қағаз,
тіркеудегі жинақ, жергілікті салыққа жер салығы, жеке тұлға және мүлкіне
салынатын салықтар болып табылады.
Салықтық есеп берудің электронды формасының маңызы мен даму жолдары
қазіргі кезде нығайып келеді.
Әдеттегі салыққа қарағанда алдын ала кіріс салығы бухгалтерлік есептеме
емес, физикалық көрсеткіштердің (кәсіпорын тепкен жер, жергілікті жердің
көлемі, қаланың ішіндегі мекен-жайы, қызмет түрі, кәсіпорынның сыртқы кейпі
және т.б.) біріктірілуімен анықталады. Салық бір жылға есептелініп, ай
сайын төленеді.
Осыған сәйкес дипломдық жұмыстың таңдап алынған тақырыбы өзекті болып
табылады, себебі салық салу механизмі, олардың құрылымы, салық мөлшері мен
нысандары, сонымен қатар салықтық бақылауды ұйымдастыру және Қазақстан
Республикасының салықтық түсім бөлімі бойынша бюджеттің орындалуындағы оның
рөлін көрсететін Қазақстанның салық саясатын зерттейді.
Салық комитетінің басшылары кездесуге қатысушыларды Елбасының Жолдауында
айтылған міндеттерді жүзеге асыру мақсатында атқарып жатқан істерімен
таныстыра келе, соған сәйкес салық заңдарына төмендегідей өзгерістер
енгізудің ұсынылатындығы туралы хабардар етті, оның ішінде:
- 2010 жылдан бастап қосылған құн салығының ставкасын 1 пайызға,ал
- 2010-2011 жылдарда тағы да 1-2 пайызға төмендету;
- 2009 жылдан бастап барлық жеке тұлғалар үшін табыс салығының 10
пайыздық бекітілген ставкасын енгізу;
- 2009 жылдың 1 қаңтарынан шағын бизнес субьектілері үшін салық
салудың кемітілген бірыңғай салық ставкасын енгізу;
- 2010 жылдан бастап әлеуметтік салықты орта есеппен 30 пайызға
төмендету және басқалары
Осы дипломдық жұмыстың басты мақсаты салықтардың төленуін бақылауды іске
асырудың әдістері мен түрлерін, сонымен қатар қазіргі кезеңде Қазақстан
Республикасында салық саясатын іске асырудағы салықтық бақылаудың рөлін
анықтау.
Дипломдық жұмыстың қойылған мақсатына қарай міндеттері анықталды,
жасалған зерттеулер аясында:
- мемлекеттің салықтық қызметін және оның салық салу саласындағы
саясатын мінездеу;
- Қазақстан Республикасының салықтық жүйесіне сараптама жасау және оның
мемлекеттік бюджетті толықтырудағы рөлі;
- Қазақстан Республикасының салықтық заңнамалар негізінде салықтық
бақылауды жүргізудің тәртібі мен әдістерін зерттеу және Қазақстан
Республикасы қаржы Министрлігі салық мекемелерінің бақылау қызметтерін
қарастыру;
- салық жүйесінің түсінігі мен құрамы, салық міндеттемелерінің орындалу
қағидалары;
- Қазақстанда салық жүйесінің ұйымдастыру мен тиімді қалыптастыруды
жетілдіру жолдары.
Мемлекеттік бюджет табысының толық және уақытында толығуына септігін
тигізетін мемлекет пен салық төлеушілер арасындағы қарым-қатынас осы
дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны болып табылады.
Салықтық бақылаудың әдістері зерттеудің талқылау тақырыбы болып
есептеледі.
Дипломдық жұмысты жазу үшін теориялық негіз болып Қазақстандық және
шетел авторларының ғылыми еңбектері, Қазақстан Республикасының нормативті
актілері, статистикалық мәліметтер, периодикалық басылым материалдары
табылды.
Дипломдық жұмыс үш тараудан, кіріспе, қорытынды, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
2
3 1 Салық жүйесінің түсінігі мен құрамы, салық міндеттемелерінің орындалу
қағидалары
4
5
6 1.1 Салық жүйесі ұғымы және салық салу қағидалары
Салықтар дегеніміз, жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді қанағаттандыру
мақсатында, мемлекеттік жоғарғы өкілді орган қабылдаған нормативті акті
заңның негізінде, сондай-ақ, заңда белгіленген мөлшерде және уақытта заңды
және жеке түлғалардан міндетті түрде, қайтарылмайтын және ақысыз негізінде
бюджетке алынатын ақшалай төлемдер. Осы берілген түсінікті жан-жақты
талдап, салыстыру мақсатында басқа да авторлардың көзқарасына тоқталамыз.
Көптеген экономистер салықтардың түсінігін, мәнін ашуға тырысты. Алғаш
рет салықтардың мәні Д. Рикардоның еңбектерінде зерттелген. Салықтар - ел
капиталы немесе кірісінен алынып, үкімет иелігіне түсетін өнімнің бөлігі
деп көрсетті ол.
Салық теориясына Ресейдің ғалымдары да өзіндік үлес қосты. Н. Тургенев
Ресей экономикасын зерттей отырып, былай деді: Салық - қоғамның немесе
мемлекеттің бір мақсатқа жетудегі мәні. Халық мемлекетке бірігіп, оған
басшылық жасауға және салық салуға құқық берді.
Ал А. Соколов: Салық дегеніміз мемлекет шығындарын жабу және
экономпкалық саясатты шешу үшін кәсіпкерлерден алынатын мәжбүрлік алым деп
көрсетті. Соколовтың бұл анықтамасы салыктың түпкі мәнін көрсетеді. Ол тек
ғана салықтың фискалдық кызметін жүргізіп қоймай, осы
Жиналған салықтарды мемлекеттің саясаттарын жүргізуге қолдану
қажеттілігін айтады.
Мысалы, Гуреев В.И. салықтарды міндетті жарна деп атайды және мынадай
түсінік береді: міндетті жарна дегеніміз заңды және жеке түлғалардың
кәсіпкерлік қызметтерінен және басқа түсім көздерінен тапқан табыстарының
бір бөлігін заңмен белпленген тәсілмен ақшалай түрде алу.
Ал салық жөнінде, мемлекеттің заңды және жеке тұлғалардан тиісті
деңгейде бюджетке алатын міндетті жарнасы деген анықтама берген. Белгілі
ғалым Пепеляев С.Г. салыққа мынадай анықтама береді салық мемлекеттің
өкімет билігі субьектілерінің төлем қабілеттілігін қамтамасыз ету
мақсатында, мемлекеттік мәжбүр етумен қамтамасыз етілген міндетті,
қайтарылмайтын және дербес ақысыз түрінде заңды және жеке түлғалардан заңда
белгіленген тәртіппен алынатын меншіктері.
Осы автордың айтуы бойынша, егер қандай да болмасын міндетті төлемді алу
заңда белгіленіп, негізделмеген жағдайда, оларды алу заңсыз болып табылады.
Ал салық телеуші бұл жерде азамат ретінде емес, сонымен қатар меншік иесі
де болғандықтан салықтарды төлеу оның жеке меншік жөніндегі құқығынан
шығатын әлеуметтік міндеті.
Қазақстандық, белгілі экономист-ғалым Қарағүсова Г.Ж. салықтар деп,
жалпы мемлекеттік мұқтаждықтарды өтеуге жұмсалатын және қабылданған заң
негізінде мемлекетке алынатын еріксіз немесе міндетті алымдарды айтады
деген анықтама береді.
Қаржылық қүқық саласының Қазақстан бойынша берілетін бір әйгілі ғалымы
Худяков А.М. өз еңбегінде салықтардың түсінігін беріп қана қоймай, олардың
басқа төлем түрлерінен ажыратуға қажетті ерекшеліктерін ашып көрсеткен.
Бұл ерекшеліктер салықтардың өз құқылық және экономикалық табиғатына тән
белгілер болып табылады.
- салық - әрқашан мемлекет тарапынан енгізілінеді және алынады. Бұл
жерде мемлекет саяси субъектісі ретінде көрінеді;
- салық - мемлекеттің біржақты түрде белгілейтін төлемі. Бұл жерде
мемлекет салық төлеушілердің келісімін қажет қылмайды. Осы айтылған
жағдайлар Конституция баптарында көрініс тапқан: Заңды түрде белгіленген
салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің
борышы әрі міңдеті болып табылады;
- салық - әрқашанда ақшадай түрдегі төлем. Осы белгісі бойынша салықтар
әртүрлі мүліктік міндеттемелердің - тәркілеу, реквизициялау және т.б.
ерекшеленіп тұрады;
- салық - әрқашанда ақшаларды еріксіз алу. Бұл жерде салық төлеушіге
оның ақшаларын еріксіз алу механизмі құрылады;
- салық - заң жүзінде белгіленген ақшаларды алу. Мемлекет салықтарды
ашықтан ашық заңға негізделген күйінде алады. Яғни жеке меншіктегі ақшалар
мемлекет меншігіне ауысады;
- салық - міндетті төлем. Салық төлеушінің салық телеу жөніндегі
міндетті салық қызметі органдарының төленген салықты қабылдау жөніндегі
міндетімен ұштасады;
- салық - тек құқылық формада қездесетін төлем. Салықтар нормативтік
сипаттағы заң актілерімен белгіленеді;
- салық - тек мемлекеттік кіріске түсетін төлем;
- салық - тұрақты ақша міндеттемелерін туғызатын төлем;
- салық - баламасыз төлем. Яғни, салық қандайда болмасын көрсетілген
қызмет немесе сатып алған тауарларға төлейтін төлем емес, ол тек ақысыз
төлем.
А.И.Худяковтың айтуы бойынша салықтардың басты белгісі салық нысанасының
ауысуы, меншік иесінің ауысуы болып табылады. Мемлекеттік емес заңды
тұлғалармен жеке түлғалардың салық төлеу кезінде мемлекет қарамағына өтетін
ақшалары мемлекет меншігіне айналады.
Ал мемлекеттік заңды тұлғалардың салықтарды мемлекет қарамағына
түскенімен, олардың (заңды тұлғалардың, ақшалардың) иесі мемлекет болып
қала берді. Бұл жерде мемлекет салықтарды белгілеу және алу процесінде
саяси субъекті ретінде, ал міндетті төлемдерді белгілеу және алу кезінде -
меншік иесі ретінде болады. Салықтарды алу кезінде мәжбүрлі (еріксіз) түрде
меншік формасы өзгертіледі. Қорыта келіп айтқанда міндетті төлемдер - өз
кірістерінің бөлігі, ал салықтар - бөтен кірістердің бөлігі.
Салықтар әркашаңца мемлекет пен халықтың жан-жақты мұқтаждықтарын
қанағаттандыру және өндірісті дамыту мақсатында ұлттық табысты және жалпы
ішкі өнімді, сондай-ақ жалпы қоғамдық өнімді қайта бөлуге байланысты
экономнкалық қатынастарды көрсетеді. Сондықтан, олар мемлекеттің заңды және
жеке тұлғалармен арасыңдағы экономикалық (қаржылық) қатынастарын
сипаттайтын экономикалық категория болып табылады.
Енді салық салу саласында міндеттемелерін және олардың орындалу тәртібін
анықтайтын заңды құрылымға, яғни салық туралы заңның элементтеріне
тоқталамыз. Тек салық туралы заңның элементтерінің жиынтығы арқылы салық
төлеушінің салық міндетттемелері толық белгіленбеген болып есептеледі.
Салық заңдарында белгіленген салық элеметтеріне мыналар жатады: салық
төлеуші; салық салу объектісі; салық салу бірлігі; салық ставкасы; салық
салу әдісі; салықты есептеу тәртібі; салық төлеу мерзімі; салықтарды төлеу
тәсілдері және тәртібі; салық төлеушілердің, банк мекемелерінің және салық
қызметі органдарының құқықтары мен міндеттері және жауапкершіліктері. Енді
осы салық элементтерінің әрқайсысын жекелеп қарастырамыз.
Салық төлеуші - өз меншігі есебінен салық төлеу жөніндегі заңды міндеті
бар тұлға, яғни салық субъектісі. Бұл жерде салық төлеушілер деп, заңмен
белгіленген салық салу объектілері бар заңды және жеке тұлғаларды айтамыз.
Экономикалық термин ретінде салық ауырмаларын көтеруші деген ұғым
қолданылады, яғни салықты нақты төлейтін тұлға деген мағынада.
Сонымен, Қазақстан аумағындағы салық төлеушілер мыналар болып табылады:
Қазақстан Республикасының заңдары бойынша заңды тұлға болып табылатындар;
біздін республикамызда заңды тұлға ретінде тіркелмегендер, бірақ басқа
мемлекеттердің заңдарына сәйкес заңды тұлға болып табылатындар. Бұлар үшін
салықтарды филиалдары, агенттіктері, оқшауланған бөлімшелері немесе тұрақты
өкілдері төлейді; Қазақстан Республикасының жеке тұлғалары, яғни
азаматтары, шетелдік азаматтар және азаматтығы жоқ адамдар.
Салық салу обьектісі - заңда көзделген тауарлық-материалдық игіліктер
жасалатын жұмыстар мен көрсетілген қызметтер және т.б. болып табылады.
Қазақстанда заңда көзделген салық салу обьектілері мыналар болып
табылады:
- заңды және жеке түлғалардың кірістері (табыстары, пайдалары және
т.б.);
- заңды және жеке түлғалардың мүліктері;
- мемлекет тарапынан көрсетілетін қызметтер;
- өнімдер мен қызметтердің ( жүмыстардың ) қосылған құны;
- тауарлардың кейбір топтары мен түрлері;
- шаруашылық айналымы;
- қаржылық операциялар;
- табиғи ресурстарды пайдаланушылардың төлемі.
Бұл жерде ескертетін бір жай, қандай да болмасын заң жүзінде белгіленген
объектіден салық бір-ақ рет (бір дүркін) алынады, сондай-ақ салық
төлемдерін арттыратын заңдарды қолданудың кері күші болмайды.
Салық жүйесінде басты орынды салықтардың түрлері алатып сөзсіз.
Қазақстан Республикасының Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер туралы Кодексі бойынша Қазақстаң Республикасында мынадай
салықтар:
- корпорациялық табыс салығы;
- жеке табыс салығы;
- қосылған құнға салынатын салық;
- акциздер;
- жер койнауын пайдаланушылардың арнайы салығы мен төлемдері;
- әлеуметтік салық ;
- жер салығы;
- заңды және жеке түлғалардың мүлкіне салынатын салық;
- көлік құралдарына салынатын салық.
алымдар:
- заңды тұлғаларды мемлекеттiк тiркегенi және филиалдар мен өкілдіктерді
есептік тіркегені үшiн алым;
- жеке кәсiпкерлердi мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым;
- жылжымайтын мүлiкке құқықтарды және олармен жасалған мәмiлелердi
мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым;
- радиоэлектрондық құралдарды және жиiлiгi жоғары құрылғыларды
мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым;
- көлік құралдарын мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым;
- дәрi-дәрмек құралдарын мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым;
- автокөлiк құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы жүру
алымы;
- аукциондардан алынатын алым;
- жекелеген қызмет түрлерiмен айналысу құқығы үшiн лицензиялық алым;
- телевизия және радио хабарларын тарату ұйымдарына радиожиiлiк спектрiн
пайдалануға рұқсат беру үшiн алым.
төлемақылар:
- жер учаскелерiн пайдаланғаны үшiн төлемақы;
- жер бетiндегi көздердiң су ресурстарын пайдаланғаны үшiн төлемақы;
- қоршаған ортаны ластағаны үшiн төлемақы;
- жануарлар дүниесiн пайдаланғаны үшiн төлемақы;
- орманды пайдаланғаны үшiн төлемақы;
- ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшiн төлемақы;
- радиожиiлiк спектрiн пайдаланғаны үшiн төлемақы;
- кеме жүретiн су жолдарын пайдаланғаны үшiн төлемақы;
- сыртқы (көрнекi) жарнаманы орналастырғаны үшiн төлемақы.
кеден төлемдерi:
- кеден бажы;
- кеден алымдары;
- алдын ала шешiм қабылдағаны үшiн төлемақы;
- алымдар мемлекеттік баж анықталып бекітілді.
1 сурет. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер
түрлері
Салық төлеушінің салық заңдарына сәйкес мемлекет алдында туындаған
міндеттемесі деп танылады. Оған сәйкес салық төлуші салық органына тіркеу
есебіне тұруға; салық салу обьектілері мен салық салуға байланысты
обьектілерді айқындауға, салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерді есептеуге, салық есептілігін жасауға, оны белгіленген мерзімде
табыс етуге, салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді
төлеуге міндетті.
Мемлекет салық қызметі органы арқылы салық төлеуішден - оның салық
міндеттемелерін толық көлемінде орындауын талап етуге, ал олар орындалмаған
жағдайда оларды қамтамасыз ету жөніндегі тәсілдерді көзделген тәртіппен
мәжбүрлеп орындату шараларын қолдануға құқылы.
Салықтар дегеніміз – мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан
белгілі бір мөлшерде түсетін міндетті төлемдер.
Салықтар – шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың
мемлекет пен екі арадағы мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын, қаржы
қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория. Салықтардың экономикалық
мәні мынада: салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының
қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін білдіреді. Сондай-ақ
шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерін
мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді.
Салық ұғымымен салық жүйесіұғымы тығыз байланысты. Мемлекетте
алынатын салық түрлерінің, оның құру мен алудың нысандары мен әдістерінің,
салық қызметі органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттің салық жүйесін
құрайды.
Салықтардың, оларды төлеушілердің, салықтарды алу әдістерінің, салық
жеңілдіктерінің жиынтығының болатындығынан салық жүйелерінің әжептәуір
күрделі үлгілері болуы мүмкін.
Салықтар негізгі мынадай қызметтері (функциялары) бар:
- реттеушілік;
- фискалдық;
- қайта бөлу.
Жоғарыда көрсетілген негізгі функциялармен қатар салықтардың
ынталандыру, бақылау функцияларын атап кетуге болады.
Реттеушілік қызметі – салықтың ең негізгі қызметі. Осы қызмет арқылы
салықтар ел экономикасына өз ықпалын тигізеді, яғни салықтар реттеу жүзеге
асырылады. Салықтық реттеудің ең басты мақсаты - өндірістің дамуына ықпал
ету. Салық түрлері, салық салу әдістері салықтық реттеудің тетіктері болып
саналады.
Жоғарыда көрсетілген салықтық реттеудің тетіктері тек қана өндірістің
дамуын реттеп қана қоймайды. Сонымен қатар ақша және баға саясаты, шетелдік
инвесторларды ынталандыру, шағын және кіші кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын
жүзеге асырады. Әрине, салықтық реттеу тетіктері тиімді қызмет атқару үшін,
олардың басқа да экономикалық тетіктермен тығыз байланыста болуы қажет.
Салықтық реттеуде салық ставкалары мен салық жеңілдіктерінің алатын орыны
ерекше. Себебі ғылыми негізделмеген, шектен тыс жоғары қойылған ставкалар
кәсіпкерлердің ынтасын төмендетіп, өндірістің төмендеуіне және мемлекеттік
бюджет кірісінің азайуына әкеліп соқтырады. Осы сияқты салық
жеңілдіктерінің де теңсіз жағы және бар. Дамыған елдердің тарихынан салық
ставкалары жөнінде мынаны байқауға болады:
- егер төленетін салық мөлшері салық төлеуші табысының 50 пайызынан асып
кетсе, онда ол өндірістің тоқтап қалуына соқтырады;
- егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 45-50 пайызы аралығында
болса, онда жай ұдайы өндіріске әкеледі;
- егер салық мөлшері, салық төлеуші табысының 35-40 пайызы мөлшері
аралығында болса, онда ұлғаймалы ұдайы өндіріске әкеледі.
Салықтардың екінші қызметі – фискалдық немесе бюджеттік қызметі. Бұл
қызметі (функциясы) арқылы мемлекеттік бюджеттік кіріс бөлімі құрылып,
салықтардың қоғамдық міндеті артады. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірісін топтастыра отырып, әлеуметтік, әскери-қорғаныс, тағы басқа да
шаралардың іске асуын қамтамасыз етеді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-бабында: заңды түрде
белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің бұрышы әрі міндеті болып табылады, - жазылған.
Салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәнімен мазмұны олар қарайтын
функцияларда толық ашыла түседі. Қазіргі кезде салықтар фискалдық, реттеуші
және қайта бөлу сияқты негізгі үш функцияны орындайды. Олардың әр қайсысы –
осы қаржы категориясының ішкі қасиетін, белгілерімен ерекшеліктерін
білдіреді.
Фискалдық функция барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның
көмегімен бюджеттік қор қалыптасады. Мұның өзі салықтардың қоғамдық
міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірістерін толтыра отырып, экономиканы, әлеуметтік-мәдени шараларды жүзеге
асыруды қамтамасыз етеді.
Салықтардың реттеуші функциясы мемлекеттің экономикалық қызметінің
ұлғаюымен байланысты пайда болады. Ол халық шаруашылығының дамуына
қабылдаған бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді. Бұл кезде салықтардың
нысандарын таңдау ставкаларының алу әдістерінің өзгеруі, жеңілдіктерімен
шегермелер пайдаланады. Бұл реттегіштер қоғамдық ұдайы өндірістің
құрылымына, қордалану мен тұтыну ауқабына ықпал етеді.
Қайта болу функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі
мемлекет қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс-әрекетінің көлемі ішкі жалпы
өнімде салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады. Соңғы жылдары
Қазахстанда ішкі жалпы өнімдегі салықтар үлесінің төмендеу тенденциясы орын
алып отыр. Егер 1997 жылы ішкі жалпы өнімдегі олардың үлесі 19,7 пайыз
болса, 1998 жылы ол 16,6 пайызға, 2000 жылы 22,6 пайыз, 2001 жылы 22,2
пайыз болды (салыстыру үшін: Украинада - 29 пайыз, Ресейде - 33,3 пайыз).
Салық салу объектілерін есепке алу және оларды бағалау тәсілдеріне қарай
салық алудың мынадай 4 әдісі қолданылады: кадастрлық, салық төлеушінің
декларациясы бойынша, табысты алу көзінен ұстап қалу, патенттік негізде.
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы
Қазақстан Республикасы Кодексінің 1-бабына сәйкес салық кодексі салықтар
мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептеу мен төлеудің
тәртібін белгілеу, енгізу бойынша билік қатынастарын, сондай-ақ салық
міндеттемелерін орындаумен байланысты мемлекет пен салық төлеуші арасындағы
қатынасты реттейді. Осындай жолмен, заң шығарушы уәкілетті мемлекеттік
орган тұлғасында салық төлеуші мен мемлекет арасындағы билік қатынастарын
реттейтін салық заңдарын айкындайды. Биліктілік мемлекет атынан шығатын
басқалардың тарапынан салық қатынастарының бірі мемлекеттік - билік
нұсқамаларының жүйесінде негізделетін салық заңнамасын реттеу жүйесін
қалыптастыруға басты тәсілді айқындайды. Салық және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдерді белгілеу, бұл нормативтік құқықтық актіні,
салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің тізбесін енгізу, есептеу мен
оларды төлеу тәртібі берілетін Салық кодексін қабылдау. Бұл ретте, Салық
кодексінің 10 - бабына сәйкес салық және бюджетке басқа да міндетті
төлемдер түсінігін мыналарды құрастырады [1]:
- салықтар - бұл қайтарымсыз және өтемсіз сипаттағы белгілі мөлшерлерде
жүргізілетін, мемлекет бір жақты міндетті тәртіпте заңды белгілеген
бюджетке міндетті ақша төлемдері;
- бюджетке басқа да міндетті төлемдер - белгілі мөлшерлерде жүргізілетін
бюджетке міндетті ақша аударымдары (алымдар, баждар, төлемдер мен
төлемақылар).
Салық кодексінің 2-бабы Қазақстан Республикасының салық заңнамасы Салық
кодексінен, сондай-ақ қабылдануы Салық кодексімен көзделген нормативтік
құқықтық актілерден тұрады.
Осындай жолмен, салық заңнамасы Салық кодексінен және Қазақстан
Республикасының Үкіметі мен Мемлекеттік кіріс министрлігінің нормативтік
құқықтық актілерінен тұрады. Бұл ретте, Қазақстан Республикасының Үкіметі
мен мемлекеттік кіріс министрлігінің нормативтік құқықтық актілері
қабылданатын мәселелер шеңбері де Салық кодексімен анық айқындалған.
Алайда, салық құқық қатынастары саласындағы барлық мәселерді реттеуді
қамтитын біртұтас нормативтік құқықтық акті - Салық кодексін әзірлеу
жөніндегі міндет мүмкін болмады, өйткені жариялану құқығындағы құқық
теориясына, оның ішінде салық құқық қатынастарына сәйкес құқықтық
қатынастарды реттеу салық төлеушінің мемлекет алдындағы салық міндеттемесін
орындаумен байланысты барлық рәсімдік сәттерді жіктеп реттеуді талап етеді.
Мәселен, салық міндеттемесін орындаудың осындай нысандары декларациялар,
есеп айырысулар және салықтық есеп берудің басқа да нысандары болып
табылады. Құқық теориясы бойынша заң актісіне жататын Салық кодексі, яғни
осы заңды іс-әрекетті реттеуі тиіс қоғамдық қатынастар қатынасушыларының
құқықтары мен міндеттері құқық нормасын ғана белгілеуі тиіс. Декларациялар,
есеп айырысулар нысандарын және салық есеп берулерінің басқа да нысандарын
бекіту құқық нормасын белгілеу деп атауға болмайды, сондай-ақ сол уақытты
олардың нысандарын бекіту мемлекет үшін де салық төлеуші үшін де міндетті
болып табылады. Сондықтан салық кодексі Үкімет пен уәкілетті мемлекеттік
органның нормативтік құқықтық актілерді бекітуін көздейді. Мәселен, салық
есеп беруі нысандарын бекіту уәкілеттілік мемлекеттік органға берілген.
Әдетте, салық есеп берушінің аталған нормалары уәкілетті мемлекеттік орган
– Қазақстан Республикасы Мемлекеттік кіріс министрлігінің бұйрығымен
бекітіледі. Осындай жолмен, Қазақстан Республикасының Мемлекеттік кіріс
министрлігі мен Үкіметтің нормативтік құқықтық актілері салық заңдарының
құрамына енгізіледі.
Салық кодексі Салық кодексіне тікелей көрсетілген тек сол нормативтік
құқықтық актілерді ғана бекітуді болжайды. Егер Үкімет немесе уәкілетті
мемлекеттік орган Салық кодексінде жоқ қандай да бір нысанды немесе
нормативтік құқықтық актіні белгілемесе, онда мұндай нысандар немесе
нормативтік құқықтық актілердің салық төлеушілер үшін міндетті мәні
болмайды.
Салықтар мен бюджетке басқа да міндетті төлемдердің түсуі бойынша
мәселелерді реттеу.
Салық кодексінің 2-бабы мыналарды анық айқындайды:
- салық кодексімен көзделген салықтар мен бюджетке басқа да міндетті
төлемдерді төлеу бойынша жауапкершілік ешкімге жүктелуі мүмкін емес;
- салықтармен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер Салық
кодексі мен белгіленген тәртіпте және жағдайларда белгіленеді, енгізіледі,
өзгертіледі немесе жойылады.
Осы норманы қабылдау Салық кодексімен ғана бюджетке салықтар мен басқа
да міндетті төлемдердің түсуі бойынша мәселелерді реттеуді көздейді.
Қазақстан Республикасының қолданып жүрген заңдары бойынша қазіргі
уақытта бюджетке түсетін салықтық емес сипаттағы басқа да міндетті төлемдер
Қазақстан Республикасы Үкіметінің әртүрлі заңдары және қаулыларымен
реттеледі, Қазақстан Республикасы Конститутциясының 54-бабына сәйкес
Парламент қана мемлекеттік салықтар мен алымдарды белгілейді және жояды.
Осыған сәйкес Салық кодексінің Жалпы бөлігінде Салық кодексімен көзделмеген
бюджетке қандай да бір төлемдер мен алымдарды Қазақстан Республикасының
басқа заң актілеріне қабылдауды болдырмайтын осы норманы көздейді. Қандай
да бір төлемдер мен алымдарды белгілеу бір ғана тәсілмен, Салық кодексіне
түзетулерді енгізу жолымен мүмкін. Салық кодексінен салық қатынастарын
айқындайтын және белгілейтін акті болып салық кодексі ғана болуы мүмкін.
Бұл ретте, Салық кодексімен көзделген жағдайлардан басқа, салық
қатынастарын реттейтін нормалардың салықтық емес заңын енгізуге тыйым
салынады. Осы маңызды ереже егер тіптен заң шығарушы салық қатынастарын
реттейтін заңдар қабылдаса, онда салық салу мақсатында Салық кодексінің
нормалары қолданады.
Салық кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу тәртібі келесі түрде
жүзеге асу керек.
Бюджетке жаңа салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді белгілеу,
қолданылып жүрген салықтар мен бюджетке басқа да міндетті төлемдердің,
ставкалары мен салық базасын өзгерту ағымдағы жылдың 1 желтоқсанынан
кешіктірмей қолданысқа енгізіледі.
7 1.2 Салық төлеушінің негізгі құқықтары мен міндеттемелері
Салық төлеушінің негізгі құқықтары мен міндеттері Салық кодексінің 11
және 12 баптарында нақтыланған және айқындалған. Алайда, Салық кодексінен
Салық кодексінің Ерекше бөлігінде белгіленген салықтар мен бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдердің нақты түрлері бойынша салық
міндеттемелерін орындаумен байланысты салық төлеушінің басқа міндеттері
туындайды. Осы Жинақта Салық кодексінің Ерекше бөлігінде белгіленген салық
төлеушінің негізгі құқықтары мен міндеттері ғана көрсетіледі.
1.Салық кодексінің 11-бабына сәйкес салық төлеуші мыналарға:
- салық заңдарындағы өзгерістер туралы, қолданып жүрген салықтар мен
бюджетке басқа да міндетті төлемдер туралы ақпаратты салық қызметі
органдарынан алуға құқылы.
Белгіленген норма қолданып жүрген салықтар мен бюджетке басқа да
міндетті төлемдер туралы ақпаратты алу, сондай-ақ ресми басылымдардан салық
төлеушінің ақпаратын алу үшін салық қызметі органдарына салық төлеушінің
жүгіну жолымен іске асырылуы мүмкін.
Қазақстан Республикасының заң актілері Нормативтік құқықтық актілер
туралы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес ресми басылымдар болып
табылатын Қазақстан Республикасы Парламентінің жаршысында және мынадай
газеттерде жарияланады: Егемен Қазақстан, Казахстанская правда, Заң,
Юридическая газета. Орталық атқарушы органдар мен өзге де орталық
мемлекеттік органдардың нормативтік құқықтық актілері Қазақстан
Республикасының Әділет министрлігі басып шығаратын Қазақстан
Республикасының Орталық атқарушы және өзге де мемлекеттік органдардың
нормативтік құқықтық актілер бюллетенінде, ал өз ресми басылымдарының
барлығы кезінде олардың нормативтік құқықтық актілері осы басылымдарда
ресми жариялануы мүмкін. Қазақстан Республикасы Мемлекеттік кіріс
министрлігінің жаршысы Қазақстан Республикасы Мемлекеттік кіріс
министрлігінің ресми басылымы болып табылады. Осындай жолмен, аталған
нормативтік құқықтық актілер Қазақстан Республика кіріс министрлігінің
жаршысында жариялануы мүмкін. Салық кодексі салық салу мәселелерін
реттейтін ресми басылымдарда нормативтік құқықтық актілерді міндетті түрде
жариялауды көздейтін салық заңдарының ашықтық қағидатының бірі болып
табылатын салық заңдарының бірнеше қағидаттарына негізделеді. Аталған
қағидат салық заңдары бойынша нормативтік құқықтық актілерді, сондай-ақ
Салық кодексіне енгізілетін өзгерістер мен толықтыруларды және де Қазақстан
Республикасы Үкіметі мен Мемлекеттік кіріс министрлігінің нормативтік
құқықтық актілерін ресми басылымдарда міндетті жариялауды болжайды.
- салық қатынастары мәселелері бойынша өзі немесе өз өкілі арқылы өз
мүдделерін көрсету.
Осы норма салық зандарында бірнеше рет енгізілген, ал өкілдік институты
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде көзделген.
Алайда, Қазақстан Республикасының қолданып жүрген салық заңдарында салық
төлеушінің жоқ болуы немесе кабілетсіздігі жағдайында-өкілдік жағдайдың
бірі ретінде көзделсе, өкілдік салық декларациясына қол қоюмен және оның
заңды өкілінің кірістері мен мүлкі туралы мәліметтерде ғана көрсетіледі.
Салық кодексі өкілдіктің екі түрін көздейді: Заңды өкілдік және
уәкілетті тұлғалар арқылы өкілдік. Салық кодексіне сәйкес салық төлеушінің
заңды өкілі деп заң негізінде оның мүдделерін ұсынатын уәкілетті тұлға
танылады, ал уәкілетті өкіл деп оның өкілеттерінің нақты тізбесі
көрсетілетін сенім хат негізінде салық қызметі органдарымен қатынастарда
оның мүдделерін көрсетуге уәкілетті тұлға танылады. Өкілдіктің бірінші түрі
міндетті болып табылады, өйткені заңның өзінен туындайды, ал өкілдіктің
екінші түрі ерікті, өйткені сенімгерлік берушінің ниеті бар кезде ғана
туындайды. Салық кодексі өкілдіктің екінші түрінің іс-әрекетін шектейді,
өйткені сенімхат пен құрылтай құжаттары негізінде ғана іс-әрекетін жүзеге
асырады. Сенімхат деп оның басқа тұлғаға беретін (сенімгерлікке) оның
атынан өкілдік үшін бір тұлғаның (сенімгерліктің) жазбаша уәкілеттігі
танылады. Сенімхатта уәкілеттіктің нақты мерзімі мен тізбесі көрсетіледі
және ол нотариалды түрде куәландырылған болуы керек. Салық төлеушілер
сенімхатты беру кезінде уәкілеттілікті беру күні мен мерзімі міндетті
тәртіпте көрсетілгеніне назар аудару қажет. Өз кезегінде салық қызметінің
органдары өкілеттілікті беру күні мен мерзімін сенімхатта барлығын бақылау
қажет.
Осындай жолмен, салық зандарымен реттелетін қатынастардағы салық
төлеушінің жеке қатысуы өкілдікке ие болу құқығын жоймайды, өкілдің қатысуы
да салық төлеушінің аталған қатынастарда жеке қатысу құқығын жоймайды.
Бұл ретте салық төлеушіге салық заңдарымен реттелетін қатынастардағы осы
салық төлеушінің қатысуымен байланысты жасалған салық төлеуші өкілдерінің
іс-әрекеті Салық кодексінде анық айқындалғанын есте ұстау қажеттілігі салық
төлеушінің өзінің іс-әрекеті деп танылады.
Салық кодексінде көзделген өкілдік институты Қазақстан Республикасы
Конституциясының 13-бабы нормаларын іске асыруға жәрдем жасайды және салық
төлеушілерге салық қатынастарында өкілдік институтын пайдалану арқылы
уәкілетті тұлғалардың белгілі іс-әрекеттерін орындауға тапсырма беруге
мүмкіндік туғызады.
- салық нәтижелерін алу.
Салық кодексінде бірінші рет заң шығару дәрежесінде салық бақылауының
мынадай нысандары мен түрлері бекітілген:
- салық төлеушіні тіркеу нөмері;
- салық салумен байланысты объектілер мен салық салу объектілерінің
есебі;
- бюджетке түсімдердің есебі;
- қосылған құн салығын төлеушілердің есебі;
- салық тексерістері;
- камеральдық бақылау;
- салық төлеушінің қаржы - шаруашылық қызметінің мониторингі;
- қазыналық жады бар бақылау касса машиналарын қолдану ережелері;
- акцизделетін кейбір тауарлардың түрлерін таңбалау және акциздік
постарды белгілеу;
- мемлекет меншігіне айналдырған мүлікті есепке алу, бағалау және сату
тәртібін сақтауды тексеру;
- уәкілетті органдарды бақылау.
Негізінен салық бақылауының аталған нысандары салық төлеушінің салық
бақылауы нәтижелерін алуды көздейді. Салық бақылауының нәтижесі салық
қызметі органдарының хабарламасы болып табылады. Мәселен:
- салық тексерісі бойынша - салық тексерісі актісі және салықтар мен
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің, өсімдер мен айыппұлдардың
есептелген сомасы туралы хабарлама;
- камеральдық бақылау бойынша - камеральдық бақылау нәтижелері бойынша
анықталған заң бұзушылықтарды жою туралы хабарлама;
- салық бақылауының қалған түрлері бойынша - салық заңдарын бұзуды жою
туралы хабарлама.
Салық кодексі салық төлеушіге салық қызметі органдарының жоғарыда
аталған хабарламаларын жіберу мерзімін нақтылады. Бұл ретте, салық
төлеушіге мынадай төмендегі мерзімдерде:
- салық тексерістерінің нәтижелері бойынша, салықтар мен бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдердің, өсімдерден айыппұлдардың
есептелген сомасы туралы хабарлама - (салық тексерісінің актісі бойынша
шешімді қабылдау күнінен бастап 5 жұмыс күнінен кешіктірмей);
- камеральдық бақылау нәтижелері бойынша, анықталған заң бұзушыларды жою
туралы хабарлама - салық есеп беруіндегі анықталған заң бұзушылықтар
күнінен бастап 2 жұмыс күнінен кешіктірмей;
- салық заңдарын бұзуды жою туралы хабарлама - оларды анықтау күнінен
бастап 5 жұмыс күнінен кешіктірмей жіберілуі тиіс.
4) салық бақылауының нәтижелері бойынша, салықтар мен бюджетке міндетті
басқа да төлемдерді есептеу мен төлеу жөніндегі түсініктерді салық қызметі
органына беру.
Салық төлеуші бұл құқықпен салық қызметі органдарынын тиісті
хабарламасын алғаннан кейін пайдалана алады. Бұл құқық салық төлеушіге
туындаған келіспеушіліктері бойынша, уақытылы салық бақылауы нәтижелері
бойынша, салықтар мен бюджетке міндетті басқа да төлемдерді төлеу мен
есептеу бойынша, түсініктерді салық қызметі органдарына ұсынуға мүмкіндік
береді. Түсіндірумен салық қызметі органының келіспеушілігі жайында салық
төлеуші салық қызметінің жоғары тұрған органына оған шағымдану бойынша іс-
шараны қабылдайды.
5) салық міндеттемелерін орындау бойынша, бюджетпен есеп айырысу жағдайы
туралы жеке шоттан көшірме алу.
Салық кодексіне осы норма бірінші рет енгізілген және салық төлеушіге
бюджетпен есеп айырысу кезінде салық міндеттемесін орындау бойынша, салық
органымен уақытылы салыстыра тексеру жүргізуге мүмкіндік береді.
Салық органы өз кезегінде салық төлеушінің бюджет алдындағы жиналған
салық берешегін және салық міндеттемесін орындау, сондай-ақ салықтар мен
бюджетке төленетін басқа да міндетті артық төленген сомалары бойынша, салық
төлеушінің нәтижелері көрсетілетін салық төлеушінің жеке шотын енгізу
жолымен бюджет алдындағы салық міндеттемесінің орындалуын жүзеге асырады.
Салық төлеуші осы норманы іске асыру үшін оған жеке шоттан көшірмені
беру туралы салық органына өтінішті береді. Салық кодексінін 17-бабына
сәйкес салық төлеушіге бюджетпен есеп айырысу жағдайы туралы оның жеке
шотынан көшірмені береді.
6) Қазақстан Республикасының осы салық кодексімен және басқа да заң
актілерімен белгіленген тәртібінде салық қызметі органдары лауазымды
тұлғаларының іс-әрекеті (әрекетсіздігі) мен салық тексерістерінің актілері
бойынша хабарламаға шағымдану.
Осы норма қолданып жүрген салық заңдарынан көшірілген. Салық кодексінде
салық тексерістерінің нәтижелеріне шағымдану бойынша, жаңалық болып салық
қызметінің жоғары тұрған органында тікелей салық тексерісінің актісі
бойынша, салық органының хабарламасына шағымдану табылады. Мәселен, егер
Астана қаласы бойынша аудандық салық комитеті салық тексерісін жүргізсе,
онда оның нәтижелері Астана каласы бойынша салық комитетінде шағымдануы
мүмкін. Осындай жолмен, колданып жүрген салық заңдарымен салыстыру бойынша,
шағымдану бойынша, бір бірлік қысқарады. Бұл ретте, салық тексерісі актісі
бойынша хабарламаға салық төлеушінің шағымы салық тексерісінің нәтижесі
бойынша, салықтар мен бюджетке міндетті басқа да төлемдердің, өсімдермен
айыппұлдардың есептелген сомасы туралы хабарламаны салық төлеушіге тапсыру
күнінен бастап 10 күн ішінде салық қызметінің жоғары тұрған органына
беріледі. Салық қызметі жоғары тұрған органның шешімімен келіспеу
жағдайында немесе осы шағым бойынша шешімнің жоқ болған жағдайында, салық
төлеуші белгіленген 15 күннің аяқталуы бойынша, салық қызметінің келесі
жоғары тұрған органына береді.
Салық кодексінің 552-бабына сәйкес салық төлеуші сотқа шағымдануға
құқылы:
- есептелген салықтар, өсімпұлдар мен айыппұлдар сомасы бөлігіндегі
салық тексерісінің актісі бойынша хабарлама;
- салық қызметі органдары лауазымды тұлғаларының іс-әрекеті
(әрекетсіздігі) бөлігіндегі хабарлама мен салық тексерісінің актісі.
Салық төлеуші жоғары тұрған салық қызметі органына немесе сотқа салық
қызметі органдарының лауазымды тұлғаларының іс-әрекетіне (әрекетсіздігіне)
шағымдануға құқылы.
7) салық құпиясын сақтауды талап ету;
Қолданып жүрген салық заңдарында салық төлеушілер туралы ақпарат беру
мүмкін болатын тұлғалардың тізбесі ғана бар құпия мәліметтердің түсінігі
берілген және құпияға жатпайтын мәліметтердің түсінігі жоқ.
Салық кодексінде салық құпиясы көзделген және салық құпиясын құрамайтын
мәліметтердің қорытынды тізбесі айқындалған. Салық құпиясын төмендегі
мәліметтер құрмайды.
- салық төлеушінің тіркеу номері;
- жеке тұлғалардан басқа салық бюджетке салық төлеуші (салық агенті)
төлеген салықтар мен басқа да міндетті төлемдер сомасы;
- салық құқық бұзушылықтары мен қылмыстарын жасайтын тұлғаларды заң
бойынша қудалау мақсатында құқық қорғау органдарына берілетін; салық
төлеушінің салық міндеттемелерін айқындау немесе салық құқық бұзушылықтары
мен қылмыстары үшін жауапкершілік туралы істі қарау барысында соттарға;
- Қазақстан Республикасы тараптардың бірі болып табылатын салық немесе
құқық қорғау органдары арасындағы халықаралық шарттарға, сондай-ақ
халықаралық ұйымдармен Қазақстан Республикасы жасаған шарттарға сәйкес
басқа мемлекеттердің салық және құқық қорғау органдарына, мемлекеттік
ұйымдарына берілетін мәліметтер құрамайды;
8) Салық қызметі органдарының лауазымды тұлғалары салық қызметі
органдарында жұмыс кезеңдерінде де, сондай-ақ босағаннан кейін де салық
құпиясын құрайтын мәліметтерді таратуға құқылы емес. Одан басқа, әкімшілік
құқық бұзушылықтары туралы Қазақстан Республикасы Кодексінің 359-бабы салық
құпиясын құрайтын мәліметтерді кәсіби немесе қызметтік қажеттіліксіз салық
қызметі органдарының лауазымды тұлғаларының жариялағаны үшін жиырмадан
қырыққа дейін айлық есептік көрсеткіште айыппұл салуды көздейді. Салық
төлеушілер салық құпиясын салық кызметі органдары лауазымды тұлғаларының
сақтамауы жағдайында, салық қызметінің жоғары тұрған органына немесе сотқа
салық қызметі органдарының лауазымды тұлғалардың іс-әрекетіне
(әрекетсіздігіне) шағымдануға құкылы.
9) салық салуға жатпайтын ақпарат пен құжаттарды бермеу.
Осы норма салық төлеушілерге салық салу мәселелеріне жатпайтын, ақпарат
пен құжаттарды салық бақылауын жүзеге асыру кезінде салық қызметі
органдарына бермеуге мүмкіндік береді.
2. Салық төлеуші Салық кодексінің 12-бабына сәйкес:
1) Салық кодексіне сәйкес салық міндеттемесін уақытылы және толық
көлемде орындау.
Аталған норма бірінші рет енгізілген және қолданып жүрген зандардың
кемістігін жоя отырып, мемлекет алдындағы салық төлеушінің салық
міндеттемесі бойынша тұтастай алғанда нормасын бекітеді. Салық міндеттемесі
болып, салық органында тіркеу есебіне қою, салық салу объектілерінің есебін
жүргізу, бюджетке төлеуге жататын салықтар мен басқа да міндетті төлемдер
сомасын есептеу, салық есеп беруін жасау мен оны салық органына беру және
есептелген және аударылған салықтар мен бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдердің сомаларын төлеу. Бұл ретте, салық міндеттемесін
орындауды салық төлеуші өз бетінше жүзеге асырады.
Салық кодексі белгіленген мерзімдерде салық міндеттемесін орындауды
көздейді. Белгіленген мерзімде олардың орындалмау жағдайында салық органы
мерзімінде орындалмаған салық міндеттемесін орындауды қамтамасыз ететін
мынадай тәсілдерін қолдануға міндетті:
- төленбеген салықтар мен бюджетке міндетті басқа да төлемдердің
сомасына өсімді есептеу;
- банк шоттары бойынша шығыс операцияларын тоқтата тұру;
- салық төлеушінің салық берешегі есебіне мүлікті иелік етуін шектеу.
Мерзімді орындалмаған салық міндеттемесін орындауды қамтамасыз етудің
аталған тәсілдерін қолданудан кейін салық міндеттемесін орындамау
жағдайында, салық органы салық төлеушіге салық берешегін күштеп өндіріп
алудың шарасын қолдануға міндетті.
Салық төлеуші мемлекет алдындағы салық міндеттемесін орындамау
жағдайында, Қазақстан Республикасының заңдар актілеріне сәйкес әкімшілік
және қылмыстық жауапкершілікте болады.
2) салық заңдарында анықталған бұзушылықтарды жою туралы салық қызметі
органдарының заңды талаптарын орындау, сондай-ақ олар қызметтік міндеттерді
орындау кезінде заңды қызметіне кедергі жасамау.
Осы норма қолданып жүрген салық заңдарынан ауыстырылды және салық
төлеушінің салық қызметі органдарының Салық кодексінде белгіленген
талаптарын сақтауға жағдай жасайды. Салық қызметі органдарының
хабарламаларында көрсетілген талаптар және салықтық бақылауларды жүзеге
асырумен байланысты Салық кодексінен туындаған басқа да талаптар салық
қызметі органдарының заңды талаптары болып табылады.
Атап айтқанда:
1) салықтық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz