ҚҰЖАТТАРДЫ ЖӘНЕ ЖАЗУДЫ КРИМИНАЛИСТІК ЗЕРТТЕУ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 КРИМИНАЛИСТІК ҚҰЖАТТАРДЫ ТАНУ ҰҒЫМЫ, МАЗМҰНЫ,
МІНДЕТТЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1 1 Құжаттар, криминалистік маңызды ақпараттардың
түпнұсқалары ... ...7
1.2 Тергеу барысында құжаттарды
қарау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 13
2 ҚҰЖАТТАРДЫ ЖӘНЕ ЖАЗУДЫ КРИМИНАЛИСТІК ЗЕРТТЕУ ... ... .15
2 1 Құжаттарды өзгерту фактісін анықтау және құжат мазмұнының
өзгеру
түрі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .15
2 2 Қойылған қолдың жалғандылығын
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...25
2.3 Жалған таңбалар, мөрлер, мөртабандар жасау фактілерін
анықтау ... ..26
3 ҚҰЖАТТАРҒА ТЕХНИКАЛЫҚ-КРИМИНАЛИСТІК САРАПТАМА
ЖҮРГІЗУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
3 1 Құжаттарға техникалық-криминалистік сараптаманың пәні,
объектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...31
3 2 Құжаттарға техникалық-криминалистік сараптаманың жеке міндеттерін
шешу
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
3.3 Құжаттарға техникалық-криминалистік сараптама бойынша сарапшының
қорытындысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .61
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Елімізде әлеуметтік және экономикалық
қатынастарға өзгерістер еніп, ғылым мен техниканың жаңа жетістіктері
іздестіріліп, оларды іс жүзінде толық пайдалануға қызу кірісіп жатқан
қазіргі мезгілде, құқық қорғау жүйесі қызметкерлерінен криминалистика
жетістіктерін қылмыспен күресте кеңінен қолдануын талап етеді.
Қандай да бір тәсілмен мазмұнды мәліметтер жөнінде жазылған объектілер
құжат болып табылады. Олар жазба құжаттары, кино, фото және электрондық
болып бөлінеді.
Құжаттар - мөлшері, пішіні, материалдардың түрлері, қорғау әдістері,
мәтіні, колтаңбасы, мөртаңбалары бойынша және бұрыштамалардың болуымен
сипатталады. Кәсіпорындар мен мекемелер атынан берілетін көптеген ресми
құжаттардын міндетгі элементтері белгілі бір мемлекеттік стандарттарға және
нұсқауларға сәйкес болуы керек. Ресми емес құжаттардын элементтері олардың
колдануына байланысты аныкталады. Кейбір жағдайда кылмыстык процеске
түсетін құжаттар, бір элемент — мәтіннен ғана тұрады.
Тәжірибеде кездесетін құжаттарды келесідей түрлерге бөлуге болады:
- тағайындалуы бойынша (қандай да бір фактілер мен құқықты
куәландыратын және белгілі бір мәліметтерден тұратын құжаттар, мысалы:
аныктамалық сипаттағы);
- шығу тегі бойынша (мемлекеттік мекемелерден шығатын, ресми және жеке
тұлғалардан шығатын — ресми емес);
- дайындау тәсілі бойынша (колмен, машинкамен, компьютермен жазылған,
баспаханалық, құрама, жеңіл баспаханалык құралдармен дайындалған және
фотосурет көмегімен жасалған);
- шығу кезектілігі бойынша (түп нұсқа және көшірме).
Кейбір жағдайда сараптамаға құжаттық емес сипаттағы объектілер де
түседі (жазулары бар бөшкелердің ағаш қақпактары, тақтай бөліктері,
жәшіктердін бөлшектері, маталар, металдан жасалған пластиналар). Аталған
объектілерді құжаттардың накты түсінігі бойынша құжаттарға да, олардың
жасалу әдісіне де жаткызуға болмайды. Бұл объектілер құжатгардың
криминалистикалык сараптамасывда зерттеледі, өйткені құжаттарды жеке
зерттеуге арналған әдістер құжаттык емес сипаттағы объектілерді зерттеген
кезде жаксы нәтиже береді. Құжаттар қылмыстың құралы болған немесе
кылмыстын іздерін сақтап қалған немесе кылмыстық әрекеттің объектілері
болған жағдайда Қылмыстык іс жүргізу кодексінің баптарына сәйкес заттай
дәлелдеме бола алады.
Заттай дәлелдеме болып табылатын құжаттар Қылмыстык іс жүргізу
кодексіне сәйкес қарау хаттамасында толық сипатталып жазылып, мүмкіндігінше
суретке түсіріліп және іске тіркелуі керек. Қандай да себептерге байланысты
құжаттар кылмыстық істе сақталуы мүмкін болмаса, олар міндетті түрде
суретке түсіріледі, буып-түйіледі, мөрленеді және аныктаушы, тергеуші, сот
көрсеткен жерлерде сакталады.
Егер оқиға болған жерді карау, тінту және т.б. да тергеу әрекеттерін
жүргізу барысында құжат табылып, оған карау әрекеті жүргізілмеген немесе
кұжаггы тергеушіге — сезікті, айыпталушы, жәбірленуші немесе куә ұсынған
жағдайда құжатгарға жеке тергеу қарауы жүргізіледі.
Тергеушіден алынатын құжаттар, яғни заттай дәлелдемелердің бұзылып,
закымдануынан немесе қандай да бір өзгеріске ұшырауынан сактауға барлық
шараларды колдануын талап етеді. Мұндай құжаттарды іске тігуге болмайды,
олар бүктеме сызығы бойынша бүктеліп, жеке конвертте сакталады. Ескірген
және жыртылған құжаттарды қағаз беттерінін астыңғы жағына жабыстыруға,
қыстырғышпен қысып коюға, карындаш, қаламсап немесе үшкір затпен оларға
белгі салуға болмайды. Көне (ескірген) және жанған (өртенген) құжаттарды
мүмкіндігінше екі әйнектін арасына салып сақтау қажет.
Құжаттарды сараптамаға жібергенде оларды таза қағаздың арасына койып
тығыз конвертке салу үсынылады.
Құжаттарды қарауды екі кезеңге бөлуге болады: біріншісінде —
кайшылыктардың болу мүмкіндігін аныктау мақсатында құжаттардын мазмұны
зерттелінеді, ал екінші кезеңде — оның қандай да бір өзгерістерге
ұшырағандығы анықталады.
Құжаттың мазмұнындағы қайшылықтар, оның жекелеген реквизиттерін
салыстыру жолымен анықталады. Атап айтқанда: бланктерін, мөр және
мөртанбаларын, құжатты беру және бланкті дайындау мезгілдерін. Құжаттағы
қайшылыктар, дұрыс дайындалған құжат үлгісімен салыстыру арқылы ғана
анықталады. Егер құжат бірнеше данадан жасалған болса, олардың барлығын
салыстыру керек.
Құжатгарды криминалистикалық сараптаудың пәніне құжаттың түп нұскасын
немесе жалғандығын анықтау жатпайды. Бұл кұқыктық мәселе болып
табылатындықтан, оны тек қана тергеуші мен сот шешеді. Құжаттардың
криминалистік сараптамасы - анықтама өндірісінде, алдын ала тергеуде және
қылмыстық істер бойынша сот талкылауында және істерді азаматтық процесте
карау кезінде тағайындалады. Егер де ұсынылған құжаттың түпнұскасына құқығы
мемлекетгік нотариусқа және нотариалдық әрекетті жүзеге асыратын лауазымды
тұлғаларға (мемлекеттік нотариат туралы заң) беріледі.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының мақсаты
тергеуге маңызды құжаттың алғашкы мазмұнын өзгертудін және құжатты
дайыңдаудың әдісі мен жағдайларын анықтау.
Осы аталған мақсаттарды орындау үшін алға мынандай міндеттер қойылды:
- арнайы ғылыми білімдерді және криминалистикалық әдістеме негізінде әр
түрлі ғылым саласындағы әдістерді қолдану;
- құжаттың түпнұсқасын анықтау;
- құжаттың жалғандығын тексеру;
- құжаттарды өзгерту фактісін анықтау;
- тергеуде құжаттарды мұқият қарау;
- құжаттың мазмұнына мән беру;
- құжаттың көшірмелерін салыстыру;
- құжаттың дұрыстығын тексеру;
- құжаттарға техникалық-криминалистік сараптама тағайындау негіздерін
анықтау;
- құжаттарға техникалық-криминалистік сараптама объектілерін дайындау;
- сарапшыға қойылатын сұрақтарды нақтылау;
- құжаттарға техникалық-криминалистік сараптаманың тергеу үшін
маңыздылығын анықтау.
Диплом жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздері. Диплом жұмысының
теориялық негізін М.А.Арыстанбеков, А.Ф.Аубакиров, Р.С.Белкин,
А.Я.Гинзбург, С.Е.Еркенов, Е.Ғ.Жәкішев, Ә.А.Исаев, М.Ч.Когамов,
Б.М.Нұрғалиев, А.Г.Филиппов, К.Н.Шакиров, А.О.Шакенов және ресейлік
ғалымдардың еңбектері құрайды.
Диплом жұмысының әдіснамалық негізі ретінде салыстыру, талдау, саралау
әдістері қолданылды.
Диплом жұмысының объектісі оқиға болған жерден табылған заттай
дәлелдеме болатын құжаттар болып есептеледі.
Диплом жұмысының пәні техникалық-криминалистік сараптамаға
тағайындалған құжаттың мазмұны болып табылады.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы сегіз бөлімшеден тұратын төрт
бөлімнен, кіріспеден, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
1 КРИМИНАЛИСТІК ҚҰЖАТТАРДЫ ТАНУ ҰҒЫМЫ, МАЗМҰНЫ, МІНДЕТТЕРІ
1.1 Құжаттар, криминалистік маңызды ақпараттардың түпнұсқалары
Криминалистика – бұл қылмыс тетігінің заңдылықтары, қылмыс және оның
қатысушылары жөніндегі ақпараттың пайда болуы, сонымен бірге дәлелдемелерді
жинақтау, бағалау мен қолдану туралы және қылмысты ашу, тергеу және алдын
алуға бағытталған әдіс-тәсілдерінің танымдылық заңдылықтары туралы ғылым.
Криминалистикада қолданылатын тәсілдер мен әдістер дәлелдемелерді
жинақтауға бағытталған. Дәлелдемелерді жинақтау төрт кезеңнен тұрады, олар:
- дәлелдемелерді немесе іздерді іздептабу;
- оларды бекіту;
- оларды алу;
- алынған заттай дәлелдемелерді немесе іздерді алу барысы мен
қорытындысын рәсімдеу.
Заттай дәлелдемелерді немесе іздерді табу дегеніміз - ол тергеу
органдарының қылмысты ашуға, керекті дәлелдерді іздеуге байланысты
жүргізілетін жұмыс әрекеті. Айғақ заттарды іздеуге арнаулы әдіс-тәсілдер
және техника-криминалистік құралдар қолданылмаса, арнайы дайындықтан өткен
маман болмаса, қылмысты дәлелдеуге қажетті іздерді, микрообъектілерді жай
көзбен қарап тез арада тауып алу оңайлықпен келетін жұмыс емес. (Мәселен,
қолдың майлы тер іздері).
Дәлелдемелерді зерттеу - деп қылмыстық іс бойынша жинақталған заттай
дәлелдемелерді немесе іздерді құзырлы тұлғалар заңды түрде қабылдап,
олардың пайда болу тегін және қаралып отырған қылмыстың басқа да
материалдарымен қарым-қатынасын тексеруін айтамыз. Іс бойынша заңды түрде
жиналған және бекітілген заттай дәлелдемелер криминалистік тұрғыдан жан-
жақты зерттеліп, қайдан қалайша пайда болғандығы тергеудегі қылмысты
оқиғаға қандай дәрежеде қатысы бар екендігі анықталады. Сонымен қатар жеке
іздерді, кейбір заттай дәлелдемелерді тексеруге арнаулы білімділік қажет
болған кезде, күрделі криминалистік техниканы қолданып сарапшы зерттеуінен
өткізеді. Сарапшылық зерттеуде дәстүрлі басқа да күрделі физикалық,
химиялық әдістер спектрографиялық талдау, газды, сұйық хроматографиялық
зерттеулер және басқа да көптеген ғылыми-техникалық арнайы әдістер мен
құралдар бар [1, 125б.].
Адам баласының жазуды меңгергеннен кейінгі ісінің басы құжат жасау
болған. Бұған адамзат тарихында затты-нақты айғақтар жеткілікті. Түрлі
болжамдар мен салмақты ғылыми ізденістер нәтижесінде жарық көрген сүбелі
дүниелер де көп. Оның барлығына тоқталып жатуды былай қойғанда, атауларын
тізіп шығудың өзі мол көлемді талап етеді. Сондықтан біз бұл жерде
тақырыпқа қатысты негізгі мәселелерді қысқаша тұжырымдап берумен
шектелгенді жөн көріп отырмыз. Сонымен, іс қағаздарын жүргізудің басты
өзегі құжат дегеніміз не?
Құжат деп қандай да бір зат туралы ақпаратты тіркеуге, беруге және
сақтауға қызмет ететіннің барлығын атаймыз. Басқаша айтқанда, құжат –
ақпараты бар материалдық тасымалдаушы. Мұндай тасымалдаушы ретінде қағаз,
компьютер дискісі, фото және кинопленка және т.б. қызмет етуі мүмкін. Іс
құжаты әкімшілік (басқару) ақпаратты белгілеу үшін қызмет етеді.
Фабрика өнім шығаратыны секілді, әкімшілік басқармалары құжат шығарады.
Мұның айырмасы фабрика үшін өнім шығару оның мақсаты болса, әкімшілік
басқарудың мақсаты басқару қызметі болып табылады. Оны іске асыру үшін ол
құжатпен ресімделуі керек.
Құжат ұғымы білімнің көптеген саласында қолданылып, тұтас бір ғылыми
пәндер қатарындағы зерттеу объектісі болып табылады. Бұл ғылымдардың
әрқайсысы құжатқа анықтама беруде қандай өлшемдер (құжаттың мәні, нысаны,
ақпаратты жазу мен дыбыстап бейнелеу тәсілі т.б.) негіздеме ретінде
алынғанына қарай өз тәсілдерін ұсынады.
Құжат ұғымына берілген анықтамаларды көктей шолғанда, зерттеу нысанасы
мен міндеттеріне қарай айырмашылықтардың да бар екендігін байқаймыз. Құжат
ұғымын деректану саласы кең ауқымда түсіндіреді. Ол бойынша, құжат –
объективті өмір шындығы мен адамның ой қызметіне қатысты ақпараттарды
арнайы материалға кез келген тілде, кез келген тәсілмен бекіту құралы.
Деректануда құжат –арнайы ақпарат жеткізуге арналған объект.
Бұл ретте, біз құжаттың пайда болу тарихы мен эволюциясына көз
жүгіртіп көрейік. Құжат ұғымы өзінің даму жолында айтарлықтай
өзгерістерге ұшыраған. Латын сөзі doceo алғашында үйретемін,
хабарлаймын деген мағынаны берген. Кейіннен туындаған, сөздің тар
мағынасында алатын болсақ айғақ, дәлел, куәлік мағынасын беретін
documentum түрі ғылыми және практикалық қызмет саласының көпшілігінде ұзақ
уақыт пайдалануда тұрақтап қалған.
Орыс тілінде документ, яғни құжат ұғымы 17-ғасырда пайда болды. І
Петр оны письменное свидетельство, демек, жазбаша куәлік ретінде
аударып, сол арқылы құжаттың құқықтық мәнін белгіледі. Хаттамаларға қол
қою туралы деген Жарлық шығарған.
ХІХ ғасырда құжаттың басқару ісіндегі мәніне деген жаңа көзқарас пайда
болды. Нысан бойынша белгіленіп, басқару процесін жүргізуге арналған
ақпарат құжат деп саналды.
Төңкеріске дейінгі Қазақстан жағдайына келетін болсақ, XIX ғасырдың
алғашқы жартысында Бөкей хандығында іс қағаздарын жүргізетін кеңсе
болғандығы мәлім. Жәңгір хан ұйымдастырған бұл арнайы кеңсе екі бөлімшеден
тұратын. Біріншісі ханның өз қол астындағы сұлтандармен, екіншісі –
ресейлік шенеуніктермен қызметтік байланыстарын түркі-шағатай және орыс
тілдерінде әзірленетін іс қағаздары арқылы жүргізіп отырды.
Құқықтық күшке ие жазбаша дереккөз тұрғысындағы құжат ұғымы ХХ ғасырда
да сақталған. Мәселен, С.И.Ожеговтың Орыс тілі сөздігінде құжат ұғымына
үш түрлі мәнде түсінік беріледі:
1) Қандай да бір фактіні немесе бір нәрсеге қатысты құқықты растайтын
іс қағазы.
2) Ұсынушы тұлғаны ресми куәландыратын нәрсе (төлқұжат және т.с.с.).
3) Жазбаша куәлік.
Шетелдік сөздердің түсіндірме сөздігінде аздаған өзгешеліктер
болғанымен, жалпы мағынасы жоғарыдағы анықтамаларға келіп саяды:
1) Жазбаша куәлік, айғақ – мысалы, оның тарихи құжаттық сипаты бар.
2) заң. заң жүзінде белгіленген тәртіппен жасалып, заңды фактіні
куәландыратын (туу, некеге тұру) немесе қандай да бір іске құқық беретін
(диплом, өсиет) акт, сөздің кең мағынасында – заңды күші бар немесе
қызметтік сипаттағы кез келген жазбаша акт.
3) Төлқұжат, жеке куәлік.
Мұрағат терминдерінің қысқаша сөздігінде құжатқа берілген анықтама
бойынша: Құжат – шын мәніндегі объективті және адамның ой қызметі
барысындағы фактілерді, оқиғаларды, нысаналарды, құбылыстарды жазу,
кескіндеу, суретін салу, фотоға түсіру, дыбыстап жазу немесе басқа тәсілмен
арнайы материал (папирус, пергамент, қағаз, фото үлдір және т.б.) арқылы
көрсетудің нәтижесі.
Мұнда құжатты сипаттау объектісі ретінде, сондай-ақ оны жеткізуші
негіздердің кейбір түрлерін ашып көрсетуге деген талпыныс айқын байқалады.
Л.П.Крысинаның шет тілдерден енген сөздер түсіндірме сөздігінде
қарастырылып отырған ұғымға қандай анықтама берілетінін келтіре кетейік:
Құжат. –
1) Қандай да бір фактіні немесе бір нәрсеге қатысты құқықты растайтын
іс қағазы.
2) Ұсынушы тұлғаны ресми куәландыратын нәрсе (төлқұжат және т.с.с.).
3) Қандай да бір жағдайды жазбаша куәландыру.
Ақпарат бекітілетін негіз (носитель) ұғымы ғылыми айналымға алғаш
рет социалистік елдердің қазіргі заманғы мұрағат терминологиясы сөздігі
арқылы енгізілді. Құжат ұғымы мынадай сипатта берілді: Құжат – жазу,
кескіндеу, фотоға түсіру, дыбыс жазбалары немесе өзге де тәсілдер арқылы
объективті шындыққа қатысты нәрселер жайлы және адамның ой қызметі туралы
ақпаратты бекіту нәтижесі.
Құжат анықтамасының даму барысын талдай отырып, бұл терминді
түсіндірудің негізгі үш тәсілін бөліп атауға болады. Біріншіден, құжат
қандай да бір материалдық объект болып табылады, екіншіден, жай ғана
материалдық объекті емес, сонымен қатар, ақпарат жеткізгіш, үшіншіден, әрі
ол құжатталған ақпарат (яғни, қайта өңдеу және сақтау мақсатында
материалдық негізге бекітілген қандай да бір әлеуметттік ақпарат. Басқаша
айтқанда, биологиялық ақпараттың, жанды және жансыз табиғат ақпараттарының
адам ойы жететін деңгейде жазылған немесе осы деңгейде өңделген түрлері мен
формалары) болып табылады.
Осылайша, құжаттану тұрғысынан алғанда құжат дегеніміз мәтін, дыбыс
жазу мен бейнелеу түріндегі ақпарат енгізілген материалдық объект болып
саналады.
Соңғы кезде құжат анықтамасының мағыналық жүгі ауырлап, материалдық
құрамнан ақпараттық құрамға ауысып келеді. Құжатталған ақпарат ұғымының
өмірге келуі ақпарат (мәлімет) пен материалдық негіз (рәміздер, белгілер,
әріптер, толқындар т.б. түрінде) ұғымдарының екіжақтылық сипатына
негізделген. Құжаттау нәтижесінде мәліметтердің өзіндік сипатта
материалдану және заттану процесі жүреді. Ақпарат негізге бекітіледі немесе
оған тіпті байланып қойылады, сол арқылы ақпарат өз жасаушысынан
жекеленеді. Осылайша, құжат екі қосындының тұтастығы деп қабылданбақ. Рас,
ұзақ жылдар бойына бұл бірліктегі басты орынды ақпарат жеткізуші негіз
иеленіп келген-ді.
М.В.Ларин Управление документацией в организациях (Ұйымдарда
құжаттаманы басқару) атты еңбегінде құжатты мынадай үш басты компонент
құрайтынын атап көрсетеді: ақпарат, негіз (материал жеткізгіш) және
ақпараттың сәйкестендірілу мүмкіндігі. Ақпарат негізіндегі сәйкестендірілу
мүмкіндігі құжатты басқа ақпарат негіздерінен түпкілікті түрде
ерекшелендіреді.
Қазақстан Республикасында құжат ұғымының ресми түсіндірмесі ҚР
Экономика және сауда министрлігі Стандарттау, метрология және сертификаттау
жөніндегі комитеттің 2001 жылғы 14 мамырдағы №140 бұйрығымен бекітіліп,
күшіне енгізілген 1037-2001 ҚР СТ-да былай баяндалады: Құжат (құжатталған
ақпарат) – сәйкестендіру мүмкіндігі бар материалдық жеткізгіште тіркелген
ақпарат. Қазіргі заманғы отандық құжаттану ісі дәл осы анықтамаға
сүйенеді.
Құжат стандартталған термин, яғни бұл осы ұғымды айқындауға арналған
жалғыз термин болып табылады. Құжатталған ақпарат термині синоним-термин
рөлін атқарады. Аталмыш стандартта ол деректер анықтамалығы тұрғысында
келтірілген.
Сонымен қатар, осы стандартпен белгіленген барлық терминдер заңды
тұлғалар қызметінде түзілетін құжаттама түрінің бәрінде, сондай-ақ ғылыми-
әдістемелік, нормативтік-әдістемелік, іс қағаздарын жүргізу және мұрағат
ісі жөніндегі анықтамалық пен оқулық әдебиеттерде міндетті түрде қолданылуы
қажет. Қазақстан Республикасындағы құжат терминіне берілген ресми
түсіндірме Ресей Федерациясы мемлекеттік стандарты бекіткен (Мем СТР 51141-
98) анықтамаға қарағанда өзгешелеу. Толықтай беріп, салыстырып көрелік:
құжатталған ақпарат (құжат) – материал жеткізгішке тіркелген
сәйкестендіруге мүмкіндік беретін деректемелері бар ақпарат.
Анықтамадан көріп отырғанымыздай, Қазақстанда қабылданған түсіндірмеден
айырмашылығы, ресейлік анықтамада құжаттың деректемелері ескеріледі. Бұл
материал жеткізгішке тіркелген ақпарат анықтамасында айқындаушы орында тұр.
Өнеркәсіптік, ақпараттық технологиялардың қарқынды дамуы дәстүрлі
құжаттау тұрғысынан алғанда жаңа, тек өзіне ғана тән ерекшеліктері бар,
өзгеше электронды құжат түрінің түзілуіне алып келді.
Кеңселік қызмет барысында құжат еңбек құралы ретінде де әрі жұмыс
нәтижесі ретінде де көрінеді. Осыған сәйкес ұйымның тиімділікпен қызмет
етуі құжат бойынша жұмыс жүргізу ісін дұрыс ұйымдастыруға тікелей
байланысты.
Құжат функцияларын жалпы және арнайы функциялар деп екі салаға бөлуге
болады. Жалпы функциялар құжаттардың бәріне ортақ. Ал арнайы функциялар –
құжаттардың тек шектеулі топтарына ғана тән.
Құжаттың жалпы функцияларына мыналарды жатқызуға болады:
1) әлеуметтік – құжат әлеуметтік мәнге ие объект болып табылады,
өйткені ол әлеуметтік қажеттіліктен туындаған әрі сол әлеуметтік жүйеде
жүзеге асырылады;
2) ақпараттық – құжат ақпаратты жазып алу, сақтау және тарату құралы
ретінде қызмет етеді;
3) қарым-қатынастық – құжат қоғамдық құрылымдар мен жеке адамдар
арасында байланыс құралы ретінде жүреді, ол жай хабарландырып қана
қоймайды, сонымен бірге қоғамдық сананы шоғырландырып, бірыңғай пікір
қалыптастыруға, ұжымдық реакция туғызуға, бүкіл қауымды жұмылдыруға ықпал
етеді;
4) мәдени – құжат әлеумет тәжірибесі мен мәдени дәстүрлерді бекіту және
оларды болашаққа қалдыру құралы ретінде қызмет етеді;
Құжаттың арнайы функцияларына мыналар жатады:
1) құқықтық – құжат қоғамдағы құқықтық нормалар мен құқықтық қарым-
қатынастарды бекіту және өзгерту құралы ретінде қызмет етеді. Хабарланып
отырған мәліметтерге, оқиғаларға баға беру арқылы құжат құқықтық сананың
қалыптасуына, мінез-құлықтың әлеумет тарапынан қолдау тапқан үлгілерін
әзірлеуге, моральдық-этикалық нормаларды игеруге ықпал етеді;
2) дәрістік – құжат жинақталған әлеуметтік тәжірибелерді ой елегінен
өткізе отырып, бұл жөніндегі білім қазынасын ұрпақтан ұрпаққа жеткізуге
көмек береді, тұлғаның қалыптасу процесіне қатысады;
3) танымдық – құжат ой елегінен өткізіліп жазылған мәтін негізінде
шындықтың неғұрлым ауқымды, абстрактылы, теориялық үлгісін жасауға
мүмкіндік береді.
4) басқарушылық – құжат басқару құралы болып табылады, қоғам
мүшелерінің ұжымдық қызметін мейлінше тиімді ұйымдастыру мақсатына сәйкес
жоспарлау, үйлестіру және реттеу ісіне көмектеседі;
5) мемориальдық – құжат қоғамның, ондағы жекелеген құрылымдардың дамуы
туралы және дербес тұлғалар жайлы тарихи дерек көзі ретінде көрінеді;
6) есептік – құжат өндірістік және шаруашылық қызметтің барлық
кезеңдерінде атқарылған жұмыс процестерін сүзгіден өткізіп отыратындықтан,
оның нәтижелерін есептеп шығаруға мүмкіндік береді.
7) эстетикалық – құжат өзінің материалдық негізі құрамына болмысты
образды-көркем игеру нәтижелерін түсіру арқылы жинақтап қорытылған
эстетикалық тәжірибелерді сақтайды және таратады;
8) релаксациялық (ойын-сауықтық, компенсаторлық) – құжаттардың бірқатар
түрлерін эмоционалдық шиеленісті ширығуларды өзге нысандарға аудару арқылы
түсіруге, сөйтіп артық ширығу деңгейін көздеген дәрежеге дейін азайтуға
пайдалану;
Ұйымда құжаттарды түзу, қолжазбадан қайта басу, оқу, есепке алу,
сұрыптау, сақтау, іздестіру, ақпараттарды ұқсату т.б. жөнінде қыруар
жұмыстар атқарылады.
Ұйымның коммерциялық қызметі табысты жүргізілуі үшін ақпараттардың
сақталу жағдайы ондағы мәліметтер құпиялылығы сенімді түрде қамтамасыз
етілетіндей дәрежеде болуы шарт.
Криминалистік құжаттар жазу табиғаты, құжаттарды жасау тәсілдері және
жазбалар ерекшеліктері бойынша, нақты тұлғаның жалған құжаттар жасауын және
оны анықтау тәсілдерін зерттейтін, қылмыстарды тергеу және ашу мақсатында
құжаттардағы ақпараттарды пайдаланудың ғылыми негіздерін құратын саласы
болып табылады. Криминалистік құжаттану жаратылыс, техникалық ғылымдар
жетістіктеріне, тергеу және сот тәжірибелері қорытындыларына негізделеді.
Криминалистік құжаттану атқаратын міндеттерді үш топқа бөлуге болады.
Бірінші топ - құжатты жасайтын автордың белгілері мен қасиеттерін:
жынысын, жасын, психикалық және физикалық жай-күйін, кәсіптік және басқа да
дағдыларын анықтау.
Екінші топ - құжат материалдарының (қағаз, бояғыш зат, сургуч, желім
және т.б.) табиғатын, сапалық құрамын, қай топқа жататындығын, кейде
материалдардың жасалу орнын және уақытын анықтау, құжатты, жалған құжатты
немесе оның жеке реквизиттерін (қолдар, таңбалар, мөрлер, мөртаңбалар)
дайындау құралдарын, шарттары мен тәсілдерін анықтау, өртенген құжаттардың
мәтіндерін көрінбейтін және шамалы көрінетін мәтіндерді айқындау және т.б.
Үшінші топ - сәйкестендіру міндеттерін орындау: құжатты жасаушыны жазу
тілі мен қол жазуы бойынша; жазу техникасын - басылған мәтін бойынша;
көбейткіш техникасын - онда дайындалған мәтіннің таңбалары бойынша және
т.б. ұқсастыру.
Бұл міндеттер құжаттарды зерттеудің екі түрін - жазуды криминалистік
зерттеу және құжаттарды техникалық-криминалистік зерттеуден өткізу
барысында нақтыланды және орындалады. Құжаттардың көптігіне (саласы,
табиғаты, тегі бойынша), оларды жасау, көшіру, жалған жасау тәсілдерінің әр
түрлілігіне қарамастан, жасандылар, ол үшін пайдаланылған материалдар мен
құралдарға, сондай-ақ құжаттарды зерттеу әдістеріне және осы әдістер
көмегімен орындалатын міндеттерге қарамастан құжаттар криминалиистік маңызы
бар ақпараттар көзі ретінде, ал белгілі бір заңдылық шеңберіндегі бейнелеу
және кейін қылмыстарды тергеу барысында осындай ақпараттарды зерделеудің
объектісі болып қала береді.
Криминалистикада құжаттармен жасалған немесе дайындалып жатқан
қылмыстардың мән-жайы туралы ақпаратты қамтитын әр түрлі материалдық
обектілер жатады. Бұл ақпараттың нақты мағыналық мазмұны болады және ол
басылған немесе қолмен жазылған әріптермен, сандармен, белгілермен,
кодтармен бейнеленуі мүмкін.
Ақпараттарды бекіту тәсілдеріне байланысты жазу актілерін, сызба
бейнелерін фото-кино-бейнематериалдарын, кодталған ақпаратты тасушы
объектілерін (ЭВМ магнитті таспалары, магнитофон таспалары, компьютердің
магнитті дискілері, перфотаспалар, перфокарталар және т.б.) ажыратады [2,
145б.].
1.2 Тергеу барысында құжаттарды қарау
Қылмыстарды ашу мен тергеудегі құжаттармен жұмыс, жетістігі бірқатар
ережелерді сақтаумен қамтамасыз етілетін тергеудегі қараудан басталады.
Табылған құжаттар тек қолға қолғап киіп, не пинцет қолданып орындаған жөн,
себебі құжатта қандай іздер бар және олар қайда орналасқаны белгісіз.
Құжатты су қолмен ұстауға, дымқыл немесе кірленген затқа қоюға
болмайды. Жазбаша құжаттардың бетіне не сыртына жазуға болмайды. Қағаздарды
бұрын бүктелген жеріне сәйкес келмейтін жерінен бүктеуге болмайды, себебі
бүктесіндердің саны мен орналасуы жазудың сипатын, орындалу жағдайларын
анықтау үшін маңызды және құжаттың ерекше белгілерінің бірі болып
табылады.
Ылғалданған құжаттар жайылған күйде бөлме температурасында кептіріледі.
Іске тіркелетін құжатты шеткі жағынан тігуге болмайды. Оны жазылған күйінде
немесе бұрынғы бүктелген жерінен бүктеп, таза қалың қағаз не картон арасына
салып, конвертте сақтаған жөн. Конвертке қажетті жазбаларды құжаттарды оған
салмастан бұрын жазады.
ЭВМ магнитті таспаларын, компьтерлердің магнитті дискілерін, аудио-
бейне-кассеталарын магниттердің тұрақты не ауыспалы толқын ықпалдарынан,
сонымен қатар магниттік толқындар тарататын генераторлардан,
радиоқабылдағыштардан, теледидарлардан және т.б. құралдардан сақтау қажет.
Құжатты зерделеуді оның міндетін, негізгі мәтінін және ондағы басқа
жазбаларды (қарарларды, белгілерді) анықтаудан, яғни құжаттың мазмұны мен
міндетінің сәйкестігін анықтаудан бастаған жөн. Егер құжаттың түпнұсқаға
сәйкестігіне күдік туса, құжаттың үлгісімен танысу керек. Сондай-ақ,
құжаттың оң және теріс жағының, парақ шеттерінің жағдайы тексеріледі. Құжат
заңды тұлға атынан толтырылса, жасанды белгілерді анықтау үшін бланк
нысандарының баспа таңбаларының, фотосуреттердің, қорғау белгілерінің
түпқұжаттағы ұқсас реквизиттерге сәйкестігіне назар аударылады.
Атап айтқанда, мұндай белгілерге:
- нысандардың, түсі және реквизиттерінің сәйкес келмеуі;
- мазмұнының қарама-қайшылығы, емлелік қателер, стандарттан тыс шрифт,
пайдаланудан шыққан бланктерді, мөрлерді және т.б. қолдану.
- механикалық әсер ету іздері (жазуды тазарту кезінде химиялық
рекактивтермен мәтінді өңдеу не шаю кезінде қағаздың жұқаруы, дақ түсуі);
- қосып жазу немесе мәтінді өшіріп, орнына жазу (сөз, жол аралығының
қалыптан тыс үлкейуі немесе кішірейуі, олардың ерекше орналасуы);
- қорғау кестелері жолдарының, мөр элементтерінің сәйкессіздігі
түріндегі құрастыру жолымен жасалған (сан жапсыру, суреттерді не
бөлшектерін және т.б. қайта жапсыру) жасанды іздер;
- сызықтардың түзу еместігі, әріптердің түрі, олардың әркелкі көлемі,
әріптің біліктік сызықтарының дөңгелек мөрдегі радиус бағытына қатысты әр
түрлі орналасуы бойынша және әріптердің білікті сызықтарының мөрдегі жолдар
сызықтарының перпендикулярына сәйкессіздігі бойынша анықталатын баспа
таңбалары мен мөртабандардың жасанды іздері;
- жалған қол қою іздері (қолдың қозғалысын ақырындату нәтижесінде пайда
болатын сызықтардың айналмалығы, штрихтарда үзілістердің болуы, көшіру
кезінде және т.б. пайда болған көмескілік пен нүктелер);
- аудио және бейнемагниттік таспаларды біріктіру барысында пайда болған
іздер.
Құжаттарды қарау және алдын ала зерттеу кезінде құжаттарға зиян
келтірмейтін техникалық құралдар мен әдістер қолданылады. Бұл үшін белгілі
тәсілдер мен ғылыми техникалық құралдарды, сондай-ақ құжаттарды жарыққа
қарау әдістерін жиі пайдаланады. Жарық көздері ретінде үстелге қоятын
шамдар, электршамдар, (ОИ-19 түріндегі) арнайы жарық түсіргіштер немесе
табиғи жарық пайдаланылады. Қажеттігіне қарай жарық сүзгілерді, тергеу
чемоданында болатын лупаларды пайдалануға болады. Ерекше белгілерге
(тазартулар, өңдеулер, қосып жазулар және т.б.), іздестіру жұмысы мен
дәлелдеу процесінде пайдалануға болатын ақпараттарды айқындауға ерекше
назар аударылады [3, 75б.].
2 ҚҰЖАТТАРДЫ ЖӘНЕ ЖАЗУДЫ КРИМИНАЛИСТІК ЗЕРТТЕУ
2.1 Құжаттарды өзгерту фактісін анықтау және құжат мазмұнының өзгеру
түрі
Құжаттарды криминалистикалық зерттеу - бұл хаттың, осыдан шыққан кейбір
тұлға құралын, құжатты жасау әдістерінің табиғи заңдылықтарын, сонымен
бірге қылмысты ашу мен тергеу мақсатындағы тану әдістері мен тәсілдерін
қарастыратын криминалистикалық техника саласы.
Құжаттар - қылмыстық әрекеттер, қылмыс жасау құралдары немесе қылмыс
іздерін жабушы құрал ретінде заттық дәлел болып табылады.
Құжаттарды криминалистикалық зерттеудің 2 түрі бар:
- хатты криминалистикалық зерттеу;
- техника криминалистикалық зерттеу.
Хатты криминалистикалық зерттеу объектілері жазбаша сөйлем мен қолжазба
болып табылады. Сонымен бірге орындаушы авторлар мен олардың құрамы,
жынысы, жасы, физиологиялық және профессионалды ерекшеліктері анықталады.
Құжаттарды техника криминалистикалық зерттеуде оның мазмұны, жасалу
материалы, оның мағынасын өзгерту мақсатындағы тиген іздері тексеріледі.
Сонымен қатар, идентификациялық және диагностикалық мәселелер шешіледі.
Осындай мәселелерді шешу үшін әр түрлі әдіс-тәсілдер қолданылады:
- химиялық-құжаттың материалдық құрамын анықтау;
- фототехникалық-сурет бойынша фотоаппараттарды салыстыру;
- фотоскопиялық–магнитті баспаның шифрлерін алу және т.б.
Қылмысты тергеуде заттық дәлел ретіндегі құжаттармен жұмыс істеудің
ережелерін сақтау нұсқалынады.
а) құжаттармен бес саусақты қолғап немесе пинцеттерді қолдану арқылы
жұмыс істеу;
ә) құжаттарды сулы немесе дымқыл қолмен ұстауға тыйым салынады;
б) сулы немесе кір орындарға құжаттарды қоюға болмайды;
в) құжаттардың теріс немесе артқы жақтарына жазулар жазылмауы тиіс;
г) іске қатысты құжаттың шетінен тіреп тігуге болмайды, оларды
конверттерге салып, конверт тігіледі;
д) құжатқа зияны тиетін әрекеттер қолданылмайды.
Хатты криминалистикалықзерттеу.
Жазуды үйрену ұзақ оқу мен жаттығу салдарынан қалыптасады. Осыдан
қолжазба құралады, бұл адамның ортақ жүйке әрекетінің қалыптасқан ауыр
жүйесі. Хат жазу қалыптасуының топталуы:
- техникалық қалыптасу - адамның жазу барысындағы отырысы немесе
тұрысы, қағаздың жатуы, жазу құралын ұстау және т.б;
- графикалық қалыптасу - хат заңдылықтары мен олардың ұйқастығын
қалыптастыру;
- хат сөйлемінің қалыптасуы - сөздің құрамы және мәтін мен
тақырыптардың орнығуы.
Хат сөйлемінің қалыптасуы әр адамның белгілерін сипаттап, екі топқа
жіктейді:
- хаттағы сөйлем белгілері;
- қолжазба белгілері.
Хаттық сөйлем белгілері - бұл адамның сауаттылығын анықтайтын мәтін
мазмұнын құрау, сөздің даярлығы, кәсіби әрекет сипаты мен басқа да
жағдайларды ұғындыру қасиеті.
Хаттық сөйлем грамматика, лексика және құрау стилі жағынан бағаланады:
а) граммматикалық белгілер орындаушының хат грамматика ережелерінен
сауаттылығын немесе керісінше жағдайын көрсетеді. Осы ережелерді сақтау
орфографиялық, синтаксистік немесе пунктуациялық қателерге әкеліп
соқтырады. Бұл қателер салыстырушы белгі ретінде қарастырылады.
Жазбадағы кездесетін грамматикалық қателіктердің сипатына қарай
орындаушының білім деңгейі төмен, орташа немесе жоғары болып анықталады:
ә) лексикалық белгілер жазушының жалпы сөздік даярлығын және оның жалпы
білім алу мен кәсіби даму деңгейін сипаттайды. Хат бойынша адамды салыстыру
оның хатты пайдалану ынтасын көрсетеді:
- кәсіпқойлық - белгілі бір мамандыққа арналған сөздер;
- архаизм- ескірген сөздер мен сөйлемдер;
- диалектизм - жергілікті жерлер диалектілерімен байланысты сөздер мен
сөйлем оралмалары;
- жаргонды сөздер және олардың айтылуы белгілі бір топтағы адамдарға
тән.
б) стилистикалық белгілер мазмұндаманың жазу тілін, қолжазбаның
қалыптасуын түсіндіреді.
Ол әдеби тіл (көркем, іскерлік, ғылыми, бұқаралық) және жай сөйлем тілі
деп 2-ге бөлінеді.
Кеңістіктегі түсінік пен мазмұндаманың мәні қысқа және көп сөзді
болады.
Композициялық құрылыс нақты бөлшекті жазбалардың болуы (кіріспе, негіз,
қорытынды) сөйлем түрлерін қолданушы ойдың мазмұн құрылысы бойынша
анықталады (жай, күрделі, хабарлаушы, сұраушы және т.б.).
Қолжазба белгілері нақты және жеке болып келеді.
а) Жалпы қолжазбаны қозғалыс ретінде сипаттайды. Оған:
- қолжазбаның қалыптасуы - жазушының жылдам жазу жүйесі мен қолдану
әдісі жоғары, орташа және аз қалыптасқан қолжазбалар;
- қолжазбаның иілуі жазбаша белгінің ұзартылған өсіндегі сызық жолымен
анықталады. Тіке, көлденең, оңға иілген және солға иілген қолжазбалардың
түрлері болады. Иілу тұрақты белгі болып саналмайды және қолжазбаның
өзгерту мақсатында жиі өзгеріп тұрады;
- қолжазбаның жылдамдық қарқыны жол белгілерінің биіктігі мен олардың
аралық ендерінің немесе жол белгілерінің биіктігі мен енінің сай болуы.
Жылдамдық үлкен, орта және кіші болады.
- қолжазба мөлшері жолақ әріптерінің орташа биіктігі бойынша
анықталады. Ірі жолақ әріптерінің биіктігі 5мм., орта 2 мм - 5 мм дейін,
майда 2 мм көп емес;
- қолжазбаның байланысы белгілі бірнеше әріптердің бір сөзде үзіліссіз
қозғалыс арқылы жазумен сипатталады. Байланысына қарай жоғары байланысты
қолжазба - 5-6 әріптермен, орта байланысты - 3-4 әріптермен, үзілісті 2-ден
кем емес әріптермен байланысты орындалады. Бұл белгі тұрақты, себебі
қолжазба байланысын ұзақ тәжірибесіз өзгерту мүмкін емес.
ә) қолжазбаның жеке белгілері бөлек әріптерді олардың элементтері мен
әрі аралық қосындыны жазудағы әрекеттің ерекшелігін көрсетеді. Қолжазбаның
жеке белгілеріне мыналар жатады:
- әріптер мен олардың элементтерін қосуда және орындаудағы қозғалыс
формасы - тік сызықты, доға тәрізді, ілмек тәрізді, бұрыш тәрізді, иректі;
- қозғалыс бағыты - төменнен жоғары қарай, жоғарыдан төмен қарай, сол
оралымды және оң оралымды;
- қозғалыстың сызылуы - әріп элементтері штрихтарының әр түрлі
өлшемдеріне негізделумен сипатталады;
- қозғалыстың байланысы, яғни әріптердегі элементтердің бірігуі,
сонымен бірге әріптердің өзара байланысы;
- нүктелердің басында, соңында, қиылысында және қозғалыстарының
бірігуінде әріптердің шартты орналасуы;
- қозғалыстың жалғасуы онымен әр түрлі әріп элементтері мен олардың
бірігуі орындалады;
- әріптерді орындағандағы қозғалыс күрделілігі - жай күрделенген және
қысқартылған әрекеттер [4, 35б.].
Құжаттарды техника криминалистикалық зерттеу - бұл жазбаша құжаттарды
жасайтын, өзгертетін және олардың белгілерін сипаттайтын әдістерді
тексеруші болып табылатын пән, сонымен қатар тергеу мен соттық іс қарауға
маңызы бар, салыстыру және басқа деректерді білу мақсатындағы құжаттарды
қарау мен зерттеу әдістерін, құралдарын жақсартушы құжаттарды зерттеу
бөлімі.
Құжаттарды зерттеу мақсаттары:
- құжаттарды немесе оның бөлімдерін дайындау жағдайын анықтау (әдіс,
шарт, уақыт);
- құжаттағы өзгеріс пен оның ену әдістерін анықтау (тазалау, өшіру,
қосымша жазу және т.б.);
- жай көрінетін көрінбейтін, сонымен қатар құйылған, жапсырылған,
сызылған жазулар мен құжаттағы бұзылған мәтіндерді табу;
- құжатты жасауда қолданылған материалдың топтық құрамын
анықтау (қағаз, бояу, желім);
- құжаттарды немесе олардың бөлімдерін жасау уақытын анықтау;
- құжаттарды дайындау немесе оларға енгізілетін өзгерістер үшін
қолданылған құралдарды салыстыру;
- құжат жасаушыны идентификациялау.
Құжаттар түпнұсқалы және жасанды болады.
Түпнұсқалы құжаттар жарамды немесе жарамсыз болып жіктеледі.
Көрініп дайындалған, бірақ мәтіні өтірік маңызды құжаттар жасанды деп
аталады. Жасанды құжаттардың екі түрі болады:
а) интелектуалды - берілген үлгідегі бланкта шындыққа сай келмейтін
барлық белгілері бар құжат;
б) материалды – түпнұсқа құжатты тазалау, өшіру немесе барлық
реквизиттері бар толық жасау жолымен өзгертілетін құжат.
Құжаттардың түпнұсқа бланктары сурет салу немесе бастыру арқылы
жасалынады.
Қолжазбаларды зерттеу криминалистік сараптаманың кең түріне жатады.
Оның негізгі мақсаты - орындаушыны анықтау. Негізінен сараптама көмегімен
авторлыққа, қолжазба жазу шартына, жазушының мақсатына (жалған құжат жасау
немесе жазуды бұрмалау), оның жеке қасиетіне және сыртқы белгілеріне
(мысалы, жасы, мас екендігі және т.б.) қатысты көптеген мәселелер шешіледі.
Аталған зерттеу объектілері ретінде жазудың тұрақты жеке ерекшеліктер
көрінген көлемді қолжазбалар (күнделіктер, хаттар) және қысқа жазулар (қол
қою, сандар, суреттер, белгілер) болуы мүмкін.
Жазуды криминалистік зерттеу бірдейлендіру (идентификациялау)
теориясының жалпы ережелеріне, адамның жоғары жүйке қызметінің
психологиялық деректеріне, лингвистика мәліметтеріне негізделеді. Соңғы
уақытта осы мақсатта кибернетика, математика тағы басқа ғылымдар
мүмкіндіктері кең қолданылуда.
Жаза білу ұзақ оқу мен жаттығу нәтижесінде қалыптасады. Қолжазудың жеке
сәйкестік белгілері балалар 3-4 сыныпта оқып жүрген кезінде-ақ қалыптаса
бастайды. Дегенмен олардың қолжазуы бойынша сәйкестендіруге жеткілікті
жиынтығы, әдетте 5-6 сыныпта, яғни адамның орталық жүйке жүйесінің
қызметімен байланысты күрделі қозғалу дағдыларының жиынтығы жазудың тұрақты
сәйкестендіру белгілеріне қатысты байқалып, қалыптасады.
Адамның:
- техникалық дағдыларын (жазу кезіндегі отырысы, қағаздарды
орналастыруы, жазу құралын ұстауы және т.б.)
- графикалық дағдыларын (жазу белгілерін және олардың тіркестерін
жазу);
- жазбаша тілі дағдыларын (сөздік қоры мен мәтін, сөйлемдер құруы және
т.б.) ажыратады.
Қолжазбада көрініс табатын техникалық және графикалық дағдылар жиынтығы
адамның қолжазуын сипаттайды. Адамның жазу еркіндігінің ұқсас
ерекшеліктері, күш салып жазуында, сыртқы ортаның, басқа да субъективті
және объективті факторлар әсерінен қол басқанда қайталанбайтын көп
ерекшеліктер жиынтығы пайда болады. Әр түрлі тұлғалардың жазуында жеке
ұқсас белгілер кездесуі мүмкін, бірақ олардың жиынтығы әр адамда жеке
болады.
Жазудың өзгеруіне әкелетін әр түрлі себептерге қарамастан, ұзақ уақыт
бойы қалыптасқан адамның жалпы қимылдау жүйесі (динамикалық стереотип)
тұрақты болады. Яғни, адамды жазу бойынша сәйкестендіру мүмкіндігі жазуын
әдейі бұрмаласа да немесе жасы ұлғайғанда жазуы өзгерсе де сақталып қалады.
Адамның қолжазуы ерекше жағдайларда жазғанда өзгеруі мүмкін, олар
адамның жазу құралы мен заттарының әдеттен тыс қалыпты, жазушының көңіл
күйі (мас болуы, толқуы және т.б.) адамның қозғалу аппаратының немесе жүйке
жүйесінің бұзылуы (жарақаттар, жүйке аурулары және т.б.), жазуын әдейі
бұрмалауы (басқа адамның қолына ұқсастырып жазу). Алайда көлемді қолжазба
мәтінінде, қолдың өзіндік белгілерінің жиынтығы жиі сақталып отырады [5,
62б.].
Жазба тіл белгілері - мәтінді мазмұндау әдісі, сауаттылығының жалпы
деңгейі, тілінің стилистикалық және грамматикалық ерекшеліктері, сөздік
қоры.
Жазбаша тілдің келесі негізгі белгілері болады:
Стилистикалық белгілер - мәтіннің тілін, ойын, архитектоникасын, ойын
жазу мәнерін сипаттайды. Тергеу тәжірибесінде кездесетін мәтіндегі
мазмұндау стилі туралы сөз құрамы мен сөйлемдер құрылысы бойынш талдауға
болады. Сондай-ақ ресми-іс, ғылыми, өндірістік-техникалық, публицистикалық,
ауызекі сөйлеу стилі туралы айтуға болады.
Лексикалық белгілер - жеке кәсіп иелеріне, мекенге және т.б. тән жалпы
сөздік қорды, терминдерді қолдануды сипаттайды. Олардың ішінде:
профессионализмдерді (белгілі бір кәсіппен айналысушы адамдарға тән
сөздер); архаизмдерді (көнерген сөздер мен сөз тіркестері); диалектизмдерді
(белгілі бір жергілікті жерде қолданылатын тілдер мен сөз тіркестері);
варваризмдерді (бөтен тілдің сөздерін қолдану); жаргондарды (тұрақты жеке
әлеуметтік топтың ауызекі қолданыстағы сөйлеу түрі) атауға болады.
Грамматикалық белгілер - жазушының жазудың грамматикалық ережелері
туралы білімін көрсетеді. Соған сәйкес, жазушының жалпы сауаттылық деңгейі
төмен, орта және жоғары болып белгіленеді.
Жазу белгілері екі топқа бөлінеді:
- жазуды қол қимылы жүйесі ретінде сипаттайтын жалпы белгілер;
- жеке әріптерді, олардың бөлшектерін және әріптерді қосып жазу
кезіндегі қимыл ерекшеліктерін көрсететін жеке белгілер. Жалпы белгілерді
шартты түрде үлкен үш топқа бөлуге болады:
1) жазу - қозғалу дағдысының қалыптасу деңгейі мен сипатын көрсететін
белгілер:
- Бұл қолдың дағдылануы және жалпы қабылданған жылдам жазу жүйесіне
сәйкес болуы, яғни аса дағдыланған, орташа дағдыланған, аз дағдыланған жазу
техникасын меңгеру;
- қимылдарды қадағалау - әріптерді жазу кезіндегі қимылдың нақтылығы
мен жүйелілігі;
- олардың мөлшері, иілісін (жоғары, орта, төмен) сақтау;
- жазу жылдамдылығы (тез, жай, орта); жазу құрылымы - қимыл ауырлығы
(қарапайым, жеңілдетілген, күрделіленген);
2) қозғалыстың құрылымдық сипатын көрсететін белгілер:
- қимылдың басымды түрі (түзу сызықты - доғалау; домалақ; аралас);
- қозғалыс бағыты (оң айналмалы, сол айналмалы, аралас);
- кіші әріптердің орташа биіктігі бойынша анықталатын жазу мөлшері
(шағын - әріптердің биіктігі 2 миллиметрге дейін, үлкен - 5 миллиметрге
дейін болғанда);
- көлденең бойынша қозғалыстың созылуы - қолдың екпін алуы, қысқа
(кіші екпін), көсілмелі (үлкен екпін), орташа (кіші әріптердің биіктігі
оның көлденеңіне тең);
- қолдың орамдылығы, яғни жазушының жазу құралын қағаздан айырмай
бірнеше белгілерді жазу қабілеті - үлкен (6 және одан көп әріптерді бірге
жазу), орташа (4-тен 6-ға дейін) және шағын (3 әріптен аспайтын);
- қолды басып жазу;
- күшпен (негізгі штрихтардың ені қосу штрихтарының енінен асып кетуі),
орташа, баспай жазу және аралас жазу;
3) қол қозғалысының (топографиялық) және қолжазба фрагменттерінің
кеңістікте орналасуын көрсететін белгілер. Олар:
- құжаттың дербес фрагменттерін, тақырыбын, автордың қолын орналастыру
ерекшелігінде пайда болады. Олардың сәйкестендірушілік маңызын бағалаған
кезде мәтін фрагменттерін үйлестірудің жалпы ережелерін, қол қою орнын
(бұрышта, ортада, төменгі қатарда), мәтіннің қағаз бетінің шетіне қатысты
орналасуын, яғни: мәтін жолдарының қашықтығы, өлшемі, т.б. ескереді.
Қолжазудың жеке белгілері:
- әріптерді және олардың элементтерін жазу мен қосу кезіндегі қимыл
түрлері (тіксызықты, доғалдау, ілгекті, бұрышты, иірімділі);
- жазу кезіндегі қозғалыс бағыты (төменнен жоғарыға, жоғарыдан төменге,
сол айналмалы, оң айналмалы);
- қозғалыстың созылуы (ол әріптердің әр түрлі элементтерінің штрихтары
көлеміне қатысты сипатталады);
- қозғалыстың байланыстылығы, яғни әріп элементтерінің қосылу түрі және
әріптердің өзара қосылу түрлері (бірге не арақашықтықпен);
- қозғалыстың басталу, аяқталу, қиылысу және қосылу нүктелерінің бір-
біріне қатысты орналасуы;
- әріптердің әр түрлі элементтерін жазудағы және оларды қосу
қозғалысының жүйелілігі;
- әріптерді жазудағы қимыл күрделілігі (әдеттегі, күрделіленген,
қарапайым) қимылдарды ажыратады.
Қолжазу авторын іздестіріп, сәйкестендіруде қолжазуды пайдалану
іздестіру және идентификациялық міндеттерді атқару мақсатында қолданылады.
Белгісіз тұлға жазған қолжазба мәтіні (қорқыту хаты, жалған медициналық
рецептер және т.б.) табылған жағдайда, ол бойынша тексерудегі тұлғалардың
жазуын салыстырып зерттейтін іздестіру кестесі жасалады.
Іздестіру кестесін жасау үшін ең алдымен қолжазбаны мазмұны зерттеледі,
жазу тілі мен қолжазудың белгілері талданады. Олардың ішінен ерекшеліктерін
(көзге түсетін), сирек кездесетін және тұрақты белгілерін, негізінен-6-8-ін
таңдап алады. Кестенің негізгі бөлімі осы белгілер сипаттамасы мен олардың
графикалық суреттемелерінен тұрады. Одан кейін зерттеудегі құжатты жасауы
мүмкін тұлғалар шеңбері анықталады және олардың жазуын тікелей тексеру,
яғни құжатты жасаушы тұлғаны іздестіру ұйымдастырылады.
Қол жазу сараптамасын тағайындау үшін сарапшыларға зерттелуші құжат
және қолжазудың авторы болуы мүмкін тұлғаның сапалы қолжазбалық үлгілері
табыс етіледі. Құжаттың не фотосуреттің көшірмесі сарапшыға ерекше жағдайда
ғана беріледі. Қолжазбаның еркін және эксперименттік үлгілерін ажыратады.
Еркін үлгілер - жасалған қылмысқа, қылмыстық істің қозғалуына қатыссыз
орындалған қолжазбалар, қолдар. Оларға жеке және қызметтік хат алысу
құжаттары, өмірбаяндар, арыздар, конспектілер және т.б. жатады. Қолдың,
қолжазудың еркін үлгілері шартты түрде зерттеудегі мәтінге (қолға) жазылу
уақыты, жазу жылдамдылығы, қолжазбаны орындау жағдайы бойынша және
жазушының күйіне сәйкес келуі қажет.
Әдетте қолжазудың еркін үлгілері ретінде, әр уақытта жазылған 5-6 бет
қолжазба мәтіні және 10 (әр парақта 5-6 қол бар) қолдың еркін үлгілері
талап етіледі.
Эксперименттік үлгілер - тергеуші, анықтаушы, жедел қызметкер
тапсырмасы бойынша салыстырмалы зерттеу үшін арнайы орындалған қолжазбалар
(қолдар). Олар зерттеудегі мәтінге мазмұны бойынша жақын болып, ұқсас
жағдайда орындалуы қажет. Эксперименттік үлгілерді тергеушінің оқуымен
жазып немесе кез келген мәтінді тұлғаның өзінің жазуымен алуға болады. Бұл
жағдайда зерттеліп жатқан құжатта бар сөздер қайталанатын арнайы мәтін
құрастырылады. Егер, қолжазу үлгілері алынып жатқан тұлға жазуын өзгертуге
тырысса, онда оқып жаздыруды жеделдету, мәтін көлемін үлкейту немесе тұлға
өз жазуына қандай өзгерту жасағанын ұмытып қалуы үшін үзіліс жариялау
қажет.
Эксперименттік үлгілер сапасы зерттеудегі құжат жазылған қағаздай және
(жалпақтығы, түсі, көлемі, сызығы бойынша) сондай жазу құралымен орындалуы
қажет, мәтіннің көлемі 10-15 парақтан кем болмауы керек және зерттеудегі
құжаттың толық мәтінін немесе жеке сөздерін (сөз тіркестерін) қамтуы тиіс.
Эксперименттік қол қою әрқайсысы 10-15 қолды қамтитын 5-6 парақта
орындалады.
Қолжазу сараптамасын тағайындау туралы қаулыда қолжазу зерттеуін
жүргізу үшін маңызы бар мән-жайлар көрсетілуі тиіс. Сарапшы сұрақтарын
нақты құрастыру қажет, мәселен, мәтінді, жеке жазуларды кім жазғанын, қолды
кім қойғанын (нақты тұлғалар ішінен); бірнеше құжаттағы қолдарды немесе
құжаттың үзінділерін бір немесе бірнеше тұлға орындағанын көрсетуі керек.
Қолжазбаны жазған тұлғаның жеке қасиеттеріне, оның психофизиологиялық
күйіне, кәсіби қызметіне, құжатты жазу уақытына қатысты сұрақтар да
жоғарыда аталғандай құрастырылуы тиіс. Мұндай зерттеу нәтижелерінің,
әдетте, бағыт беруші (іздестіру) маңызы болады.
Қолжазбалардың қолжазу зерттеуін жүргізу әдістемесі туралы жалпы
мәліметтерді:
- алдын ала зерттеу;
- жеке зерттеу;
- салыстырмалы зерттеу;
- нәтижелерді бағалау және қорытындыны тұжырымдау деп бөлуге болады.
Алдын ала зерттеу барысында сарапшы ұсынылған материалдың қолда барын
олардың сараптама жүргізу үшін жеткіліктілігін бағалайды, қойылған
сұрақтарды анықтайды, құжатпен толық түрде, содан кейін нақты объектімен
(мәтінмен, оның бөлігімен немесе қолмен) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 КРИМИНАЛИСТІК ҚҰЖАТТАРДЫ ТАНУ ҰҒЫМЫ, МАЗМҰНЫ,
МІНДЕТТЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1 1 Құжаттар, криминалистік маңызды ақпараттардың
түпнұсқалары ... ...7
1.2 Тергеу барысында құжаттарды
қарау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 13
2 ҚҰЖАТТАРДЫ ЖӘНЕ ЖАЗУДЫ КРИМИНАЛИСТІК ЗЕРТТЕУ ... ... .15
2 1 Құжаттарды өзгерту фактісін анықтау және құжат мазмұнының
өзгеру
түрі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .15
2 2 Қойылған қолдың жалғандылығын
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...25
2.3 Жалған таңбалар, мөрлер, мөртабандар жасау фактілерін
анықтау ... ..26
3 ҚҰЖАТТАРҒА ТЕХНИКАЛЫҚ-КРИМИНАЛИСТІК САРАПТАМА
ЖҮРГІЗУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
3 1 Құжаттарға техникалық-криминалистік сараптаманың пәні,
объектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...31
3 2 Құжаттарға техникалық-криминалистік сараптаманың жеке міндеттерін
шешу
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
3.3 Құжаттарға техникалық-криминалистік сараптама бойынша сарапшының
қорытындысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .61
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Елімізде әлеуметтік және экономикалық
қатынастарға өзгерістер еніп, ғылым мен техниканың жаңа жетістіктері
іздестіріліп, оларды іс жүзінде толық пайдалануға қызу кірісіп жатқан
қазіргі мезгілде, құқық қорғау жүйесі қызметкерлерінен криминалистика
жетістіктерін қылмыспен күресте кеңінен қолдануын талап етеді.
Қандай да бір тәсілмен мазмұнды мәліметтер жөнінде жазылған объектілер
құжат болып табылады. Олар жазба құжаттары, кино, фото және электрондық
болып бөлінеді.
Құжаттар - мөлшері, пішіні, материалдардың түрлері, қорғау әдістері,
мәтіні, колтаңбасы, мөртаңбалары бойынша және бұрыштамалардың болуымен
сипатталады. Кәсіпорындар мен мекемелер атынан берілетін көптеген ресми
құжаттардын міндетгі элементтері белгілі бір мемлекеттік стандарттарға және
нұсқауларға сәйкес болуы керек. Ресми емес құжаттардын элементтері олардың
колдануына байланысты аныкталады. Кейбір жағдайда кылмыстык процеске
түсетін құжаттар, бір элемент — мәтіннен ғана тұрады.
Тәжірибеде кездесетін құжаттарды келесідей түрлерге бөлуге болады:
- тағайындалуы бойынша (қандай да бір фактілер мен құқықты
куәландыратын және белгілі бір мәліметтерден тұратын құжаттар, мысалы:
аныктамалық сипаттағы);
- шығу тегі бойынша (мемлекеттік мекемелерден шығатын, ресми және жеке
тұлғалардан шығатын — ресми емес);
- дайындау тәсілі бойынша (колмен, машинкамен, компьютермен жазылған,
баспаханалық, құрама, жеңіл баспаханалык құралдармен дайындалған және
фотосурет көмегімен жасалған);
- шығу кезектілігі бойынша (түп нұсқа және көшірме).
Кейбір жағдайда сараптамаға құжаттық емес сипаттағы объектілер де
түседі (жазулары бар бөшкелердің ағаш қақпактары, тақтай бөліктері,
жәшіктердін бөлшектері, маталар, металдан жасалған пластиналар). Аталған
объектілерді құжаттардың накты түсінігі бойынша құжаттарға да, олардың
жасалу әдісіне де жаткызуға болмайды. Бұл объектілер құжатгардың
криминалистикалык сараптамасывда зерттеледі, өйткені құжаттарды жеке
зерттеуге арналған әдістер құжаттык емес сипаттағы объектілерді зерттеген
кезде жаксы нәтиже береді. Құжаттар қылмыстың құралы болған немесе
кылмыстын іздерін сақтап қалған немесе кылмыстық әрекеттің объектілері
болған жағдайда Қылмыстык іс жүргізу кодексінің баптарына сәйкес заттай
дәлелдеме бола алады.
Заттай дәлелдеме болып табылатын құжаттар Қылмыстык іс жүргізу
кодексіне сәйкес қарау хаттамасында толық сипатталып жазылып, мүмкіндігінше
суретке түсіріліп және іске тіркелуі керек. Қандай да себептерге байланысты
құжаттар кылмыстық істе сақталуы мүмкін болмаса, олар міндетті түрде
суретке түсіріледі, буып-түйіледі, мөрленеді және аныктаушы, тергеуші, сот
көрсеткен жерлерде сакталады.
Егер оқиға болған жерді карау, тінту және т.б. да тергеу әрекеттерін
жүргізу барысында құжат табылып, оған карау әрекеті жүргізілмеген немесе
кұжаггы тергеушіге — сезікті, айыпталушы, жәбірленуші немесе куә ұсынған
жағдайда құжатгарға жеке тергеу қарауы жүргізіледі.
Тергеушіден алынатын құжаттар, яғни заттай дәлелдемелердің бұзылып,
закымдануынан немесе қандай да бір өзгеріске ұшырауынан сактауға барлық
шараларды колдануын талап етеді. Мұндай құжаттарды іске тігуге болмайды,
олар бүктеме сызығы бойынша бүктеліп, жеке конвертте сакталады. Ескірген
және жыртылған құжаттарды қағаз беттерінін астыңғы жағына жабыстыруға,
қыстырғышпен қысып коюға, карындаш, қаламсап немесе үшкір затпен оларға
белгі салуға болмайды. Көне (ескірген) және жанған (өртенген) құжаттарды
мүмкіндігінше екі әйнектін арасына салып сақтау қажет.
Құжаттарды сараптамаға жібергенде оларды таза қағаздың арасына койып
тығыз конвертке салу үсынылады.
Құжаттарды қарауды екі кезеңге бөлуге болады: біріншісінде —
кайшылыктардың болу мүмкіндігін аныктау мақсатында құжаттардын мазмұны
зерттелінеді, ал екінші кезеңде — оның қандай да бір өзгерістерге
ұшырағандығы анықталады.
Құжаттың мазмұнындағы қайшылықтар, оның жекелеген реквизиттерін
салыстыру жолымен анықталады. Атап айтқанда: бланктерін, мөр және
мөртанбаларын, құжатты беру және бланкті дайындау мезгілдерін. Құжаттағы
қайшылыктар, дұрыс дайындалған құжат үлгісімен салыстыру арқылы ғана
анықталады. Егер құжат бірнеше данадан жасалған болса, олардың барлығын
салыстыру керек.
Құжатгарды криминалистикалық сараптаудың пәніне құжаттың түп нұскасын
немесе жалғандығын анықтау жатпайды. Бұл кұқыктық мәселе болып
табылатындықтан, оны тек қана тергеуші мен сот шешеді. Құжаттардың
криминалистік сараптамасы - анықтама өндірісінде, алдын ала тергеуде және
қылмыстық істер бойынша сот талкылауында және істерді азаматтық процесте
карау кезінде тағайындалады. Егер де ұсынылған құжаттың түпнұскасына құқығы
мемлекетгік нотариусқа және нотариалдық әрекетті жүзеге асыратын лауазымды
тұлғаларға (мемлекеттік нотариат туралы заң) беріледі.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының мақсаты
тергеуге маңызды құжаттың алғашкы мазмұнын өзгертудін және құжатты
дайыңдаудың әдісі мен жағдайларын анықтау.
Осы аталған мақсаттарды орындау үшін алға мынандай міндеттер қойылды:
- арнайы ғылыми білімдерді және криминалистикалық әдістеме негізінде әр
түрлі ғылым саласындағы әдістерді қолдану;
- құжаттың түпнұсқасын анықтау;
- құжаттың жалғандығын тексеру;
- құжаттарды өзгерту фактісін анықтау;
- тергеуде құжаттарды мұқият қарау;
- құжаттың мазмұнына мән беру;
- құжаттың көшірмелерін салыстыру;
- құжаттың дұрыстығын тексеру;
- құжаттарға техникалық-криминалистік сараптама тағайындау негіздерін
анықтау;
- құжаттарға техникалық-криминалистік сараптама объектілерін дайындау;
- сарапшыға қойылатын сұрақтарды нақтылау;
- құжаттарға техникалық-криминалистік сараптаманың тергеу үшін
маңыздылығын анықтау.
Диплом жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздері. Диплом жұмысының
теориялық негізін М.А.Арыстанбеков, А.Ф.Аубакиров, Р.С.Белкин,
А.Я.Гинзбург, С.Е.Еркенов, Е.Ғ.Жәкішев, Ә.А.Исаев, М.Ч.Когамов,
Б.М.Нұрғалиев, А.Г.Филиппов, К.Н.Шакиров, А.О.Шакенов және ресейлік
ғалымдардың еңбектері құрайды.
Диплом жұмысының әдіснамалық негізі ретінде салыстыру, талдау, саралау
әдістері қолданылды.
Диплом жұмысының объектісі оқиға болған жерден табылған заттай
дәлелдеме болатын құжаттар болып есептеледі.
Диплом жұмысының пәні техникалық-криминалистік сараптамаға
тағайындалған құжаттың мазмұны болып табылады.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы сегіз бөлімшеден тұратын төрт
бөлімнен, кіріспеден, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
1 КРИМИНАЛИСТІК ҚҰЖАТТАРДЫ ТАНУ ҰҒЫМЫ, МАЗМҰНЫ, МІНДЕТТЕРІ
1.1 Құжаттар, криминалистік маңызды ақпараттардың түпнұсқалары
Криминалистика – бұл қылмыс тетігінің заңдылықтары, қылмыс және оның
қатысушылары жөніндегі ақпараттың пайда болуы, сонымен бірге дәлелдемелерді
жинақтау, бағалау мен қолдану туралы және қылмысты ашу, тергеу және алдын
алуға бағытталған әдіс-тәсілдерінің танымдылық заңдылықтары туралы ғылым.
Криминалистикада қолданылатын тәсілдер мен әдістер дәлелдемелерді
жинақтауға бағытталған. Дәлелдемелерді жинақтау төрт кезеңнен тұрады, олар:
- дәлелдемелерді немесе іздерді іздептабу;
- оларды бекіту;
- оларды алу;
- алынған заттай дәлелдемелерді немесе іздерді алу барысы мен
қорытындысын рәсімдеу.
Заттай дәлелдемелерді немесе іздерді табу дегеніміз - ол тергеу
органдарының қылмысты ашуға, керекті дәлелдерді іздеуге байланысты
жүргізілетін жұмыс әрекеті. Айғақ заттарды іздеуге арнаулы әдіс-тәсілдер
және техника-криминалистік құралдар қолданылмаса, арнайы дайындықтан өткен
маман болмаса, қылмысты дәлелдеуге қажетті іздерді, микрообъектілерді жай
көзбен қарап тез арада тауып алу оңайлықпен келетін жұмыс емес. (Мәселен,
қолдың майлы тер іздері).
Дәлелдемелерді зерттеу - деп қылмыстық іс бойынша жинақталған заттай
дәлелдемелерді немесе іздерді құзырлы тұлғалар заңды түрде қабылдап,
олардың пайда болу тегін және қаралып отырған қылмыстың басқа да
материалдарымен қарым-қатынасын тексеруін айтамыз. Іс бойынша заңды түрде
жиналған және бекітілген заттай дәлелдемелер криминалистік тұрғыдан жан-
жақты зерттеліп, қайдан қалайша пайда болғандығы тергеудегі қылмысты
оқиғаға қандай дәрежеде қатысы бар екендігі анықталады. Сонымен қатар жеке
іздерді, кейбір заттай дәлелдемелерді тексеруге арнаулы білімділік қажет
болған кезде, күрделі криминалистік техниканы қолданып сарапшы зерттеуінен
өткізеді. Сарапшылық зерттеуде дәстүрлі басқа да күрделі физикалық,
химиялық әдістер спектрографиялық талдау, газды, сұйық хроматографиялық
зерттеулер және басқа да көптеген ғылыми-техникалық арнайы әдістер мен
құралдар бар [1, 125б.].
Адам баласының жазуды меңгергеннен кейінгі ісінің басы құжат жасау
болған. Бұған адамзат тарихында затты-нақты айғақтар жеткілікті. Түрлі
болжамдар мен салмақты ғылыми ізденістер нәтижесінде жарық көрген сүбелі
дүниелер де көп. Оның барлығына тоқталып жатуды былай қойғанда, атауларын
тізіп шығудың өзі мол көлемді талап етеді. Сондықтан біз бұл жерде
тақырыпқа қатысты негізгі мәселелерді қысқаша тұжырымдап берумен
шектелгенді жөн көріп отырмыз. Сонымен, іс қағаздарын жүргізудің басты
өзегі құжат дегеніміз не?
Құжат деп қандай да бір зат туралы ақпаратты тіркеуге, беруге және
сақтауға қызмет ететіннің барлығын атаймыз. Басқаша айтқанда, құжат –
ақпараты бар материалдық тасымалдаушы. Мұндай тасымалдаушы ретінде қағаз,
компьютер дискісі, фото және кинопленка және т.б. қызмет етуі мүмкін. Іс
құжаты әкімшілік (басқару) ақпаратты белгілеу үшін қызмет етеді.
Фабрика өнім шығаратыны секілді, әкімшілік басқармалары құжат шығарады.
Мұның айырмасы фабрика үшін өнім шығару оның мақсаты болса, әкімшілік
басқарудың мақсаты басқару қызметі болып табылады. Оны іске асыру үшін ол
құжатпен ресімделуі керек.
Құжат ұғымы білімнің көптеген саласында қолданылып, тұтас бір ғылыми
пәндер қатарындағы зерттеу объектісі болып табылады. Бұл ғылымдардың
әрқайсысы құжатқа анықтама беруде қандай өлшемдер (құжаттың мәні, нысаны,
ақпаратты жазу мен дыбыстап бейнелеу тәсілі т.б.) негіздеме ретінде
алынғанына қарай өз тәсілдерін ұсынады.
Құжат ұғымына берілген анықтамаларды көктей шолғанда, зерттеу нысанасы
мен міндеттеріне қарай айырмашылықтардың да бар екендігін байқаймыз. Құжат
ұғымын деректану саласы кең ауқымда түсіндіреді. Ол бойынша, құжат –
объективті өмір шындығы мен адамның ой қызметіне қатысты ақпараттарды
арнайы материалға кез келген тілде, кез келген тәсілмен бекіту құралы.
Деректануда құжат –арнайы ақпарат жеткізуге арналған объект.
Бұл ретте, біз құжаттың пайда болу тарихы мен эволюциясына көз
жүгіртіп көрейік. Құжат ұғымы өзінің даму жолында айтарлықтай
өзгерістерге ұшыраған. Латын сөзі doceo алғашында үйретемін,
хабарлаймын деген мағынаны берген. Кейіннен туындаған, сөздің тар
мағынасында алатын болсақ айғақ, дәлел, куәлік мағынасын беретін
documentum түрі ғылыми және практикалық қызмет саласының көпшілігінде ұзақ
уақыт пайдалануда тұрақтап қалған.
Орыс тілінде документ, яғни құжат ұғымы 17-ғасырда пайда болды. І
Петр оны письменное свидетельство, демек, жазбаша куәлік ретінде
аударып, сол арқылы құжаттың құқықтық мәнін белгіледі. Хаттамаларға қол
қою туралы деген Жарлық шығарған.
ХІХ ғасырда құжаттың басқару ісіндегі мәніне деген жаңа көзқарас пайда
болды. Нысан бойынша белгіленіп, басқару процесін жүргізуге арналған
ақпарат құжат деп саналды.
Төңкеріске дейінгі Қазақстан жағдайына келетін болсақ, XIX ғасырдың
алғашқы жартысында Бөкей хандығында іс қағаздарын жүргізетін кеңсе
болғандығы мәлім. Жәңгір хан ұйымдастырған бұл арнайы кеңсе екі бөлімшеден
тұратын. Біріншісі ханның өз қол астындағы сұлтандармен, екіншісі –
ресейлік шенеуніктермен қызметтік байланыстарын түркі-шағатай және орыс
тілдерінде әзірленетін іс қағаздары арқылы жүргізіп отырды.
Құқықтық күшке ие жазбаша дереккөз тұрғысындағы құжат ұғымы ХХ ғасырда
да сақталған. Мәселен, С.И.Ожеговтың Орыс тілі сөздігінде құжат ұғымына
үш түрлі мәнде түсінік беріледі:
1) Қандай да бір фактіні немесе бір нәрсеге қатысты құқықты растайтын
іс қағазы.
2) Ұсынушы тұлғаны ресми куәландыратын нәрсе (төлқұжат және т.с.с.).
3) Жазбаша куәлік.
Шетелдік сөздердің түсіндірме сөздігінде аздаған өзгешеліктер
болғанымен, жалпы мағынасы жоғарыдағы анықтамаларға келіп саяды:
1) Жазбаша куәлік, айғақ – мысалы, оның тарихи құжаттық сипаты бар.
2) заң. заң жүзінде белгіленген тәртіппен жасалып, заңды фактіні
куәландыратын (туу, некеге тұру) немесе қандай да бір іске құқық беретін
(диплом, өсиет) акт, сөздің кең мағынасында – заңды күші бар немесе
қызметтік сипаттағы кез келген жазбаша акт.
3) Төлқұжат, жеке куәлік.
Мұрағат терминдерінің қысқаша сөздігінде құжатқа берілген анықтама
бойынша: Құжат – шын мәніндегі объективті және адамның ой қызметі
барысындағы фактілерді, оқиғаларды, нысаналарды, құбылыстарды жазу,
кескіндеу, суретін салу, фотоға түсіру, дыбыстап жазу немесе басқа тәсілмен
арнайы материал (папирус, пергамент, қағаз, фото үлдір және т.б.) арқылы
көрсетудің нәтижесі.
Мұнда құжатты сипаттау объектісі ретінде, сондай-ақ оны жеткізуші
негіздердің кейбір түрлерін ашып көрсетуге деген талпыныс айқын байқалады.
Л.П.Крысинаның шет тілдерден енген сөздер түсіндірме сөздігінде
қарастырылып отырған ұғымға қандай анықтама берілетінін келтіре кетейік:
Құжат. –
1) Қандай да бір фактіні немесе бір нәрсеге қатысты құқықты растайтын
іс қағазы.
2) Ұсынушы тұлғаны ресми куәландыратын нәрсе (төлқұжат және т.с.с.).
3) Қандай да бір жағдайды жазбаша куәландыру.
Ақпарат бекітілетін негіз (носитель) ұғымы ғылыми айналымға алғаш
рет социалистік елдердің қазіргі заманғы мұрағат терминологиясы сөздігі
арқылы енгізілді. Құжат ұғымы мынадай сипатта берілді: Құжат – жазу,
кескіндеу, фотоға түсіру, дыбыс жазбалары немесе өзге де тәсілдер арқылы
объективті шындыққа қатысты нәрселер жайлы және адамның ой қызметі туралы
ақпаратты бекіту нәтижесі.
Құжат анықтамасының даму барысын талдай отырып, бұл терминді
түсіндірудің негізгі үш тәсілін бөліп атауға болады. Біріншіден, құжат
қандай да бір материалдық объект болып табылады, екіншіден, жай ғана
материалдық объекті емес, сонымен қатар, ақпарат жеткізгіш, үшіншіден, әрі
ол құжатталған ақпарат (яғни, қайта өңдеу және сақтау мақсатында
материалдық негізге бекітілген қандай да бір әлеуметттік ақпарат. Басқаша
айтқанда, биологиялық ақпараттың, жанды және жансыз табиғат ақпараттарының
адам ойы жететін деңгейде жазылған немесе осы деңгейде өңделген түрлері мен
формалары) болып табылады.
Осылайша, құжаттану тұрғысынан алғанда құжат дегеніміз мәтін, дыбыс
жазу мен бейнелеу түріндегі ақпарат енгізілген материалдық объект болып
саналады.
Соңғы кезде құжат анықтамасының мағыналық жүгі ауырлап, материалдық
құрамнан ақпараттық құрамға ауысып келеді. Құжатталған ақпарат ұғымының
өмірге келуі ақпарат (мәлімет) пен материалдық негіз (рәміздер, белгілер,
әріптер, толқындар т.б. түрінде) ұғымдарының екіжақтылық сипатына
негізделген. Құжаттау нәтижесінде мәліметтердің өзіндік сипатта
материалдану және заттану процесі жүреді. Ақпарат негізге бекітіледі немесе
оған тіпті байланып қойылады, сол арқылы ақпарат өз жасаушысынан
жекеленеді. Осылайша, құжат екі қосындының тұтастығы деп қабылданбақ. Рас,
ұзақ жылдар бойына бұл бірліктегі басты орынды ақпарат жеткізуші негіз
иеленіп келген-ді.
М.В.Ларин Управление документацией в организациях (Ұйымдарда
құжаттаманы басқару) атты еңбегінде құжатты мынадай үш басты компонент
құрайтынын атап көрсетеді: ақпарат, негіз (материал жеткізгіш) және
ақпараттың сәйкестендірілу мүмкіндігі. Ақпарат негізіндегі сәйкестендірілу
мүмкіндігі құжатты басқа ақпарат негіздерінен түпкілікті түрде
ерекшелендіреді.
Қазақстан Республикасында құжат ұғымының ресми түсіндірмесі ҚР
Экономика және сауда министрлігі Стандарттау, метрология және сертификаттау
жөніндегі комитеттің 2001 жылғы 14 мамырдағы №140 бұйрығымен бекітіліп,
күшіне енгізілген 1037-2001 ҚР СТ-да былай баяндалады: Құжат (құжатталған
ақпарат) – сәйкестендіру мүмкіндігі бар материалдық жеткізгіште тіркелген
ақпарат. Қазіргі заманғы отандық құжаттану ісі дәл осы анықтамаға
сүйенеді.
Құжат стандартталған термин, яғни бұл осы ұғымды айқындауға арналған
жалғыз термин болып табылады. Құжатталған ақпарат термині синоним-термин
рөлін атқарады. Аталмыш стандартта ол деректер анықтамалығы тұрғысында
келтірілген.
Сонымен қатар, осы стандартпен белгіленген барлық терминдер заңды
тұлғалар қызметінде түзілетін құжаттама түрінің бәрінде, сондай-ақ ғылыми-
әдістемелік, нормативтік-әдістемелік, іс қағаздарын жүргізу және мұрағат
ісі жөніндегі анықтамалық пен оқулық әдебиеттерде міндетті түрде қолданылуы
қажет. Қазақстан Республикасындағы құжат терминіне берілген ресми
түсіндірме Ресей Федерациясы мемлекеттік стандарты бекіткен (Мем СТР 51141-
98) анықтамаға қарағанда өзгешелеу. Толықтай беріп, салыстырып көрелік:
құжатталған ақпарат (құжат) – материал жеткізгішке тіркелген
сәйкестендіруге мүмкіндік беретін деректемелері бар ақпарат.
Анықтамадан көріп отырғанымыздай, Қазақстанда қабылданған түсіндірмеден
айырмашылығы, ресейлік анықтамада құжаттың деректемелері ескеріледі. Бұл
материал жеткізгішке тіркелген ақпарат анықтамасында айқындаушы орында тұр.
Өнеркәсіптік, ақпараттық технологиялардың қарқынды дамуы дәстүрлі
құжаттау тұрғысынан алғанда жаңа, тек өзіне ғана тән ерекшеліктері бар,
өзгеше электронды құжат түрінің түзілуіне алып келді.
Кеңселік қызмет барысында құжат еңбек құралы ретінде де әрі жұмыс
нәтижесі ретінде де көрінеді. Осыған сәйкес ұйымның тиімділікпен қызмет
етуі құжат бойынша жұмыс жүргізу ісін дұрыс ұйымдастыруға тікелей
байланысты.
Құжат функцияларын жалпы және арнайы функциялар деп екі салаға бөлуге
болады. Жалпы функциялар құжаттардың бәріне ортақ. Ал арнайы функциялар –
құжаттардың тек шектеулі топтарына ғана тән.
Құжаттың жалпы функцияларына мыналарды жатқызуға болады:
1) әлеуметтік – құжат әлеуметтік мәнге ие объект болып табылады,
өйткені ол әлеуметтік қажеттіліктен туындаған әрі сол әлеуметтік жүйеде
жүзеге асырылады;
2) ақпараттық – құжат ақпаратты жазып алу, сақтау және тарату құралы
ретінде қызмет етеді;
3) қарым-қатынастық – құжат қоғамдық құрылымдар мен жеке адамдар
арасында байланыс құралы ретінде жүреді, ол жай хабарландырып қана
қоймайды, сонымен бірге қоғамдық сананы шоғырландырып, бірыңғай пікір
қалыптастыруға, ұжымдық реакция туғызуға, бүкіл қауымды жұмылдыруға ықпал
етеді;
4) мәдени – құжат әлеумет тәжірибесі мен мәдени дәстүрлерді бекіту және
оларды болашаққа қалдыру құралы ретінде қызмет етеді;
Құжаттың арнайы функцияларына мыналар жатады:
1) құқықтық – құжат қоғамдағы құқықтық нормалар мен құқықтық қарым-
қатынастарды бекіту және өзгерту құралы ретінде қызмет етеді. Хабарланып
отырған мәліметтерге, оқиғаларға баға беру арқылы құжат құқықтық сананың
қалыптасуына, мінез-құлықтың әлеумет тарапынан қолдау тапқан үлгілерін
әзірлеуге, моральдық-этикалық нормаларды игеруге ықпал етеді;
2) дәрістік – құжат жинақталған әлеуметтік тәжірибелерді ой елегінен
өткізе отырып, бұл жөніндегі білім қазынасын ұрпақтан ұрпаққа жеткізуге
көмек береді, тұлғаның қалыптасу процесіне қатысады;
3) танымдық – құжат ой елегінен өткізіліп жазылған мәтін негізінде
шындықтың неғұрлым ауқымды, абстрактылы, теориялық үлгісін жасауға
мүмкіндік береді.
4) басқарушылық – құжат басқару құралы болып табылады, қоғам
мүшелерінің ұжымдық қызметін мейлінше тиімді ұйымдастыру мақсатына сәйкес
жоспарлау, үйлестіру және реттеу ісіне көмектеседі;
5) мемориальдық – құжат қоғамның, ондағы жекелеген құрылымдардың дамуы
туралы және дербес тұлғалар жайлы тарихи дерек көзі ретінде көрінеді;
6) есептік – құжат өндірістік және шаруашылық қызметтің барлық
кезеңдерінде атқарылған жұмыс процестерін сүзгіден өткізіп отыратындықтан,
оның нәтижелерін есептеп шығаруға мүмкіндік береді.
7) эстетикалық – құжат өзінің материалдық негізі құрамына болмысты
образды-көркем игеру нәтижелерін түсіру арқылы жинақтап қорытылған
эстетикалық тәжірибелерді сақтайды және таратады;
8) релаксациялық (ойын-сауықтық, компенсаторлық) – құжаттардың бірқатар
түрлерін эмоционалдық шиеленісті ширығуларды өзге нысандарға аудару арқылы
түсіруге, сөйтіп артық ширығу деңгейін көздеген дәрежеге дейін азайтуға
пайдалану;
Ұйымда құжаттарды түзу, қолжазбадан қайта басу, оқу, есепке алу,
сұрыптау, сақтау, іздестіру, ақпараттарды ұқсату т.б. жөнінде қыруар
жұмыстар атқарылады.
Ұйымның коммерциялық қызметі табысты жүргізілуі үшін ақпараттардың
сақталу жағдайы ондағы мәліметтер құпиялылығы сенімді түрде қамтамасыз
етілетіндей дәрежеде болуы шарт.
Криминалистік құжаттар жазу табиғаты, құжаттарды жасау тәсілдері және
жазбалар ерекшеліктері бойынша, нақты тұлғаның жалған құжаттар жасауын және
оны анықтау тәсілдерін зерттейтін, қылмыстарды тергеу және ашу мақсатында
құжаттардағы ақпараттарды пайдаланудың ғылыми негіздерін құратын саласы
болып табылады. Криминалистік құжаттану жаратылыс, техникалық ғылымдар
жетістіктеріне, тергеу және сот тәжірибелері қорытындыларына негізделеді.
Криминалистік құжаттану атқаратын міндеттерді үш топқа бөлуге болады.
Бірінші топ - құжатты жасайтын автордың белгілері мен қасиеттерін:
жынысын, жасын, психикалық және физикалық жай-күйін, кәсіптік және басқа да
дағдыларын анықтау.
Екінші топ - құжат материалдарының (қағаз, бояғыш зат, сургуч, желім
және т.б.) табиғатын, сапалық құрамын, қай топқа жататындығын, кейде
материалдардың жасалу орнын және уақытын анықтау, құжатты, жалған құжатты
немесе оның жеке реквизиттерін (қолдар, таңбалар, мөрлер, мөртаңбалар)
дайындау құралдарын, шарттары мен тәсілдерін анықтау, өртенген құжаттардың
мәтіндерін көрінбейтін және шамалы көрінетін мәтіндерді айқындау және т.б.
Үшінші топ - сәйкестендіру міндеттерін орындау: құжатты жасаушыны жазу
тілі мен қол жазуы бойынша; жазу техникасын - басылған мәтін бойынша;
көбейткіш техникасын - онда дайындалған мәтіннің таңбалары бойынша және
т.б. ұқсастыру.
Бұл міндеттер құжаттарды зерттеудің екі түрін - жазуды криминалистік
зерттеу және құжаттарды техникалық-криминалистік зерттеуден өткізу
барысында нақтыланды және орындалады. Құжаттардың көптігіне (саласы,
табиғаты, тегі бойынша), оларды жасау, көшіру, жалған жасау тәсілдерінің әр
түрлілігіне қарамастан, жасандылар, ол үшін пайдаланылған материалдар мен
құралдарға, сондай-ақ құжаттарды зерттеу әдістеріне және осы әдістер
көмегімен орындалатын міндеттерге қарамастан құжаттар криминалиистік маңызы
бар ақпараттар көзі ретінде, ал белгілі бір заңдылық шеңберіндегі бейнелеу
және кейін қылмыстарды тергеу барысында осындай ақпараттарды зерделеудің
объектісі болып қала береді.
Криминалистикада құжаттармен жасалған немесе дайындалып жатқан
қылмыстардың мән-жайы туралы ақпаратты қамтитын әр түрлі материалдық
обектілер жатады. Бұл ақпараттың нақты мағыналық мазмұны болады және ол
басылған немесе қолмен жазылған әріптермен, сандармен, белгілермен,
кодтармен бейнеленуі мүмкін.
Ақпараттарды бекіту тәсілдеріне байланысты жазу актілерін, сызба
бейнелерін фото-кино-бейнематериалдарын, кодталған ақпаратты тасушы
объектілерін (ЭВМ магнитті таспалары, магнитофон таспалары, компьютердің
магнитті дискілері, перфотаспалар, перфокарталар және т.б.) ажыратады [2,
145б.].
1.2 Тергеу барысында құжаттарды қарау
Қылмыстарды ашу мен тергеудегі құжаттармен жұмыс, жетістігі бірқатар
ережелерді сақтаумен қамтамасыз етілетін тергеудегі қараудан басталады.
Табылған құжаттар тек қолға қолғап киіп, не пинцет қолданып орындаған жөн,
себебі құжатта қандай іздер бар және олар қайда орналасқаны белгісіз.
Құжатты су қолмен ұстауға, дымқыл немесе кірленген затқа қоюға
болмайды. Жазбаша құжаттардың бетіне не сыртына жазуға болмайды. Қағаздарды
бұрын бүктелген жеріне сәйкес келмейтін жерінен бүктеуге болмайды, себебі
бүктесіндердің саны мен орналасуы жазудың сипатын, орындалу жағдайларын
анықтау үшін маңызды және құжаттың ерекше белгілерінің бірі болып
табылады.
Ылғалданған құжаттар жайылған күйде бөлме температурасында кептіріледі.
Іске тіркелетін құжатты шеткі жағынан тігуге болмайды. Оны жазылған күйінде
немесе бұрынғы бүктелген жерінен бүктеп, таза қалың қағаз не картон арасына
салып, конвертте сақтаған жөн. Конвертке қажетті жазбаларды құжаттарды оған
салмастан бұрын жазады.
ЭВМ магнитті таспаларын, компьтерлердің магнитті дискілерін, аудио-
бейне-кассеталарын магниттердің тұрақты не ауыспалы толқын ықпалдарынан,
сонымен қатар магниттік толқындар тарататын генераторлардан,
радиоқабылдағыштардан, теледидарлардан және т.б. құралдардан сақтау қажет.
Құжатты зерделеуді оның міндетін, негізгі мәтінін және ондағы басқа
жазбаларды (қарарларды, белгілерді) анықтаудан, яғни құжаттың мазмұны мен
міндетінің сәйкестігін анықтаудан бастаған жөн. Егер құжаттың түпнұсқаға
сәйкестігіне күдік туса, құжаттың үлгісімен танысу керек. Сондай-ақ,
құжаттың оң және теріс жағының, парақ шеттерінің жағдайы тексеріледі. Құжат
заңды тұлға атынан толтырылса, жасанды белгілерді анықтау үшін бланк
нысандарының баспа таңбаларының, фотосуреттердің, қорғау белгілерінің
түпқұжаттағы ұқсас реквизиттерге сәйкестігіне назар аударылады.
Атап айтқанда, мұндай белгілерге:
- нысандардың, түсі және реквизиттерінің сәйкес келмеуі;
- мазмұнының қарама-қайшылығы, емлелік қателер, стандарттан тыс шрифт,
пайдаланудан шыққан бланктерді, мөрлерді және т.б. қолдану.
- механикалық әсер ету іздері (жазуды тазарту кезінде химиялық
рекактивтермен мәтінді өңдеу не шаю кезінде қағаздың жұқаруы, дақ түсуі);
- қосып жазу немесе мәтінді өшіріп, орнына жазу (сөз, жол аралығының
қалыптан тыс үлкейуі немесе кішірейуі, олардың ерекше орналасуы);
- қорғау кестелері жолдарының, мөр элементтерінің сәйкессіздігі
түріндегі құрастыру жолымен жасалған (сан жапсыру, суреттерді не
бөлшектерін және т.б. қайта жапсыру) жасанды іздер;
- сызықтардың түзу еместігі, әріптердің түрі, олардың әркелкі көлемі,
әріптің біліктік сызықтарының дөңгелек мөрдегі радиус бағытына қатысты әр
түрлі орналасуы бойынша және әріптердің білікті сызықтарының мөрдегі жолдар
сызықтарының перпендикулярына сәйкессіздігі бойынша анықталатын баспа
таңбалары мен мөртабандардың жасанды іздері;
- жалған қол қою іздері (қолдың қозғалысын ақырындату нәтижесінде пайда
болатын сызықтардың айналмалығы, штрихтарда үзілістердің болуы, көшіру
кезінде және т.б. пайда болған көмескілік пен нүктелер);
- аудио және бейнемагниттік таспаларды біріктіру барысында пайда болған
іздер.
Құжаттарды қарау және алдын ала зерттеу кезінде құжаттарға зиян
келтірмейтін техникалық құралдар мен әдістер қолданылады. Бұл үшін белгілі
тәсілдер мен ғылыми техникалық құралдарды, сондай-ақ құжаттарды жарыққа
қарау әдістерін жиі пайдаланады. Жарық көздері ретінде үстелге қоятын
шамдар, электршамдар, (ОИ-19 түріндегі) арнайы жарық түсіргіштер немесе
табиғи жарық пайдаланылады. Қажеттігіне қарай жарық сүзгілерді, тергеу
чемоданында болатын лупаларды пайдалануға болады. Ерекше белгілерге
(тазартулар, өңдеулер, қосып жазулар және т.б.), іздестіру жұмысы мен
дәлелдеу процесінде пайдалануға болатын ақпараттарды айқындауға ерекше
назар аударылады [3, 75б.].
2 ҚҰЖАТТАРДЫ ЖӘНЕ ЖАЗУДЫ КРИМИНАЛИСТІК ЗЕРТТЕУ
2.1 Құжаттарды өзгерту фактісін анықтау және құжат мазмұнының өзгеру
түрі
Құжаттарды криминалистикалық зерттеу - бұл хаттың, осыдан шыққан кейбір
тұлға құралын, құжатты жасау әдістерінің табиғи заңдылықтарын, сонымен
бірге қылмысты ашу мен тергеу мақсатындағы тану әдістері мен тәсілдерін
қарастыратын криминалистикалық техника саласы.
Құжаттар - қылмыстық әрекеттер, қылмыс жасау құралдары немесе қылмыс
іздерін жабушы құрал ретінде заттық дәлел болып табылады.
Құжаттарды криминалистикалық зерттеудің 2 түрі бар:
- хатты криминалистикалық зерттеу;
- техника криминалистикалық зерттеу.
Хатты криминалистикалық зерттеу объектілері жазбаша сөйлем мен қолжазба
болып табылады. Сонымен бірге орындаушы авторлар мен олардың құрамы,
жынысы, жасы, физиологиялық және профессионалды ерекшеліктері анықталады.
Құжаттарды техника криминалистикалық зерттеуде оның мазмұны, жасалу
материалы, оның мағынасын өзгерту мақсатындағы тиген іздері тексеріледі.
Сонымен қатар, идентификациялық және диагностикалық мәселелер шешіледі.
Осындай мәселелерді шешу үшін әр түрлі әдіс-тәсілдер қолданылады:
- химиялық-құжаттың материалдық құрамын анықтау;
- фототехникалық-сурет бойынша фотоаппараттарды салыстыру;
- фотоскопиялық–магнитті баспаның шифрлерін алу және т.б.
Қылмысты тергеуде заттық дәлел ретіндегі құжаттармен жұмыс істеудің
ережелерін сақтау нұсқалынады.
а) құжаттармен бес саусақты қолғап немесе пинцеттерді қолдану арқылы
жұмыс істеу;
ә) құжаттарды сулы немесе дымқыл қолмен ұстауға тыйым салынады;
б) сулы немесе кір орындарға құжаттарды қоюға болмайды;
в) құжаттардың теріс немесе артқы жақтарына жазулар жазылмауы тиіс;
г) іске қатысты құжаттың шетінен тіреп тігуге болмайды, оларды
конверттерге салып, конверт тігіледі;
д) құжатқа зияны тиетін әрекеттер қолданылмайды.
Хатты криминалистикалықзерттеу.
Жазуды үйрену ұзақ оқу мен жаттығу салдарынан қалыптасады. Осыдан
қолжазба құралады, бұл адамның ортақ жүйке әрекетінің қалыптасқан ауыр
жүйесі. Хат жазу қалыптасуының топталуы:
- техникалық қалыптасу - адамның жазу барысындағы отырысы немесе
тұрысы, қағаздың жатуы, жазу құралын ұстау және т.б;
- графикалық қалыптасу - хат заңдылықтары мен олардың ұйқастығын
қалыптастыру;
- хат сөйлемінің қалыптасуы - сөздің құрамы және мәтін мен
тақырыптардың орнығуы.
Хат сөйлемінің қалыптасуы әр адамның белгілерін сипаттап, екі топқа
жіктейді:
- хаттағы сөйлем белгілері;
- қолжазба белгілері.
Хаттық сөйлем белгілері - бұл адамның сауаттылығын анықтайтын мәтін
мазмұнын құрау, сөздің даярлығы, кәсіби әрекет сипаты мен басқа да
жағдайларды ұғындыру қасиеті.
Хаттық сөйлем грамматика, лексика және құрау стилі жағынан бағаланады:
а) граммматикалық белгілер орындаушының хат грамматика ережелерінен
сауаттылығын немесе керісінше жағдайын көрсетеді. Осы ережелерді сақтау
орфографиялық, синтаксистік немесе пунктуациялық қателерге әкеліп
соқтырады. Бұл қателер салыстырушы белгі ретінде қарастырылады.
Жазбадағы кездесетін грамматикалық қателіктердің сипатына қарай
орындаушының білім деңгейі төмен, орташа немесе жоғары болып анықталады:
ә) лексикалық белгілер жазушының жалпы сөздік даярлығын және оның жалпы
білім алу мен кәсіби даму деңгейін сипаттайды. Хат бойынша адамды салыстыру
оның хатты пайдалану ынтасын көрсетеді:
- кәсіпқойлық - белгілі бір мамандыққа арналған сөздер;
- архаизм- ескірген сөздер мен сөйлемдер;
- диалектизм - жергілікті жерлер диалектілерімен байланысты сөздер мен
сөйлем оралмалары;
- жаргонды сөздер және олардың айтылуы белгілі бір топтағы адамдарға
тән.
б) стилистикалық белгілер мазмұндаманың жазу тілін, қолжазбаның
қалыптасуын түсіндіреді.
Ол әдеби тіл (көркем, іскерлік, ғылыми, бұқаралық) және жай сөйлем тілі
деп 2-ге бөлінеді.
Кеңістіктегі түсінік пен мазмұндаманың мәні қысқа және көп сөзді
болады.
Композициялық құрылыс нақты бөлшекті жазбалардың болуы (кіріспе, негіз,
қорытынды) сөйлем түрлерін қолданушы ойдың мазмұн құрылысы бойынша
анықталады (жай, күрделі, хабарлаушы, сұраушы және т.б.).
Қолжазба белгілері нақты және жеке болып келеді.
а) Жалпы қолжазбаны қозғалыс ретінде сипаттайды. Оған:
- қолжазбаның қалыптасуы - жазушының жылдам жазу жүйесі мен қолдану
әдісі жоғары, орташа және аз қалыптасқан қолжазбалар;
- қолжазбаның иілуі жазбаша белгінің ұзартылған өсіндегі сызық жолымен
анықталады. Тіке, көлденең, оңға иілген және солға иілген қолжазбалардың
түрлері болады. Иілу тұрақты белгі болып саналмайды және қолжазбаның
өзгерту мақсатында жиі өзгеріп тұрады;
- қолжазбаның жылдамдық қарқыны жол белгілерінің биіктігі мен олардың
аралық ендерінің немесе жол белгілерінің биіктігі мен енінің сай болуы.
Жылдамдық үлкен, орта және кіші болады.
- қолжазба мөлшері жолақ әріптерінің орташа биіктігі бойынша
анықталады. Ірі жолақ әріптерінің биіктігі 5мм., орта 2 мм - 5 мм дейін,
майда 2 мм көп емес;
- қолжазбаның байланысы белгілі бірнеше әріптердің бір сөзде үзіліссіз
қозғалыс арқылы жазумен сипатталады. Байланысына қарай жоғары байланысты
қолжазба - 5-6 әріптермен, орта байланысты - 3-4 әріптермен, үзілісті 2-ден
кем емес әріптермен байланысты орындалады. Бұл белгі тұрақты, себебі
қолжазба байланысын ұзақ тәжірибесіз өзгерту мүмкін емес.
ә) қолжазбаның жеке белгілері бөлек әріптерді олардың элементтері мен
әрі аралық қосындыны жазудағы әрекеттің ерекшелігін көрсетеді. Қолжазбаның
жеке белгілеріне мыналар жатады:
- әріптер мен олардың элементтерін қосуда және орындаудағы қозғалыс
формасы - тік сызықты, доға тәрізді, ілмек тәрізді, бұрыш тәрізді, иректі;
- қозғалыс бағыты - төменнен жоғары қарай, жоғарыдан төмен қарай, сол
оралымды және оң оралымды;
- қозғалыстың сызылуы - әріп элементтері штрихтарының әр түрлі
өлшемдеріне негізделумен сипатталады;
- қозғалыстың байланысы, яғни әріптердегі элементтердің бірігуі,
сонымен бірге әріптердің өзара байланысы;
- нүктелердің басында, соңында, қиылысында және қозғалыстарының
бірігуінде әріптердің шартты орналасуы;
- қозғалыстың жалғасуы онымен әр түрлі әріп элементтері мен олардың
бірігуі орындалады;
- әріптерді орындағандағы қозғалыс күрделілігі - жай күрделенген және
қысқартылған әрекеттер [4, 35б.].
Құжаттарды техника криминалистикалық зерттеу - бұл жазбаша құжаттарды
жасайтын, өзгертетін және олардың белгілерін сипаттайтын әдістерді
тексеруші болып табылатын пән, сонымен қатар тергеу мен соттық іс қарауға
маңызы бар, салыстыру және басқа деректерді білу мақсатындағы құжаттарды
қарау мен зерттеу әдістерін, құралдарын жақсартушы құжаттарды зерттеу
бөлімі.
Құжаттарды зерттеу мақсаттары:
- құжаттарды немесе оның бөлімдерін дайындау жағдайын анықтау (әдіс,
шарт, уақыт);
- құжаттағы өзгеріс пен оның ену әдістерін анықтау (тазалау, өшіру,
қосымша жазу және т.б.);
- жай көрінетін көрінбейтін, сонымен қатар құйылған, жапсырылған,
сызылған жазулар мен құжаттағы бұзылған мәтіндерді табу;
- құжатты жасауда қолданылған материалдың топтық құрамын
анықтау (қағаз, бояу, желім);
- құжаттарды немесе олардың бөлімдерін жасау уақытын анықтау;
- құжаттарды дайындау немесе оларға енгізілетін өзгерістер үшін
қолданылған құралдарды салыстыру;
- құжат жасаушыны идентификациялау.
Құжаттар түпнұсқалы және жасанды болады.
Түпнұсқалы құжаттар жарамды немесе жарамсыз болып жіктеледі.
Көрініп дайындалған, бірақ мәтіні өтірік маңызды құжаттар жасанды деп
аталады. Жасанды құжаттардың екі түрі болады:
а) интелектуалды - берілген үлгідегі бланкта шындыққа сай келмейтін
барлық белгілері бар құжат;
б) материалды – түпнұсқа құжатты тазалау, өшіру немесе барлық
реквизиттері бар толық жасау жолымен өзгертілетін құжат.
Құжаттардың түпнұсқа бланктары сурет салу немесе бастыру арқылы
жасалынады.
Қолжазбаларды зерттеу криминалистік сараптаманың кең түріне жатады.
Оның негізгі мақсаты - орындаушыны анықтау. Негізінен сараптама көмегімен
авторлыққа, қолжазба жазу шартына, жазушының мақсатына (жалған құжат жасау
немесе жазуды бұрмалау), оның жеке қасиетіне және сыртқы белгілеріне
(мысалы, жасы, мас екендігі және т.б.) қатысты көптеген мәселелер шешіледі.
Аталған зерттеу объектілері ретінде жазудың тұрақты жеке ерекшеліктер
көрінген көлемді қолжазбалар (күнделіктер, хаттар) және қысқа жазулар (қол
қою, сандар, суреттер, белгілер) болуы мүмкін.
Жазуды криминалистік зерттеу бірдейлендіру (идентификациялау)
теориясының жалпы ережелеріне, адамның жоғары жүйке қызметінің
психологиялық деректеріне, лингвистика мәліметтеріне негізделеді. Соңғы
уақытта осы мақсатта кибернетика, математика тағы басқа ғылымдар
мүмкіндіктері кең қолданылуда.
Жаза білу ұзақ оқу мен жаттығу нәтижесінде қалыптасады. Қолжазудың жеке
сәйкестік белгілері балалар 3-4 сыныпта оқып жүрген кезінде-ақ қалыптаса
бастайды. Дегенмен олардың қолжазуы бойынша сәйкестендіруге жеткілікті
жиынтығы, әдетте 5-6 сыныпта, яғни адамның орталық жүйке жүйесінің
қызметімен байланысты күрделі қозғалу дағдыларының жиынтығы жазудың тұрақты
сәйкестендіру белгілеріне қатысты байқалып, қалыптасады.
Адамның:
- техникалық дағдыларын (жазу кезіндегі отырысы, қағаздарды
орналастыруы, жазу құралын ұстауы және т.б.)
- графикалық дағдыларын (жазу белгілерін және олардың тіркестерін
жазу);
- жазбаша тілі дағдыларын (сөздік қоры мен мәтін, сөйлемдер құруы және
т.б.) ажыратады.
Қолжазбада көрініс табатын техникалық және графикалық дағдылар жиынтығы
адамның қолжазуын сипаттайды. Адамның жазу еркіндігінің ұқсас
ерекшеліктері, күш салып жазуында, сыртқы ортаның, басқа да субъективті
және объективті факторлар әсерінен қол басқанда қайталанбайтын көп
ерекшеліктер жиынтығы пайда болады. Әр түрлі тұлғалардың жазуында жеке
ұқсас белгілер кездесуі мүмкін, бірақ олардың жиынтығы әр адамда жеке
болады.
Жазудың өзгеруіне әкелетін әр түрлі себептерге қарамастан, ұзақ уақыт
бойы қалыптасқан адамның жалпы қимылдау жүйесі (динамикалық стереотип)
тұрақты болады. Яғни, адамды жазу бойынша сәйкестендіру мүмкіндігі жазуын
әдейі бұрмаласа да немесе жасы ұлғайғанда жазуы өзгерсе де сақталып қалады.
Адамның қолжазуы ерекше жағдайларда жазғанда өзгеруі мүмкін, олар
адамның жазу құралы мен заттарының әдеттен тыс қалыпты, жазушының көңіл
күйі (мас болуы, толқуы және т.б.) адамның қозғалу аппаратының немесе жүйке
жүйесінің бұзылуы (жарақаттар, жүйке аурулары және т.б.), жазуын әдейі
бұрмалауы (басқа адамның қолына ұқсастырып жазу). Алайда көлемді қолжазба
мәтінінде, қолдың өзіндік белгілерінің жиынтығы жиі сақталып отырады [5,
62б.].
Жазба тіл белгілері - мәтінді мазмұндау әдісі, сауаттылығының жалпы
деңгейі, тілінің стилистикалық және грамматикалық ерекшеліктері, сөздік
қоры.
Жазбаша тілдің келесі негізгі белгілері болады:
Стилистикалық белгілер - мәтіннің тілін, ойын, архитектоникасын, ойын
жазу мәнерін сипаттайды. Тергеу тәжірибесінде кездесетін мәтіндегі
мазмұндау стилі туралы сөз құрамы мен сөйлемдер құрылысы бойынш талдауға
болады. Сондай-ақ ресми-іс, ғылыми, өндірістік-техникалық, публицистикалық,
ауызекі сөйлеу стилі туралы айтуға болады.
Лексикалық белгілер - жеке кәсіп иелеріне, мекенге және т.б. тән жалпы
сөздік қорды, терминдерді қолдануды сипаттайды. Олардың ішінде:
профессионализмдерді (белгілі бір кәсіппен айналысушы адамдарға тән
сөздер); архаизмдерді (көнерген сөздер мен сөз тіркестері); диалектизмдерді
(белгілі бір жергілікті жерде қолданылатын тілдер мен сөз тіркестері);
варваризмдерді (бөтен тілдің сөздерін қолдану); жаргондарды (тұрақты жеке
әлеуметтік топтың ауызекі қолданыстағы сөйлеу түрі) атауға болады.
Грамматикалық белгілер - жазушының жазудың грамматикалық ережелері
туралы білімін көрсетеді. Соған сәйкес, жазушының жалпы сауаттылық деңгейі
төмен, орта және жоғары болып белгіленеді.
Жазу белгілері екі топқа бөлінеді:
- жазуды қол қимылы жүйесі ретінде сипаттайтын жалпы белгілер;
- жеке әріптерді, олардың бөлшектерін және әріптерді қосып жазу
кезіндегі қимыл ерекшеліктерін көрсететін жеке белгілер. Жалпы белгілерді
шартты түрде үлкен үш топқа бөлуге болады:
1) жазу - қозғалу дағдысының қалыптасу деңгейі мен сипатын көрсететін
белгілер:
- Бұл қолдың дағдылануы және жалпы қабылданған жылдам жазу жүйесіне
сәйкес болуы, яғни аса дағдыланған, орташа дағдыланған, аз дағдыланған жазу
техникасын меңгеру;
- қимылдарды қадағалау - әріптерді жазу кезіндегі қимылдың нақтылығы
мен жүйелілігі;
- олардың мөлшері, иілісін (жоғары, орта, төмен) сақтау;
- жазу жылдамдылығы (тез, жай, орта); жазу құрылымы - қимыл ауырлығы
(қарапайым, жеңілдетілген, күрделіленген);
2) қозғалыстың құрылымдық сипатын көрсететін белгілер:
- қимылдың басымды түрі (түзу сызықты - доғалау; домалақ; аралас);
- қозғалыс бағыты (оң айналмалы, сол айналмалы, аралас);
- кіші әріптердің орташа биіктігі бойынша анықталатын жазу мөлшері
(шағын - әріптердің биіктігі 2 миллиметрге дейін, үлкен - 5 миллиметрге
дейін болғанда);
- көлденең бойынша қозғалыстың созылуы - қолдың екпін алуы, қысқа
(кіші екпін), көсілмелі (үлкен екпін), орташа (кіші әріптердің биіктігі
оның көлденеңіне тең);
- қолдың орамдылығы, яғни жазушының жазу құралын қағаздан айырмай
бірнеше белгілерді жазу қабілеті - үлкен (6 және одан көп әріптерді бірге
жазу), орташа (4-тен 6-ға дейін) және шағын (3 әріптен аспайтын);
- қолды басып жазу;
- күшпен (негізгі штрихтардың ені қосу штрихтарының енінен асып кетуі),
орташа, баспай жазу және аралас жазу;
3) қол қозғалысының (топографиялық) және қолжазба фрагменттерінің
кеңістікте орналасуын көрсететін белгілер. Олар:
- құжаттың дербес фрагменттерін, тақырыбын, автордың қолын орналастыру
ерекшелігінде пайда болады. Олардың сәйкестендірушілік маңызын бағалаған
кезде мәтін фрагменттерін үйлестірудің жалпы ережелерін, қол қою орнын
(бұрышта, ортада, төменгі қатарда), мәтіннің қағаз бетінің шетіне қатысты
орналасуын, яғни: мәтін жолдарының қашықтығы, өлшемі, т.б. ескереді.
Қолжазудың жеке белгілері:
- әріптерді және олардың элементтерін жазу мен қосу кезіндегі қимыл
түрлері (тіксызықты, доғалдау, ілгекті, бұрышты, иірімділі);
- жазу кезіндегі қозғалыс бағыты (төменнен жоғарыға, жоғарыдан төменге,
сол айналмалы, оң айналмалы);
- қозғалыстың созылуы (ол әріптердің әр түрлі элементтерінің штрихтары
көлеміне қатысты сипатталады);
- қозғалыстың байланыстылығы, яғни әріп элементтерінің қосылу түрі және
әріптердің өзара қосылу түрлері (бірге не арақашықтықпен);
- қозғалыстың басталу, аяқталу, қиылысу және қосылу нүктелерінің бір-
біріне қатысты орналасуы;
- әріптердің әр түрлі элементтерін жазудағы және оларды қосу
қозғалысының жүйелілігі;
- әріптерді жазудағы қимыл күрделілігі (әдеттегі, күрделіленген,
қарапайым) қимылдарды ажыратады.
Қолжазу авторын іздестіріп, сәйкестендіруде қолжазуды пайдалану
іздестіру және идентификациялық міндеттерді атқару мақсатында қолданылады.
Белгісіз тұлға жазған қолжазба мәтіні (қорқыту хаты, жалған медициналық
рецептер және т.б.) табылған жағдайда, ол бойынша тексерудегі тұлғалардың
жазуын салыстырып зерттейтін іздестіру кестесі жасалады.
Іздестіру кестесін жасау үшін ең алдымен қолжазбаны мазмұны зерттеледі,
жазу тілі мен қолжазудың белгілері талданады. Олардың ішінен ерекшеліктерін
(көзге түсетін), сирек кездесетін және тұрақты белгілерін, негізінен-6-8-ін
таңдап алады. Кестенің негізгі бөлімі осы белгілер сипаттамасы мен олардың
графикалық суреттемелерінен тұрады. Одан кейін зерттеудегі құжатты жасауы
мүмкін тұлғалар шеңбері анықталады және олардың жазуын тікелей тексеру,
яғни құжатты жасаушы тұлғаны іздестіру ұйымдастырылады.
Қол жазу сараптамасын тағайындау үшін сарапшыларға зерттелуші құжат
және қолжазудың авторы болуы мүмкін тұлғаның сапалы қолжазбалық үлгілері
табыс етіледі. Құжаттың не фотосуреттің көшірмесі сарапшыға ерекше жағдайда
ғана беріледі. Қолжазбаның еркін және эксперименттік үлгілерін ажыратады.
Еркін үлгілер - жасалған қылмысқа, қылмыстық істің қозғалуына қатыссыз
орындалған қолжазбалар, қолдар. Оларға жеке және қызметтік хат алысу
құжаттары, өмірбаяндар, арыздар, конспектілер және т.б. жатады. Қолдың,
қолжазудың еркін үлгілері шартты түрде зерттеудегі мәтінге (қолға) жазылу
уақыты, жазу жылдамдылығы, қолжазбаны орындау жағдайы бойынша және
жазушының күйіне сәйкес келуі қажет.
Әдетте қолжазудың еркін үлгілері ретінде, әр уақытта жазылған 5-6 бет
қолжазба мәтіні және 10 (әр парақта 5-6 қол бар) қолдың еркін үлгілері
талап етіледі.
Эксперименттік үлгілер - тергеуші, анықтаушы, жедел қызметкер
тапсырмасы бойынша салыстырмалы зерттеу үшін арнайы орындалған қолжазбалар
(қолдар). Олар зерттеудегі мәтінге мазмұны бойынша жақын болып, ұқсас
жағдайда орындалуы қажет. Эксперименттік үлгілерді тергеушінің оқуымен
жазып немесе кез келген мәтінді тұлғаның өзінің жазуымен алуға болады. Бұл
жағдайда зерттеліп жатқан құжатта бар сөздер қайталанатын арнайы мәтін
құрастырылады. Егер, қолжазу үлгілері алынып жатқан тұлға жазуын өзгертуге
тырысса, онда оқып жаздыруды жеделдету, мәтін көлемін үлкейту немесе тұлға
өз жазуына қандай өзгерту жасағанын ұмытып қалуы үшін үзіліс жариялау
қажет.
Эксперименттік үлгілер сапасы зерттеудегі құжат жазылған қағаздай және
(жалпақтығы, түсі, көлемі, сызығы бойынша) сондай жазу құралымен орындалуы
қажет, мәтіннің көлемі 10-15 парақтан кем болмауы керек және зерттеудегі
құжаттың толық мәтінін немесе жеке сөздерін (сөз тіркестерін) қамтуы тиіс.
Эксперименттік қол қою әрқайсысы 10-15 қолды қамтитын 5-6 парақта
орындалады.
Қолжазу сараптамасын тағайындау туралы қаулыда қолжазу зерттеуін
жүргізу үшін маңызы бар мән-жайлар көрсетілуі тиіс. Сарапшы сұрақтарын
нақты құрастыру қажет, мәселен, мәтінді, жеке жазуларды кім жазғанын, қолды
кім қойғанын (нақты тұлғалар ішінен); бірнеше құжаттағы қолдарды немесе
құжаттың үзінділерін бір немесе бірнеше тұлға орындағанын көрсетуі керек.
Қолжазбаны жазған тұлғаның жеке қасиеттеріне, оның психофизиологиялық
күйіне, кәсіби қызметіне, құжатты жазу уақытына қатысты сұрақтар да
жоғарыда аталғандай құрастырылуы тиіс. Мұндай зерттеу нәтижелерінің,
әдетте, бағыт беруші (іздестіру) маңызы болады.
Қолжазбалардың қолжазу зерттеуін жүргізу әдістемесі туралы жалпы
мәліметтерді:
- алдын ала зерттеу;
- жеке зерттеу;
- салыстырмалы зерттеу;
- нәтижелерді бағалау және қорытындыны тұжырымдау деп бөлуге болады.
Алдын ала зерттеу барысында сарапшы ұсынылған материалдың қолда барын
олардың сараптама жүргізу үшін жеткіліктілігін бағалайды, қойылған
сұрақтарды анықтайды, құжатпен толық түрде, содан кейін нақты объектімен
(мәтінмен, оның бөлігімен немесе қолмен) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz