Әлемдік мұнай нарығының даму үрдістері
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
1 Мұнай өнімдерінің әлемдік нарығының теориялық негіздері
1. Әлемдік мұнай нарығының даму үрдістері
2. Сала құрылымы және мұнай өнімдерінің негізгі жеткізушілері
3. Әлемдік нарықтағы Қазақстан Республикасының мұнай әлеуеті
2 Қазақстан Республикасының әлемдік мұнай нарығындағы рөлі және оған
қатысуы
2.1 ҚР мұнай өнімдері өнеркәсібінің жағдайы мен дамуын талдау
2.2 ҚР мұнайөнімдерін өңдейтін кәсіпорындарының әлемдік мұнай нарығындағы
бәсекегеқабілеттігі
2.3 ҚР мұнай өңдеу өнеркәсібінде шетел инвестицияларының пайдалануын
талдау
3 ҚР мұнай өнімдерін әлемдік нарықта нығайтудың негізгі бағыттары
3.1 Мұнай өңдейтін кәсіпорындардың даму стратегиясы және оның басымды
нысандары
3.2 Қазақстан мұнайын шетке шығаруды дамыту келешегі
3.3 Қазақстанның мұнайөнімдерінің сапасын басқарудың нормативтік базасын
жетілдіру жолдары
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Қосымша
Кіріспе
Қазақстандағы келешегі бар, жоғары табыс беретін бағытардың бірі және
бірегейі мұнай саласы болып табылады. Осы себепті, Қазақстан әлемдік
нарықта өз мұнайын тасымалдаудың асықпай, мүдделі түрде ең соңғы талдауын
қарастырды және қарастырып келеді. Бұл мәселеде біздің мемлекеттің саясаты
қабылданған “Қазақстан –2030” стратегиялық бағдарламасында “Мұнайды шетке
шығарудың тек саналуан бағыттары бізді бір көршіге тәуелдіктен және бір
тұтынушыға басыбайлы бағалық тәуелдіктен құтқара алады” деп анық
көрсетілген. Президент Н.Назарбаев Қазақстан мұнайын тасымалдау мәселесінде
“Көпвекторлық саясатты” ұстанады деп атап айтты [1,б.23].
Қазақстан көмірсутек стратегиялық қорларына ие мемлекетке жатады және
әлемдік нарықтың энергия ресурстарын қалыптастыруға әсер етеді. Елімізде
көмірсутек шикізатының 200-ден астам кен орындары бар. Бұрынғы КСРО
республикалары ішінде Қазақстан мұнай өндіруден Ресей Федерациясынан кейін
екінші орынды иеленеді.
Кез келген ел үшін сыртқы сауданың алатын орнын бағалау қиын.
Дж.Сакстың анықтамасы бойынша: әрбір елдің экономикадағы жетістігі сыртқы
саудаға байланысты. Әлі күнге дейін бірде бір ел әлемдік экономикалық
жүйеден шектеле отырып, жағымды экономика құрған жоқ. Сыртқы сауда
халықаралық экономикалық қатынастардың дәстүрлі әрі ерекше дамыған түрі
болып табылады. Халықаралық экономикалық қатынастардағы сыртқы сауданың
алатын үлесі – 80%. Нарықтық қатынастар жағдайында экономикалық іс –
әрекеттің орталығы және бүкіл экономиканың жетекші звеносы – кәсіпорын.
Міне осы деңгейде қоғамға қажетті өнім өндіріліп, қажетті қызметтер
көрсетіледі. Кәсіпорында маманданған кадр жинақталған. Шикізатты үнемді
жұмсау, өнімділігі жоғары техниканы қолданып, жаңа технологияларды енгізу
де осында жүзеге асырылады. Бұдан аңғарғанымыздай, әлемдік нарықта бүгінгі
қажетті тауарлар қатарына энергетикалық ресурстар кіреді. Негіздей кетсек
мұнай, газ, көмір және уран. Қазақстан әлемдік нарықта мұнай мен газ қоры
бойынша жетекші орындардың бірінде.
Көптеген елдердің әл – ауқаты мен экономикалық өсуі көп жағдайда
мұнай өндіруші өндірістің даму деңгейіне тәуелді. Мұнай өндіруші
кәсіпорындар қызметінің тиімділігіне әсер ететін процесстердің даму
мәселесі мұнай өндіруші елдердің экономикалық тұрақтануы үшін өзекті негіз
болып табылады. Мұнай кендерін қолданғанда, мұнай өндірудің тиімділігін
көтеру мәселесінің экономикалық мағынасы өсе түседі. Бұл мәселелерді шешу
үшін мұнай саласында нақты ұйымдастырылған экономикалық шарттар құру қажет.
Өз кезегінде бұл шарттар әлемдік мұнай нарығын жетілдіруге негіз болады.
Соңғы 5 жылдағы мұнай өндірісі жаңа мұнай көздерінің өсуінен 2
есеге асып түсті. Ол мұнай қорының жедел таусылуына әкелуі мүмкін. 1100
мұнай кен орны өндірістік дайындау кезеңінде болса, онда 150 мың скважина
орнатылған. Мұнай өндірісі саласының дамуы үшін жылына 10 млрд.доллар
инвестиция қажет.
Мұнайөңдеу өнеркәсібін сапалы басқарудың және стратегиясының дамуын
анықтайтын факторларының бірі тұтастай мұнай ресурстарымен қамтамасыз ету
және қажет көлемде және дер уақытында белгілі сапада мұнай жеткізілімін
кепілдендіру болып табылады. Қазір республикада соңғы энергетика өнімінің
тапшылығы бар, бұл ел ішінен гөрі, Қазақстан энергетикалық жүйелерінің
көрші елдермен байланысты болуында. Өз мұнай қорларымыз және мұнай
шикізатының, оны өңдеу қуатының жеткілікті болғанына қарамай, еліміздің
экономикасы жоғары сапалы мұнай өнімдеріне мұқтаж. Халықаралық Қайтақұру
және Даму Банкінің бағалауы бойынша, Қазақстан Республикасының мұнай, газ
және көмір ресурстары мұнай эквивалентінің жобамен 13,0 млрд тоннасын
құрайды, бұл осы индекс бойынша республикаға дүниезжүзі елдерінің бірінші
ондығына енуге мүмкіндік береді. Мұнай ресурстары негізінен республиканың
батыс өңірінде 2,1 млрд т жуық. Мұнайдың барланған қорлары бойынша
Қазақстан әлемде 13 – орын алады.
Негізінен геологиялық барлау жұмыстары 5 белгілі мұнай-газ өндіретін:
Каспий маңы, Оңтүстік Маңғышлақ, Үстірт Бозашы, Оңтүстік Торғай және Шу
Сарысу бассейндердің аймағында жүргізілді, бұлардың шегінде шамамен 240
көмірсутегі шикізатының кен орындары барланды. Бүгінгі күні бұл
бассейіндердің шегінде 100-ден астам көмірсутегі шикізатының кен орындары
игерілуде. Пайдалы қазба қорларының мемлекеттік балансында ескерілген мұнай
қорларының 65% астамы, табиғи газдың 70% астам пайдалануға тартылған.
Қазақстан Республикасындағы көмірсутегі шикізатының жалпы болжамды
шығарылатын ресурстары 17 млрд. тонна құрайды, олардың 8 млрд. тоннасы
Каспий теңізінің қазақстандық секторына тиесілі.
Мұнай нарығының жұмыс тетігінде мұнай сапасы маңызды рөлге ие болады.
Мұнайдың берілген сортының стандарттық сапасы үшін баға белгіленімдері
келтіріледі. Егер мұнай партиясының нақты сапасы стандарттан өзгеше болса,
онда мәміле жасауда шегерім баға белгіленімде немесе сапа үшін сыйлықақыда
ескеріледі.
Әлемдік мұнай және мұнайөнімдері нарығындағы Қазақстанның рөлі, оның
аталмыш нарыққа белсене қатысуы және әлемдік нарықта ұсынатын тауарларының
сапасы әр кезеңде өзекті мәселе болып табылады.
Дипломдық жұмыс тақырыбының көкейтестілігі әлемдік мұнайөнімдері
нарығында Қазақстан өнімінің сапасы мен бәсеке қабілеттілігі, Қазақстанның
осы нарыққа қатысу перспективалары. Бұл факторларды ретеу өз өніміміздің
әлемдік нарықта кең таралуына ғана емес, алдыңғы орындарды иеленіп, мол
табысқа жетуге мүмкіндік береді. Қазіргі уақытта Қазақстан экономикасының
өсуі негізінен шикізат ресурстарын шет елге, әсіресе мұнай шығару есебінен
қамтамасыз етіледі. Бірақ басты жүктемені тек қана шикізат шығаруға
аударсақ, онда Республиканың шаруашылық өмірін тоқырауға ұшыратар едік.
Сондықтан шикізатты сыртқа шығару, тек уақытша тактикалық басымдық деп
қарастырған жөн. Шетке шығару әлеуетін нығайту шикізатты өңдеу дәрежесін
арттыру және оның сапасын жақсартумен байланысты. Бұл жағдайда бірінші
кезекте мұнай өңдеу өнімінің сапасын арттыру поблемасын шешу қажет. Кез
келген жекеменшік кәсіпорны өз өнімінің сапасы мәселесіне жеткілікті көңіл
аудармаса, онда оған ешбір мемлекет шаралары көмек ете алмайды, күйзеліске
ұшырайды. Осы себепті мұнай өнімдірін өңдеу кәсіпорындарында сапа
басқарудың тегершігін тиімді қалыптастыру мәселесі бүгінгі күні олар үшін
диниежүзілік нарыққа шығуға практикалық мүдде тудырады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - Қазақстан Республикасының мұнай өңдейтін
кәсіпорындарының жағдайын талдау, олардың әлемдік нарықтағы мұнай
өнімдерінің орнын қарастыру болып табылады.
Дипломдық жұмыста қойылған мақсатқа сәйкес келесі міндеттер шешілді:
- әлемдік нарықта Қазақстан мұнайгаз әлеуетін және Қазақстан мұнайын
шетке шығарудың даму келешектерін қарастыру;
- ҚР мұнай өңдейтін кәсіпорындарының қазіргі жағдайын талдау;
- мұнай өңдеу кәсіпорындарының өнімдерінің сапасының деңгейін және
бәсеке қабілеттілігін талдау;
- мұнайөңдеу өнеркәсібінде шетелдік инвестицияларды пайдалануды талдау;
- мұнай өңдейтін кәсіпорындарды дамыту стратегиясын қарастыра отырып,
шығаратын қнімнің сапасын, жетілдіру жолдарын қарастыру;
- республиканың мұнай өңдеу өнеркәсібінің дамуы бойынша және әлемдік
нарықта өз позициямызды тұрақтандыру бойынша ұсыныстар жасау.
Жұмыстың объектісіне әлемдегі және Қазақстан Республикасындағы
бірқатар жетекші МӨЗ (Шымкент, Атырау, Павлодар МӨЗ), мұнай саласындағы АҚ,
ірі холдингтер, біріккен кәсіпорындар жатады.
Жұмысты жазу барысында бірқатар отандық және шетелдік ғалымдардың
жұмыстары, әдебиеттер, мерзімді баспасөз шығарылымдары қолданылды.
Зертеудің пәні болып әлемдік мұнай және мұнайөнімдері нарығы және
ондағы Қазақстанның алатын рөлі табылады.
Дипломдық жұмыстың 1 – ші бөлімінде мұнайөнімдері әлемдік нарығының
дамуы, ондағы жетекші мемлекетер, мұнайөнімдері саласының қалыптасуы мен
ондағы негізгі жеткізушілер және әлемдік нарықтағы ҚР мұнай әлеуеті,
отандық мұнай нарығының өткеніне шолу жасалған.
Ал екінші бөлім әлемдік мұнай нарығындағы ҚР рөлі, нарыққа араласу
деңгейі мен маңызы, Қазақстандық мұнай өңдеуші кәсіпорындар өнімдерінің
әлемдік нарықтағы бәсекелестігі талданады. Бұған қоса аталмыш бөлімде ҚР
мұнай өңдеу өнеркәсібінде шетел инвестицияларының таралуын, олардың
республика аумағында жіктелуін талдау да көрсетілген.
Жұмыстың 3 – ші бөлімінде отандық мұнай өнімдерін әлемдік нарықта
нығайту бойынша бағыттар, елімізде бар кәсіпорындардың даму стратегиясын
жетілдіру жолдары мен мұнайөнімдерінің сапасын басқару жөнінде жалпы
анықталған кемшіліктер бойынша мүмкін болатын шешімдер ұсынылған.
1 Мұнай өнімдерінің әлемдік нарығының теориялық негіздері
1.1Әлемдік мұнай нарығының даму үрдістері
Әлемдік нарықта мұнайға сұраныстың қолайлы келешектері жағдайларында
мұнай өңдіру өнеркәсібіне ұзақмерзімді ауқымды инвестицияларды жүзеге асыру
үшін мұнай қорларының сәйкесті геологиялық қорларының нақты бір аймақта,
сондай-ақ тұтастай дүниежүзінде барлығы болып табылады.
Геологиялық - ізденіс және зерттеу жұмыстарының қажет ауқымдары
бірінші кезекте мұнайдың күнделікті өсіп келе жатқан сұранысы мен, мұнайға
деген әлемдік бағалардың ұзақ мерзімді үрдісімен, сондай-ақ, әлбетте,
сәйкесті кен орындарының барлығымен, ал соңғы онжылдықта оларды зерттеудің
өте тиімді жаңа технолгияларының қарқынды дамуы мен және одан әрі мұнай
өңдірумен анықталады.
Елдің осы немесе басқа пайдалы қазбалардың гоелогиялық қорларымен,
соның ішінде мұнаймен қамтамасыз етілуі, қазіргі қол жеткен мұнай өңдіру
деңгейінде осы қорлардың неше жылда алынып болатындығымен бағаланады. Бірақ
ескерте кету керек, бұл маңызды көрсеткіш осы немесе басқа елде немесе
әлемде тұтастай табиғи қорлардың толық алыну мерзімімен анықталатын
статикалық сипат емес, бұл бір жағынан, сәйкесті территорияның және кен
орындарының нақты зерттелу дәрежесімен сипатталады, екінші жағынан
келешекте жылдан жылға пайдалы кенді өңдірудің қарқынымен және көлемімен
сипатталады [2,б.86].
Жоғарыда келтірілген факторлар әр түрлі халықаралық және ұлттық
басылымдарда жарияланатын мұнайдың нақты биологиялық қорлары туралы
статистикалық көрсеткіштерін бағалауда айтарлықтай алшақтыққа соқтырады.
Бұл көздердің талдауы - ең шындықты және толық статикалық болжамды мұнай
запастарының 105 дүниежүзіндегі елдерінде Oil and Gas Journal (OGJ)
журналы, Халықаралық энергетика агенттігі, Minerals yearbook,
Бүкілресейлік геологиялық қоғам келтіретінін көрсетеді.
Жалпы әлемдік нақты мұнай геологиялық қорларын бағалауда, тіпті
жекелеген елдерде айтарлықтай ауытқулар болғанның өзінде, тұтастай соңғы
үш онжылдықта арту үрдісінде екені ерекше маңызды. Мысалы, OGJ 2001 жылдың
1 қаңтарында келтірген соңғы мәліметтерінде 1970 жылмен салыстырғанда,
1,32 трлн барр жетті немесе 153,56 млрд. т болып, екі есе артты. Тек қана
соңғы жылда өсім біршама аздау болды (бар жоғы 0,06 %) (қосымша 1).
Қолда бар бағаларды ескере отырып, мұнай өңдірудің қазіргі деңгейінде
оның әлемдік геологиялық қорлары, ең көп айтқанда, 42 жылға, соның ішінде
Сауд Арабиясында - 43 жыл, Иранда – 69 жыл, Венесуэлада – 58, Ливияда –
56, Мексикада – 43, Ресейде –22 , Қытайда –21, Алжирде –19, АҚШ – 10,
Норвегияда – 9 және Ұлыбританияда – 5 жылға жетеді.
Осыған ұқсас деректерде British Pettoleum компаниясының
сарапшылары өзінің Statistical Review of Word Energy (2009 жылдың қараша)
келтіреді: өңдірудің қазіргі қарқынында Кувейттің мұнай кенорындары 128
жылдан кейін, Сауд Арабиясының – 85 жылдан кейін, Иран – 68, Ресей – 20,
Түркіменстан – 12, АҚШ –10, Азербайжан – 67 жылдан кейін түгесіледі.
Ирактың мұнайы 129 жылға жетеді. Қазіргі уақытта дүниежүзі елдерінің мұнай
сұранысы жылына 3,85 млрд.т құрайды.
Лондонның Smith Rea Energy Associates Ltd. зерттеу компаниясының
бағалауы бойынша әлемдік мұнайөндірушілер өзінің қазіргі зерттелген
қорларына, егер мұнайды өңдірудің соңғы технология жетістіктерін
пайдаланған жағдайда, ең көп дегенде 350 млрд. барр. (50 млрд. т жуық) қоса
алады. Көрсетілген цифр қазіргі әлемдік мұнай тұтынудың деңгейінің қосымша
14 жылына балама бола алады [3,б.9].
Жиырма бірінші ғасырдың басында мұнай қорларының қарқынының жаңа
маңызды сатылары қолданыстағы зерттелген кен орындарын нақтылау есебінен
өсім беріп отыр. Қорытындысында, жаңа мұнай кенорындарының ашылу санының
жалпы қысқаруында және олардың қорларының орташа өлшемінін азаюында
қазіргі белгілі және оған жанаса жатқан мұнай аудандарындағы жалпы көлем
айтарлықтай өсуде. Бұл орайда геологиялық алаңдарда компьютерлік үлгілеуді
жаңа геофизикалық жабдықта қолдану дәстүрлі зерттеу бұрғылауына қарағанда
елеуліктей арзан және үлкен коммерциялық тиімділік береді. Сонымен қатар,
жаңа технологияларды пайдалана отырып, әлемдік мұнай өңдіретін жетекші
компаниялар бұрын зерттелмеген және әзірлеу үшін ең алдымен тиімсіз деп
есептелген, шалғай аз игерілген аудандарға жетуде.
Бұл процестердің дәлеліне соңғы жылдары, атап айтқанда, Катарда,
Венесуэллада және басқа елдерде геологиялық қорлардың деңгейі туралы
деректерді асыра бағалауға жол берілуде.
Әлемдік геологиялық мұнай қорларының 23 жуығы Таяу және Орта Шығыста
елдерінде, соның ішінде 2001 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша Сауд
Арабиясында 25,4 % , Иракта – 11 % , Кубейтте – 9,2 %, Иранда – 9,2 % және
Абу Дабиде – 9,0 % орналасқан. Сондай-ақ осы аймаққа соңғы 30 жылдағы нақты
жаңа қорлар өсімі 910 болады.
Мұнайдың геологиялық қорлары көлемі бойынша дүниежүзінде екінші
орынды Батыс жарты жершары иеленеді (15,2), мұнда ең алдымен Венесуэллада
(7,0 %), Мексикада (3,9 %), АҚШ (2,2%), Канада мен Бразилияда (0,5 %-тен).
Соңғы жылдары АҚШ зерттелген мұнай қорлары күрт төмендеп келеді, жеке
алғанда, бұл АҚШ мұнай өңдірудің өзіндік құны өте жоғары болуымен, осы
себепті мұнай компанияларының іздеу-зерттеу жұмыстарына аз белсенділігін
анықтайды. Сонымен бірге Венесуэллада соңғы 5 жылда, керісінше, зерттеу 14
% өсті. Үшінші орында Африка тұр, мұнда мұнайдың әлемдік барлық
геологиялық қорларының 6,8 % шоғырланған. Құрлықта жетекші қатарды Ливия
(2,9 %), Нигерия (1,6%), Алжир (0,9%) және Ангола (0,5%) иеленеді.
Әлемде төртінші орынды бұрынғы КСРО аумағы алады, мұнда әлемдік мұнай
қорының 5,6 %, ең алдымен Ресей (4,7 %) иеленеді. Бірақ соңғы жылдары бұл
аймақта зерттелген мұнай қорлары 80 жылдардың аяғынан төмен түсе бастады,
дегенмен соңғы уақытта (2001-2010 жж) өсу тенденциясы байқалады.
Одан әрі Азия-Тынық мұхит аймағы (4,1 %) және Батыс Европа (1,8%)
болып келеді. Азия-Тынық мұхит аймағында жетекші орынды Қытай (дүниежүзілік
2,4% және аймақтық қорлар 57%) алады, одан кейін Индонезия (0,5 %) , Индия
мен Малайзия (0,4%-тен) келеді. Бұл елдер 1999 –2009 жылдары өз қорларын
бағалауын азайтты, бұл ретте Индия оны төрт бөлікке қысқартты.
Батыс Европада, мұнда негізгі қорлар Норвегияда (1,1 %) және
Ұлыбританияда 1999 –2009 жылдары үштен астамға қысқарды, бірақ 1999 –2009
жж елеулі өсу байқалады -18%. Бұл аймақтың мұнай қорларының 45 астамы
Солтүстік теңіздің құрлықтық жағалау кен орнына келеді. Құрлықтық теңіз
жағалауларында әлемдік мұнай қорларының қазіргі бөлігінің 15 жуығы
шоғырланған, және соңғы онжылдықта олардың үлесі, оларды өндірудегі
шығындардың жоғары деңгейіне салыстырғанда, тұрақты өсу тенденциясы
байқалады.
Қолда бар бағалар бойынша қазіргі әлемдік нақты мұнай қорларының
астамы ОПЕК – ке мүше елдерінде шоғырланған, ал 910 жуығы дамушы елдерге
жатады, бірақ олардың кейбірі, мысалы, Сауд Арабиясы, Кувейт, БАӘ әр жанға
келетін ұлттық мұнай табысының мөлшері бойынша, өндірістік дамыған
елдердің алдында келеді.
Әлемдік мұнай өңдіру саласының оның табиғи қорларымен қамтамасыз
етілуіне байланысты ұзақ мерзімді келешектік даму тұжырымдары бойынша
әртүрлі көзқарастар бар. Соның ішінде кейбір радикалдық болжамдар да
айтылады, ол келешектіктер өз позицияларын 21 ғасырдың бірінші үштігінде
жоғалтады және тұтастай алдағы ғасыр газ бен көмірдің ғасыры болады дейді.
Шындығында, газдың дәлелденген әлемдік геологиялық қорлары және болжамдық
ресурстары мұнайдың шикізаттық әлеуетінен айтарлықтай асады. Бірақ, оның
пайдалану ерекшеліктері, атап айтқанда, көмірді пайдалану, экологиялық
проблемалар позициясынан оның қолдану саласын айцтарлықтай тарылтады.
Бүгінде мұнай көптеген онжылдықтар бойы ең тиімді және ыңғайлы энергия
тасушы ретінде бұрынғысынша жетекші рөлге ие болады дейтін пікір басым,
мұны көпшілік те қолдайды. Мұнай ғасырының ұзақтығы тек қана қазіргі
зерттелген ағымдағы геологиялық қорларды талдау негізінде ғана бағаланбай,
алдағы болжанатынды ескере отырып, әзірге ашылмаған ресурстарды қазіргі
жер қойнауларынан мұнайды алудың, іздеудің, барлаудың дәрежесін, жаңа
әдістерін ескеру де қажет [4,6.49].
Сонымен бірге, мұнай, әлбетте, қайта жаңғыртылмайтын ресурс болып
табылады, оның қорлары жақын не алыс болашақта бәрібір таусылатын болады.
Бірақ та бұл орайда түйінді мәселе табиғи мұнай қорының абсолют қысқаруы
әлемдік нарық ұсынысына және сәйкесті сұранысына қанағаттанарлық болуының
нақты сәтін анықтауда болып отыр.
Әлемдік мұнай өңдіру шарықтауы өтіп кетті немесе бұл таяу келешекте
өтуі мүмкін деген пайымдаулар болса да, кейбір теорияларға сәйкес әлемдік
мұнай өңдіру көлемі алдағы онжылдықта ең шарықтау шегіне дейін өсе алады.
Сонымен бірге, Американың Геологиялық зерттеулер орталығының 2009 жылы
жарияланған есебі бойынша әлемдік мұнай өңдіру өзінің шарықтау шегіне
бірнеше ондаған жылдардан кейін ғана жетеді. Өз кезегінде World Energy
Outlook (Халықаралық энергетикалық агенттігінің) соңғы болжамы бойынша,
әлемдегі тұтынудың қазіргі деңгейінде қолда бар мұнай қорлары ең азы 2025
жылға дейін жетеді. ExxonMobil Рене Даан әлемдегі ең ірі мұнай өңдіруші
компаниясының жетекшілері дүниежүзілік нарықта мұнай тапшылығы ең кем
дегенде 70 жылға дейін болмайды деген сенімді ұстанады.
Торығушылар мен оптимистердің дауындағы осынау сұрауға: іздеу, барлау
және өңдіру әдістерінің жаңа ең тиімдірек технологияларының пайда болуы
қолжетімді мұнай қорларының көлемдерінің елеулі өсуіне келтіре ала ма деген
жауап болады. Пессимистік бағалаулар бойынша мұнай индустриясы
инновацияларына миллиардтаған долларлар шығындады, және бүгінде мұнай
өңдіру көлемін айтарлықтай арттыруға әсер ететін қандай да бір жоғары
тиімді технологияны елестету тым күрделі. Бірақ, көптеген оптимистердің
пікірлері бойынша, мұнай өңдіруде инновациялық революция енді ғана
басталуда. Шынтуайтында, қолданыстағы технологиялар әзірге бар мұнайдың
жалпы көлемінің 30-35 % кенішін өңдіруге мүмкіндік береді. Аналитик
оптимистер жақын онжылдықта жалпы көлемнің 50-60% шығара алатын
технологиялар пайда болатынын есепке алады. Халықаралық энергетика
агенттігінің сарапшыларының пікірлері бойынша, егер жаңа технологияларға
салымдар қажетті деңгейде қолдау тауып отырса, онда бұл әлемдік мұнай
өңдіру құлдырауына таяу екі онжылдық деңгейінде жол бермейтінін айтады.
Әрине, бұл қосымша көптеген қаржы талап етеді: агенттіктің есептеулері
бойынша, ОПЕК-ке енбейтін мұнай өңдіруші елдерде таяу онжылдықта
инвестициялардың көлемі 1 трлн. долл. құрауы қажет.
Бүгінде, тұтас алғанда, мұнайдың зерттелген және болжалған қорларының
орта әлемдік қамтамасыз етуі 30-40 жылды құрай отырып, сақталуымен бірге,
тіпті одан әрі артады деген пікір басымдыққа ие болып отыр.
Сөйтіп, болжалды келешекте мұнайдың әлемдік геологиялық қорларының
азаю проблемасы мұнай қабаттарының өнімділігінің деңгейін арттыруға, сондай-
ақ аз зерттелген қиыншылықты аудандарда мұнайды ойдағыдай коммерциялық
өңдіру мүмкін болуына қол жеткізетін жаңа кен орындарын ашу және қазіргі
ғылыми-техникалық прогресстің жетістіктерін пайдалану сенімге жол ашады.
Әлемдік тәжірибеде құрлықтық қайраңның мұнай ресурстары мұнай
өңдірудің өсімінің негізгі көздеріне айналып отыр. Қазіргі уақытта
құрлықтық қайранда өңдірілетін мұнайдың үлесі әлемдік мұнай өңдірудің 35 %
астамын құрайды, және ол жыл сайын өсу үстінде. Бұл Антарктида және
Антарктикалық қайраңда мұнай іздеу бойынша жұмыстарды айтпағанның өзінде.
АҚШ Энергетика департаменттінің бағалаулары бойынша Росс пен Уэнделл
теңіздерінің қайраңындағы ғана мұнай кен орындарының болжалды қорлары
жобамен 50 млрд. барр., яғни бұл өз көлемі бойынша атышулы Алясканың мұнай
кен орындарынан кем емес. Америка мамандарының алдын ала есептеулері
бойынша Антарктидада сынамалы мұнай өңдіруді 2050 жылдан әріде еместе
бастау мүмкін болады. Бірақ іздеу және геологиялық зерттеу жұмыстары өте
үлкен капитал салымдарын қажет етеді, оның үстіне жаңа ашылатын және
зерттелетін кен орындарынан мұнайды одан әрі тасымалдау өте күрделілігімен
және қиыншылығымен байланысты, осы себепті оның өзіндік құнының шапшаң арту
тенденциялары бар [5,6.138].
1.2 Сала құрылымы және мұнайөнімдерінің негізгі жеткізушілері
Мұнай және мұнай өнімдерінің әлемдік нарығы өте нәзік және сезімтал
жүйе ретінде белгілі. Оның құрылуы саяси, экономикалық, маусымдық, аймақтық
сияқты біршама фаткорларға тәуелді. Бұған қоса бұл нарық жақсы
ұйымдастырылған, өзінің ерекшеліңктері мен өз ережелері бар .
Мұнай және мұнайөнімдері сауда – саттығының екі түрі бар: келісім –
шарттық және спот сауда.
Келісім – шарттық сауда түрінде сатушы мен сатып алушы тауарды
белгіленген уақыт аралығында және алдын ала бекітілген, келісілген бағамен
жеткізуді ұйғарады. Бұрын келісім – шарт 2,3 тіпті одан да көп жылға
бекітілген, ал қазір бұл мерзім қысқартылып, бағалар икемді бола бастады.
Спот сауда қысқа мерзімді келісімдерді көрсетеді. Көбінесе спот сауда
бір танкер мұнай немесе мұнайөнімдерін сатуды білдіреді. Сондықтан баға
келісім бойынша белгілі танкерға жеткізілу күніне бекітіледі. Мамандардың
есептеулері бойынша, әлемдік мұнай жіне мұнайөнімдері нарығында
келісімдердің 50 – 55 % спот шартымен жүзеге асырылады [6,б.23].
Әлемдік мұнайөнімдері нарығы бойынша келесі қарастырылатын мәселелер
мен осы нарықтағы ішкі баға белгілеу түсініктірек болу үшін жоғарыда
айтылған екі сауда – саттық түріне нақтарық тоқталып өту керек. Бұл нарықта
сенімді іс- қимыл жасауға мүмкіндік береді.
Негізінде споттық сауда қарапайым құбылыс. Оның бастауы бұрынғы
тауарды тауарға айырбастау кезеңінен болған деуге болады.
Ал келісім – шарттық сауда түрі серіктестерінен ұзақ мерзіде белгілі
міндеттерді орындауын талап етеді. Үлкен және кіші компания үшін де ең
маңызды шарт – ол өз нарығындағы болжанған, тұрақты жағдай. Бұндай жағдайды
келісім шарттық сауда түрі көрсетеді, себебі нақ осы сауда түрінде екі жақ
бір – біріне ұзақмерзімді міндеттер жүктейді.
Ал борсықтық сауда түрінде нақты жеткізілу көлемін, тауарға нақты
бағаны өндіруші де, тұтынушы да нақты айта алмайды. Баға әрқашан
манипуляция объектісі болады.
Басқаша қарасақ мұнай иесі айтарлықтай қиын жағдайда. Егер компания
кез келген мұнай өңдеуші зауытпен белгілі бір мұнай өнімін өндіру үшін
ұзақмерзімді келісім – шартқа отырса, МӨЗ келісім уақыты аралығында осы
мұнай өнімін шығарып, белгіленген бағамен сатуға мәжбүр.
Ал нарық конъюнктурасы әрқашан өзгермелі және белгілі бір жағдайларға
байланысты ашық фракциялы мұнайөнімін шығаруды ұлғайтып, мазут өндірісін
төмендету қажет болса ше? Зауыт өзгермелі конъюнктура кесірінен шығынға
ұшырауы әбден мүмкін. Көлемі төмен бизнес үшін де қаржылай шығын айталықтай
болуы мүмкін. Мысалы, дизельді отын келісімін қарастырайық: 20000 – 24000 т
(ссудалық партия),1 т – 185 доллар деп алғанда 4 – 4,4 млн.доллар болады.
Егер баға 1 долларға төмендесе, бір серіктес үшін бағадағы жоғалту 20 000 –
24 000 долларға тең болады. Ал бұның орнына бензинді қарастырсақ шығын
мүлдем жоғары болады. Қатаң келісім – шарттарды сауда шарттары мен жалпы
экономикалық жағдай тұрақты болғанда қабылдауға болады. Осыған байланысты
мұнай және мұнайөнімдері нарығының қатысушылары сауданың 2 түрін де
қолдануға мәжбүр. Мұнай трейдерлерінің арасында икемді келісім - шарт
термині пайда болды. Мұнай нарығының көпфакториалдығы оның қатысушыларының
ойын ережелеріне сүйене отырып, икемді жүйелерді қолдануға мәжбүрлейді.
Қазіргі уақытта мұнай және мұнайөнімдері нарығында төрт негізгі
қатысушы бар:
1) екі сауда – саттық түрін де қолданатын үлкен мұнай компаниялары оларға
спот нарығының шамамен 40 % тиесілі (MOBIL,SheH және басқа мұнай
ағайындары);
2) тәуелсіз мұнай компаниялары (мұнай ағайындарына кірмейтіндер), оларға
спот нарығынығ 10 – 15% тиесілі;
3)мұнай трейдерлері (Fibro, Marc Rich)
Мұнай және мұнайөнімдерінің споттық саудасы Роттердаммен
түсіндіріледі. Бұл ақылға қонымды: себебі Роттердам – споттық сауданың
туған жері. Осы аумақта ірі қайта өңдеу қуаттары қоймалар мен бөлу жүйелері
орналасқан. Бірақ қазіргі уақытта Роттердам спот нарығына өте үлкен
географиялық аумақ кіреді. Европаның солтүстік батысындағы, яғни Швеция,
Дания, Норвегия, Ұлыбританияның шығыс бөлігі, Голландия, Бельгия және
Францияның солтүстік батыс спот нарығы осында кіреді.
Роттердам аймағының логистикасы екі үлкен сегменттен құралған.
Танкерлік сауда келісімдері солтүстік – батыс бөлігінде, яғни Роттердам –
Солтүстік теңіз бағытында, өзенді баржа бойынша келісімдер Роттердам –
дельта - Рейн аумағында жүргізіледі. Соңғысында, мұнай Голладия, Бельгия,
Швейцария сияқты жерлерге жөнелтіледі.
Келесі әлемдік ірі спот нарығы – Сингапур нарығы. Бұл Роттердамнан
кейінгі ірі нарық болып табылады. Бұдан өзге аталмыш аудан мұнай өңдеу
көлемі бойынша Роттердам және Американдық (Мексикандық ағыс жағалауы)
ауданнан кейінгі 3 – і орынға ие. Сингапур нарығы Азияны әлемнің басқа
аудандарымен жалғастыратын ірі транспорттық артерияда орналасқан. Сингапур
АҚШ пен Роттердам арасындағы тепе – теңдік рөлін ойнайды. Индонезия,
Малайзия, Қытай, БАӘ, Иранның мұнай және мұнайөнімдері өндірушілері мен
трейдерлері Сингапур нарығына бағытталады. Жаңа индустриалды елдердің
(Оңтүстік Корея, Тайвань, Сянгак (Гонконг), және басқалары) экономикалық
өсуінің ілгерілеуіне байланысты Сингапур нарығында Таяу Шығыстан келетін
мұнай ағымы өсетіні күтілуде.
Жерорта теңізі нарығы ірі нарық болып табылады. Мұнай трейдерлері
Генуя – Лавера нарығына бағытталады. Бұл түсінікті. Мұнай және
мұнайөнімдерінің Таяу Шығыстық өндірушілері өнімдерін Европаның оңтүстігіне
тасымалдайды.
Спот шартында жұмыс істейтін Ресей жеткізушілері Роттердам немесе
Жерорта теңізі нарығындағы көрсеткіштерге сүйенеді. Бұл Ресей
мұнайөнімдерінің Балтық және Қара теңіз порттары арқылы тасымалдануымен
түсіндіріледі. Таяу Шығыста бәсекеге түсу кімге болсын оңай емес. Себебі
Кеңес мұнайөңдеуші зауыттарының қуаты Сахалин, Камчатка, Владивосток,
Магадан аудандарындағы сұранысты қанағаттандыруға бағытталған болатын.
Мұнай саласындағы қызмет түрлері туралы түсінігіміз кеңірек болуы үшін
көлік қызметінің бағасы, мұнай өнімдерін тасымалдау бойынша фрахта құны
сияқты мәселелерге тоқталайық.
Көбінесе біз әлемдік мұнай нарығын жалпы біртұтас ретінде
қарастырамыз, бірақ жекелей талдау көрсеткендей бұл нарық біртекті емес,
тіпті өзінің аудандық ерекшеліктері бар. Сонымен Солтүстік Америка,
Европа, ТМД және АТА елдері мұнай тұтынушы негізгі елдер. Бұған қарамастан,
өз барлауымен сәйкесінше 41% және 56% қамтамасыз етілген АТА және Солтүстік
Америка әлсіз,әрі тұрақты емес. Сәйкесінше осы нарықтардағы дағдарыс соңғы
онжылдықтағы мұнайға деген бағаның қатты ауытқуына себеп болды [7,б.91].
Әлемдік нарыққа жеткізілетін мұнай көлемі бойынша алғашқы орында
Сауд Арабиясы бастаған Таяу Шығыс елдері (қосымша 1), ал ұйымдастыру
бойынша – құрамына мұнайөндіруші Таяу Шығыс елдері кіретін ОПЕК. Баға
белгілеу әдісі мен жеткізуді ұйымдастыру бойынша әлемдік мұнай нарығы 3
секторға бөлінеді: мұнайөндіруші елдердің ішкі нарығы, теңізге - мұнай,
яғни танкермен импорттау және құбыр жүйесі арқылы мұнайдың импорты мен
экспорты. Мұнайөндіруші елдердің ішкі нарығына жеткізілген мұнай көлемі
жылына 1,6 млрд. тоннаны құрайды. Бұл нарықтағы ішкі баға әлемдік нарықтағы
бағадан айтарлықтай ерекшеленеді. Ішкі бағаны өз елінің экономикасын
ынталандыру және өзінің мұнайөңдеуші зауыттарын толық жүктеу мақсатымен ел
үкіметі реттеп отырады (тікелей немесе салық және кеден бажы көмегімен).
Дүниежүзіндегі ең ірі құбыр жұйелері болып Ресей мен ТМД елдерін Европамен
байланыстыратын Транснефть компаниясының мұнайқұбырлары мен Канаданы АҚШ-
пен жалғастыратын мұнайқұбыры табылады. Қазіргі уақытта Ресей мен Қытайды
жалғастыратын мұнай құбыры жоспарлануда. Мұнай нарығындағы құбырлық
секторды байланған нарық деп есептейді: жеткізу көлемі бірнеше жылдарға
бұрын және танкермен мұнайды қайта сату кезінде құрылатын бағамен сатылады.
Осылайша, әлемдік нарықта мұнай бағасы көбінесе нарықтың танкерлік
секторымен бекітіледі. Танкерлік жеткізу көлемі жылына 1,6 млрд. тоннаны
құрайды. Оның ішінде 1,1 млрд.тоннасын немесе 69% ОПЕК елдері құрайды.
Соңғы жылдардың тәжірибесі әлемдік бағаны реттеуде ОПЕК жұмысының
тиімділігінің төмендігін көрсетті: ұйымға мүше елдер белгіленген өндіру
квотасын сақтамайды, нарық тәртібіне реакция әлсіз, квота деңгейіне үйрену
процесі ұйымдастырылмаған (қосымша 2).
2 – қосымша мәліметтерін талдай отырсақ, Таяу шетелдер арасында
Қазақстан мұнай экспорты бойынша алғашқылар қатарында.
1.3 Әлемдік нарықтағы Қазақстан Республикасының мұнай әлеуеті
Қазақстан қазіргі уақытта зерттелген мұнай және газ қорлары бойынша
дүниежүзінде он үшінші орын алады. Соңғы 2009 ж жағдай бойынша мұнайдың
зерттелген қорлары 2,1 –2,6 миллиард тонна, табиғи газ – 1,7 – 2,53
триллион куб метр (әр түрлі бағалаулар бойынша). Қазақстанның мұнай-газ
кеніш аудандарының жалпы көлемі – 1698 мың шаршы киллометр, онда 166 кен
орындары орналасқан. Бұрғылауға даярланған құрылымдардағы көмірсутегінің
келешектік ресурстары келесіні құрайды: мұнай-175 зерттелген аудан, 4446, 2
миллион тонна геологиялық қорлар және 1368, 4 миллион тонна алынатын
қорлар, газ –67 зерттелген аудан, газ конденсаты- 667,3 миллиард куб метр –
15 зерттелген аудан, 507, 6 мың тонна геологиялық және 195, 8 мың тонна
алынатын қорлар.
Болжалды мұнай –газ ресурстары (Каспий теңізінің қазақстандық
секторын қоса алғанда) мұнай және конденсант бойынша 13 миллиард тоннадан
астам мөлшерде, табиғи заз бойынша – 6 триллион куб метрден астам
бағаланады (салыстыру үшін: Ресейдің барлық зерттелген мұнай қорлары 2009
жылы – 6,7 миллиард тонна құрады). Көмірсутегінің дәлелденген әлемдік
қорларын мұнай және газ қосынды қорлары 25 % жетеді. Бұлардың үлкен бөлігі
Ембі және Маңғышлақ бассейіндерінде сондай-ақ Каспиий өңірі қайраңын
құрайтын бірыңғай геологиялық құрылымда шоғырланған (Атырау, Маңғыстау,
Ақтөбе және Батыс Қазақстан бөлігі ауданын алады) [8,б.93].
ҚР Геология және жер қойнауларын қорғау министрлігінің деректері
бойынша мұнай қорларының көшбасшысы Қазақстанның Атырау облысы болып
табылады. Бүгінгі күні облыста өндірістік санаттағы зерттелген кен
орындарының 929,2 миллион тонна құрайтын 75 кеніші белгілі. 846,1 миллион
тонналық 39 қор кеніші әзірлену үстінде. 9,530 миллион тонна - өндірістік
санаттағы көмірсутегінің жалпы қорларының 7 кеніші жұмыстар жүргізілу
үстінде. 50 миллион тонна жоспарланған мұнай қоры бар 24 кен орындарын
зерттеулер жүргізіліп жатыр.
Кен орындарының ең ірісі – Теңіз кеніші (мұнайдың жалпы қоры 800
миллион тоннадан астам, бастапқы алынатыны – 781,1 миллион тонна), Корол
кеніші (бастапқы алынатын қор – 55 миллион тонна), Кенбай кеніші (сәйкесті
– 30,9 миллион тонна). Таяуда ашылған Қырықмылтық, Сазанқұйрық,
Қарашығанақ, Құмкөл және басқа кен орындарының айтарлықтай қорлары бар.
Маңыздылығы бойынша екінші орында Маңғыстау мұнайлы облысы. Мұнда
67 кен орны ашылған, оның 27 - і белсенді пайдалануда (ірілері - Өзен,
Жетібай, Қаламқас, Қаражамбас және т.б.). Өнеркәсіптік санаттағы алынатын
қорлар қосындысы: мұнай – 724,8 миллион тонна, газ – 172,3 миллиард куб
метр, газ конденсанты – 5,6 миллион тонна құрайды. Тарихи тұрғыда Маңғыстау
облысы Қазақстанның негізгі мұнай кеніші болып табылады (мұнда барлығы
Қазақстан мұнайының 75 % өңдірілген). Қазіргі уақытта ескірген Өзен
кенішінің азаю салдарынан мұнай өңдіру күрт төмендеуде. Ондағы 250 миллион
тоннаға жуық мұнай алынуы қиын санатқа жатады. Өзен кенішін қайта қалпына
келтірмей, ол мұнайды алу мүмкін емес.
Қазақстанның ең келешектік мұнай-газ аймағына Батыс Қазақстан және
Ақтөбе облыстары жатады. Батыс Қазақстан облысында 8 кен орны жұмыс істейді
(1-мұнай, қалғаны – мұнай-газ конденсаты). 5 кен орны барланған. Ең ірісі –
Қарашығанақ мұнай-газ конденсаты кен орны (өндірістік санаттағы алынатын
мұнай қоры – 196,807 мың тонна, келешектік қорларды есепке алмай алынатын
конденсант қорлары – 631,319 мың тонна, газ 1353826 миллион тонна).
Геологтардың бағалаулары бойынша мұнай мен газдың бұдан да үлкен
қоры Ақтөбе облысында (Жаңажол кеніш тобы және басқалар). Қазіргі уақытта
16 мұнай кен орындары (өндірістік санаттағы қорлар - 226,483 миллион
тонна), 4 мұнай конденсант кен орындары (алынатын қорар – 143,975 миллион
тонна) және 5 еркін газ кен орындары [9,б.14].
Қазақстанға жақын жатқан Каспий қайраңында (құрлықтың су астындағы
жалғасуы 200 м тереңдікке дейін) мұнай-газ барлау белсенді жүргізілуде.
Каспий қайраңы 100 мың шаршы км астам ауданды алып жатыр. Қайраңдағы
болжамдық деректер мұнай бойынша – 3,5 – 4,8 миллиард тонна және газ
бойынша – 2 триллион куб метр. Мұнайдың мұндағы ірі кен орындары 1970
жылдары ашылған болатын, бірақ экологиялық себептерге байланысты жұмыстар
тоқтатылған еді. Қазақстан Үкіметі терең экономикалық дағдарысқа
кезіккеннен кейін ізденіс жұмыстары қайта жолға қойылды. Бұл мақсат үшін
1993 жылдың маусымында Қазақстан Каспий қайраңының және Бритиш Петролеум
энд Статойл (Ұлыбритания, Норвегия), Бритиш газ (Ұлыбритания), Аджип
(Италия), Тоталь (Франция), Мобилл (АҚШ), Ройл-датч-Шелл (Ұлы Британия-
Нидерланды) ірі компанияларымен халықаралық консорциум құру туралы
келісімге қол қойылды. Аталған фирмалардың әр қайсы 3 миллион доллардан
жарғылық жарнама енгізуге міндет алды. Алдымен келесі кестеге сәйкес жұмыс
істеу ұсынылды: 1) геофизикалық зерттеулер және экологиялық мониторинг
(1994-1997, 2002-2008 жылдар); 2) кен орындарындағы мұнай көлемін барлау
және есептеу (1997-2001, 2008-2009 жылдар); 3) мұнай өңдіру (2001 жылдан
бастап қазіргі уақытқа дейін). Инвестициялардың жалпы көлемі жобалы
қосындысында - 300 миллион доллар болжалды. 1996 жылдың күзіне және 2007
жылдың жазында кешенді геофизикалық және сейсмологиялық зерттеулер
аяқталудан алыс еді (аумағы 28 мың км аймағы зерттелді, сейсмопрофилдер
жасалды). Бұдан әрі жұмысты Қазақстан тарапы өзі БП энд Статойлдан
алынған жабдықта (19 миллион доллар сомаға) орындау қажет болатын. 1996
жылдың аяғына деректерді өңдеу аяқталатын, ал 1997 жылдың мамырына жұмыстың
бірінші, ал 2009жылдың екінші кезеңі толық бітуі жоспарланған еді. Бірақ
дағдарыстық процесстерге байланысыты бұл жоспарлар бірнеше өзгерістерге
ұшырады.
Мұнай қорларына бай біздің республика ішкі, сондай-ақ шет елге шығару
қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін мұнай өнімдерін өңдіруді үдете отырып,
дүниежүзінде жетекші мұнай өнімдерін өңдірушіге айналуға мүмкіндігі бар.
Қазақстанның шет елге шығаруға бағдарланған экономикасы үшін мұнай және
мұнай өнімдері басты мәселе болып табылады, және ол ішкі өндірісті қайта
жаңғырту және жаңалау үшін қажетті ақша қаржыларының түсуін қамтамасыз етуі
тиіс.
Мұнай және табиғи газ энергияның негізгі көздеріне жатады және
олардың көшбасшылығы ғасыр басына ғана дейін ғана емес, келесі жүзжылдықтың
бастауында да сақталады. Энергияның баламалы көздерін пайдалану қарқынының
өсу жағдайында, мұнай мен газ тіпті 2020 –2025 жылдар дүниежүзіндегі барлық
тұтыну энергиясының жартысынан кемі емесін қамтамасыз етеді.
Сондықтан, қазіргі жағдайларда Қазақстан Республикасының
халықшаруашылық кешенінін тұрақты және үдемелі дамуы көп жағдайда мұнай
–газ өңдіретін өнеркәсіптің – материалдық өндірісінің базалық және басым
салаларының даму алғышарттарына тәуелді болады. Республика Ресейден кейін
ТМД елдері арасында мұнай және газ өңдіру көлемі бойынша екінші орында, ал
барланған қорларымен келешектік ресурстары бойынша – көмірсутекті шикізатты
өңдіру қарқындылығы бойынша – бірінші орында. Болжам бойынша, 2004 жылы
мұнай өңдіру 40,20 миллион тонна құраса, бес жылдаң соң 2009 жылы 120-140
миллион тонна құрамақшы. Мұнайдың шет елге шығару үлесі (газ конденсатын
қоса алғанда) соңғы 5 жылда Қазақстан экспортында жалпы сомасы 2005 жылы
15,1 % -тен 2009 жылы 49,3 % дейін өсті және 4,15 миллиард доллар құрады.
шет елге шығарылатын мұнайдың 4,3 бөлігі ТМД елдеріне тиесілі. Қазақстанның
шеттен мұнай алуы (Ресейден) 1 миллион тонна құрады.
ТМД елдерінде 2005 –2010 ж мұнай өнімдерін өңдіру (газ конденсатын
қоса алғанда) талданылып отырған кезең ішінде (2005 –2010 ж) ТМД бойынша
және талданылатын жеке алған әр ел бойынша мұнай өңдірудің артуы байқалады.
Осылайша 2010 жылы ТМД елдерінде мұнай өңдіру 378,12 миллион теңге жетті,
бұл 2005 жылмен салыстырғанда 6,15 % жоғары және 2000 жыға қарағанда 4,2 %
артық. Бұл көрсеткіштің ең үлкен артуы Грузия, Азербайжан, Қазақстан
Республикасы сияқты елдерде мұнай өнімдерін өңдіру ұлғаю есебі: сәйкесті
150 %, 53,3 % және 76,2 % құрады. Бұл көрсеткіштің ең аз ұлғаюы – 5,2%
Ресейде байқалды. Украина, Белоруссия, Тәжікстан сияқты елдерде талдаңылып
отырған кезең аяғында мұнай өңдіру сәйкесті 9%, 5,3 %, 32,3% қысқарды. Осы
талданылып отырған кезеңде Қырғызстанда мұнай өңдіру өзгерген жоқ және 0,1
миллион теңгені құрады, бұл жалпы мұнай өңдіру сомасының 0,027% құрайды.
Зерттеліп отырған көрсеткіштің өзгерулерін Қазақстандағы жағдай
бойынша қарастыралық. 2005 –2006 жылдары елемізде орташа мұнай өңдіру 21,8
миллион теңге құрады. Бұл орайда 2007 жылы мұнай өңдіру бойынша
Қазақстанның меншікті салмағы 2006 жылмен салыстырғанда 1,6% -дан
6,6 % дейін төмендеді. Бұдан әрі мұнай өңдіру 5,8 миллион теңгеден күрт
25,9 миллион теңгеге дейін, 2007, 2008, 2009, 2010 жылдар бойынша
сәйкесті 30,1 миллион теңгеге, 35,3 миллион теңге құрады. Ең соңында
талданылып отырған кезеңнің аяғында бұл көрсеткіш 76,2 % болды.
Мұнай өңдірудің жалпы шамасы бойынша 2010 жылы ең үлкен меншікті
салмақ Ресей еншісінде – 85,422%, бұл көрсеткіш барлық талданылып отырған
кезеңде өзгермейді. Екінші орында Қазақстан орналасқан – 9,3%, одан әрі
Әзербайжан, Украина және басқалар келеді.
Талданылып отырған кезеңде ең аз үлес Тәжікстан еншісінде – 0,005 %.
Алдыңғы өткен жылдармен салыстырғанда бұл көрсеткіш осы елде нақты өзгере
қойған жоқ.
2005 –2010 жылдары мұнай өңдіруде Өзбекстан бір деңгейде болды, бұл
орташа m-7,86 миллион теңге болады. Ал 2000 жылы Өзбекстан мұнай өңдіруді
тіпті тоқтатты, және қазіргі күнде бұл мемлекетте мұнай өнімдердің
шығарылуы қанша екендігі нақты белгісіз. Ал Түрікменстан болса, мұнай
өңдірудің жалпы көлемінде ТМД бойынша бұл ел онша орын алмайды, 2005 – 2006
жылдары бойынша бұл көрсеткіш 4,4 миллион теңге құрады. Одан кейінгі –
2007,2008, 2009 және 2010 жылдары Түрікменстан мұнай өңдірумен аса
шұғылданбады.
Зерттеліп отырған ТМД елдерінде Ресей мұнай өңдіру бойынша басым
жағдайда. 2005-2010 жылдары Ресейде мұнай өнімдерін өңдірудің орташа шамасы
307,5 миллион теңгені құрады. Егер Ресейдің мұнай өнімдерін өңдірудің
меншік үлесін талданылып отырған кезеңнің нақты әр жылы бойынша
қарастырсақ, онда ТМД бойынша әр жылда жалпы мұнай өндірудің ең үлкен үлесі
Ресейге келетін болады. Бұл орайда Ресейде өндірудің ең үлкен шегі 2007
жылға келеді – 323 миллион теңге.
Сөйтіп, зерттеліп отырған кезең бойынша, ТМД елдерінде мұнай
өндірудің (газ конденсатын қоса алғанда) осы көрсеткішінің негізінен оң
тенденциясы байқалады.
Қазақстанда мұнай өңдірумен отыз алты кәсіпорындар мен өндірістер
шұғылданады. Батыс Қазақстан тарихи тұрғыда Қазақстан Республикасының мұнай
және газ өңдіруінің негізгі аймағы болып табылады. Атырау облысында
орналасқан БК Теңізшевройл мұнайдың республикалық көлемінің 13-ін
өңдіреді. Маңғыстау облысында мұнайдың 90 % Маңғыстау мұнай-газ АҚ және
Өзен мұнай-газ АҚ өңдіреді, бұл республикалық көлемнің 26 % құрайды.
Қызылорда облысында Харрикейн Кұмкөл Мұнай және Торғай-Петролеум АҚ
мұнай өңдірудің республикалық көлемінің сәйкесті 11% және 4,30 % келеді.
Мұнай өндірілетін кәсіпорындарында негізінен газ өндіру де жүргізіледі. Газ
өндіруде екі кәсіпорын көшбасшы: СП Теңізшевройл, мұның меншіктік үлесі
жалпы республикалық өңдірудің жартысын құрайды және Қарашығанақ Петролеум
Оперейтинг – 33,80 % құрайды. Өзенмұнай-газ АҚ өндірілетін газдың
меншікті үлесі 9,9 % келеді [10,б.104].
Инвестициялардың негізгі көлемдері Атырау облысының мұнай-газ
секторында иегерілуде, соның ішінде: шетел инвесторларының қаржыларын қоса
алғанда, тартылған қаржы есебінен – 33,00%, кәсіпорындардың өз қаржы
есебінен – 41,00 %. Батыс Қазақстан облысында сәйкесті – 44,00% және
32,00%, Маңғыстауда –11,00 % және 13,00 %, Ақтөбеде 10,00 % және 18,00 %,
Қызылордада – 2,00% және 2,50 %. Бюджеттік қаржы есебінен мұнай өңдіруші
кәсіпорындардың негізгі капиталын инвестициялау жүргізілген жоқ. Негізгі
капиталды қайта қалпына келтіруге бағытталған қаржылар көлемі артуда, атап
айтқанда, жаңа құрылысқа – 79 % дейін инвестициялар өсті. Мұнай мен газ
шикізатын өңдеумен айналысатын кәсіпорындардың негізгі қаржыларының
жағдайын талдаушылар басқа салалармен салыстырғанда жағдайлы деп бағалайды.
Соңғы жылдар барысында, айтарлықтай тұрақты, бірақ жоғары емес, 1,6–2,1%
жойылу коэффициентері шегінде мұнай және газ өнеркәсібінің жабдығын
жаңарту коэффициенті 12, 10 %-тен 25,00 дейін көтерілді. Республикада мұнай
өңдірудің негізгі келешектік дамуы Каспий теңізінің солтүстүк бөлігінде
жатқан аумақтары шегіндегі тұзды құрамдар қорлары мен ресурстарын игеруге
байланысты, тұз асты кешенінің мұнай ресурстары 2010 жылы 3 миллиард
тоннадан астамға бағаланды. Бұл орайда оның негізгі бөлігі (2,3 миллиард
тонна) Теңіз, Карол және Солтүстік – Қолтық кен орындары ауданының Қаратон
– Прорва аймағына келеді.
Қазақстан Республикасының 2015 ж әлеуметтік-экономикалық дамуының
индекативтік жоспарында мұнай өңдірудің болжалды өсімі Теңіз кенішін
пайдалануды интенсификациялау, Өзен мұнай кенішін қайта жандандыру, сондай-
ақ, Ақтөбе облысында (Қожасай, Әлібекмолла) кен орындарын, Солтүстік Бозащы
кен орнын енгізу, Құмкөл кен орнының өңдіруін арттыру есебінен қамтамасыз
етілетін болады. Көмірсутегін өңдірудің ең ірі өсімдерін Теңіз және
Қарашығанақ жобалары қамтамасыз етеді.
2015 жылы Аджип Каспий теңізінің қайраңын игеру бойынша жұмыстарды
жалғастырады. Енгізілуі 2012 жылға белгіленген Қаршығанақ кенішінің мұнайын
тасымалдау үшін Ақсай-Үлкен Шаған – Атырау мұнай құбыры құрлысын жүргізу
бойынша жұмыстар жандандырылатын болады. Бұл мақсатта Каспийдің
қазақстандық секторын дамытудың Бағдарламасы қабылданды. Барланған
қорлардың ең ірі кен орындары Теңізде, Қарашығанақта, Кенбайда, Жаңажолда,
Жетібайда орналасқан. Теңіз кен орнында жылма –жыл 7 миллион тоннадан 30
миллион тоннаға дейін (44-189 миллион баррель) мұнай өңдіруге болады.
Қарашығанақ кен орны жылына 2,3 миллион тоннадан 12,0 миллион тоннаға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 Мұнай өнімдерінің әлемдік нарығының теориялық негіздері
1. Әлемдік мұнай нарығының даму үрдістері
2. Сала құрылымы және мұнай өнімдерінің негізгі жеткізушілері
3. Әлемдік нарықтағы Қазақстан Республикасының мұнай әлеуеті
2 Қазақстан Республикасының әлемдік мұнай нарығындағы рөлі және оған
қатысуы
2.1 ҚР мұнай өнімдері өнеркәсібінің жағдайы мен дамуын талдау
2.2 ҚР мұнайөнімдерін өңдейтін кәсіпорындарының әлемдік мұнай нарығындағы
бәсекегеқабілеттігі
2.3 ҚР мұнай өңдеу өнеркәсібінде шетел инвестицияларының пайдалануын
талдау
3 ҚР мұнай өнімдерін әлемдік нарықта нығайтудың негізгі бағыттары
3.1 Мұнай өңдейтін кәсіпорындардың даму стратегиясы және оның басымды
нысандары
3.2 Қазақстан мұнайын шетке шығаруды дамыту келешегі
3.3 Қазақстанның мұнайөнімдерінің сапасын басқарудың нормативтік базасын
жетілдіру жолдары
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Қосымша
Кіріспе
Қазақстандағы келешегі бар, жоғары табыс беретін бағытардың бірі және
бірегейі мұнай саласы болып табылады. Осы себепті, Қазақстан әлемдік
нарықта өз мұнайын тасымалдаудың асықпай, мүдделі түрде ең соңғы талдауын
қарастырды және қарастырып келеді. Бұл мәселеде біздің мемлекеттің саясаты
қабылданған “Қазақстан –2030” стратегиялық бағдарламасында “Мұнайды шетке
шығарудың тек саналуан бағыттары бізді бір көршіге тәуелдіктен және бір
тұтынушыға басыбайлы бағалық тәуелдіктен құтқара алады” деп анық
көрсетілген. Президент Н.Назарбаев Қазақстан мұнайын тасымалдау мәселесінде
“Көпвекторлық саясатты” ұстанады деп атап айтты [1,б.23].
Қазақстан көмірсутек стратегиялық қорларына ие мемлекетке жатады және
әлемдік нарықтың энергия ресурстарын қалыптастыруға әсер етеді. Елімізде
көмірсутек шикізатының 200-ден астам кен орындары бар. Бұрынғы КСРО
республикалары ішінде Қазақстан мұнай өндіруден Ресей Федерациясынан кейін
екінші орынды иеленеді.
Кез келген ел үшін сыртқы сауданың алатын орнын бағалау қиын.
Дж.Сакстың анықтамасы бойынша: әрбір елдің экономикадағы жетістігі сыртқы
саудаға байланысты. Әлі күнге дейін бірде бір ел әлемдік экономикалық
жүйеден шектеле отырып, жағымды экономика құрған жоқ. Сыртқы сауда
халықаралық экономикалық қатынастардың дәстүрлі әрі ерекше дамыған түрі
болып табылады. Халықаралық экономикалық қатынастардағы сыртқы сауданың
алатын үлесі – 80%. Нарықтық қатынастар жағдайында экономикалық іс –
әрекеттің орталығы және бүкіл экономиканың жетекші звеносы – кәсіпорын.
Міне осы деңгейде қоғамға қажетті өнім өндіріліп, қажетті қызметтер
көрсетіледі. Кәсіпорында маманданған кадр жинақталған. Шикізатты үнемді
жұмсау, өнімділігі жоғары техниканы қолданып, жаңа технологияларды енгізу
де осында жүзеге асырылады. Бұдан аңғарғанымыздай, әлемдік нарықта бүгінгі
қажетті тауарлар қатарына энергетикалық ресурстар кіреді. Негіздей кетсек
мұнай, газ, көмір және уран. Қазақстан әлемдік нарықта мұнай мен газ қоры
бойынша жетекші орындардың бірінде.
Көптеген елдердің әл – ауқаты мен экономикалық өсуі көп жағдайда
мұнай өндіруші өндірістің даму деңгейіне тәуелді. Мұнай өндіруші
кәсіпорындар қызметінің тиімділігіне әсер ететін процесстердің даму
мәселесі мұнай өндіруші елдердің экономикалық тұрақтануы үшін өзекті негіз
болып табылады. Мұнай кендерін қолданғанда, мұнай өндірудің тиімділігін
көтеру мәселесінің экономикалық мағынасы өсе түседі. Бұл мәселелерді шешу
үшін мұнай саласында нақты ұйымдастырылған экономикалық шарттар құру қажет.
Өз кезегінде бұл шарттар әлемдік мұнай нарығын жетілдіруге негіз болады.
Соңғы 5 жылдағы мұнай өндірісі жаңа мұнай көздерінің өсуінен 2
есеге асып түсті. Ол мұнай қорының жедел таусылуына әкелуі мүмкін. 1100
мұнай кен орны өндірістік дайындау кезеңінде болса, онда 150 мың скважина
орнатылған. Мұнай өндірісі саласының дамуы үшін жылына 10 млрд.доллар
инвестиция қажет.
Мұнайөңдеу өнеркәсібін сапалы басқарудың және стратегиясының дамуын
анықтайтын факторларының бірі тұтастай мұнай ресурстарымен қамтамасыз ету
және қажет көлемде және дер уақытында белгілі сапада мұнай жеткізілімін
кепілдендіру болып табылады. Қазір республикада соңғы энергетика өнімінің
тапшылығы бар, бұл ел ішінен гөрі, Қазақстан энергетикалық жүйелерінің
көрші елдермен байланысты болуында. Өз мұнай қорларымыз және мұнай
шикізатының, оны өңдеу қуатының жеткілікті болғанына қарамай, еліміздің
экономикасы жоғары сапалы мұнай өнімдеріне мұқтаж. Халықаралық Қайтақұру
және Даму Банкінің бағалауы бойынша, Қазақстан Республикасының мұнай, газ
және көмір ресурстары мұнай эквивалентінің жобамен 13,0 млрд тоннасын
құрайды, бұл осы индекс бойынша республикаға дүниезжүзі елдерінің бірінші
ондығына енуге мүмкіндік береді. Мұнай ресурстары негізінен республиканың
батыс өңірінде 2,1 млрд т жуық. Мұнайдың барланған қорлары бойынша
Қазақстан әлемде 13 – орын алады.
Негізінен геологиялық барлау жұмыстары 5 белгілі мұнай-газ өндіретін:
Каспий маңы, Оңтүстік Маңғышлақ, Үстірт Бозашы, Оңтүстік Торғай және Шу
Сарысу бассейндердің аймағында жүргізілді, бұлардың шегінде шамамен 240
көмірсутегі шикізатының кен орындары барланды. Бүгінгі күні бұл
бассейіндердің шегінде 100-ден астам көмірсутегі шикізатының кен орындары
игерілуде. Пайдалы қазба қорларының мемлекеттік балансында ескерілген мұнай
қорларының 65% астамы, табиғи газдың 70% астам пайдалануға тартылған.
Қазақстан Республикасындағы көмірсутегі шикізатының жалпы болжамды
шығарылатын ресурстары 17 млрд. тонна құрайды, олардың 8 млрд. тоннасы
Каспий теңізінің қазақстандық секторына тиесілі.
Мұнай нарығының жұмыс тетігінде мұнай сапасы маңызды рөлге ие болады.
Мұнайдың берілген сортының стандарттық сапасы үшін баға белгіленімдері
келтіріледі. Егер мұнай партиясының нақты сапасы стандарттан өзгеше болса,
онда мәміле жасауда шегерім баға белгіленімде немесе сапа үшін сыйлықақыда
ескеріледі.
Әлемдік мұнай және мұнайөнімдері нарығындағы Қазақстанның рөлі, оның
аталмыш нарыққа белсене қатысуы және әлемдік нарықта ұсынатын тауарларының
сапасы әр кезеңде өзекті мәселе болып табылады.
Дипломдық жұмыс тақырыбының көкейтестілігі әлемдік мұнайөнімдері
нарығында Қазақстан өнімінің сапасы мен бәсеке қабілеттілігі, Қазақстанның
осы нарыққа қатысу перспективалары. Бұл факторларды ретеу өз өніміміздің
әлемдік нарықта кең таралуына ғана емес, алдыңғы орындарды иеленіп, мол
табысқа жетуге мүмкіндік береді. Қазіргі уақытта Қазақстан экономикасының
өсуі негізінен шикізат ресурстарын шет елге, әсіресе мұнай шығару есебінен
қамтамасыз етіледі. Бірақ басты жүктемені тек қана шикізат шығаруға
аударсақ, онда Республиканың шаруашылық өмірін тоқырауға ұшыратар едік.
Сондықтан шикізатты сыртқа шығару, тек уақытша тактикалық басымдық деп
қарастырған жөн. Шетке шығару әлеуетін нығайту шикізатты өңдеу дәрежесін
арттыру және оның сапасын жақсартумен байланысты. Бұл жағдайда бірінші
кезекте мұнай өңдеу өнімінің сапасын арттыру поблемасын шешу қажет. Кез
келген жекеменшік кәсіпорны өз өнімінің сапасы мәселесіне жеткілікті көңіл
аудармаса, онда оған ешбір мемлекет шаралары көмек ете алмайды, күйзеліске
ұшырайды. Осы себепті мұнай өнімдірін өңдеу кәсіпорындарында сапа
басқарудың тегершігін тиімді қалыптастыру мәселесі бүгінгі күні олар үшін
диниежүзілік нарыққа шығуға практикалық мүдде тудырады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - Қазақстан Республикасының мұнай өңдейтін
кәсіпорындарының жағдайын талдау, олардың әлемдік нарықтағы мұнай
өнімдерінің орнын қарастыру болып табылады.
Дипломдық жұмыста қойылған мақсатқа сәйкес келесі міндеттер шешілді:
- әлемдік нарықта Қазақстан мұнайгаз әлеуетін және Қазақстан мұнайын
шетке шығарудың даму келешектерін қарастыру;
- ҚР мұнай өңдейтін кәсіпорындарының қазіргі жағдайын талдау;
- мұнай өңдеу кәсіпорындарының өнімдерінің сапасының деңгейін және
бәсеке қабілеттілігін талдау;
- мұнайөңдеу өнеркәсібінде шетелдік инвестицияларды пайдалануды талдау;
- мұнай өңдейтін кәсіпорындарды дамыту стратегиясын қарастыра отырып,
шығаратын қнімнің сапасын, жетілдіру жолдарын қарастыру;
- республиканың мұнай өңдеу өнеркәсібінің дамуы бойынша және әлемдік
нарықта өз позициямызды тұрақтандыру бойынша ұсыныстар жасау.
Жұмыстың объектісіне әлемдегі және Қазақстан Республикасындағы
бірқатар жетекші МӨЗ (Шымкент, Атырау, Павлодар МӨЗ), мұнай саласындағы АҚ,
ірі холдингтер, біріккен кәсіпорындар жатады.
Жұмысты жазу барысында бірқатар отандық және шетелдік ғалымдардың
жұмыстары, әдебиеттер, мерзімді баспасөз шығарылымдары қолданылды.
Зертеудің пәні болып әлемдік мұнай және мұнайөнімдері нарығы және
ондағы Қазақстанның алатын рөлі табылады.
Дипломдық жұмыстың 1 – ші бөлімінде мұнайөнімдері әлемдік нарығының
дамуы, ондағы жетекші мемлекетер, мұнайөнімдері саласының қалыптасуы мен
ондағы негізгі жеткізушілер және әлемдік нарықтағы ҚР мұнай әлеуеті,
отандық мұнай нарығының өткеніне шолу жасалған.
Ал екінші бөлім әлемдік мұнай нарығындағы ҚР рөлі, нарыққа араласу
деңгейі мен маңызы, Қазақстандық мұнай өңдеуші кәсіпорындар өнімдерінің
әлемдік нарықтағы бәсекелестігі талданады. Бұған қоса аталмыш бөлімде ҚР
мұнай өңдеу өнеркәсібінде шетел инвестицияларының таралуын, олардың
республика аумағында жіктелуін талдау да көрсетілген.
Жұмыстың 3 – ші бөлімінде отандық мұнай өнімдерін әлемдік нарықта
нығайту бойынша бағыттар, елімізде бар кәсіпорындардың даму стратегиясын
жетілдіру жолдары мен мұнайөнімдерінің сапасын басқару жөнінде жалпы
анықталған кемшіліктер бойынша мүмкін болатын шешімдер ұсынылған.
1 Мұнай өнімдерінің әлемдік нарығының теориялық негіздері
1.1Әлемдік мұнай нарығының даму үрдістері
Әлемдік нарықта мұнайға сұраныстың қолайлы келешектері жағдайларында
мұнай өңдіру өнеркәсібіне ұзақмерзімді ауқымды инвестицияларды жүзеге асыру
үшін мұнай қорларының сәйкесті геологиялық қорларының нақты бір аймақта,
сондай-ақ тұтастай дүниежүзінде барлығы болып табылады.
Геологиялық - ізденіс және зерттеу жұмыстарының қажет ауқымдары
бірінші кезекте мұнайдың күнделікті өсіп келе жатқан сұранысы мен, мұнайға
деген әлемдік бағалардың ұзақ мерзімді үрдісімен, сондай-ақ, әлбетте,
сәйкесті кен орындарының барлығымен, ал соңғы онжылдықта оларды зерттеудің
өте тиімді жаңа технолгияларының қарқынды дамуы мен және одан әрі мұнай
өңдірумен анықталады.
Елдің осы немесе басқа пайдалы қазбалардың гоелогиялық қорларымен,
соның ішінде мұнаймен қамтамасыз етілуі, қазіргі қол жеткен мұнай өңдіру
деңгейінде осы қорлардың неше жылда алынып болатындығымен бағаланады. Бірақ
ескерте кету керек, бұл маңызды көрсеткіш осы немесе басқа елде немесе
әлемде тұтастай табиғи қорлардың толық алыну мерзімімен анықталатын
статикалық сипат емес, бұл бір жағынан, сәйкесті территорияның және кен
орындарының нақты зерттелу дәрежесімен сипатталады, екінші жағынан
келешекте жылдан жылға пайдалы кенді өңдірудің қарқынымен және көлемімен
сипатталады [2,б.86].
Жоғарыда келтірілген факторлар әр түрлі халықаралық және ұлттық
басылымдарда жарияланатын мұнайдың нақты биологиялық қорлары туралы
статистикалық көрсеткіштерін бағалауда айтарлықтай алшақтыққа соқтырады.
Бұл көздердің талдауы - ең шындықты және толық статикалық болжамды мұнай
запастарының 105 дүниежүзіндегі елдерінде Oil and Gas Journal (OGJ)
журналы, Халықаралық энергетика агенттігі, Minerals yearbook,
Бүкілресейлік геологиялық қоғам келтіретінін көрсетеді.
Жалпы әлемдік нақты мұнай геологиялық қорларын бағалауда, тіпті
жекелеген елдерде айтарлықтай ауытқулар болғанның өзінде, тұтастай соңғы
үш онжылдықта арту үрдісінде екені ерекше маңызды. Мысалы, OGJ 2001 жылдың
1 қаңтарында келтірген соңғы мәліметтерінде 1970 жылмен салыстырғанда,
1,32 трлн барр жетті немесе 153,56 млрд. т болып, екі есе артты. Тек қана
соңғы жылда өсім біршама аздау болды (бар жоғы 0,06 %) (қосымша 1).
Қолда бар бағаларды ескере отырып, мұнай өңдірудің қазіргі деңгейінде
оның әлемдік геологиялық қорлары, ең көп айтқанда, 42 жылға, соның ішінде
Сауд Арабиясында - 43 жыл, Иранда – 69 жыл, Венесуэлада – 58, Ливияда –
56, Мексикада – 43, Ресейде –22 , Қытайда –21, Алжирде –19, АҚШ – 10,
Норвегияда – 9 және Ұлыбританияда – 5 жылға жетеді.
Осыған ұқсас деректерде British Pettoleum компаниясының
сарапшылары өзінің Statistical Review of Word Energy (2009 жылдың қараша)
келтіреді: өңдірудің қазіргі қарқынында Кувейттің мұнай кенорындары 128
жылдан кейін, Сауд Арабиясының – 85 жылдан кейін, Иран – 68, Ресей – 20,
Түркіменстан – 12, АҚШ –10, Азербайжан – 67 жылдан кейін түгесіледі.
Ирактың мұнайы 129 жылға жетеді. Қазіргі уақытта дүниежүзі елдерінің мұнай
сұранысы жылына 3,85 млрд.т құрайды.
Лондонның Smith Rea Energy Associates Ltd. зерттеу компаниясының
бағалауы бойынша әлемдік мұнайөндірушілер өзінің қазіргі зерттелген
қорларына, егер мұнайды өңдірудің соңғы технология жетістіктерін
пайдаланған жағдайда, ең көп дегенде 350 млрд. барр. (50 млрд. т жуық) қоса
алады. Көрсетілген цифр қазіргі әлемдік мұнай тұтынудың деңгейінің қосымша
14 жылына балама бола алады [3,б.9].
Жиырма бірінші ғасырдың басында мұнай қорларының қарқынының жаңа
маңызды сатылары қолданыстағы зерттелген кен орындарын нақтылау есебінен
өсім беріп отыр. Қорытындысында, жаңа мұнай кенорындарының ашылу санының
жалпы қысқаруында және олардың қорларының орташа өлшемінін азаюында
қазіргі белгілі және оған жанаса жатқан мұнай аудандарындағы жалпы көлем
айтарлықтай өсуде. Бұл орайда геологиялық алаңдарда компьютерлік үлгілеуді
жаңа геофизикалық жабдықта қолдану дәстүрлі зерттеу бұрғылауына қарағанда
елеуліктей арзан және үлкен коммерциялық тиімділік береді. Сонымен қатар,
жаңа технологияларды пайдалана отырып, әлемдік мұнай өңдіретін жетекші
компаниялар бұрын зерттелмеген және әзірлеу үшін ең алдымен тиімсіз деп
есептелген, шалғай аз игерілген аудандарға жетуде.
Бұл процестердің дәлеліне соңғы жылдары, атап айтқанда, Катарда,
Венесуэллада және басқа елдерде геологиялық қорлардың деңгейі туралы
деректерді асыра бағалауға жол берілуде.
Әлемдік геологиялық мұнай қорларының 23 жуығы Таяу және Орта Шығыста
елдерінде, соның ішінде 2001 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша Сауд
Арабиясында 25,4 % , Иракта – 11 % , Кубейтте – 9,2 %, Иранда – 9,2 % және
Абу Дабиде – 9,0 % орналасқан. Сондай-ақ осы аймаққа соңғы 30 жылдағы нақты
жаңа қорлар өсімі 910 болады.
Мұнайдың геологиялық қорлары көлемі бойынша дүниежүзінде екінші
орынды Батыс жарты жершары иеленеді (15,2), мұнда ең алдымен Венесуэллада
(7,0 %), Мексикада (3,9 %), АҚШ (2,2%), Канада мен Бразилияда (0,5 %-тен).
Соңғы жылдары АҚШ зерттелген мұнай қорлары күрт төмендеп келеді, жеке
алғанда, бұл АҚШ мұнай өңдірудің өзіндік құны өте жоғары болуымен, осы
себепті мұнай компанияларының іздеу-зерттеу жұмыстарына аз белсенділігін
анықтайды. Сонымен бірге Венесуэллада соңғы 5 жылда, керісінше, зерттеу 14
% өсті. Үшінші орында Африка тұр, мұнда мұнайдың әлемдік барлық
геологиялық қорларының 6,8 % шоғырланған. Құрлықта жетекші қатарды Ливия
(2,9 %), Нигерия (1,6%), Алжир (0,9%) және Ангола (0,5%) иеленеді.
Әлемде төртінші орынды бұрынғы КСРО аумағы алады, мұнда әлемдік мұнай
қорының 5,6 %, ең алдымен Ресей (4,7 %) иеленеді. Бірақ соңғы жылдары бұл
аймақта зерттелген мұнай қорлары 80 жылдардың аяғынан төмен түсе бастады,
дегенмен соңғы уақытта (2001-2010 жж) өсу тенденциясы байқалады.
Одан әрі Азия-Тынық мұхит аймағы (4,1 %) және Батыс Европа (1,8%)
болып келеді. Азия-Тынық мұхит аймағында жетекші орынды Қытай (дүниежүзілік
2,4% және аймақтық қорлар 57%) алады, одан кейін Индонезия (0,5 %) , Индия
мен Малайзия (0,4%-тен) келеді. Бұл елдер 1999 –2009 жылдары өз қорларын
бағалауын азайтты, бұл ретте Индия оны төрт бөлікке қысқартты.
Батыс Европада, мұнда негізгі қорлар Норвегияда (1,1 %) және
Ұлыбританияда 1999 –2009 жылдары үштен астамға қысқарды, бірақ 1999 –2009
жж елеулі өсу байқалады -18%. Бұл аймақтың мұнай қорларының 45 астамы
Солтүстік теңіздің құрлықтық жағалау кен орнына келеді. Құрлықтық теңіз
жағалауларында әлемдік мұнай қорларының қазіргі бөлігінің 15 жуығы
шоғырланған, және соңғы онжылдықта олардың үлесі, оларды өндірудегі
шығындардың жоғары деңгейіне салыстырғанда, тұрақты өсу тенденциясы
байқалады.
Қолда бар бағалар бойынша қазіргі әлемдік нақты мұнай қорларының
астамы ОПЕК – ке мүше елдерінде шоғырланған, ал 910 жуығы дамушы елдерге
жатады, бірақ олардың кейбірі, мысалы, Сауд Арабиясы, Кувейт, БАӘ әр жанға
келетін ұлттық мұнай табысының мөлшері бойынша, өндірістік дамыған
елдердің алдында келеді.
Әлемдік мұнай өңдіру саласының оның табиғи қорларымен қамтамасыз
етілуіне байланысты ұзақ мерзімді келешектік даму тұжырымдары бойынша
әртүрлі көзқарастар бар. Соның ішінде кейбір радикалдық болжамдар да
айтылады, ол келешектіктер өз позицияларын 21 ғасырдың бірінші үштігінде
жоғалтады және тұтастай алдағы ғасыр газ бен көмірдің ғасыры болады дейді.
Шындығында, газдың дәлелденген әлемдік геологиялық қорлары және болжамдық
ресурстары мұнайдың шикізаттық әлеуетінен айтарлықтай асады. Бірақ, оның
пайдалану ерекшеліктері, атап айтқанда, көмірді пайдалану, экологиялық
проблемалар позициясынан оның қолдану саласын айцтарлықтай тарылтады.
Бүгінде мұнай көптеген онжылдықтар бойы ең тиімді және ыңғайлы энергия
тасушы ретінде бұрынғысынша жетекші рөлге ие болады дейтін пікір басым,
мұны көпшілік те қолдайды. Мұнай ғасырының ұзақтығы тек қана қазіргі
зерттелген ағымдағы геологиялық қорларды талдау негізінде ғана бағаланбай,
алдағы болжанатынды ескере отырып, әзірге ашылмаған ресурстарды қазіргі
жер қойнауларынан мұнайды алудың, іздеудің, барлаудың дәрежесін, жаңа
әдістерін ескеру де қажет [4,6.49].
Сонымен бірге, мұнай, әлбетте, қайта жаңғыртылмайтын ресурс болып
табылады, оның қорлары жақын не алыс болашақта бәрібір таусылатын болады.
Бірақ та бұл орайда түйінді мәселе табиғи мұнай қорының абсолют қысқаруы
әлемдік нарық ұсынысына және сәйкесті сұранысына қанағаттанарлық болуының
нақты сәтін анықтауда болып отыр.
Әлемдік мұнай өңдіру шарықтауы өтіп кетті немесе бұл таяу келешекте
өтуі мүмкін деген пайымдаулар болса да, кейбір теорияларға сәйкес әлемдік
мұнай өңдіру көлемі алдағы онжылдықта ең шарықтау шегіне дейін өсе алады.
Сонымен бірге, Американың Геологиялық зерттеулер орталығының 2009 жылы
жарияланған есебі бойынша әлемдік мұнай өңдіру өзінің шарықтау шегіне
бірнеше ондаған жылдардан кейін ғана жетеді. Өз кезегінде World Energy
Outlook (Халықаралық энергетикалық агенттігінің) соңғы болжамы бойынша,
әлемдегі тұтынудың қазіргі деңгейінде қолда бар мұнай қорлары ең азы 2025
жылға дейін жетеді. ExxonMobil Рене Даан әлемдегі ең ірі мұнай өңдіруші
компаниясының жетекшілері дүниежүзілік нарықта мұнай тапшылығы ең кем
дегенде 70 жылға дейін болмайды деген сенімді ұстанады.
Торығушылар мен оптимистердің дауындағы осынау сұрауға: іздеу, барлау
және өңдіру әдістерінің жаңа ең тиімдірек технологияларының пайда болуы
қолжетімді мұнай қорларының көлемдерінің елеулі өсуіне келтіре ала ма деген
жауап болады. Пессимистік бағалаулар бойынша мұнай индустриясы
инновацияларына миллиардтаған долларлар шығындады, және бүгінде мұнай
өңдіру көлемін айтарлықтай арттыруға әсер ететін қандай да бір жоғары
тиімді технологияны елестету тым күрделі. Бірақ, көптеген оптимистердің
пікірлері бойынша, мұнай өңдіруде инновациялық революция енді ғана
басталуда. Шынтуайтында, қолданыстағы технологиялар әзірге бар мұнайдың
жалпы көлемінің 30-35 % кенішін өңдіруге мүмкіндік береді. Аналитик
оптимистер жақын онжылдықта жалпы көлемнің 50-60% шығара алатын
технологиялар пайда болатынын есепке алады. Халықаралық энергетика
агенттігінің сарапшыларының пікірлері бойынша, егер жаңа технологияларға
салымдар қажетті деңгейде қолдау тауып отырса, онда бұл әлемдік мұнай
өңдіру құлдырауына таяу екі онжылдық деңгейінде жол бермейтінін айтады.
Әрине, бұл қосымша көптеген қаржы талап етеді: агенттіктің есептеулері
бойынша, ОПЕК-ке енбейтін мұнай өңдіруші елдерде таяу онжылдықта
инвестициялардың көлемі 1 трлн. долл. құрауы қажет.
Бүгінде, тұтас алғанда, мұнайдың зерттелген және болжалған қорларының
орта әлемдік қамтамасыз етуі 30-40 жылды құрай отырып, сақталуымен бірге,
тіпті одан әрі артады деген пікір басымдыққа ие болып отыр.
Сөйтіп, болжалды келешекте мұнайдың әлемдік геологиялық қорларының
азаю проблемасы мұнай қабаттарының өнімділігінің деңгейін арттыруға, сондай-
ақ аз зерттелген қиыншылықты аудандарда мұнайды ойдағыдай коммерциялық
өңдіру мүмкін болуына қол жеткізетін жаңа кен орындарын ашу және қазіргі
ғылыми-техникалық прогресстің жетістіктерін пайдалану сенімге жол ашады.
Әлемдік тәжірибеде құрлықтық қайраңның мұнай ресурстары мұнай
өңдірудің өсімінің негізгі көздеріне айналып отыр. Қазіргі уақытта
құрлықтық қайранда өңдірілетін мұнайдың үлесі әлемдік мұнай өңдірудің 35 %
астамын құрайды, және ол жыл сайын өсу үстінде. Бұл Антарктида және
Антарктикалық қайраңда мұнай іздеу бойынша жұмыстарды айтпағанның өзінде.
АҚШ Энергетика департаменттінің бағалаулары бойынша Росс пен Уэнделл
теңіздерінің қайраңындағы ғана мұнай кен орындарының болжалды қорлары
жобамен 50 млрд. барр., яғни бұл өз көлемі бойынша атышулы Алясканың мұнай
кен орындарынан кем емес. Америка мамандарының алдын ала есептеулері
бойынша Антарктидада сынамалы мұнай өңдіруді 2050 жылдан әріде еместе
бастау мүмкін болады. Бірақ іздеу және геологиялық зерттеу жұмыстары өте
үлкен капитал салымдарын қажет етеді, оның үстіне жаңа ашылатын және
зерттелетін кен орындарынан мұнайды одан әрі тасымалдау өте күрделілігімен
және қиыншылығымен байланысты, осы себепті оның өзіндік құнының шапшаң арту
тенденциялары бар [5,6.138].
1.2 Сала құрылымы және мұнайөнімдерінің негізгі жеткізушілері
Мұнай және мұнай өнімдерінің әлемдік нарығы өте нәзік және сезімтал
жүйе ретінде белгілі. Оның құрылуы саяси, экономикалық, маусымдық, аймақтық
сияқты біршама фаткорларға тәуелді. Бұған қоса бұл нарық жақсы
ұйымдастырылған, өзінің ерекшеліңктері мен өз ережелері бар .
Мұнай және мұнайөнімдері сауда – саттығының екі түрі бар: келісім –
шарттық және спот сауда.
Келісім – шарттық сауда түрінде сатушы мен сатып алушы тауарды
белгіленген уақыт аралығында және алдын ала бекітілген, келісілген бағамен
жеткізуді ұйғарады. Бұрын келісім – шарт 2,3 тіпті одан да көп жылға
бекітілген, ал қазір бұл мерзім қысқартылып, бағалар икемді бола бастады.
Спот сауда қысқа мерзімді келісімдерді көрсетеді. Көбінесе спот сауда
бір танкер мұнай немесе мұнайөнімдерін сатуды білдіреді. Сондықтан баға
келісім бойынша белгілі танкерға жеткізілу күніне бекітіледі. Мамандардың
есептеулері бойынша, әлемдік мұнай жіне мұнайөнімдері нарығында
келісімдердің 50 – 55 % спот шартымен жүзеге асырылады [6,б.23].
Әлемдік мұнайөнімдері нарығы бойынша келесі қарастырылатын мәселелер
мен осы нарықтағы ішкі баға белгілеу түсініктірек болу үшін жоғарыда
айтылған екі сауда – саттық түріне нақтарық тоқталып өту керек. Бұл нарықта
сенімді іс- қимыл жасауға мүмкіндік береді.
Негізінде споттық сауда қарапайым құбылыс. Оның бастауы бұрынғы
тауарды тауарға айырбастау кезеңінен болған деуге болады.
Ал келісім – шарттық сауда түрі серіктестерінен ұзақ мерзіде белгілі
міндеттерді орындауын талап етеді. Үлкен және кіші компания үшін де ең
маңызды шарт – ол өз нарығындағы болжанған, тұрақты жағдай. Бұндай жағдайды
келісім шарттық сауда түрі көрсетеді, себебі нақ осы сауда түрінде екі жақ
бір – біріне ұзақмерзімді міндеттер жүктейді.
Ал борсықтық сауда түрінде нақты жеткізілу көлемін, тауарға нақты
бағаны өндіруші де, тұтынушы да нақты айта алмайды. Баға әрқашан
манипуляция объектісі болады.
Басқаша қарасақ мұнай иесі айтарлықтай қиын жағдайда. Егер компания
кез келген мұнай өңдеуші зауытпен белгілі бір мұнай өнімін өндіру үшін
ұзақмерзімді келісім – шартқа отырса, МӨЗ келісім уақыты аралығында осы
мұнай өнімін шығарып, белгіленген бағамен сатуға мәжбүр.
Ал нарық конъюнктурасы әрқашан өзгермелі және белгілі бір жағдайларға
байланысты ашық фракциялы мұнайөнімін шығаруды ұлғайтып, мазут өндірісін
төмендету қажет болса ше? Зауыт өзгермелі конъюнктура кесірінен шығынға
ұшырауы әбден мүмкін. Көлемі төмен бизнес үшін де қаржылай шығын айталықтай
болуы мүмкін. Мысалы, дизельді отын келісімін қарастырайық: 20000 – 24000 т
(ссудалық партия),1 т – 185 доллар деп алғанда 4 – 4,4 млн.доллар болады.
Егер баға 1 долларға төмендесе, бір серіктес үшін бағадағы жоғалту 20 000 –
24 000 долларға тең болады. Ал бұның орнына бензинді қарастырсақ шығын
мүлдем жоғары болады. Қатаң келісім – шарттарды сауда шарттары мен жалпы
экономикалық жағдай тұрақты болғанда қабылдауға болады. Осыған байланысты
мұнай және мұнайөнімдері нарығының қатысушылары сауданың 2 түрін де
қолдануға мәжбүр. Мұнай трейдерлерінің арасында икемді келісім - шарт
термині пайда болды. Мұнай нарығының көпфакториалдығы оның қатысушыларының
ойын ережелеріне сүйене отырып, икемді жүйелерді қолдануға мәжбүрлейді.
Қазіргі уақытта мұнай және мұнайөнімдері нарығында төрт негізгі
қатысушы бар:
1) екі сауда – саттық түрін де қолданатын үлкен мұнай компаниялары оларға
спот нарығының шамамен 40 % тиесілі (MOBIL,SheH және басқа мұнай
ағайындары);
2) тәуелсіз мұнай компаниялары (мұнай ағайындарына кірмейтіндер), оларға
спот нарығынығ 10 – 15% тиесілі;
3)мұнай трейдерлері (Fibro, Marc Rich)
Мұнай және мұнайөнімдерінің споттық саудасы Роттердаммен
түсіндіріледі. Бұл ақылға қонымды: себебі Роттердам – споттық сауданың
туған жері. Осы аумақта ірі қайта өңдеу қуаттары қоймалар мен бөлу жүйелері
орналасқан. Бірақ қазіргі уақытта Роттердам спот нарығына өте үлкен
географиялық аумақ кіреді. Европаның солтүстік батысындағы, яғни Швеция,
Дания, Норвегия, Ұлыбританияның шығыс бөлігі, Голландия, Бельгия және
Францияның солтүстік батыс спот нарығы осында кіреді.
Роттердам аймағының логистикасы екі үлкен сегменттен құралған.
Танкерлік сауда келісімдері солтүстік – батыс бөлігінде, яғни Роттердам –
Солтүстік теңіз бағытында, өзенді баржа бойынша келісімдер Роттердам –
дельта - Рейн аумағында жүргізіледі. Соңғысында, мұнай Голладия, Бельгия,
Швейцария сияқты жерлерге жөнелтіледі.
Келесі әлемдік ірі спот нарығы – Сингапур нарығы. Бұл Роттердамнан
кейінгі ірі нарық болып табылады. Бұдан өзге аталмыш аудан мұнай өңдеу
көлемі бойынша Роттердам және Американдық (Мексикандық ағыс жағалауы)
ауданнан кейінгі 3 – і орынға ие. Сингапур нарығы Азияны әлемнің басқа
аудандарымен жалғастыратын ірі транспорттық артерияда орналасқан. Сингапур
АҚШ пен Роттердам арасындағы тепе – теңдік рөлін ойнайды. Индонезия,
Малайзия, Қытай, БАӘ, Иранның мұнай және мұнайөнімдері өндірушілері мен
трейдерлері Сингапур нарығына бағытталады. Жаңа индустриалды елдердің
(Оңтүстік Корея, Тайвань, Сянгак (Гонконг), және басқалары) экономикалық
өсуінің ілгерілеуіне байланысты Сингапур нарығында Таяу Шығыстан келетін
мұнай ағымы өсетіні күтілуде.
Жерорта теңізі нарығы ірі нарық болып табылады. Мұнай трейдерлері
Генуя – Лавера нарығына бағытталады. Бұл түсінікті. Мұнай және
мұнайөнімдерінің Таяу Шығыстық өндірушілері өнімдерін Европаның оңтүстігіне
тасымалдайды.
Спот шартында жұмыс істейтін Ресей жеткізушілері Роттердам немесе
Жерорта теңізі нарығындағы көрсеткіштерге сүйенеді. Бұл Ресей
мұнайөнімдерінің Балтық және Қара теңіз порттары арқылы тасымалдануымен
түсіндіріледі. Таяу Шығыста бәсекеге түсу кімге болсын оңай емес. Себебі
Кеңес мұнайөңдеуші зауыттарының қуаты Сахалин, Камчатка, Владивосток,
Магадан аудандарындағы сұранысты қанағаттандыруға бағытталған болатын.
Мұнай саласындағы қызмет түрлері туралы түсінігіміз кеңірек болуы үшін
көлік қызметінің бағасы, мұнай өнімдерін тасымалдау бойынша фрахта құны
сияқты мәселелерге тоқталайық.
Көбінесе біз әлемдік мұнай нарығын жалпы біртұтас ретінде
қарастырамыз, бірақ жекелей талдау көрсеткендей бұл нарық біртекті емес,
тіпті өзінің аудандық ерекшеліктері бар. Сонымен Солтүстік Америка,
Европа, ТМД және АТА елдері мұнай тұтынушы негізгі елдер. Бұған қарамастан,
өз барлауымен сәйкесінше 41% және 56% қамтамасыз етілген АТА және Солтүстік
Америка әлсіз,әрі тұрақты емес. Сәйкесінше осы нарықтардағы дағдарыс соңғы
онжылдықтағы мұнайға деген бағаның қатты ауытқуына себеп болды [7,б.91].
Әлемдік нарыққа жеткізілетін мұнай көлемі бойынша алғашқы орында
Сауд Арабиясы бастаған Таяу Шығыс елдері (қосымша 1), ал ұйымдастыру
бойынша – құрамына мұнайөндіруші Таяу Шығыс елдері кіретін ОПЕК. Баға
белгілеу әдісі мен жеткізуді ұйымдастыру бойынша әлемдік мұнай нарығы 3
секторға бөлінеді: мұнайөндіруші елдердің ішкі нарығы, теңізге - мұнай,
яғни танкермен импорттау және құбыр жүйесі арқылы мұнайдың импорты мен
экспорты. Мұнайөндіруші елдердің ішкі нарығына жеткізілген мұнай көлемі
жылына 1,6 млрд. тоннаны құрайды. Бұл нарықтағы ішкі баға әлемдік нарықтағы
бағадан айтарлықтай ерекшеленеді. Ішкі бағаны өз елінің экономикасын
ынталандыру және өзінің мұнайөңдеуші зауыттарын толық жүктеу мақсатымен ел
үкіметі реттеп отырады (тікелей немесе салық және кеден бажы көмегімен).
Дүниежүзіндегі ең ірі құбыр жұйелері болып Ресей мен ТМД елдерін Европамен
байланыстыратын Транснефть компаниясының мұнайқұбырлары мен Канаданы АҚШ-
пен жалғастыратын мұнайқұбыры табылады. Қазіргі уақытта Ресей мен Қытайды
жалғастыратын мұнай құбыры жоспарлануда. Мұнай нарығындағы құбырлық
секторды байланған нарық деп есептейді: жеткізу көлемі бірнеше жылдарға
бұрын және танкермен мұнайды қайта сату кезінде құрылатын бағамен сатылады.
Осылайша, әлемдік нарықта мұнай бағасы көбінесе нарықтың танкерлік
секторымен бекітіледі. Танкерлік жеткізу көлемі жылына 1,6 млрд. тоннаны
құрайды. Оның ішінде 1,1 млрд.тоннасын немесе 69% ОПЕК елдері құрайды.
Соңғы жылдардың тәжірибесі әлемдік бағаны реттеуде ОПЕК жұмысының
тиімділігінің төмендігін көрсетті: ұйымға мүше елдер белгіленген өндіру
квотасын сақтамайды, нарық тәртібіне реакция әлсіз, квота деңгейіне үйрену
процесі ұйымдастырылмаған (қосымша 2).
2 – қосымша мәліметтерін талдай отырсақ, Таяу шетелдер арасында
Қазақстан мұнай экспорты бойынша алғашқылар қатарында.
1.3 Әлемдік нарықтағы Қазақстан Республикасының мұнай әлеуеті
Қазақстан қазіргі уақытта зерттелген мұнай және газ қорлары бойынша
дүниежүзінде он үшінші орын алады. Соңғы 2009 ж жағдай бойынша мұнайдың
зерттелген қорлары 2,1 –2,6 миллиард тонна, табиғи газ – 1,7 – 2,53
триллион куб метр (әр түрлі бағалаулар бойынша). Қазақстанның мұнай-газ
кеніш аудандарының жалпы көлемі – 1698 мың шаршы киллометр, онда 166 кен
орындары орналасқан. Бұрғылауға даярланған құрылымдардағы көмірсутегінің
келешектік ресурстары келесіні құрайды: мұнай-175 зерттелген аудан, 4446, 2
миллион тонна геологиялық қорлар және 1368, 4 миллион тонна алынатын
қорлар, газ –67 зерттелген аудан, газ конденсаты- 667,3 миллиард куб метр –
15 зерттелген аудан, 507, 6 мың тонна геологиялық және 195, 8 мың тонна
алынатын қорлар.
Болжалды мұнай –газ ресурстары (Каспий теңізінің қазақстандық
секторын қоса алғанда) мұнай және конденсант бойынша 13 миллиард тоннадан
астам мөлшерде, табиғи заз бойынша – 6 триллион куб метрден астам
бағаланады (салыстыру үшін: Ресейдің барлық зерттелген мұнай қорлары 2009
жылы – 6,7 миллиард тонна құрады). Көмірсутегінің дәлелденген әлемдік
қорларын мұнай және газ қосынды қорлары 25 % жетеді. Бұлардың үлкен бөлігі
Ембі және Маңғышлақ бассейіндерінде сондай-ақ Каспиий өңірі қайраңын
құрайтын бірыңғай геологиялық құрылымда шоғырланған (Атырау, Маңғыстау,
Ақтөбе және Батыс Қазақстан бөлігі ауданын алады) [8,б.93].
ҚР Геология және жер қойнауларын қорғау министрлігінің деректері
бойынша мұнай қорларының көшбасшысы Қазақстанның Атырау облысы болып
табылады. Бүгінгі күні облыста өндірістік санаттағы зерттелген кен
орындарының 929,2 миллион тонна құрайтын 75 кеніші белгілі. 846,1 миллион
тонналық 39 қор кеніші әзірлену үстінде. 9,530 миллион тонна - өндірістік
санаттағы көмірсутегінің жалпы қорларының 7 кеніші жұмыстар жүргізілу
үстінде. 50 миллион тонна жоспарланған мұнай қоры бар 24 кен орындарын
зерттеулер жүргізіліп жатыр.
Кен орындарының ең ірісі – Теңіз кеніші (мұнайдың жалпы қоры 800
миллион тоннадан астам, бастапқы алынатыны – 781,1 миллион тонна), Корол
кеніші (бастапқы алынатын қор – 55 миллион тонна), Кенбай кеніші (сәйкесті
– 30,9 миллион тонна). Таяуда ашылған Қырықмылтық, Сазанқұйрық,
Қарашығанақ, Құмкөл және басқа кен орындарының айтарлықтай қорлары бар.
Маңыздылығы бойынша екінші орында Маңғыстау мұнайлы облысы. Мұнда
67 кен орны ашылған, оның 27 - і белсенді пайдалануда (ірілері - Өзен,
Жетібай, Қаламқас, Қаражамбас және т.б.). Өнеркәсіптік санаттағы алынатын
қорлар қосындысы: мұнай – 724,8 миллион тонна, газ – 172,3 миллиард куб
метр, газ конденсанты – 5,6 миллион тонна құрайды. Тарихи тұрғыда Маңғыстау
облысы Қазақстанның негізгі мұнай кеніші болып табылады (мұнда барлығы
Қазақстан мұнайының 75 % өңдірілген). Қазіргі уақытта ескірген Өзен
кенішінің азаю салдарынан мұнай өңдіру күрт төмендеуде. Ондағы 250 миллион
тоннаға жуық мұнай алынуы қиын санатқа жатады. Өзен кенішін қайта қалпына
келтірмей, ол мұнайды алу мүмкін емес.
Қазақстанның ең келешектік мұнай-газ аймағына Батыс Қазақстан және
Ақтөбе облыстары жатады. Батыс Қазақстан облысында 8 кен орны жұмыс істейді
(1-мұнай, қалғаны – мұнай-газ конденсаты). 5 кен орны барланған. Ең ірісі –
Қарашығанақ мұнай-газ конденсаты кен орны (өндірістік санаттағы алынатын
мұнай қоры – 196,807 мың тонна, келешектік қорларды есепке алмай алынатын
конденсант қорлары – 631,319 мың тонна, газ 1353826 миллион тонна).
Геологтардың бағалаулары бойынша мұнай мен газдың бұдан да үлкен
қоры Ақтөбе облысында (Жаңажол кеніш тобы және басқалар). Қазіргі уақытта
16 мұнай кен орындары (өндірістік санаттағы қорлар - 226,483 миллион
тонна), 4 мұнай конденсант кен орындары (алынатын қорар – 143,975 миллион
тонна) және 5 еркін газ кен орындары [9,б.14].
Қазақстанға жақын жатқан Каспий қайраңында (құрлықтың су астындағы
жалғасуы 200 м тереңдікке дейін) мұнай-газ барлау белсенді жүргізілуде.
Каспий қайраңы 100 мың шаршы км астам ауданды алып жатыр. Қайраңдағы
болжамдық деректер мұнай бойынша – 3,5 – 4,8 миллиард тонна және газ
бойынша – 2 триллион куб метр. Мұнайдың мұндағы ірі кен орындары 1970
жылдары ашылған болатын, бірақ экологиялық себептерге байланысты жұмыстар
тоқтатылған еді. Қазақстан Үкіметі терең экономикалық дағдарысқа
кезіккеннен кейін ізденіс жұмыстары қайта жолға қойылды. Бұл мақсат үшін
1993 жылдың маусымында Қазақстан Каспий қайраңының және Бритиш Петролеум
энд Статойл (Ұлыбритания, Норвегия), Бритиш газ (Ұлыбритания), Аджип
(Италия), Тоталь (Франция), Мобилл (АҚШ), Ройл-датч-Шелл (Ұлы Британия-
Нидерланды) ірі компанияларымен халықаралық консорциум құру туралы
келісімге қол қойылды. Аталған фирмалардың әр қайсы 3 миллион доллардан
жарғылық жарнама енгізуге міндет алды. Алдымен келесі кестеге сәйкес жұмыс
істеу ұсынылды: 1) геофизикалық зерттеулер және экологиялық мониторинг
(1994-1997, 2002-2008 жылдар); 2) кен орындарындағы мұнай көлемін барлау
және есептеу (1997-2001, 2008-2009 жылдар); 3) мұнай өңдіру (2001 жылдан
бастап қазіргі уақытқа дейін). Инвестициялардың жалпы көлемі жобалы
қосындысында - 300 миллион доллар болжалды. 1996 жылдың күзіне және 2007
жылдың жазында кешенді геофизикалық және сейсмологиялық зерттеулер
аяқталудан алыс еді (аумағы 28 мың км аймағы зерттелді, сейсмопрофилдер
жасалды). Бұдан әрі жұмысты Қазақстан тарапы өзі БП энд Статойлдан
алынған жабдықта (19 миллион доллар сомаға) орындау қажет болатын. 1996
жылдың аяғына деректерді өңдеу аяқталатын, ал 1997 жылдың мамырына жұмыстың
бірінші, ал 2009жылдың екінші кезеңі толық бітуі жоспарланған еді. Бірақ
дағдарыстық процесстерге байланысыты бұл жоспарлар бірнеше өзгерістерге
ұшырады.
Мұнай қорларына бай біздің республика ішкі, сондай-ақ шет елге шығару
қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін мұнай өнімдерін өңдіруді үдете отырып,
дүниежүзінде жетекші мұнай өнімдерін өңдірушіге айналуға мүмкіндігі бар.
Қазақстанның шет елге шығаруға бағдарланған экономикасы үшін мұнай және
мұнай өнімдері басты мәселе болып табылады, және ол ішкі өндірісті қайта
жаңғырту және жаңалау үшін қажетті ақша қаржыларының түсуін қамтамасыз етуі
тиіс.
Мұнай және табиғи газ энергияның негізгі көздеріне жатады және
олардың көшбасшылығы ғасыр басына ғана дейін ғана емес, келесі жүзжылдықтың
бастауында да сақталады. Энергияның баламалы көздерін пайдалану қарқынының
өсу жағдайында, мұнай мен газ тіпті 2020 –2025 жылдар дүниежүзіндегі барлық
тұтыну энергиясының жартысынан кемі емесін қамтамасыз етеді.
Сондықтан, қазіргі жағдайларда Қазақстан Республикасының
халықшаруашылық кешенінін тұрақты және үдемелі дамуы көп жағдайда мұнай
–газ өңдіретін өнеркәсіптің – материалдық өндірісінің базалық және басым
салаларының даму алғышарттарына тәуелді болады. Республика Ресейден кейін
ТМД елдері арасында мұнай және газ өңдіру көлемі бойынша екінші орында, ал
барланған қорларымен келешектік ресурстары бойынша – көмірсутекті шикізатты
өңдіру қарқындылығы бойынша – бірінші орында. Болжам бойынша, 2004 жылы
мұнай өңдіру 40,20 миллион тонна құраса, бес жылдаң соң 2009 жылы 120-140
миллион тонна құрамақшы. Мұнайдың шет елге шығару үлесі (газ конденсатын
қоса алғанда) соңғы 5 жылда Қазақстан экспортында жалпы сомасы 2005 жылы
15,1 % -тен 2009 жылы 49,3 % дейін өсті және 4,15 миллиард доллар құрады.
шет елге шығарылатын мұнайдың 4,3 бөлігі ТМД елдеріне тиесілі. Қазақстанның
шеттен мұнай алуы (Ресейден) 1 миллион тонна құрады.
ТМД елдерінде 2005 –2010 ж мұнай өнімдерін өңдіру (газ конденсатын
қоса алғанда) талданылып отырған кезең ішінде (2005 –2010 ж) ТМД бойынша
және талданылатын жеке алған әр ел бойынша мұнай өңдірудің артуы байқалады.
Осылайша 2010 жылы ТМД елдерінде мұнай өңдіру 378,12 миллион теңге жетті,
бұл 2005 жылмен салыстырғанда 6,15 % жоғары және 2000 жыға қарағанда 4,2 %
артық. Бұл көрсеткіштің ең үлкен артуы Грузия, Азербайжан, Қазақстан
Республикасы сияқты елдерде мұнай өнімдерін өңдіру ұлғаю есебі: сәйкесті
150 %, 53,3 % және 76,2 % құрады. Бұл көрсеткіштің ең аз ұлғаюы – 5,2%
Ресейде байқалды. Украина, Белоруссия, Тәжікстан сияқты елдерде талдаңылып
отырған кезең аяғында мұнай өңдіру сәйкесті 9%, 5,3 %, 32,3% қысқарды. Осы
талданылып отырған кезеңде Қырғызстанда мұнай өңдіру өзгерген жоқ және 0,1
миллион теңгені құрады, бұл жалпы мұнай өңдіру сомасының 0,027% құрайды.
Зерттеліп отырған көрсеткіштің өзгерулерін Қазақстандағы жағдай
бойынша қарастыралық. 2005 –2006 жылдары елемізде орташа мұнай өңдіру 21,8
миллион теңге құрады. Бұл орайда 2007 жылы мұнай өңдіру бойынша
Қазақстанның меншікті салмағы 2006 жылмен салыстырғанда 1,6% -дан
6,6 % дейін төмендеді. Бұдан әрі мұнай өңдіру 5,8 миллион теңгеден күрт
25,9 миллион теңгеге дейін, 2007, 2008, 2009, 2010 жылдар бойынша
сәйкесті 30,1 миллион теңгеге, 35,3 миллион теңге құрады. Ең соңында
талданылып отырған кезеңнің аяғында бұл көрсеткіш 76,2 % болды.
Мұнай өңдірудің жалпы шамасы бойынша 2010 жылы ең үлкен меншікті
салмақ Ресей еншісінде – 85,422%, бұл көрсеткіш барлық талданылып отырған
кезеңде өзгермейді. Екінші орында Қазақстан орналасқан – 9,3%, одан әрі
Әзербайжан, Украина және басқалар келеді.
Талданылып отырған кезеңде ең аз үлес Тәжікстан еншісінде – 0,005 %.
Алдыңғы өткен жылдармен салыстырғанда бұл көрсеткіш осы елде нақты өзгере
қойған жоқ.
2005 –2010 жылдары мұнай өңдіруде Өзбекстан бір деңгейде болды, бұл
орташа m-7,86 миллион теңге болады. Ал 2000 жылы Өзбекстан мұнай өңдіруді
тіпті тоқтатты, және қазіргі күнде бұл мемлекетте мұнай өнімдердің
шығарылуы қанша екендігі нақты белгісіз. Ал Түрікменстан болса, мұнай
өңдірудің жалпы көлемінде ТМД бойынша бұл ел онша орын алмайды, 2005 – 2006
жылдары бойынша бұл көрсеткіш 4,4 миллион теңге құрады. Одан кейінгі –
2007,2008, 2009 және 2010 жылдары Түрікменстан мұнай өңдірумен аса
шұғылданбады.
Зерттеліп отырған ТМД елдерінде Ресей мұнай өңдіру бойынша басым
жағдайда. 2005-2010 жылдары Ресейде мұнай өнімдерін өңдірудің орташа шамасы
307,5 миллион теңгені құрады. Егер Ресейдің мұнай өнімдерін өңдірудің
меншік үлесін талданылып отырған кезеңнің нақты әр жылы бойынша
қарастырсақ, онда ТМД бойынша әр жылда жалпы мұнай өндірудің ең үлкен үлесі
Ресейге келетін болады. Бұл орайда Ресейде өндірудің ең үлкен шегі 2007
жылға келеді – 323 миллион теңге.
Сөйтіп, зерттеліп отырған кезең бойынша, ТМД елдерінде мұнай
өндірудің (газ конденсатын қоса алғанда) осы көрсеткішінің негізінен оң
тенденциясы байқалады.
Қазақстанда мұнай өңдірумен отыз алты кәсіпорындар мен өндірістер
шұғылданады. Батыс Қазақстан тарихи тұрғыда Қазақстан Республикасының мұнай
және газ өңдіруінің негізгі аймағы болып табылады. Атырау облысында
орналасқан БК Теңізшевройл мұнайдың республикалық көлемінің 13-ін
өңдіреді. Маңғыстау облысында мұнайдың 90 % Маңғыстау мұнай-газ АҚ және
Өзен мұнай-газ АҚ өңдіреді, бұл республикалық көлемнің 26 % құрайды.
Қызылорда облысында Харрикейн Кұмкөл Мұнай және Торғай-Петролеум АҚ
мұнай өңдірудің республикалық көлемінің сәйкесті 11% және 4,30 % келеді.
Мұнай өндірілетін кәсіпорындарында негізінен газ өндіру де жүргізіледі. Газ
өндіруде екі кәсіпорын көшбасшы: СП Теңізшевройл, мұның меншіктік үлесі
жалпы республикалық өңдірудің жартысын құрайды және Қарашығанақ Петролеум
Оперейтинг – 33,80 % құрайды. Өзенмұнай-газ АҚ өндірілетін газдың
меншікті үлесі 9,9 % келеді [10,б.104].
Инвестициялардың негізгі көлемдері Атырау облысының мұнай-газ
секторында иегерілуде, соның ішінде: шетел инвесторларының қаржыларын қоса
алғанда, тартылған қаржы есебінен – 33,00%, кәсіпорындардың өз қаржы
есебінен – 41,00 %. Батыс Қазақстан облысында сәйкесті – 44,00% және
32,00%, Маңғыстауда –11,00 % және 13,00 %, Ақтөбеде 10,00 % және 18,00 %,
Қызылордада – 2,00% және 2,50 %. Бюджеттік қаржы есебінен мұнай өңдіруші
кәсіпорындардың негізгі капиталын инвестициялау жүргізілген жоқ. Негізгі
капиталды қайта қалпына келтіруге бағытталған қаржылар көлемі артуда, атап
айтқанда, жаңа құрылысқа – 79 % дейін инвестициялар өсті. Мұнай мен газ
шикізатын өңдеумен айналысатын кәсіпорындардың негізгі қаржыларының
жағдайын талдаушылар басқа салалармен салыстырғанда жағдайлы деп бағалайды.
Соңғы жылдар барысында, айтарлықтай тұрақты, бірақ жоғары емес, 1,6–2,1%
жойылу коэффициентері шегінде мұнай және газ өнеркәсібінің жабдығын
жаңарту коэффициенті 12, 10 %-тен 25,00 дейін көтерілді. Республикада мұнай
өңдірудің негізгі келешектік дамуы Каспий теңізінің солтүстүк бөлігінде
жатқан аумақтары шегіндегі тұзды құрамдар қорлары мен ресурстарын игеруге
байланысты, тұз асты кешенінің мұнай ресурстары 2010 жылы 3 миллиард
тоннадан астамға бағаланды. Бұл орайда оның негізгі бөлігі (2,3 миллиард
тонна) Теңіз, Карол және Солтүстік – Қолтық кен орындары ауданының Қаратон
– Прорва аймағына келеді.
Қазақстан Республикасының 2015 ж әлеуметтік-экономикалық дамуының
индекативтік жоспарында мұнай өңдірудің болжалды өсімі Теңіз кенішін
пайдалануды интенсификациялау, Өзен мұнай кенішін қайта жандандыру, сондай-
ақ, Ақтөбе облысында (Қожасай, Әлібекмолла) кен орындарын, Солтүстік Бозащы
кен орнын енгізу, Құмкөл кен орнының өңдіруін арттыру есебінен қамтамасыз
етілетін болады. Көмірсутегін өңдірудің ең ірі өсімдерін Теңіз және
Қарашығанақ жобалары қамтамасыз етеді.
2015 жылы Аджип Каспий теңізінің қайраңын игеру бойынша жұмыстарды
жалғастырады. Енгізілуі 2012 жылға белгіленген Қаршығанақ кенішінің мұнайын
тасымалдау үшін Ақсай-Үлкен Шаған – Атырау мұнай құбыры құрлысын жүргізу
бойынша жұмыстар жандандырылатын болады. Бұл мақсатта Каспийдің
қазақстандық секторын дамытудың Бағдарламасы қабылданды. Барланған
қорлардың ең ірі кен орындары Теңізде, Қарашығанақта, Кенбайда, Жаңажолда,
Жетібайда орналасқан. Теңіз кен орнында жылма –жыл 7 миллион тоннадан 30
миллион тоннаға дейін (44-189 миллион баррель) мұнай өңдіруге болады.
Қарашығанақ кен орны жылына 2,3 миллион тоннадан 12,0 миллион тоннаға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz