Басты сот талқылауының қысқартылған тәртібі бойынша сот ісін жүргізудің қағидалары мен шарттарына сипаттама
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Негізгі
бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
I тарау. Басты сот талқылауының қысқартылған тәртібі бойынша сот ісін
жүргізудің қағидалары мен шарттарына
сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
II тарау. Сот тергеуінің қысқартылған тәртібі- қылмыстық істі қараудың
тиімді
процедурасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..
III тарау. Қысқартылған тәртіптің шетел мемлекеттеріндегі өзге
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
а) Ресей Федерациясы қылмыстық іс жүргізу заңындағы Ерекше тәртіп
институтының
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... .
б) Кінәні мойындау туралы мәміле- АҚШ- та қылмыстық сот
тәжірибесіндегі тиімді
модель ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...
IV тарау. Қазақстан Республикасы қылмыстық іс жүргізу заңнамасы бойынша
қылмыстық істі сот талқылауында қысқартылған тәртіппен қарау
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
Кіріспе
Мемлекет үшін адам құқықтары мен бостандықтары басты құндылық болып
табылса [1,4б.], ал сот осы негізгі құндылықтарды қорғауға бағытталған. Сот
билігі- бұл тек құқықтық қана емес, сонымен қатар қоғамдық құбылыс, яғни
сот төрелігі әрбір азаматтың мінез- құлқының, заңды сыйлау және орындау
қабілетінің және заңға қайшы әрекеттерге әділ шешімін бере отырып, қоғамдық
қатынастардан туындап, құқықтық қатынастармен реттеледі.
Қылмыстарды жедел ашу, дәлелдемелерді анықтау және тексеру, кінәлі
тұлғаны әшкерелеу және жазаға тарту немесе керісінше, кінәсіз тұлғаны
қылмыстық жауаптылыққа тарту және соттауға жол бермеу мемлекеттің уәкілетті
органдарын заң нормаларын қатаң қолдануды міндеттейді. Осыған негізделе
отырып, қылмыстық іс жүргізу саясатының мынадай міндеттері бар:
− маңызы шамалы және орташа ауырлықтағы қылмыстар жөніндегі қылмыстық
істерді қысқартылған тәртіппен қарау арқылы қылмыстық юстиция органдарының
күшін және құралдарын үнемдеу;
− айыпталушыны (сотталушыны) қылмыстық қудалау органдарымен ынтымақтастыққа
мәжбүрлеу және оның көмегімен қылмыстың басқа да қатысушыларын оқшаулау,
жедел және аздаған шығындармен қылмысты ашу, оны жасаудың барлық мән-
жайларын анықтау және т.б.;
− қылмыс жасалған сәттен бастап соңғы қылмыс жасалған факті бойынша шешім
қабылдауға дейінгі уақыттың арасын қысқарту;
− қылмыстық сот өндірісін рационализациялау, процестің ұзақтығын және
неғұрлым тиімді ету [2,56б.].
Мемлекетіміздегі құқықтық жүйенің − ондағы құқықтық қатынастардың
туралануы, нақты қалыптасуын және белгілі бір шешімін табуы үшін сот ісін
жүргізудің формалары зор маңызға ие.
Қылмыстық іс жүргізудің ұтымды процедуралары үшін іс жүргізушілік
форманың мазмұнын қарастыру керек. Іс жүргізушілік форма- материалдық құқық
нормаларын қолдану кезінде процесс субъектілерінің әрекеттерін жаңғырту
үшін неғұрлым мақсаттылық тәртіптің талаптарын таңдаған заңмен анықталған
заңдық модель (конструкция).
Сондай-ақ,іс жүргізушілік форма қылмыстық іс жүргізудң мазмұнының
және қалыптасуының әдісі болып табылады, сот ісін жүргізудің жеделдетілген
және тиімді мақсаттарына жетуге көмектеседі.Профессор А.М. Лариннің пікірі
бойынша, қылмыстық іс жүргізудің мақсаттары келсідегідей элементтермен
сипатталады:
- іс бойынша шындықты анықтау;
- қылмыс жасаған тұлғаның кінәлілігін анықтау;
- кінәліні әділ жазаға тарту;
- кінәсіз тұлғаны ақтау;
- азаматтарға тәрбиелік әрекет көрсету [3,184б.]. М.Л.Якубтың пікірі
бойынша, қылмыстық сот ісін жүргізудің формаларының дифференциациясына
келесі факторлар әсер етеді:
а) заңмен көрсетілген қылмыстың қоғамдық қауіптілігінің дәрежесі және
жазаның ауырлық мөлшері;
ә) нақты,сондай- ақ құқықтық тарап ретінде шешілетін іс күрделілігінің
дәрежесі;
б) істің қоғамдық- саяси мәні;
в) арнайы тұлғалардың, ұйымдардың мүдделері үшін қылмыстың маңызы
[3,189б.].
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасы әлемдік қауымдастыққа белсенді
түрде ыңғайланып келеді. Бұл яғни, демократиялық қоғамдастықтың жалпы
қабылданған стандарттарына сәйкес бағытталған мемлекетіміздегі құқықтық
жүйенің нәтижесінен көрініс табады.
Қазақстан Республикасы қылмыстық іс жүргізу процесінде қылмыстық іс
жүргізушілік форманың басты сот талқылауының үш түрі жіктеліп көрсетілген:
жай, күрделі (алқа билердің қатысуымен жүргізілетін сот ісін жүргізу) және
қысқартылған (сот талқылауы қысқартылған тәртіппен) [4,25б]. Көрсетілген
жіктеудегі форманың бірі − яғни, істің қысқартылған тәртіппен сотта
талқылануы қылмыстық іс жүргізу кодексінің 363-бабында көрсетілген.
Елбасы Н.Ә. Назарбаев өзінің жолдауында азаматтардың құқықтарын
қорғауды нығайту үшін сегіз бағытты айқындап көрсеткен. Соның бір бағыты −
соттың ісін жеңілдету, қылмыстық істерді қарауды жеделдету, процеске
қатысушылардың арасындағы шиеленісті шешу, сот ісін жүргізумен байланысты
сот шығындарын азайтуды көздейтін сот ісін жүргізудің бір формасы −
қысқартылған қылмыстық істі сотта қараудың тәртібі [5,2б]. Жалпы,
еліміздегі заңнаманы жетілдірудің негізгі бағыттары, соның ішінде қылмыстық
іс жүргізу саласы бойынша Қазақстан Республикасы құқықтық саясатының
Концепциясы анықталған. Қазақстан Республикасы Президентінің 20 қыркүйек
2002 жылы қабылдаған Қазақстан Республикасының құқықтық Концепциясы
туралы Жарлығында былай деп көрсетілген: қылмыстық іс жүргізу заңнамасы
алдағы уақытта жетілдірілуге, нығайтылуға тиісті, яғни алқа билердің
қатысуымен сот ісін жүргізу принциптерін іске асыру, сотқа дейінгі
сатыларда қылмыстық істі қараудың және тергеудің қысқартылған және
жеңілдетілген процедураларын қолдану, сот мәжілісінде қылмыстық істі
қараудың қысқартылған тәртіппен жүргізілуін жүйелеу.
Демек, жоғарыда айтылған тұжырымдамалардан шығатын қорытынды-
бүгінгі құқықтық жүйеде қылмыстық істі сотта қараудың қысқартылған
тәртібінің кейбір қырларын ашу, теориялық талдау, практикалық сараптама
жүргізу мен зерделеу. Сондай-ақ, осы жұмыстың басты тақырыбының негізі де
осы болмақ. Сот талқылауының қысқартылған тәртібінің тарихына қысқаша
тоқталып өтетін болсақ, осы жұмыстың өзегі болып табылатын істі сот
тергеуінің қысқартылған тәртібінде қараудың мән- жайы ҚР ҚІЖК- нің 363-
бабында көзделген. Аталған тәртіп жан жақты, толық зерттелмегенімен, сот
ісін жүргізудің бұл тәртібі А.С.Нуралиеванның пікірінше, бұл жаңа өзгеріс
емес. 1923 жылғы РСФСР ҚІЖК- нің 16 қазан 1924 жылғы редакциясы бойынша
282- бабында сот тергеуінің қысқартылған тәртібі қарастырылған. Осы бап,
Егер сотталушы айыптау қорытындысында баяндалған мән- жайлармен келіссе,
оған дұрыс тағылған айыпты мойындаса және айғақтар берсе, сот алдағы сот
тергеуін жүргізбей және тараптар жарыссөзін тыңдауға көшуі мүмкін деп
анықтайды.
Бірақ, қылмыстық сот ісін жүргізудің негіздерін қабылдау кезінде 1958
жылы ССР Кеңесі және одақтас республикалар заңнамаға жоғарыда аталған
ережені енгізуден толығымен бас тартты. Мұндай норма одақтас
республикалардың қылмыстық іс жүргізу кодекстерінде және 1959 жылғы Қазақ
ССР ҚІЖК- не енгізілмеді. Нур.дис.117
Кейінгі уақыттарда әділ сот төрелігін жүзеге асыруға бағытталған
түрлі реформалар жалғасын табуда. Соның бір бағыты ретінде дипломдық
жұмыстың басты тақырыбы - қылмыстық істі басты сот талқылауында
қысқартылған тәртіппен қарау [2].
Аталған тақырыптағы жұмыс- кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды және
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Қысқартылған тәртіппен қылмыстық істі сотта қарау дегеніміз-
қылмыстық процеске және оның қатысушыларына сот ісімен байланысты тиімді
жақтарын негіздей отырып, сот талқылауының қысқартылған тәртібінің басты
белгілерін, шарттарын белгілей келе, заңға сәйкес ұтымды әрекеттерді жүзеге
асырудағы қылмыстық іс жүргізу институты.
Сот тергеуін қысқартылған тәртіппен қараудың басты шарты - бірінші
инстанциядағы сотта қылмыстық істерді жеделдетілген процедура бойынша
шешудің құқықтық негізі болып табылмақ. Сонымен, басты сот талқылауының
қысқартылған тәртібін қолданудағы негізгі талап- сот ісін жүргізудің
тәртібі, сот алдына қойылған мәселелерді орындау үшін сотта істің мән-жайын
жан-жақты, толық, объективті зерттеуді қамтамасыз етуге бағытталған
құқықтық нормаларды басшылыққа алу деп санаймыз.
Осы институттың негізгі идеясы - соттың ісін жеңілдету, қылмыстық
істі қарауды жеделдету, процеске қатысушылардың арасындағы шиеленісті шешу,
сот ісін жүргізумен байланысты сот шығындарын азайтуды көздейтін
жағдайларды ескере отырып, қазіргі қылмыстық іс жүргізу заңнамасына өз
пікірін ұсыну және ұтымды өзгерістер мен толықтырулар енгізу мақсатында өз
үлесін қосу.
Жұмыстың басты мақсаты- қылмыстық істі сотта қараудың қысқартылған
тәртібінің кейбір қырларын ашу, теориялық талдау жасау, практикалық
сараптама мен зерделеу жүргізу.
Негізгі бөлім
I тарау
Басты сот талқылауының қысқартылған тәртібі бойынша сот ісін жүргізудің
қағидалары мен шарттарына сипаттама
Қоғамдық құқық бұзушылықтардың нәтижесінде белең алған қылмыстық
істердің заңды және негізді, толық және обьективті қағидалар арқылы әділ
шешілуі - тек соттың ғана шешімі негізінде көрініс береді. Осы орайда
қылмыстарды тез және толық ашу, оларды жасаған қылмыскерлерді әшкерелеу
және қылмыстық заңның дұрыс қолдануы туралы ережелер қатаң сақталуы тиіс.
Қылмыстық істер бойынша іс жүргізудін заңда белгіленген тәртібі адамды және
азаматты негізсіз айыптау мен соттаудан, олардың құқықтыры мен
бостандықтарын заңсыз шектеуден қорғауды, кінәсіз адам заңсыз айыпталған
немесе сотталған жағдайда- оны дереу және толық ақтауды қамтамасыз ету,
сондай-ақ, заңдылық пен құқық тәртібін нығайтуға, қылмыстың алдын-алуға,
құқықты құрметтеу көзқарасын қалыптастыруға жәрдемдесуі тиіс (1).
Тергеу органдарымен толық, жан- жақты,
обьективті зерттелен қылмыстық іс сотқа келіп түскеннен кейін іс бойынша
заңды және негізді үкім шығару- сот сатыларында ақырғы маңызды саты.
Біріншіден, Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу
кодексінде көзделген, басты сот талқылауын бастауға мүмкіндік беретін
нормаларға тоқталайық.
ҚР ҚІЖК- нің 299-бабына сәйкес, сот өзіне келіп түскен қылмыстық іс
бойынша істі сотта іс жүргізуге қабылдау туралы төмендегі мәселелерді
шешеді:
1. Бас сот талқылауын тағайындау туралы 2.
Істі қосымша тергеуге қайтару туралы
3. Іс бойынша іс жүргізуді тоқтата тұру туралы
4. Істі сотталуы бойынша жіберу туралы
5. Істі тоқтату туралы
6. Қылмыстық істерді біріктіру туралы шешімдердің бірін
қабылдайды.
Осыдан келе, судья жоғарыда аталған шешімдерді қаулы нысанында
шығарады, онда: 1) қаулы шығарылған уақыты мен жері
2) қаулы шығарған судьяның луазымы мен тегі
3) қабылданған шешімдердің негіздері мен мәні көрсетілуі
тиіс.
Жалпы, судьямен қабылданған белгілі бір қаулы басты сот талқылауы
сатысында белгілі бір дәрежедегі оның сапасын анықтайды. Басты сот
талқылауына дайындық іс материалдарын толық, жан-жақты және обьективті
зерттеуді қамтамасыз етуге, өз кезегінде заңды, негізді үкім шығаруға және
де өзге шешім шығаруға арналған. Сот бұл сатыда істі сот талқылауында қарау
үшін жетілікті негіздердің барлығын тексеруге міндетті.
Қылмыстық іс жүргізу заңнамасына сәйкес, сот заң нормасында көзделген
бір ғана шешімді қабылдауға құқылы, соған сәйкес, іс бойынша судья қаулы
шығарады. ҚІЖК –нің 300-бабына сәйкес, судья сотқа келіп түскен іс бойынша
анықтауға жататын мәселелердің оң немесе теріс жауабын табуы тиіс.
ҚІЖК-нің аталған бабының 3-тармағында мынадай мәселелер
көрсетілген: анықтау және алдын-ала тергеу жүргізу кезінде сот мәжілісін
тағайындауға кедергі келтіретін қылмыстық іс жүргізу заңын бұзуға жол
берілген- берілмегендігін анықтау. Бұл деп отырғанымыз, ҚР ҚІЖК – нің
ерекше бөліміне берілген түсіндірмеде төмендегідей жазылған: басты сот
талқылауын тағайындауға кедергі келтіретін қылмыстық іс жүргізу заңын мәнді
бұзушылықтар деп, соттың басты сот талқылауын тағайындауда ұйымдастыру
және тағайындау мүмкіндіктері және оның шегін анықтау кезінде жіберілетін
қателіктер. Оған көбінесе келесілер жатады:
- мемлекеттік айыптаушы айыптау қорытындысымен келісімін мазмұндамауы;
- айыпталушының сотқа берілмеуі;
- айыпталушыны сотқа беру туралы қаулыда айыпталушы ретінде жауапқа
тартылған барлық тұлғалар толық көрсетілмей, соларға қатысты айыптау
қорытындысы құрылса, сотқа берілмеген тұлғаларға қатысты қылмыстық ізге
түсуді тоқтату туралы қаулы жоқ болуы;
- сотпен түзетуге келмейтін сотталушының анкеталық мәліметтерін толтыру
кезінде жіберілген қателіктердің болуы;
- қылмыстық жауаптылыққа тартылған, сотқа берілген айыпталушының жазасын
көздейтін ҚР ҚК – нің белгілі бір бабы, бөлімі, тармағы көрсетілмеуі;
- қылмыстық іс материалдарының несь туралы жоқ болуы;
- сотпен шеттетуге мүмкін болмайтын іс мәліметтерінің оладың толық
зерттелуінің мүмкіндігінен айыратын тәсілмен орындалуы.
Жоғарыда аталғандар- қылмыстық іс жүргізу заңын өрескел бұзушылық,
басты сот талқылауын тағайындау кезіндегі салдарлар болып табылады.
Сонымен,
тақырыптың басынан бері қозғалып келе жатқан бірінші мәселе, осы тараудың
жалпы мазмұны– істі қысқартылған тәртіппен қарауда қылмыстық іс жүргізу
қағидаларының және басты сот талқылауының жалпы шарттарының алатын
орнында, олардың жалпы сипаттамасында. Қылмыстық іс жүргізудің
негізгі, шешуші, орталық сатысы болып табылатын басты сот талқылауының сот
процесінде алатын орны ерекше. Басты сот талқылауын тағайындау
туралы шешім үш жағдайда қабылданады:
1) істі алдын –ала тергеу кезінде қылмыстық іс
жүргізу заңында көрсетілген айыпталушы ретінде тартылған азаматтың
құқықтары қамтамасыз етіліп, барлық талаптар сақталған жағдайда;
2) басты сот талқылауында істі қозғауда өзге салдарлардың болмауы;
3) қылмыстық іс жүргізу заңына қайшы құқық бұзушылықтар болмаған
жағдайда. Қылмыстық іс
жүргізу нормаларында басты сот талқылауының өзге сатыларға қарағанда, заңда
бекітілген негізгі салмағы басым. Жоғарыда атап өткендей қылмыстық сот
ісін жүргізуде негізгі, басты шешуші саты - басты сот талқылауы екені
даусыз болып табылады. Басты сот талқылауының ерекшелігі жөнінде
В.И. Радченконың пікіріне сәйкес былай делінген: Сот талқылауы - қылмыстық
іс жүргізудің негізгі, шешуші, орталық сатысын иелене отырып, соттың
қылмыстық іс бойынша бірінші инстанциядағы келесі сұрақтарын шешуге
мүмкіндік береді: қылмыстың болған - болмағандығын, қылмысты жасағандығы
жөнінде, айыталушының жеке басының және қоғамдық қауіптіліктің дәрежесін,
құқықтық қайшылығын сипаттай келе, сотталушының кінәлілігі анықталады. Осы
әрекеттердің нақтылығына көз жеткізу үшін қылмыстық істі жүргізу жан-жақты,
толық, обьективті зерттеу әділ – соттылықтың принциптерін сақтай отырып
жүзеге асырылады. Әсіресе, сот талқылауында қылмыстық сот ісін жүргізудегі
азаматтардың құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін сақтауды
мақсат қыла, сот билігінің басты функциялары шынайы және нақты жүргізіледі
[3]. Сонымен қатар,
айыпталушының сотталушыға таққан айыбының мәнісін баяндау - қылмыстық істің
негізгі "формуласы" болатын болса, мәселен, ол сот тергеуінен басталады.
Қылмыстық істің шешуіне басты бағыттардың бірі болып, дәлелдемелер, жауап
алу, айғақтар жататыны белгілі. Демек, сотталушы, жәбірленушіден жауап алу
немесе (және) айғақтарын жария ету тергеу барысында жүргізіліп, іске
тігілген тергеу іс-әрекеттері соттың жеке бағалауы бойынша процесте қайта
зерттеледі.
Басты сот талқылауы сатысында қылмыстық сот ісін жүргізу институты
ретінде ҚР ҚІЖК- нде бүгінгі таңда келелі мәселелердің бірі болып
табылатын норма көрсетілген. ҚР ҚІЖК-
нің 363-бабына сәйкес, істің қысқартылған тәртіппен сотта талқылануы
көзделген.
Қылмыстық істі қысқартылған тәртіппен сотта қарау мәселелері кезінде
қылмыстық іс жүргізу заңнамасының кейбір қағидалары өз ерекшеліктерін
табады. Бұл-
қылмыстық іс жүргізу нормасы сотқа жекелеген санаттағы қылмыстық істерді
жеңілдетілген процедура бойынша шешудің құқықтық негіздерін белгілеген. Бап
жалпы тәртіпке сәйкес, сот талқылауын жүргізбестен іс бойынша үкім шығару
жөнінде қаулы қабылдауға құқық беретін негіздерді және шарттарды реттейді.
Басты сот талқылауының жалпы шарттары ҚР
қылмыстық іс жүргізу заңнамасында арнайы нормалармен мазмұндалып
көрсетілген. Соттың, сот процесіне қатысатын басқа тұлғаның сотта іс қарау
кезінде басшылыққа алатын әрекеттердің жалпы ережелері не принциптері –
сотта іс қараудың жалпы шарттары ретінде де көрінеді.
Басты сот талқылауының жалпы шарттарының мәні – оларды
дұрыс қолдану, сот билігінің әділ өту, заңдық шешім шығару, іс бойынша
обьективті шындықты анықтау сот билігінің демократиялық принциптерін
сақтаудың кепілі.
Қылмыстық сот ісін жүргізудің қағидалары қылмыстық іс жүргізу
қатынастарын толық мазмұндайтын, қылмыстық іс жүргізу сферасында
мемлекеттік саясатпен тығыз өзара байланыста және қылмыстық іс жүргізудің
барлық сатыларына жалпы болып табылатын, қылмыстық іс жүргізудің өзге
номаларымен қатынасы бойынша реттеушілік және қорғаушылық ықпал жасайтын
қолданыстағы қылмыстық іс жүргізу заңнамасында құқық салаларының
туындауына және бағытталуына негіз болып бекітілген.
Қылмыстық іс жүргізу қағидалары ҚР Конституциясына негізделе отырып,
ҚР ҚІЖК – нде бекітілген. ҚР ҚІЖК – нің 9 – бабына сәйкес, қылмыстық
процесс принциптерінің мәні мынада: оларды бұзу, оның сипаты мен мәніне
қарай, іс бойынша болған іс жүргізуді жарамсыз деп тануға, мұндай іс
жүргізудің барысында шығарылған шешімдерді бұзуға осы тұрғыда жиналған
материалдарды дәлелдеу күші жоқ деп тануға әкеліп соқтырады. Қылмыстық іс
жүргізу заңнамасында барлық құқыққа бірдей танылатын заңдылық қағидасынан
бастау алатын принциптердің қатары көрсетілген.
Соттардың адам мен азаматтың Конституциямен баянды етілген құқықтары
мен бостандықтарына нұқсан келтіретін заңдарды және өзге де нормативтік
құқықтық актілерді қолдануға құқығы жоқ. Егер сот қолдануға жататын
немесе өзге де нормативтік құқытық акт адам мен азаматтың Конституциямен
баянды етілген құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіреді деп ұйғарса,
ол іс бойынша іс жүргізуді тоқтата тұруға және сол актіні конституциялық
емес деп тану туралы ұсыныспен Конституциялық Кеңеске жүгінуге міндетті (
ҚР ҚІЖК- нің 10- б.2- б. ). Сондықтан да соттың және өзге органдардың
қылмыстық іс бойынша іс жүргізу кезінде ҚР Конституциясының, осы Кодекстің
1- бабында көрсетілген өзге де нормативтік құқықтық актілердің талаптарын
дәл сақтауға міндетті деп, ҚР ҚІЖК – нің 10 – бабы 1- бөлімінде айтылып
кеткен. Соттың заңсыз әрекеттері жауаптылыққа, заңсыздыққа әкеліп соғады
және де олардың шығарылған заңсыз актілері жарамсыз деп танылып, заңды
күшін жояды. Істі қысқартылған тәртіппен қарау барысында және сот
талқылауының жалпы тәртібінде де заңдылық принципі қатаң сақталуы тиіс.
Сот әділдігін тек соттың ғана жүзеге асыру қағидасы өзінің
нормативтік мазмұндығын ҚР Конституцисында қалыптастырған. Судья бірден
бір сот билігі орган бола отырып, қылмыстық істер бойынша әділ сотты
жүзеге асырады (ҚІЖК- нің 57- бабы). Сот билігінің иесі бола отырып, оның
өкілеттігі заңмен айқындалады. Ешкім де жасалған қылмыс бойынша ҚР ҚІЖК-
нде бекітілген тәртіппен шығарылатын соттың үкімінсіз кінәлі деп танылып,
қылмыстық жауаптылыққа тартылуға тиісті емес. Заңға сәйкес республика
аумағында өзге де төтенше немесе арнаулы соттар құруға жол берілмейді. Тең
дәрежеде ешбір орган сот төрелігін жүзеге асыруды өкілеттігіне ауға
құқығы жоқ. Сот шешімі шығарылғаннан кейін өз сипаты бойынша әрекет етеді.
Демек, ол зңды күшіне енді дегенді білдіреді және оның орындалуына кез-
келген мемлекеттік органның ешбір қосымша шешімдері талап етілмейді. Заңды
күшіне енген сот үкімі преюдициалдықтың жиынтығын иемденеді. Қылмыстық іс
бойынша соттың заңды күшіне енген үкімі, басқа да шешімдері анықталған мән-
жайларға, олардың құқықтық бағалауына да қатысты барлық мемлекеттік
органдар, ұйымдар және азаматтар үшін міндетті. Аталған Кодекстің 11- бабы
3- бөліміне сәйкес, соттың құзіреті, оның заңды құқығының шегі, оның
қылмыстық сот ісін жүргізуді жүзеге асыру тәртібі заңмен айқындалады және
өз бетінше өзгертуге болмайды.
Адам мен азаматтың құқытары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау;
жеке адамның абыройымен қадір қасиетін қорғау; адамның жеке басына
тиіспеушілік; Қылмыстық істер бойынша іс жүргізу кезінде азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын қорғау және өзге де, Конституцияда
бекітілген қағидалардың қатаң сақталуы сот ісінің заңды, негізді, әділ
жүргізілуіне көмектеседі.
ҚР Конституциясының 1- бабында адам және азаматтың құқықтары мен
бостандықтары, өмірі мен денсаулығы- басты құндылық деп белгіленді.
Қылмыстық іс бойынша қылмысқа қатысушы тұлғалардың абыройын төмендететін,
қадір- қасиетін кемсітетін немесе өмірлері мен денсаулықтарына қауіп
төндіретін әрекеттер мен шешімдерге тыйым салынады. Қадір- қасиет пен
абырой тұлғаның әлеуметтік статусының маңызды элеметі болып табылады.
Абырой- оның кіршіксіз беделі болса, қадір- қасиет- тұлғаның жоғары
моральдық сапасының жиынтығы, сондай- ақ, өз- өзіне сыйластықты білдіреді
[Гриненко,Уг.пр.]
Қылмыстық сот ісін жүргізудің тағайындалуын адамның құқытары мен
бостандықтарының қорғалуы деп түсіну керек, қылмыстық істер бойынша өндіріс
кезінде лауазымды тұлғалар қылмыстық іске қатысушы тұлғалардың абыройы мен
қадір- қасиетін сыйлауға міндетті. Сондай- ақ, процеске қатысушының
абыройын төмендететін, қадір- қасиетін кемсітетін немесе оның өмірі мен
денсаулығына қауіп төндіретін әрекеттерін болдырмауға міндетті.
Адам құқықтары туралы Жалпы декларацияның 5- бабында, Азаматтық
және саяси құқықтар туралы Халықаралық пактінің 7- бабында, Азаматтардың
құқықтары мен негізгі бостандықтарын қорғау туралы Концепцияның 3-
бабында ешкім тұлғаны қадір- қасиетін кемсітетін, қатал және азаптау,
қинау арқылы немесе адамсыздық әрекетпен күштеу арқылы қарауға және
жазалауға тиісті емес деп жазылған. Қылмыстық сот ісін жүргізуші
органдардың және тұлғалардың заңсыз шешімдерімен келтірілген моральдық
зиян өндірілуге жатқызылады. Қылмыстық процесті жүргізуші орган қылмыстық
процеске қатысушы азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға,
оларды жүзеге асыру үшін жағдай жасауға, процеске қатысушылардың заңды
талаптарын қанағаттандыруға уақытылы шаралар қолдануға міндетті.
Әркімнің жеке басына және бостандығына тиіспеушілік қағидасы 21
желтоқсан 1965 жылғы қабылданған О ликвидации всех форм рассовой
дискриминации Халықаралық конвенциясының 5- бабында, 4 қараша 1950 жылы
қабылданған Адамның құқықтарын және негізгі бостандықтарын қорғау туралы
Конвенцияның 5- бабында айқындалған. [уг.пр.А.В.Гриненко 2 изд.Москва
2008].
Құқықтық теңдік – ол құқық субъектілерінің бәріне бірдей ортақ көлем,
бірегей нормадағы, тең дәрежедегі бір – біріне еркіндік және тәуелсіздік
теңдігі. Құқықтық теңдік ол еркіндіктегілердің теңдігі және еркіндіктегі
теңдік, жеке адам еркіндігінің жалпы ауықымы мен тең дәрежесі. Құқықтық
теңдік адам мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтары саласындағы
теңдік. Осы теңдікке адамның табиғаты сияқты, жалпы сипаттағы қырларына да
қарамастан кепілдік беріледі. Мемлекеттің міндеттілігі де осы теңдікке
кепілдік етеді [Тураби 109.12]. Сондықтан да, сот талқылауының
қысқартылған тәртібі кезінде іс жүргізуге қатысушылардың процессуалдық
құқықтарын кемсітуге немесе құқықтарына қысым жасауға, шектеу қоюға жол
берілмейді [істі қысқарт.тіртіп.қарау тур норм.қаулы 5- бөлім].
ҚР ҚІЖК- нің 23- бабы 7- бөліміне сәйкес, қылмыстық сот ісін
жүргізуге қатысушы тараптар тең құқықты, яғни оларға Конституциямен және
осы Кодекспен айқындамаларын қорғауға бірдей мүмкіндік берілген. Сот іс
жүргізу шешімін, зерттеуге қатысушы тараптардың әрқайсысына бірдей негізде
қамтамасыз етілген дәлелдемелерге ғана негіздейді.
Сот мәжілісінде айыптау және қорғау тарапынан да тең құқықты
қолданады. Басты сот талқылауы сатысында сот- мемлекеттік- биліктік
өкілеттікті иеленуші бірден- бір орган болып табылады, қылмыстық сот ісін
жүргізудің қатысушылары қылмыстық іс бойынша өздерінің ұсынып отырған
позицияларына сәйкес құқықты иемденеді және сотқа жүгінуде екі тарап та
бірдей құқыққа ие болады [уг.пр.А.В.Гриненко 2 изд.Москва 2008; ВДПЧ-
10б;МПГПП-14(1)14(3)-б].
Сот талқылауында әрбір тарап қарсыласымен салыстырғанда неғұрлым
мәнді артықшылық ережелер қойылмайтын парасатты мүмкіндіктермен
кепілдендірілуі тиіс. Сот процесінде тараптардың жағдайлары әділетті түрде
тең қарастырылуға міндетті [Решение Европейского суда по делу De Haes
Gijsels v. Belgium (1997)25 EHRR 1 para 53]. Қорғау тарабы айыптау
тарапынан түскен мән- жайларға қолжетімділік құқығын иелене алады, яғни
қорғауға дайындық және оны жүзеге асыру, сотқа қатысу, шақырылу құқығы және
куәларға сұрақ қою. [Международная амнистия.Руководство по справедливому
судопроизводству М.:Права человека 2003.89б.] .
ҚР заңнамасына сәйкес, қылмыстық сот ісін жүргізу айыптау және
қорғау тарапының теңдік және жарыспалылық қағидасы негізінде жүзеге
асырылады (ҚР ҚІЖК- нің 23-б.1-б ).
Қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысушы тараптар тең құқылы, яғни ҚР
Конституциясы және Кодексімен өзінің позициясын жүзеге асыруға тең
мүмкіндіктер берілген (ҚР ҚІЖК- нің 23- б.7- б). Іс жүргізушілік теңдік
құқығы, сонымен қатар, айыптаушы айыптауды дәлелдеу үшін, ал қорғау оны
теріске шығару үшін барлығын жасауға құқық берген [ҚРҚІЖК комм.Ж.Б.].
Судья өзінің іс жүргізушілік шешімін тараптардың әрбірінің тең құқығы
негізінде қамтамасыз етілген дәлелдемелерге, зерттеулерге негіздейді.Сот
талқылауында тараптардың теңдігі қағидасы келесі белгілер бойынша
бағаланады: сот ісін жүргізуге мемлекеттік айыптаушының және қорғаушының
қатысуы, судьяға қатынасы бойынша тараптардың ықыласы, тараптардың өтінішті
жазу құқығын пайдалану және тараптардың өтініштерін соттың
қанағаттандыруы, тараптардың сот жарыссөзі сатысындағы тең мүмкіндіктерін
сақтау, қылмыстық процесте тараптардың үстем болуы (доминирование)
[Результаты мониторинга суд.разбират.в РК 2005-2006ж.ж.Отчет Бюро ОБСЕ по
демократич. институтам и правам человека].
Мемлекеттік айыптаушы жеке айыптауды қоспағанда, сот талқылауының
барлық сатысына қатысуға міндетті. Соңғы жылдардағы ҚР- нда сот
талқылауына жүргізілген мониторингтің нәтижесі бойынша мемлекеттік
айыптаушы сот мәжілісінің 80- нде болмаған. Оның ішінде 10- ы (12,5%)
жеке айыптау істері бойынша жүргізілген. Көбінесе, мемлекеттік айыптаушы
сотталушының соңғы сөзі және үкім жариялауда қатыспайды екен (81%). Сот
талқылауының дайындық бөлімінде, сот тергеуінде немесе тараптардың
жарыссөздерінде сот мәжілісінің 5- де (6,5%) мемлекеттік айыптаушы
қатыспаған. Ал, біздің қылмыстық іс жүргізу заңнамамызда сот әрбір істі
қараған кезде айыптау тарабының мемлекеттік не жеке айыптаушысы болуға
тиіс (ҚР ҚІЖК- нің 23-б. 10-б.).
Тараптардың теңдігін сақтау тек сот мәжілістерінде ғана емес,
тараптардың материалдық шарттарын бағалау барысында да байқалады. Мысалы,
соттарда мемлекеттік айыптаушының сотқа дейінгі дайындалуына бөлме бар,
ал қорғаушыларға дәлізде күтуге тура келеді. Сондай- ақ, 48 сот
мәжілістерінде (судьяның кабинетінде) айытау тарабы судьяға жақын
орналасқан. Қорғау тарапынан 195 өтініш, (72,2%), айыптау тарапынан
75 (27,8%) өтініш келіп түсті. Қорғау тарапынан берілген 195 өтініштің 146
-сы қанағаттандырылды, 31- і дәлелді себептермен, 13- і еш дәлелсіз
себептермен қарастырылмады. Айыптау тарапынан келіп түскен 75 өтініштің 57-
сі қанағаттандырылып, 8- і дәлелді себептермен, біреуі дәлелсіз себептермен
кейін қайтарылды. Осы келтірілген сандық мәліметтер жалпы сот талқылауының
барысына жасалды. Дегенмен, мұндай нәтижеден тараптар теңдігінің
толыққанды сақталып жтпағандығын аңғаруға болады. Сонымен, сот процесінде
лауазымды тұлға мемлекеттің мүддесін көздей отырып, айыптауды қолдаса, ол
мемлекеттік айыптаушының сотта заңды қадағалауды ұйымдастыру өкілеттігі
деп түсіну қажет. Ал заңға қадағалауды ұйымдастырудың бірінші пәні адам
және азаматтың құқықтары мен бостандығын қорғау, сақталуын қамтамасыз ету;
екіншісі, ҚР Конституциясы мен заңдардың сақталуын ұйымдастыру. Демек, ол
сот процесінде қорғау тарапына қарсы тарап бола отырып, тараптардың
теңдігін ескеру қажет.
Тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына,
нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне
байланысты немесе кез- келген өзге жағдаяттар бойынша ешкімді ешқандай
кемсітуге болмайды ( ҚР Конституциясының 14- б.2- б.) .
Тараптардың теңдігі айыптаудың және қорғаудың процессуалдық
функцияларын орындайтын субъектілердің құқықтық статусының негізін құрайды
және әрбір осы субъектілердің объективті көлемін айқындайды. Қылмыстық іс
жүргізудегі бұл қағида- тараптардың өзінің және өзіне ұсынылып отырған
құқықтар мен мүдделерді қорғауда соттың алдында жеткілікті тең
мүмкіндіктерінің болуы [Lex Russia 405.742 Научные труды МГЮ Академии
Л.А.Воскобитова].
Бәсекелестік- айыптау, қорғау және сот төрелігінің жүзеге асырылуының
функцияларының бөлінуін білдіруші іс жүргізушілік (прцессуалдық) құқықтың
қағидасы, істі шешуші соттың алдында өзінің мүдделерін қорғау үшін тең іс
жүргізушілік құқықтармен қамтамасыз етілген тараптар ретінде айыптаудың
және қорғаудың құқықтық жағдайы. Тараптардың процессуалдық жағдайы
қорғаудың іс жүргізушілік құралдарын қолданып, сот талқылауында белсенді
түрде қатысу жолымен өзінің көзқарасын қорғауда оларға кең мүмкіндіктерді
қорғаумен сипатталады. Бұл қағида тең құқықтармен міндеттермен қамтамасыз
етілу, тараптарға сот алдында сайысуға мүмкіндік беретіндіктен, оның негізі
болып табылатын тараптардың іс жүргізушілік теңдігінен бөлінбейді. Кейбір
авторлардың ойынша, бәсекелестік тараптардың теңдігінсіз тіпті мүмкін
емес, тараптардың теңдігі бәсекелестікпен бірге емес, ол оның негізгі
элементін құрайды [ тураби1.09..13].
Біздіңше, бұл пікірдің мазмұны дұрыс, өйткені бәсекелестік қағидасының
сот ісін жүргізуде таралуы барлық қылмыстық процестің барысын тиімді
етеді. Қылмыстық процеске қатысушылардың құқықтарының қорғалуын қамтамасыз
етеді.
Процестің бәсекелестік моделі- сот өндіріснің демократиялық нысанын
қолдайды. Қылмыстық іс жүргізудің бәсекелестік нысаны ағылшын- саксондық
құқық жүйесі жұмыс істейтін елдерде таралған (Ұлыбритания, АҚШ, Канада,
Жаңа Зеландия, Австрия). Сот өндірісінің қалыптасушы тәртібі бәсекелестік
тәртібі бәсекелестікті тек өктем және күштілерге ғана емес, әркімге
бірдей және сенімді қолайлы етеді. Бұл принциптің жүзеге асырылуында сот
өндірісінің демократизациялануы туралы айтуға болады. Ол тараптарды тек
формальды теңдікті ғана емес, сонымен қатар, өздерінің заңды мүдделерін
белсенді қорғау үшін жеткілікті мүмкіндіктермен қамтамасз етеді. Мәселе,
тараптардың тең құқылығында емес, құқықтармен қатар іс жүргізушілік
функцияның тең болуын көрсететін олардың функционалдық теңдігінде жатыр
[Российское право 20012].
Бәсекелестікпен жүргізілетін қылмыстық процесс істі қарауда,
зерттеуде қатаң тұтас жиынтықты білдіреді, яғни айыптау функциясы
(қылмыстық істі қозғау, істі сотқа жіберу, айыптау дәлеледемелерін жинау,
сотта айыптау), қорғау функциясы (ақтау дәлелдемелерін жинау, сотта
қорғау) және соттың функциясы (кінәлілік көлемін анықтау, жазалау шарасын
таңдау). Бұл жерде сот: қылмыстық ізге түсу органы, айыптау немесе қорғау
жақтарында жүрмейді, құқықтың мүддесінен басқа мүдделерді білдірмейді;
объективті және алаламауды сақтай отырып, тараптарға өздерінің іс
жүргізушілік міндеттерін орындау үшін және берілген құқықтардың олармен
жүзеге асырылуына қажетті жағдайларды қалыптастырады; іс жүргізушілік
шешімді зерттелуінде тең негізде әрбір тарапқа қамтамасыз етілген
дәлелдемелерге негіздейді; тараптардың өтінішімен оған ҚР ҚІЖК- нде
көрсетілген тәртіппен қажетті материалдарды алуда көмек береді; тараптарға
істі бірінші және апелляциялық инстанцияларда қарауға қатысуда құқықты
қамтамасыз етеді [Тураби109.13].
Біздің пікірімізше, істі қысқартылған тәртіппен қарау кезінде
тараптардың теңдігі қағидасы міндетті түрде сақталуы тиіс.
Басты сот талқылауының жалпы шарттары ҚР ҚІЖК- нің 40- тарауын
қамтыған. Жоғарыда аталған басты сот талқылауының жалпы шарттарына
негізделе отырып жүргізілетін сот тергеуінде ерекше тәртіп бар. Дипломдық
жұмыстың негізгі өзегі болып отырған – қылмыстық істі басты сот
талқылауында қысқартылған тәртіппен қарау мәселесі. Басты сот талқылауының
жалпы шарттарының істі қысқартылған тәртіппен қарау кезінде атқаратын
қызметіне, алатын орнына тоқталайық. Сот
талқылауының тікелей және ауызша болуы ҚР ҚІЖК – нің 311-бабында
қарастырылған: Сот талқылауында іс бойынша барлық дәлелдер тікелей
зерттелуі тиіс. Сот сотталушы адамның, жәбірленушінің, куәлердің айғақтарын
тыңдау, сарапшылырдың қорытындыларын жария етуі және зерттеуі, заттай
дәлелдемелерді тексеруі, хаттамалар мен өзге де құжаттарды оқуы, осы
кодексте көзделген жағдайларды қоспағанда, дәлелдемелерді зерттеу жөнінде
басқа да сот іс - әрекеттерін жүргізуі тиіс. Соттың үкімі тек сот
отырысында зерттелген дәлеледемелерге, ал сот тергеуінің қысқартылған түрі
кезінде - анықтау жүргізу кезінде алынған және сотта тараптар дауға
салмаған дәлелдемелерге ғана негізделуі қажет.
Біріншіден, сот ісін жүргізудің қысқартылған тәртібінің түсінігін ашып
алайық. Бұл - сот тергеуін жеделдетіп жүзеге асыру, сотталушы жөніндегі
мәліметтер және қылмыстық іс мән - жайларын толық, обьективті, жан-жақты
бақылау кезінде әділ соттылық мақсаттарын іске асыру. Мұнда, сотталушы
өзіне тағылған айыппен және азаматтық талап - өтініммен келіседі; сот
талқылауын жалпы тәртіппен жүргізбей-ақ, үкім шығару туралы сотталушының
өтініші болады; қорғаушы мен мемлекеттік айыптаушы заңдық тұрғыда өзара
келісімге келеді және т.б. белгілер негізге алынады. Сот
талқылауында іс бойынша барлық дәлелдер тікелей зерттелуге тиіс. Яғни, сот
басты сот талқылауында өзінің процессуалдық әрекеттерін осы кодексте
көзделген жағдайда жүргізуі керек. Бұдан басқа қылмыстық іс бойынша
дәлелдемелерді зерттеу жөнінде өзге де, сот іс-әрекеттерін жүргізеді.
Сондай-ақ, тергеу жүргізу кезіндегі белгілі болған айғақтар заңда көзделген
ерекше жағдайларда жария етілуі мүмкін. Сот талқылауының тікелей болуы -
сот мәжілісінде сот дәлелдемелерді тікелей ешкімнің араласуынсыз зерттеуі
қажет дей келе, бұл принциптің бастапқы, негізгі және қатаң сақтауға
жататын талабы болып табылады. Яғни, мұны профессор Лупинскийдің сөзінен
нақтыласақ, былай дейді: Соттың
дәлелдемелерді тікелей өзі зерттемей, алдын-ала тергеуде жиналған және
бекітілген дәлелдемелер мен шектеліп қоюға, дайын, жазбаша мәліметтерді
жария етуге құқығы жоқ [4]. Сот
талқылауының тікелейлігі туралы тағы бір пікір мынадай - соттың іс бойынша
дәлелдемелерді тікелей зерттеуі жалпы шарттардың мәні, адам тағдыры
жиналған жазбаша мәліметтердің негізінде емес сот мәжілісі кезінде
тараптардың ұсынған дәлелдемелерді тікелей зерттеу арқылы, өзінің жеке
пікірінің қалыптасуы негізінде шешілуі тиіс [5].
Қылмыстық іс бойынша сот үкімі тек сот мәжілісінде қаралған дәлелдемелерге
сүйеніп шығарылады. Ал ол дәлелдемелер ішкі сенім бойынша бағалануы керек.
Демек, сот қылмыстық іс бойынша дұрыс шешім шығару үшін процесс барысында
тікелей дербес зерттеу жүргізіп, қажетті адамдардан жауап алып және олардың
берген айғақтарын тыңдап, заттай дәлелдемелерді тексеріп, хаттамалар және
іс бойынша маңызды құжаттарға назар аударады, өзіне келіп түскен қылмыстық
істі қарауға, зерттеуге алған сот өзінің іске байланысты әрекетін басқа
сотқа тапсыра алмайды. Бұл шарттың тағы бір мәні: мәселен, алдын - ала
тергеу кезінде тергеушілер, анықтау органдары басқа тергеу - анықтау
органдарына іс бойынша белгілі бір тұлғалардан жауап алуды тапсыра алады.
Соған сәйкес жауап алу хаттамасын іске қосып тіркей салуға құқылы, әрине,
бұл бір жағынан алып қарағанда соттардан ерекшелігі деп қарауға болады.
Сот іс бойынша обьективті шындықты анықтау үшін іске маңызды
дәлелдемелерді дұрыс, негізді бағалау мақсатында сот процесіне қатысушы
тұлғалардың шақыртылуын талап етеді. Себебі, сот іспен тікелей танысып,
іске мүдделі тұлғалардың жауаптарын тыңдап, сараптама қорытындыларымен
танысуы істің әділ, дұрыс шешімге келуінің кепілі деп түсіндіріледі.
Н.А.Абдикановтың айтуынша, сот талқылауының тікелейлік принципін заң қатаң
сақтайды. Бұл принцип іс бойынша дұрыс шешімге келуді қамтамасыз етеді.
Қылмыстық іс бойынша жиналған дәлелдемелерді тікелей қараудың мақсаты- бұл
сотты адам тағдырын қылмыстық істе жазбаша жиналған мәліметтермен емес,
тараптар мен ұсынылған дәлелдемелерді сот мәжілісінде жеке қабылдау жолымен
шешуге міндеттейді. Яғни, бұл жерде іске қатысушы тұлғалардан жиналған
дәлелдемелер сот үшін ақпараттың басты қайнар көзі сипатында болады. Осы
жерде Н.А.Абдикановпен айтылған осы принцип туралы пікір, біздіңше, ашық
айтылған. Сот қылмыстық іс бойынша сотталушы, жәбірленуші, куә және өзге
тұлғалардан жауап алуды тергеу барысындағы хаттамалар негізінде
жүргізбейді, сот мәжілісінде зерттелген айғақтар негізінде және
дәлелдемелерді жеке қабылдап іс бойынша өз шешімін жасайды. Сот
мәжілісінде айғақтарды тікелей зерттеу барысында сотталушы, жәбірленуші,
куәнің айғақтарын жария ету жағдайлары көрсетіледі. Бұл ҚР ҚІЖК –нің 349,
353- баптарында көзделген. Сондай-ақ, жәбірленуші мен куә берген
айғақтардың дыбыс жазбасын, олардан жауап алудың бейнежазбасы мен киноға
түсіруін естіртіп көрсету заңда нақты белгіленген. Демек, тиісті жауап алу
хаттамасында немесе сот отырысы хаттамасындағы айғақтарды алдын –ала жария
етпей тұрып, дыбыс, бейнежазбаны және кино түсірілімін жаңғыртуға жол
берілмейді (ҚР ҚІЖК 349-б. 2 – б. ). Заңдық
саясаттары, нормалық мазмұндары етене жақын Ресей Федерациясында да
тікелейлік принципі маңызды болып табылады. Бұл қағида РФ ҚІЖК –нің 240-
бабында көзделген. Сот мәжілісінде іс бойынша әрбір зерттеу сот тарапынан
тікелей қаралуы тиіс. Тек сот мәжілісінде
зерттелген нақты мәліметтер сот шешімінің негізі болып табылуы мүмкін.
Тергеу барысында жиналған мәліметтер, нақты немесе белгілі бір себептерге
байланысты сотпен зерттелмейінше, үкім шығару үшін сілтеме болып
жіберілмейді [6]. Сонымен, сот
біріншіден, қылмыстық істі басты сот талқылауында қысқартылған тәртіппен
қарау кезінде тікелейлік шартын басты назарда ұстауы тиіс. Мұндай тәртіп
бойынша сот процесінде қорғаушының қатысуымен сотталушы мен жәбірленушіден
жауап алынады.
Сот талқылауында қысқартылған тәртіппен қылмыстық істі қарауға басты
талап – жоғарыда аталған сот талқылауының тікелей болуы шартын сақтау. Сот
талқылауының қысқартылған тәртібінде іс бойынша дәлелдеме болып табылатын
барлық мән – жайлар тікелей зерттелуі тиіс. Сотта іс қараудың тікелей
болуының мәні өте зор, себебі іс қарап жатқан соттың айыпталушы туралы ішкі
сенімі бойынша туындайтын көзқарасы қалыптасады, өйткені, сот айыпталушыны
тікелей көріп отырады. Ғалымдардың пікірінше, судья істі қарай келе, сот
тергеуі әрекеттерінің ауызша болуы және жариялылығы шарттарында қылмыстық
істі тікелей зерттеуге міндетті. Ал сот тәжірибесіне сәйкес, егер
қылмыстық іс бойынша сот мәжілісінде тергеу әрекеттерінің хаттамалары,
сарапшы қорытындысы сотқа дейінгі өндіріс барысында жиналған құжаттар
зерттелмесе, яғни жарияланбаса, қарастырылмаса, сот оларды үкім шығарудың
негізі ретінде қолдануға құқығы жоқ.
Сот талқылауының ауызша болуы істі қараудың вербальный тәсілі, соттың
объективтілігін және тәуелсіздігін, тараптардың жарыспалалығын және
теңдігін қамтамасыз ететін, сот ісін жүргізудің іштей және тікелей
болуының құбылысы. Сот процесі кезінде басты сот талқылауының ауызша болу
шарты сотқа ұсынылатын жеке дәлелдемелердің ауызша түрде болуын болжайды.
Мұнда айыпталушы, жәбірленуші, куәлардың берген айғақтары және сарапшы
қорытындылары орын алады. Басты сот талқылауының ауызша болуы жалпы
шарты сотта іс жүргізу өндірісінің соттық келісімге құрылғандығын
білдіреді. Яғни, сот сот жарыссөзін, сотталушының соңғы сөзін тыңдауы тиіс
және қабылданған шешімді жариялауға міндетті. Аталған шарт іс жүргізуге
қатысушылардың өз ойларын баяндауға және тыңдау нәтижесінде істің мәнін
ұғынуды, түсінуді білдіреді (Наурызова право и гос 307).
Осы аталған сот талқылауының жалпы шарттары басты сот талқылауының
жалпы тәртібіне ғана қолданылмай, сот талқылауының қысқартылған тәртібіне
де қатысты. Бұл ереже қылмыстық іс жүргізу заңнамасының нақ өзінде
жазылған.
Басты сот талқылауының ауызша және тікелей болуы қысқартылған тәртіп
бойынша сот шешімін шығарудың жалпы сипатын белгілейді, дәлірек айтқанда,
осы Кодекстің 311- бабы 3- бөлімінде соттың үкімі сот отырысында
зерттелген дәлелдемелерге, ал сот тергеуінің қысқартылған түрі кезінде –
анықтау жүргізу кезінде алынған және сотта тараптар дауға салмаған
дәлелдемелерге ғана негізделуі қажет екендігі көрсетілген. Сондай – ақ,
ҚР ҚІЖК- нің 362 – бабына сәйкес, сот процесіне төрағалық етуші
дәлелдемелерді зерттеу аяқталғаннан кейін тараптарға, олардың сот
жарыссөзінде, ал соттың үкім шығару кезінде тек сот тергеуінде қаралған
дәлелдемелерге ғана сілтеме жасауға құқылы екендігін түсіндіреді;
тараптардан, олар сот тергеуін толықтыруды қалай ма және немен
толықтырғысы келетінін сұрайды. Сот тергеуін толықтыру туралы өтініш
мәлімделген жағдайда, сот бұл туралы өтінішті талқылайды және оны шешеді.
Аталған заңда көрсетілген соңғы норма бойынша сот қысқартылған тәртіпте
қаралып жатқан істі сот талқылауының жалпы тәртібіне ауыстыруды да
қарастырады. Демек, сот талқылауының жалпы шарттары қылмыстық істі
қысқартылған тәртіппен, не жалпы тәртіппен қараудың нақты түрін анықтауға
жәрдемдеседі деп санаймыз.
Басты сот талқылауының соңғы сатысы сот үкімін шығаруда да судъя
тек заңға ғана бағынатыны белгілі.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 15 тамыз 2002 жылы
қабылданған Сот үкімі туралы № 19 Нормативтік қаулысының 19 –
тармағында үкім шығару туралы мынадай норма баяндалады:
Қылмыстық істерді қараған кезде соттар сот өндірісінің тікелей болу
принципін сақтаулары қажет. ҚІЖК-нің 311-бабына сәйкес, үкім тікелей басты
сот талқылауында зерттелген дәлелдерге негізделуге тиіс. Егер іс бойынша
жиналған дәлелдер тараптардың қатысуымен зерттелмеген болса, сот өз
тұжырымдарын растау үшін үкімде оларға сілтеме жасауға құқылы емес.
Сотталушының, жәбірленушінің, куәлардың сотқа дейінгі өндіріс барысында іс
жөнінде алынған жауаптарын жария етуге, сондай-ақ жауап алу хаттамасына
қоса тіркелген олардың жауаптарының дыбыстық жазбасын, бейнежазбасын немесе
киноға түсірілімдерді жаңғыртуға және үкімде оларға сілтеме жасауға ҚІЖК-
нің 349 және 353-баптарында көрсеті лген жағдайларда ғана жол беріледі. Бұл
жауаптардағы нақты мәліметтер басты сот талқылауында тексеріліп, жан-жақты
зерттеліп және расталғаннан кейін ғана сот тұжырымдарының негізіне алынуы
мүмкін.
Сот тергеуі қысқартылған тәртіпте жүргізілсе, үкім анықтау өндірісі
барысында алынған және тараптар сотта дауламаған дәлелдемелерге негізделуі
мүмкін. Анықтау өндірісі кезінде алынған дәлелдемелер туралы дау туындаған
жағдайда, олар тікелей сот отырысында тексерілуі және зерттелуі қажет .
ҚР ҚІЖК – нің 311- бабында көзделген ереженің өзі біздің пікірімізше,
сот талқылауының тікелей болуы және ауызша болуы шарттарына негізделіп
жасалған.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 26 қараша 2004 жылы қабылданған
Қылмыстық істерді қысқартылған тәртіпте қарау туралы № 17
Нормативтік қаулысының 8- тармағында сот талқылауын қысқартылған
тәртіппен жүргізу кезінде сот тергеуі сотталушыдан және жәбірленушіден
жауап алудан тұрады. Осы орайда басқа дәлелдемелер нанымды деп
танылмағандықтан әрі олардың қатыстылығы мен қолданылуы жөнінде ешкім
дауласпағандықтан нанымды деп саналатындықтан оларды жариялау мен зерттеу
талап етілмейді. Сот жарыссөзі мен істің қаралуын аяқтау ҚІЖК-нің 364-367-
баптарында бекітілген тәртіп бойынша жүргізіледі. Сот талқылауының
қысқартылған тәртібі кезінде іс жүргізуге қатысушылардың процессуалдық
құқықтарын кемсітуге немесе құқықтарына қысым жасауға, шектеу қоюға жол
берілмейді деп қарастылған.
ҚР ҚІЖК- нің 363 - бабы 3 – бөліміне сәйкес, сот талқылауының
қысқартылған тәртібі кезінде сот тергеуі өзге дәлелдемелермен зерттелмей,
сотталушы және жәбірленушіден жауап алудан тұрады. Бірақ мұны талап етіліп
отырған қылмыстық іс жүргізу формасын сақтау кезінде, басты сот
талқылауының тікелей және ауызша болуы шарттарын бұзады деп түсінбеу керек.
Сот ісін жүргізуді жетілдіру үшін қылмыстық іс жүргізу заңнама сот
талқылауының қысқартылған тәртібі кезінде дәлеледемелерді зерттеу үшін
басты сот талқылауының жалпы шарттарының ерекшелігін қарастырады.
Басты сот талқылауының қысқартылған тәртібі қылмыстық сот ісін
жүргізуде жаңадан қалыптасып келе жетқан институт болғандықтан, іс
жүргізуде қолданылатын заңдарға өзгерістер, не жаңа нормалар енгізуде.
Бүгінгі таңда сот талқылауының қылмыстық іс жүргізу формасының
дифференциациясы кезінде сот талқылауының тікелейлік және ауызша болу жалпы
шарттарының іс жүргізушілік, күрделенуі, реттелуі (регламентациясы),
сонымен қатар, жеделдетілуі ( қысқартылуы ) сот талқылауының қысқартылған
тәртібі үшін негізді, маңызды иеленеді. Басты сот талқылауының ауызша және
тікелейлік шарттары сот талқылауының қысқартылған іс жүргізу формасының
және барлық қойылған талаптарды сақтау кезінде шығарылған үкімнің
заңдылығының іс жүргізушілік кепілдігінің жиынтығын жоғалтпайтындай
қылмыстық іс жүргізушілік заңнамада қарастырылған ерекшелікті, белгілі
әрекеттің шектеулілігін көздейді.
Сотталушының сол сотпен немесе сол судьямен қаралған қылмыстық іс істі
қарау құқығынан айырылуы мүмкін емес. Бұл оның заңсыз және негізсіз
сотталуынан қорғаудың поцессуалдық кепілдігін қамтамасыз етеді. Қылмыстық
істі басқа соттың немесе басқа сот құрамының қарауы сотталушы құқығын
елеулі бұзушылық болып табылады және үкімнің немесе өзге сот шешімдерінің
күшін жоюға әкеп соғады. Сонымен қатар, қылмыстық істі төменгі тұрған
соттың өндірісінен алып, жоғары тұрған соттың істі қабылдауына құқығы жоқ.
Бұл шартқа сәйкес сот талқылауының қысқартылған тәртібі бойынша
қарасақ, өз өңдірісіне қабылдаған қылмыстық істі бір судья немесе
судьялардың бір құрамы қарауы тиіс. ҚР ҚІЖК - нің 312 - бабы 2-бөлімінде
судьялардың бірінің сот талқылауына қатысуды жалғастыруы мүмкін болмаған
жағдайда, ол басқа судьямен ауыстырылады, ал істі талқылау осы Кодекстің
313 - бабында көзделген жағдайларды қоспағанда қайтадан басталады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Негізгі
бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
I тарау. Басты сот талқылауының қысқартылған тәртібі бойынша сот ісін
жүргізудің қағидалары мен шарттарына
сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
II тарау. Сот тергеуінің қысқартылған тәртібі- қылмыстық істі қараудың
тиімді
процедурасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..
III тарау. Қысқартылған тәртіптің шетел мемлекеттеріндегі өзге
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
а) Ресей Федерациясы қылмыстық іс жүргізу заңындағы Ерекше тәртіп
институтының
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... .
б) Кінәні мойындау туралы мәміле- АҚШ- та қылмыстық сот
тәжірибесіндегі тиімді
модель ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...
IV тарау. Қазақстан Республикасы қылмыстық іс жүргізу заңнамасы бойынша
қылмыстық істі сот талқылауында қысқартылған тәртіппен қарау
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
Кіріспе
Мемлекет үшін адам құқықтары мен бостандықтары басты құндылық болып
табылса [1,4б.], ал сот осы негізгі құндылықтарды қорғауға бағытталған. Сот
билігі- бұл тек құқықтық қана емес, сонымен қатар қоғамдық құбылыс, яғни
сот төрелігі әрбір азаматтың мінез- құлқының, заңды сыйлау және орындау
қабілетінің және заңға қайшы әрекеттерге әділ шешімін бере отырып, қоғамдық
қатынастардан туындап, құқықтық қатынастармен реттеледі.
Қылмыстарды жедел ашу, дәлелдемелерді анықтау және тексеру, кінәлі
тұлғаны әшкерелеу және жазаға тарту немесе керісінше, кінәсіз тұлғаны
қылмыстық жауаптылыққа тарту және соттауға жол бермеу мемлекеттің уәкілетті
органдарын заң нормаларын қатаң қолдануды міндеттейді. Осыған негізделе
отырып, қылмыстық іс жүргізу саясатының мынадай міндеттері бар:
− маңызы шамалы және орташа ауырлықтағы қылмыстар жөніндегі қылмыстық
істерді қысқартылған тәртіппен қарау арқылы қылмыстық юстиция органдарының
күшін және құралдарын үнемдеу;
− айыпталушыны (сотталушыны) қылмыстық қудалау органдарымен ынтымақтастыққа
мәжбүрлеу және оның көмегімен қылмыстың басқа да қатысушыларын оқшаулау,
жедел және аздаған шығындармен қылмысты ашу, оны жасаудың барлық мән-
жайларын анықтау және т.б.;
− қылмыс жасалған сәттен бастап соңғы қылмыс жасалған факті бойынша шешім
қабылдауға дейінгі уақыттың арасын қысқарту;
− қылмыстық сот өндірісін рационализациялау, процестің ұзақтығын және
неғұрлым тиімді ету [2,56б.].
Мемлекетіміздегі құқықтық жүйенің − ондағы құқықтық қатынастардың
туралануы, нақты қалыптасуын және белгілі бір шешімін табуы үшін сот ісін
жүргізудің формалары зор маңызға ие.
Қылмыстық іс жүргізудің ұтымды процедуралары үшін іс жүргізушілік
форманың мазмұнын қарастыру керек. Іс жүргізушілік форма- материалдық құқық
нормаларын қолдану кезінде процесс субъектілерінің әрекеттерін жаңғырту
үшін неғұрлым мақсаттылық тәртіптің талаптарын таңдаған заңмен анықталған
заңдық модель (конструкция).
Сондай-ақ,іс жүргізушілік форма қылмыстық іс жүргізудң мазмұнының
және қалыптасуының әдісі болып табылады, сот ісін жүргізудің жеделдетілген
және тиімді мақсаттарына жетуге көмектеседі.Профессор А.М. Лариннің пікірі
бойынша, қылмыстық іс жүргізудің мақсаттары келсідегідей элементтермен
сипатталады:
- іс бойынша шындықты анықтау;
- қылмыс жасаған тұлғаның кінәлілігін анықтау;
- кінәліні әділ жазаға тарту;
- кінәсіз тұлғаны ақтау;
- азаматтарға тәрбиелік әрекет көрсету [3,184б.]. М.Л.Якубтың пікірі
бойынша, қылмыстық сот ісін жүргізудің формаларының дифференциациясына
келесі факторлар әсер етеді:
а) заңмен көрсетілген қылмыстың қоғамдық қауіптілігінің дәрежесі және
жазаның ауырлық мөлшері;
ә) нақты,сондай- ақ құқықтық тарап ретінде шешілетін іс күрделілігінің
дәрежесі;
б) істің қоғамдық- саяси мәні;
в) арнайы тұлғалардың, ұйымдардың мүдделері үшін қылмыстың маңызы
[3,189б.].
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасы әлемдік қауымдастыққа белсенді
түрде ыңғайланып келеді. Бұл яғни, демократиялық қоғамдастықтың жалпы
қабылданған стандарттарына сәйкес бағытталған мемлекетіміздегі құқықтық
жүйенің нәтижесінен көрініс табады.
Қазақстан Республикасы қылмыстық іс жүргізу процесінде қылмыстық іс
жүргізушілік форманың басты сот талқылауының үш түрі жіктеліп көрсетілген:
жай, күрделі (алқа билердің қатысуымен жүргізілетін сот ісін жүргізу) және
қысқартылған (сот талқылауы қысқартылған тәртіппен) [4,25б]. Көрсетілген
жіктеудегі форманың бірі − яғни, істің қысқартылған тәртіппен сотта
талқылануы қылмыстық іс жүргізу кодексінің 363-бабында көрсетілген.
Елбасы Н.Ә. Назарбаев өзінің жолдауында азаматтардың құқықтарын
қорғауды нығайту үшін сегіз бағытты айқындап көрсеткен. Соның бір бағыты −
соттың ісін жеңілдету, қылмыстық істерді қарауды жеделдету, процеске
қатысушылардың арасындағы шиеленісті шешу, сот ісін жүргізумен байланысты
сот шығындарын азайтуды көздейтін сот ісін жүргізудің бір формасы −
қысқартылған қылмыстық істі сотта қараудың тәртібі [5,2б]. Жалпы,
еліміздегі заңнаманы жетілдірудің негізгі бағыттары, соның ішінде қылмыстық
іс жүргізу саласы бойынша Қазақстан Республикасы құқықтық саясатының
Концепциясы анықталған. Қазақстан Республикасы Президентінің 20 қыркүйек
2002 жылы қабылдаған Қазақстан Республикасының құқықтық Концепциясы
туралы Жарлығында былай деп көрсетілген: қылмыстық іс жүргізу заңнамасы
алдағы уақытта жетілдірілуге, нығайтылуға тиісті, яғни алқа билердің
қатысуымен сот ісін жүргізу принциптерін іске асыру, сотқа дейінгі
сатыларда қылмыстық істі қараудың және тергеудің қысқартылған және
жеңілдетілген процедураларын қолдану, сот мәжілісінде қылмыстық істі
қараудың қысқартылған тәртіппен жүргізілуін жүйелеу.
Демек, жоғарыда айтылған тұжырымдамалардан шығатын қорытынды-
бүгінгі құқықтық жүйеде қылмыстық істі сотта қараудың қысқартылған
тәртібінің кейбір қырларын ашу, теориялық талдау, практикалық сараптама
жүргізу мен зерделеу. Сондай-ақ, осы жұмыстың басты тақырыбының негізі де
осы болмақ. Сот талқылауының қысқартылған тәртібінің тарихына қысқаша
тоқталып өтетін болсақ, осы жұмыстың өзегі болып табылатын істі сот
тергеуінің қысқартылған тәртібінде қараудың мән- жайы ҚР ҚІЖК- нің 363-
бабында көзделген. Аталған тәртіп жан жақты, толық зерттелмегенімен, сот
ісін жүргізудің бұл тәртібі А.С.Нуралиеванның пікірінше, бұл жаңа өзгеріс
емес. 1923 жылғы РСФСР ҚІЖК- нің 16 қазан 1924 жылғы редакциясы бойынша
282- бабында сот тергеуінің қысқартылған тәртібі қарастырылған. Осы бап,
Егер сотталушы айыптау қорытындысында баяндалған мән- жайлармен келіссе,
оған дұрыс тағылған айыпты мойындаса және айғақтар берсе, сот алдағы сот
тергеуін жүргізбей және тараптар жарыссөзін тыңдауға көшуі мүмкін деп
анықтайды.
Бірақ, қылмыстық сот ісін жүргізудің негіздерін қабылдау кезінде 1958
жылы ССР Кеңесі және одақтас республикалар заңнамаға жоғарыда аталған
ережені енгізуден толығымен бас тартты. Мұндай норма одақтас
республикалардың қылмыстық іс жүргізу кодекстерінде және 1959 жылғы Қазақ
ССР ҚІЖК- не енгізілмеді. Нур.дис.117
Кейінгі уақыттарда әділ сот төрелігін жүзеге асыруға бағытталған
түрлі реформалар жалғасын табуда. Соның бір бағыты ретінде дипломдық
жұмыстың басты тақырыбы - қылмыстық істі басты сот талқылауында
қысқартылған тәртіппен қарау [2].
Аталған тақырыптағы жұмыс- кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды және
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Қысқартылған тәртіппен қылмыстық істі сотта қарау дегеніміз-
қылмыстық процеске және оның қатысушыларына сот ісімен байланысты тиімді
жақтарын негіздей отырып, сот талқылауының қысқартылған тәртібінің басты
белгілерін, шарттарын белгілей келе, заңға сәйкес ұтымды әрекеттерді жүзеге
асырудағы қылмыстық іс жүргізу институты.
Сот тергеуін қысқартылған тәртіппен қараудың басты шарты - бірінші
инстанциядағы сотта қылмыстық істерді жеделдетілген процедура бойынша
шешудің құқықтық негізі болып табылмақ. Сонымен, басты сот талқылауының
қысқартылған тәртібін қолданудағы негізгі талап- сот ісін жүргізудің
тәртібі, сот алдына қойылған мәселелерді орындау үшін сотта істің мән-жайын
жан-жақты, толық, объективті зерттеуді қамтамасыз етуге бағытталған
құқықтық нормаларды басшылыққа алу деп санаймыз.
Осы институттың негізгі идеясы - соттың ісін жеңілдету, қылмыстық
істі қарауды жеделдету, процеске қатысушылардың арасындағы шиеленісті шешу,
сот ісін жүргізумен байланысты сот шығындарын азайтуды көздейтін
жағдайларды ескере отырып, қазіргі қылмыстық іс жүргізу заңнамасына өз
пікірін ұсыну және ұтымды өзгерістер мен толықтырулар енгізу мақсатында өз
үлесін қосу.
Жұмыстың басты мақсаты- қылмыстық істі сотта қараудың қысқартылған
тәртібінің кейбір қырларын ашу, теориялық талдау жасау, практикалық
сараптама мен зерделеу жүргізу.
Негізгі бөлім
I тарау
Басты сот талқылауының қысқартылған тәртібі бойынша сот ісін жүргізудің
қағидалары мен шарттарына сипаттама
Қоғамдық құқық бұзушылықтардың нәтижесінде белең алған қылмыстық
істердің заңды және негізді, толық және обьективті қағидалар арқылы әділ
шешілуі - тек соттың ғана шешімі негізінде көрініс береді. Осы орайда
қылмыстарды тез және толық ашу, оларды жасаған қылмыскерлерді әшкерелеу
және қылмыстық заңның дұрыс қолдануы туралы ережелер қатаң сақталуы тиіс.
Қылмыстық істер бойынша іс жүргізудін заңда белгіленген тәртібі адамды және
азаматты негізсіз айыптау мен соттаудан, олардың құқықтыры мен
бостандықтарын заңсыз шектеуден қорғауды, кінәсіз адам заңсыз айыпталған
немесе сотталған жағдайда- оны дереу және толық ақтауды қамтамасыз ету,
сондай-ақ, заңдылық пен құқық тәртібін нығайтуға, қылмыстың алдын-алуға,
құқықты құрметтеу көзқарасын қалыптастыруға жәрдемдесуі тиіс (1).
Тергеу органдарымен толық, жан- жақты,
обьективті зерттелен қылмыстық іс сотқа келіп түскеннен кейін іс бойынша
заңды және негізді үкім шығару- сот сатыларында ақырғы маңызды саты.
Біріншіден, Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу
кодексінде көзделген, басты сот талқылауын бастауға мүмкіндік беретін
нормаларға тоқталайық.
ҚР ҚІЖК- нің 299-бабына сәйкес, сот өзіне келіп түскен қылмыстық іс
бойынша істі сотта іс жүргізуге қабылдау туралы төмендегі мәселелерді
шешеді:
1. Бас сот талқылауын тағайындау туралы 2.
Істі қосымша тергеуге қайтару туралы
3. Іс бойынша іс жүргізуді тоқтата тұру туралы
4. Істі сотталуы бойынша жіберу туралы
5. Істі тоқтату туралы
6. Қылмыстық істерді біріктіру туралы шешімдердің бірін
қабылдайды.
Осыдан келе, судья жоғарыда аталған шешімдерді қаулы нысанында
шығарады, онда: 1) қаулы шығарылған уақыты мен жері
2) қаулы шығарған судьяның луазымы мен тегі
3) қабылданған шешімдердің негіздері мен мәні көрсетілуі
тиіс.
Жалпы, судьямен қабылданған белгілі бір қаулы басты сот талқылауы
сатысында белгілі бір дәрежедегі оның сапасын анықтайды. Басты сот
талқылауына дайындық іс материалдарын толық, жан-жақты және обьективті
зерттеуді қамтамасыз етуге, өз кезегінде заңды, негізді үкім шығаруға және
де өзге шешім шығаруға арналған. Сот бұл сатыда істі сот талқылауында қарау
үшін жетілікті негіздердің барлығын тексеруге міндетті.
Қылмыстық іс жүргізу заңнамасына сәйкес, сот заң нормасында көзделген
бір ғана шешімді қабылдауға құқылы, соған сәйкес, іс бойынша судья қаулы
шығарады. ҚІЖК –нің 300-бабына сәйкес, судья сотқа келіп түскен іс бойынша
анықтауға жататын мәселелердің оң немесе теріс жауабын табуы тиіс.
ҚІЖК-нің аталған бабының 3-тармағында мынадай мәселелер
көрсетілген: анықтау және алдын-ала тергеу жүргізу кезінде сот мәжілісін
тағайындауға кедергі келтіретін қылмыстық іс жүргізу заңын бұзуға жол
берілген- берілмегендігін анықтау. Бұл деп отырғанымыз, ҚР ҚІЖК – нің
ерекше бөліміне берілген түсіндірмеде төмендегідей жазылған: басты сот
талқылауын тағайындауға кедергі келтіретін қылмыстық іс жүргізу заңын мәнді
бұзушылықтар деп, соттың басты сот талқылауын тағайындауда ұйымдастыру
және тағайындау мүмкіндіктері және оның шегін анықтау кезінде жіберілетін
қателіктер. Оған көбінесе келесілер жатады:
- мемлекеттік айыптаушы айыптау қорытындысымен келісімін мазмұндамауы;
- айыпталушының сотқа берілмеуі;
- айыпталушыны сотқа беру туралы қаулыда айыпталушы ретінде жауапқа
тартылған барлық тұлғалар толық көрсетілмей, соларға қатысты айыптау
қорытындысы құрылса, сотқа берілмеген тұлғаларға қатысты қылмыстық ізге
түсуді тоқтату туралы қаулы жоқ болуы;
- сотпен түзетуге келмейтін сотталушының анкеталық мәліметтерін толтыру
кезінде жіберілген қателіктердің болуы;
- қылмыстық жауаптылыққа тартылған, сотқа берілген айыпталушының жазасын
көздейтін ҚР ҚК – нің белгілі бір бабы, бөлімі, тармағы көрсетілмеуі;
- қылмыстық іс материалдарының несь туралы жоқ болуы;
- сотпен шеттетуге мүмкін болмайтын іс мәліметтерінің оладың толық
зерттелуінің мүмкіндігінен айыратын тәсілмен орындалуы.
Жоғарыда аталғандар- қылмыстық іс жүргізу заңын өрескел бұзушылық,
басты сот талқылауын тағайындау кезіндегі салдарлар болып табылады.
Сонымен,
тақырыптың басынан бері қозғалып келе жатқан бірінші мәселе, осы тараудың
жалпы мазмұны– істі қысқартылған тәртіппен қарауда қылмыстық іс жүргізу
қағидаларының және басты сот талқылауының жалпы шарттарының алатын
орнында, олардың жалпы сипаттамасында. Қылмыстық іс жүргізудің
негізгі, шешуші, орталық сатысы болып табылатын басты сот талқылауының сот
процесінде алатын орны ерекше. Басты сот талқылауын тағайындау
туралы шешім үш жағдайда қабылданады:
1) істі алдын –ала тергеу кезінде қылмыстық іс
жүргізу заңында көрсетілген айыпталушы ретінде тартылған азаматтың
құқықтары қамтамасыз етіліп, барлық талаптар сақталған жағдайда;
2) басты сот талқылауында істі қозғауда өзге салдарлардың болмауы;
3) қылмыстық іс жүргізу заңына қайшы құқық бұзушылықтар болмаған
жағдайда. Қылмыстық іс
жүргізу нормаларында басты сот талқылауының өзге сатыларға қарағанда, заңда
бекітілген негізгі салмағы басым. Жоғарыда атап өткендей қылмыстық сот
ісін жүргізуде негізгі, басты шешуші саты - басты сот талқылауы екені
даусыз болып табылады. Басты сот талқылауының ерекшелігі жөнінде
В.И. Радченконың пікіріне сәйкес былай делінген: Сот талқылауы - қылмыстық
іс жүргізудің негізгі, шешуші, орталық сатысын иелене отырып, соттың
қылмыстық іс бойынша бірінші инстанциядағы келесі сұрақтарын шешуге
мүмкіндік береді: қылмыстың болған - болмағандығын, қылмысты жасағандығы
жөнінде, айыталушының жеке басының және қоғамдық қауіптіліктің дәрежесін,
құқықтық қайшылығын сипаттай келе, сотталушының кінәлілігі анықталады. Осы
әрекеттердің нақтылығына көз жеткізу үшін қылмыстық істі жүргізу жан-жақты,
толық, обьективті зерттеу әділ – соттылықтың принциптерін сақтай отырып
жүзеге асырылады. Әсіресе, сот талқылауында қылмыстық сот ісін жүргізудегі
азаматтардың құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін сақтауды
мақсат қыла, сот билігінің басты функциялары шынайы және нақты жүргізіледі
[3]. Сонымен қатар,
айыпталушының сотталушыға таққан айыбының мәнісін баяндау - қылмыстық істің
негізгі "формуласы" болатын болса, мәселен, ол сот тергеуінен басталады.
Қылмыстық істің шешуіне басты бағыттардың бірі болып, дәлелдемелер, жауап
алу, айғақтар жататыны белгілі. Демек, сотталушы, жәбірленушіден жауап алу
немесе (және) айғақтарын жария ету тергеу барысында жүргізіліп, іске
тігілген тергеу іс-әрекеттері соттың жеке бағалауы бойынша процесте қайта
зерттеледі.
Басты сот талқылауы сатысында қылмыстық сот ісін жүргізу институты
ретінде ҚР ҚІЖК- нде бүгінгі таңда келелі мәселелердің бірі болып
табылатын норма көрсетілген. ҚР ҚІЖК-
нің 363-бабына сәйкес, істің қысқартылған тәртіппен сотта талқылануы
көзделген.
Қылмыстық істі қысқартылған тәртіппен сотта қарау мәселелері кезінде
қылмыстық іс жүргізу заңнамасының кейбір қағидалары өз ерекшеліктерін
табады. Бұл-
қылмыстық іс жүргізу нормасы сотқа жекелеген санаттағы қылмыстық істерді
жеңілдетілген процедура бойынша шешудің құқықтық негіздерін белгілеген. Бап
жалпы тәртіпке сәйкес, сот талқылауын жүргізбестен іс бойынша үкім шығару
жөнінде қаулы қабылдауға құқық беретін негіздерді және шарттарды реттейді.
Басты сот талқылауының жалпы шарттары ҚР
қылмыстық іс жүргізу заңнамасында арнайы нормалармен мазмұндалып
көрсетілген. Соттың, сот процесіне қатысатын басқа тұлғаның сотта іс қарау
кезінде басшылыққа алатын әрекеттердің жалпы ережелері не принциптері –
сотта іс қараудың жалпы шарттары ретінде де көрінеді.
Басты сот талқылауының жалпы шарттарының мәні – оларды
дұрыс қолдану, сот билігінің әділ өту, заңдық шешім шығару, іс бойынша
обьективті шындықты анықтау сот билігінің демократиялық принциптерін
сақтаудың кепілі.
Қылмыстық сот ісін жүргізудің қағидалары қылмыстық іс жүргізу
қатынастарын толық мазмұндайтын, қылмыстық іс жүргізу сферасында
мемлекеттік саясатпен тығыз өзара байланыста және қылмыстық іс жүргізудің
барлық сатыларына жалпы болып табылатын, қылмыстық іс жүргізудің өзге
номаларымен қатынасы бойынша реттеушілік және қорғаушылық ықпал жасайтын
қолданыстағы қылмыстық іс жүргізу заңнамасында құқық салаларының
туындауына және бағытталуына негіз болып бекітілген.
Қылмыстық іс жүргізу қағидалары ҚР Конституциясына негізделе отырып,
ҚР ҚІЖК – нде бекітілген. ҚР ҚІЖК – нің 9 – бабына сәйкес, қылмыстық
процесс принциптерінің мәні мынада: оларды бұзу, оның сипаты мен мәніне
қарай, іс бойынша болған іс жүргізуді жарамсыз деп тануға, мұндай іс
жүргізудің барысында шығарылған шешімдерді бұзуға осы тұрғыда жиналған
материалдарды дәлелдеу күші жоқ деп тануға әкеліп соқтырады. Қылмыстық іс
жүргізу заңнамасында барлық құқыққа бірдей танылатын заңдылық қағидасынан
бастау алатын принциптердің қатары көрсетілген.
Соттардың адам мен азаматтың Конституциямен баянды етілген құқықтары
мен бостандықтарына нұқсан келтіретін заңдарды және өзге де нормативтік
құқықтық актілерді қолдануға құқығы жоқ. Егер сот қолдануға жататын
немесе өзге де нормативтік құқытық акт адам мен азаматтың Конституциямен
баянды етілген құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіреді деп ұйғарса,
ол іс бойынша іс жүргізуді тоқтата тұруға және сол актіні конституциялық
емес деп тану туралы ұсыныспен Конституциялық Кеңеске жүгінуге міндетті (
ҚР ҚІЖК- нің 10- б.2- б. ). Сондықтан да соттың және өзге органдардың
қылмыстық іс бойынша іс жүргізу кезінде ҚР Конституциясының, осы Кодекстің
1- бабында көрсетілген өзге де нормативтік құқықтық актілердің талаптарын
дәл сақтауға міндетті деп, ҚР ҚІЖК – нің 10 – бабы 1- бөлімінде айтылып
кеткен. Соттың заңсыз әрекеттері жауаптылыққа, заңсыздыққа әкеліп соғады
және де олардың шығарылған заңсыз актілері жарамсыз деп танылып, заңды
күшін жояды. Істі қысқартылған тәртіппен қарау барысында және сот
талқылауының жалпы тәртібінде де заңдылық принципі қатаң сақталуы тиіс.
Сот әділдігін тек соттың ғана жүзеге асыру қағидасы өзінің
нормативтік мазмұндығын ҚР Конституцисында қалыптастырған. Судья бірден
бір сот билігі орган бола отырып, қылмыстық істер бойынша әділ сотты
жүзеге асырады (ҚІЖК- нің 57- бабы). Сот билігінің иесі бола отырып, оның
өкілеттігі заңмен айқындалады. Ешкім де жасалған қылмыс бойынша ҚР ҚІЖК-
нде бекітілген тәртіппен шығарылатын соттың үкімінсіз кінәлі деп танылып,
қылмыстық жауаптылыққа тартылуға тиісті емес. Заңға сәйкес республика
аумағында өзге де төтенше немесе арнаулы соттар құруға жол берілмейді. Тең
дәрежеде ешбір орган сот төрелігін жүзеге асыруды өкілеттігіне ауға
құқығы жоқ. Сот шешімі шығарылғаннан кейін өз сипаты бойынша әрекет етеді.
Демек, ол зңды күшіне енді дегенді білдіреді және оның орындалуына кез-
келген мемлекеттік органның ешбір қосымша шешімдері талап етілмейді. Заңды
күшіне енген сот үкімі преюдициалдықтың жиынтығын иемденеді. Қылмыстық іс
бойынша соттың заңды күшіне енген үкімі, басқа да шешімдері анықталған мән-
жайларға, олардың құқықтық бағалауына да қатысты барлық мемлекеттік
органдар, ұйымдар және азаматтар үшін міндетті. Аталған Кодекстің 11- бабы
3- бөліміне сәйкес, соттың құзіреті, оның заңды құқығының шегі, оның
қылмыстық сот ісін жүргізуді жүзеге асыру тәртібі заңмен айқындалады және
өз бетінше өзгертуге болмайды.
Адам мен азаматтың құқытары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау;
жеке адамның абыройымен қадір қасиетін қорғау; адамның жеке басына
тиіспеушілік; Қылмыстық істер бойынша іс жүргізу кезінде азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын қорғау және өзге де, Конституцияда
бекітілген қағидалардың қатаң сақталуы сот ісінің заңды, негізді, әділ
жүргізілуіне көмектеседі.
ҚР Конституциясының 1- бабында адам және азаматтың құқықтары мен
бостандықтары, өмірі мен денсаулығы- басты құндылық деп белгіленді.
Қылмыстық іс бойынша қылмысқа қатысушы тұлғалардың абыройын төмендететін,
қадір- қасиетін кемсітетін немесе өмірлері мен денсаулықтарына қауіп
төндіретін әрекеттер мен шешімдерге тыйым салынады. Қадір- қасиет пен
абырой тұлғаның әлеуметтік статусының маңызды элеметі болып табылады.
Абырой- оның кіршіксіз беделі болса, қадір- қасиет- тұлғаның жоғары
моральдық сапасының жиынтығы, сондай- ақ, өз- өзіне сыйластықты білдіреді
[Гриненко,Уг.пр.]
Қылмыстық сот ісін жүргізудің тағайындалуын адамның құқытары мен
бостандықтарының қорғалуы деп түсіну керек, қылмыстық істер бойынша өндіріс
кезінде лауазымды тұлғалар қылмыстық іске қатысушы тұлғалардың абыройы мен
қадір- қасиетін сыйлауға міндетті. Сондай- ақ, процеске қатысушының
абыройын төмендететін, қадір- қасиетін кемсітетін немесе оның өмірі мен
денсаулығына қауіп төндіретін әрекеттерін болдырмауға міндетті.
Адам құқықтары туралы Жалпы декларацияның 5- бабында, Азаматтық
және саяси құқықтар туралы Халықаралық пактінің 7- бабында, Азаматтардың
құқықтары мен негізгі бостандықтарын қорғау туралы Концепцияның 3-
бабында ешкім тұлғаны қадір- қасиетін кемсітетін, қатал және азаптау,
қинау арқылы немесе адамсыздық әрекетпен күштеу арқылы қарауға және
жазалауға тиісті емес деп жазылған. Қылмыстық сот ісін жүргізуші
органдардың және тұлғалардың заңсыз шешімдерімен келтірілген моральдық
зиян өндірілуге жатқызылады. Қылмыстық процесті жүргізуші орган қылмыстық
процеске қатысушы азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға,
оларды жүзеге асыру үшін жағдай жасауға, процеске қатысушылардың заңды
талаптарын қанағаттандыруға уақытылы шаралар қолдануға міндетті.
Әркімнің жеке басына және бостандығына тиіспеушілік қағидасы 21
желтоқсан 1965 жылғы қабылданған О ликвидации всех форм рассовой
дискриминации Халықаралық конвенциясының 5- бабында, 4 қараша 1950 жылы
қабылданған Адамның құқықтарын және негізгі бостандықтарын қорғау туралы
Конвенцияның 5- бабында айқындалған. [уг.пр.А.В.Гриненко 2 изд.Москва
2008].
Құқықтық теңдік – ол құқық субъектілерінің бәріне бірдей ортақ көлем,
бірегей нормадағы, тең дәрежедегі бір – біріне еркіндік және тәуелсіздік
теңдігі. Құқықтық теңдік ол еркіндіктегілердің теңдігі және еркіндіктегі
теңдік, жеке адам еркіндігінің жалпы ауықымы мен тең дәрежесі. Құқықтық
теңдік адам мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтары саласындағы
теңдік. Осы теңдікке адамның табиғаты сияқты, жалпы сипаттағы қырларына да
қарамастан кепілдік беріледі. Мемлекеттің міндеттілігі де осы теңдікке
кепілдік етеді [Тураби 109.12]. Сондықтан да, сот талқылауының
қысқартылған тәртібі кезінде іс жүргізуге қатысушылардың процессуалдық
құқықтарын кемсітуге немесе құқықтарына қысым жасауға, шектеу қоюға жол
берілмейді [істі қысқарт.тіртіп.қарау тур норм.қаулы 5- бөлім].
ҚР ҚІЖК- нің 23- бабы 7- бөліміне сәйкес, қылмыстық сот ісін
жүргізуге қатысушы тараптар тең құқықты, яғни оларға Конституциямен және
осы Кодекспен айқындамаларын қорғауға бірдей мүмкіндік берілген. Сот іс
жүргізу шешімін, зерттеуге қатысушы тараптардың әрқайсысына бірдей негізде
қамтамасыз етілген дәлелдемелерге ғана негіздейді.
Сот мәжілісінде айыптау және қорғау тарапынан да тең құқықты
қолданады. Басты сот талқылауы сатысында сот- мемлекеттік- биліктік
өкілеттікті иеленуші бірден- бір орган болып табылады, қылмыстық сот ісін
жүргізудің қатысушылары қылмыстық іс бойынша өздерінің ұсынып отырған
позицияларына сәйкес құқықты иемденеді және сотқа жүгінуде екі тарап та
бірдей құқыққа ие болады [уг.пр.А.В.Гриненко 2 изд.Москва 2008; ВДПЧ-
10б;МПГПП-14(1)14(3)-б].
Сот талқылауында әрбір тарап қарсыласымен салыстырғанда неғұрлым
мәнді артықшылық ережелер қойылмайтын парасатты мүмкіндіктермен
кепілдендірілуі тиіс. Сот процесінде тараптардың жағдайлары әділетті түрде
тең қарастырылуға міндетті [Решение Европейского суда по делу De Haes
Gijsels v. Belgium (1997)25 EHRR 1 para 53]. Қорғау тарабы айыптау
тарапынан түскен мән- жайларға қолжетімділік құқығын иелене алады, яғни
қорғауға дайындық және оны жүзеге асыру, сотқа қатысу, шақырылу құқығы және
куәларға сұрақ қою. [Международная амнистия.Руководство по справедливому
судопроизводству М.:Права человека 2003.89б.] .
ҚР заңнамасына сәйкес, қылмыстық сот ісін жүргізу айыптау және
қорғау тарапының теңдік және жарыспалылық қағидасы негізінде жүзеге
асырылады (ҚР ҚІЖК- нің 23-б.1-б ).
Қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысушы тараптар тең құқылы, яғни ҚР
Конституциясы және Кодексімен өзінің позициясын жүзеге асыруға тең
мүмкіндіктер берілген (ҚР ҚІЖК- нің 23- б.7- б). Іс жүргізушілік теңдік
құқығы, сонымен қатар, айыптаушы айыптауды дәлелдеу үшін, ал қорғау оны
теріске шығару үшін барлығын жасауға құқық берген [ҚРҚІЖК комм.Ж.Б.].
Судья өзінің іс жүргізушілік шешімін тараптардың әрбірінің тең құқығы
негізінде қамтамасыз етілген дәлелдемелерге, зерттеулерге негіздейді.Сот
талқылауында тараптардың теңдігі қағидасы келесі белгілер бойынша
бағаланады: сот ісін жүргізуге мемлекеттік айыптаушының және қорғаушының
қатысуы, судьяға қатынасы бойынша тараптардың ықыласы, тараптардың өтінішті
жазу құқығын пайдалану және тараптардың өтініштерін соттың
қанағаттандыруы, тараптардың сот жарыссөзі сатысындағы тең мүмкіндіктерін
сақтау, қылмыстық процесте тараптардың үстем болуы (доминирование)
[Результаты мониторинга суд.разбират.в РК 2005-2006ж.ж.Отчет Бюро ОБСЕ по
демократич. институтам и правам человека].
Мемлекеттік айыптаушы жеке айыптауды қоспағанда, сот талқылауының
барлық сатысына қатысуға міндетті. Соңғы жылдардағы ҚР- нда сот
талқылауына жүргізілген мониторингтің нәтижесі бойынша мемлекеттік
айыптаушы сот мәжілісінің 80- нде болмаған. Оның ішінде 10- ы (12,5%)
жеке айыптау істері бойынша жүргізілген. Көбінесе, мемлекеттік айыптаушы
сотталушының соңғы сөзі және үкім жариялауда қатыспайды екен (81%). Сот
талқылауының дайындық бөлімінде, сот тергеуінде немесе тараптардың
жарыссөздерінде сот мәжілісінің 5- де (6,5%) мемлекеттік айыптаушы
қатыспаған. Ал, біздің қылмыстық іс жүргізу заңнамамызда сот әрбір істі
қараған кезде айыптау тарабының мемлекеттік не жеке айыптаушысы болуға
тиіс (ҚР ҚІЖК- нің 23-б. 10-б.).
Тараптардың теңдігін сақтау тек сот мәжілістерінде ғана емес,
тараптардың материалдық шарттарын бағалау барысында да байқалады. Мысалы,
соттарда мемлекеттік айыптаушының сотқа дейінгі дайындалуына бөлме бар,
ал қорғаушыларға дәлізде күтуге тура келеді. Сондай- ақ, 48 сот
мәжілістерінде (судьяның кабинетінде) айытау тарабы судьяға жақын
орналасқан. Қорғау тарапынан 195 өтініш, (72,2%), айыптау тарапынан
75 (27,8%) өтініш келіп түсті. Қорғау тарапынан берілген 195 өтініштің 146
-сы қанағаттандырылды, 31- і дәлелді себептермен, 13- і еш дәлелсіз
себептермен қарастырылмады. Айыптау тарапынан келіп түскен 75 өтініштің 57-
сі қанағаттандырылып, 8- і дәлелді себептермен, біреуі дәлелсіз себептермен
кейін қайтарылды. Осы келтірілген сандық мәліметтер жалпы сот талқылауының
барысына жасалды. Дегенмен, мұндай нәтижеден тараптар теңдігінің
толыққанды сақталып жтпағандығын аңғаруға болады. Сонымен, сот процесінде
лауазымды тұлға мемлекеттің мүддесін көздей отырып, айыптауды қолдаса, ол
мемлекеттік айыптаушының сотта заңды қадағалауды ұйымдастыру өкілеттігі
деп түсіну қажет. Ал заңға қадағалауды ұйымдастырудың бірінші пәні адам
және азаматтың құқықтары мен бостандығын қорғау, сақталуын қамтамасыз ету;
екіншісі, ҚР Конституциясы мен заңдардың сақталуын ұйымдастыру. Демек, ол
сот процесінде қорғау тарапына қарсы тарап бола отырып, тараптардың
теңдігін ескеру қажет.
Тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына,
нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне
байланысты немесе кез- келген өзге жағдаяттар бойынша ешкімді ешқандай
кемсітуге болмайды ( ҚР Конституциясының 14- б.2- б.) .
Тараптардың теңдігі айыптаудың және қорғаудың процессуалдық
функцияларын орындайтын субъектілердің құқықтық статусының негізін құрайды
және әрбір осы субъектілердің объективті көлемін айқындайды. Қылмыстық іс
жүргізудегі бұл қағида- тараптардың өзінің және өзіне ұсынылып отырған
құқықтар мен мүдделерді қорғауда соттың алдында жеткілікті тең
мүмкіндіктерінің болуы [Lex Russia 405.742 Научные труды МГЮ Академии
Л.А.Воскобитова].
Бәсекелестік- айыптау, қорғау және сот төрелігінің жүзеге асырылуының
функцияларының бөлінуін білдіруші іс жүргізушілік (прцессуалдық) құқықтың
қағидасы, істі шешуші соттың алдында өзінің мүдделерін қорғау үшін тең іс
жүргізушілік құқықтармен қамтамасыз етілген тараптар ретінде айыптаудың
және қорғаудың құқықтық жағдайы. Тараптардың процессуалдық жағдайы
қорғаудың іс жүргізушілік құралдарын қолданып, сот талқылауында белсенді
түрде қатысу жолымен өзінің көзқарасын қорғауда оларға кең мүмкіндіктерді
қорғаумен сипатталады. Бұл қағида тең құқықтармен міндеттермен қамтамасыз
етілу, тараптарға сот алдында сайысуға мүмкіндік беретіндіктен, оның негізі
болып табылатын тараптардың іс жүргізушілік теңдігінен бөлінбейді. Кейбір
авторлардың ойынша, бәсекелестік тараптардың теңдігінсіз тіпті мүмкін
емес, тараптардың теңдігі бәсекелестікпен бірге емес, ол оның негізгі
элементін құрайды [ тураби1.09..13].
Біздіңше, бұл пікірдің мазмұны дұрыс, өйткені бәсекелестік қағидасының
сот ісін жүргізуде таралуы барлық қылмыстық процестің барысын тиімді
етеді. Қылмыстық процеске қатысушылардың құқықтарының қорғалуын қамтамасыз
етеді.
Процестің бәсекелестік моделі- сот өндіріснің демократиялық нысанын
қолдайды. Қылмыстық іс жүргізудің бәсекелестік нысаны ағылшын- саксондық
құқық жүйесі жұмыс істейтін елдерде таралған (Ұлыбритания, АҚШ, Канада,
Жаңа Зеландия, Австрия). Сот өндірісінің қалыптасушы тәртібі бәсекелестік
тәртібі бәсекелестікті тек өктем және күштілерге ғана емес, әркімге
бірдей және сенімді қолайлы етеді. Бұл принциптің жүзеге асырылуында сот
өндірісінің демократизациялануы туралы айтуға болады. Ол тараптарды тек
формальды теңдікті ғана емес, сонымен қатар, өздерінің заңды мүдделерін
белсенді қорғау үшін жеткілікті мүмкіндіктермен қамтамасз етеді. Мәселе,
тараптардың тең құқылығында емес, құқықтармен қатар іс жүргізушілік
функцияның тең болуын көрсететін олардың функционалдық теңдігінде жатыр
[Российское право 20012].
Бәсекелестікпен жүргізілетін қылмыстық процесс істі қарауда,
зерттеуде қатаң тұтас жиынтықты білдіреді, яғни айыптау функциясы
(қылмыстық істі қозғау, істі сотқа жіберу, айыптау дәлеледемелерін жинау,
сотта айыптау), қорғау функциясы (ақтау дәлелдемелерін жинау, сотта
қорғау) және соттың функциясы (кінәлілік көлемін анықтау, жазалау шарасын
таңдау). Бұл жерде сот: қылмыстық ізге түсу органы, айыптау немесе қорғау
жақтарында жүрмейді, құқықтың мүддесінен басқа мүдделерді білдірмейді;
объективті және алаламауды сақтай отырып, тараптарға өздерінің іс
жүргізушілік міндеттерін орындау үшін және берілген құқықтардың олармен
жүзеге асырылуына қажетті жағдайларды қалыптастырады; іс жүргізушілік
шешімді зерттелуінде тең негізде әрбір тарапқа қамтамасыз етілген
дәлелдемелерге негіздейді; тараптардың өтінішімен оған ҚР ҚІЖК- нде
көрсетілген тәртіппен қажетті материалдарды алуда көмек береді; тараптарға
істі бірінші және апелляциялық инстанцияларда қарауға қатысуда құқықты
қамтамасыз етеді [Тураби109.13].
Біздің пікірімізше, істі қысқартылған тәртіппен қарау кезінде
тараптардың теңдігі қағидасы міндетті түрде сақталуы тиіс.
Басты сот талқылауының жалпы шарттары ҚР ҚІЖК- нің 40- тарауын
қамтыған. Жоғарыда аталған басты сот талқылауының жалпы шарттарына
негізделе отырып жүргізілетін сот тергеуінде ерекше тәртіп бар. Дипломдық
жұмыстың негізгі өзегі болып отырған – қылмыстық істі басты сот
талқылауында қысқартылған тәртіппен қарау мәселесі. Басты сот талқылауының
жалпы шарттарының істі қысқартылған тәртіппен қарау кезінде атқаратын
қызметіне, алатын орнына тоқталайық. Сот
талқылауының тікелей және ауызша болуы ҚР ҚІЖК – нің 311-бабында
қарастырылған: Сот талқылауында іс бойынша барлық дәлелдер тікелей
зерттелуі тиіс. Сот сотталушы адамның, жәбірленушінің, куәлердің айғақтарын
тыңдау, сарапшылырдың қорытындыларын жария етуі және зерттеуі, заттай
дәлелдемелерді тексеруі, хаттамалар мен өзге де құжаттарды оқуы, осы
кодексте көзделген жағдайларды қоспағанда, дәлелдемелерді зерттеу жөнінде
басқа да сот іс - әрекеттерін жүргізуі тиіс. Соттың үкімі тек сот
отырысында зерттелген дәлеледемелерге, ал сот тергеуінің қысқартылған түрі
кезінде - анықтау жүргізу кезінде алынған және сотта тараптар дауға
салмаған дәлелдемелерге ғана негізделуі қажет.
Біріншіден, сот ісін жүргізудің қысқартылған тәртібінің түсінігін ашып
алайық. Бұл - сот тергеуін жеделдетіп жүзеге асыру, сотталушы жөніндегі
мәліметтер және қылмыстық іс мән - жайларын толық, обьективті, жан-жақты
бақылау кезінде әділ соттылық мақсаттарын іске асыру. Мұнда, сотталушы
өзіне тағылған айыппен және азаматтық талап - өтініммен келіседі; сот
талқылауын жалпы тәртіппен жүргізбей-ақ, үкім шығару туралы сотталушының
өтініші болады; қорғаушы мен мемлекеттік айыптаушы заңдық тұрғыда өзара
келісімге келеді және т.б. белгілер негізге алынады. Сот
талқылауында іс бойынша барлық дәлелдер тікелей зерттелуге тиіс. Яғни, сот
басты сот талқылауында өзінің процессуалдық әрекеттерін осы кодексте
көзделген жағдайда жүргізуі керек. Бұдан басқа қылмыстық іс бойынша
дәлелдемелерді зерттеу жөнінде өзге де, сот іс-әрекеттерін жүргізеді.
Сондай-ақ, тергеу жүргізу кезіндегі белгілі болған айғақтар заңда көзделген
ерекше жағдайларда жария етілуі мүмкін. Сот талқылауының тікелей болуы -
сот мәжілісінде сот дәлелдемелерді тікелей ешкімнің араласуынсыз зерттеуі
қажет дей келе, бұл принциптің бастапқы, негізгі және қатаң сақтауға
жататын талабы болып табылады. Яғни, мұны профессор Лупинскийдің сөзінен
нақтыласақ, былай дейді: Соттың
дәлелдемелерді тікелей өзі зерттемей, алдын-ала тергеуде жиналған және
бекітілген дәлелдемелер мен шектеліп қоюға, дайын, жазбаша мәліметтерді
жария етуге құқығы жоқ [4]. Сот
талқылауының тікелейлігі туралы тағы бір пікір мынадай - соттың іс бойынша
дәлелдемелерді тікелей зерттеуі жалпы шарттардың мәні, адам тағдыры
жиналған жазбаша мәліметтердің негізінде емес сот мәжілісі кезінде
тараптардың ұсынған дәлелдемелерді тікелей зерттеу арқылы, өзінің жеке
пікірінің қалыптасуы негізінде шешілуі тиіс [5].
Қылмыстық іс бойынша сот үкімі тек сот мәжілісінде қаралған дәлелдемелерге
сүйеніп шығарылады. Ал ол дәлелдемелер ішкі сенім бойынша бағалануы керек.
Демек, сот қылмыстық іс бойынша дұрыс шешім шығару үшін процесс барысында
тікелей дербес зерттеу жүргізіп, қажетті адамдардан жауап алып және олардың
берген айғақтарын тыңдап, заттай дәлелдемелерді тексеріп, хаттамалар және
іс бойынша маңызды құжаттарға назар аударады, өзіне келіп түскен қылмыстық
істі қарауға, зерттеуге алған сот өзінің іске байланысты әрекетін басқа
сотқа тапсыра алмайды. Бұл шарттың тағы бір мәні: мәселен, алдын - ала
тергеу кезінде тергеушілер, анықтау органдары басқа тергеу - анықтау
органдарына іс бойынша белгілі бір тұлғалардан жауап алуды тапсыра алады.
Соған сәйкес жауап алу хаттамасын іске қосып тіркей салуға құқылы, әрине,
бұл бір жағынан алып қарағанда соттардан ерекшелігі деп қарауға болады.
Сот іс бойынша обьективті шындықты анықтау үшін іске маңызды
дәлелдемелерді дұрыс, негізді бағалау мақсатында сот процесіне қатысушы
тұлғалардың шақыртылуын талап етеді. Себебі, сот іспен тікелей танысып,
іске мүдделі тұлғалардың жауаптарын тыңдап, сараптама қорытындыларымен
танысуы істің әділ, дұрыс шешімге келуінің кепілі деп түсіндіріледі.
Н.А.Абдикановтың айтуынша, сот талқылауының тікелейлік принципін заң қатаң
сақтайды. Бұл принцип іс бойынша дұрыс шешімге келуді қамтамасыз етеді.
Қылмыстық іс бойынша жиналған дәлелдемелерді тікелей қараудың мақсаты- бұл
сотты адам тағдырын қылмыстық істе жазбаша жиналған мәліметтермен емес,
тараптар мен ұсынылған дәлелдемелерді сот мәжілісінде жеке қабылдау жолымен
шешуге міндеттейді. Яғни, бұл жерде іске қатысушы тұлғалардан жиналған
дәлелдемелер сот үшін ақпараттың басты қайнар көзі сипатында болады. Осы
жерде Н.А.Абдикановпен айтылған осы принцип туралы пікір, біздіңше, ашық
айтылған. Сот қылмыстық іс бойынша сотталушы, жәбірленуші, куә және өзге
тұлғалардан жауап алуды тергеу барысындағы хаттамалар негізінде
жүргізбейді, сот мәжілісінде зерттелген айғақтар негізінде және
дәлелдемелерді жеке қабылдап іс бойынша өз шешімін жасайды. Сот
мәжілісінде айғақтарды тікелей зерттеу барысында сотталушы, жәбірленуші,
куәнің айғақтарын жария ету жағдайлары көрсетіледі. Бұл ҚР ҚІЖК –нің 349,
353- баптарында көзделген. Сондай-ақ, жәбірленуші мен куә берген
айғақтардың дыбыс жазбасын, олардан жауап алудың бейнежазбасы мен киноға
түсіруін естіртіп көрсету заңда нақты белгіленген. Демек, тиісті жауап алу
хаттамасында немесе сот отырысы хаттамасындағы айғақтарды алдын –ала жария
етпей тұрып, дыбыс, бейнежазбаны және кино түсірілімін жаңғыртуға жол
берілмейді (ҚР ҚІЖК 349-б. 2 – б. ). Заңдық
саясаттары, нормалық мазмұндары етене жақын Ресей Федерациясында да
тікелейлік принципі маңызды болып табылады. Бұл қағида РФ ҚІЖК –нің 240-
бабында көзделген. Сот мәжілісінде іс бойынша әрбір зерттеу сот тарапынан
тікелей қаралуы тиіс. Тек сот мәжілісінде
зерттелген нақты мәліметтер сот шешімінің негізі болып табылуы мүмкін.
Тергеу барысында жиналған мәліметтер, нақты немесе белгілі бір себептерге
байланысты сотпен зерттелмейінше, үкім шығару үшін сілтеме болып
жіберілмейді [6]. Сонымен, сот
біріншіден, қылмыстық істі басты сот талқылауында қысқартылған тәртіппен
қарау кезінде тікелейлік шартын басты назарда ұстауы тиіс. Мұндай тәртіп
бойынша сот процесінде қорғаушының қатысуымен сотталушы мен жәбірленушіден
жауап алынады.
Сот талқылауында қысқартылған тәртіппен қылмыстық істі қарауға басты
талап – жоғарыда аталған сот талқылауының тікелей болуы шартын сақтау. Сот
талқылауының қысқартылған тәртібінде іс бойынша дәлелдеме болып табылатын
барлық мән – жайлар тікелей зерттелуі тиіс. Сотта іс қараудың тікелей
болуының мәні өте зор, себебі іс қарап жатқан соттың айыпталушы туралы ішкі
сенімі бойынша туындайтын көзқарасы қалыптасады, өйткені, сот айыпталушыны
тікелей көріп отырады. Ғалымдардың пікірінше, судья істі қарай келе, сот
тергеуі әрекеттерінің ауызша болуы және жариялылығы шарттарында қылмыстық
істі тікелей зерттеуге міндетті. Ал сот тәжірибесіне сәйкес, егер
қылмыстық іс бойынша сот мәжілісінде тергеу әрекеттерінің хаттамалары,
сарапшы қорытындысы сотқа дейінгі өндіріс барысында жиналған құжаттар
зерттелмесе, яғни жарияланбаса, қарастырылмаса, сот оларды үкім шығарудың
негізі ретінде қолдануға құқығы жоқ.
Сот талқылауының ауызша болуы істі қараудың вербальный тәсілі, соттың
объективтілігін және тәуелсіздігін, тараптардың жарыспалалығын және
теңдігін қамтамасыз ететін, сот ісін жүргізудің іштей және тікелей
болуының құбылысы. Сот процесі кезінде басты сот талқылауының ауызша болу
шарты сотқа ұсынылатын жеке дәлелдемелердің ауызша түрде болуын болжайды.
Мұнда айыпталушы, жәбірленуші, куәлардың берген айғақтары және сарапшы
қорытындылары орын алады. Басты сот талқылауының ауызша болуы жалпы
шарты сотта іс жүргізу өндірісінің соттық келісімге құрылғандығын
білдіреді. Яғни, сот сот жарыссөзін, сотталушының соңғы сөзін тыңдауы тиіс
және қабылданған шешімді жариялауға міндетті. Аталған шарт іс жүргізуге
қатысушылардың өз ойларын баяндауға және тыңдау нәтижесінде істің мәнін
ұғынуды, түсінуді білдіреді (Наурызова право и гос 307).
Осы аталған сот талқылауының жалпы шарттары басты сот талқылауының
жалпы тәртібіне ғана қолданылмай, сот талқылауының қысқартылған тәртібіне
де қатысты. Бұл ереже қылмыстық іс жүргізу заңнамасының нақ өзінде
жазылған.
Басты сот талқылауының ауызша және тікелей болуы қысқартылған тәртіп
бойынша сот шешімін шығарудың жалпы сипатын белгілейді, дәлірек айтқанда,
осы Кодекстің 311- бабы 3- бөлімінде соттың үкімі сот отырысында
зерттелген дәлелдемелерге, ал сот тергеуінің қысқартылған түрі кезінде –
анықтау жүргізу кезінде алынған және сотта тараптар дауға салмаған
дәлелдемелерге ғана негізделуі қажет екендігі көрсетілген. Сондай – ақ,
ҚР ҚІЖК- нің 362 – бабына сәйкес, сот процесіне төрағалық етуші
дәлелдемелерді зерттеу аяқталғаннан кейін тараптарға, олардың сот
жарыссөзінде, ал соттың үкім шығару кезінде тек сот тергеуінде қаралған
дәлелдемелерге ғана сілтеме жасауға құқылы екендігін түсіндіреді;
тараптардан, олар сот тергеуін толықтыруды қалай ма және немен
толықтырғысы келетінін сұрайды. Сот тергеуін толықтыру туралы өтініш
мәлімделген жағдайда, сот бұл туралы өтінішті талқылайды және оны шешеді.
Аталған заңда көрсетілген соңғы норма бойынша сот қысқартылған тәртіпте
қаралып жатқан істі сот талқылауының жалпы тәртібіне ауыстыруды да
қарастырады. Демек, сот талқылауының жалпы шарттары қылмыстық істі
қысқартылған тәртіппен, не жалпы тәртіппен қараудың нақты түрін анықтауға
жәрдемдеседі деп санаймыз.
Басты сот талқылауының соңғы сатысы сот үкімін шығаруда да судъя
тек заңға ғана бағынатыны белгілі.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 15 тамыз 2002 жылы
қабылданған Сот үкімі туралы № 19 Нормативтік қаулысының 19 –
тармағында үкім шығару туралы мынадай норма баяндалады:
Қылмыстық істерді қараған кезде соттар сот өндірісінің тікелей болу
принципін сақтаулары қажет. ҚІЖК-нің 311-бабына сәйкес, үкім тікелей басты
сот талқылауында зерттелген дәлелдерге негізделуге тиіс. Егер іс бойынша
жиналған дәлелдер тараптардың қатысуымен зерттелмеген болса, сот өз
тұжырымдарын растау үшін үкімде оларға сілтеме жасауға құқылы емес.
Сотталушының, жәбірленушінің, куәлардың сотқа дейінгі өндіріс барысында іс
жөнінде алынған жауаптарын жария етуге, сондай-ақ жауап алу хаттамасына
қоса тіркелген олардың жауаптарының дыбыстық жазбасын, бейнежазбасын немесе
киноға түсірілімдерді жаңғыртуға және үкімде оларға сілтеме жасауға ҚІЖК-
нің 349 және 353-баптарында көрсеті лген жағдайларда ғана жол беріледі. Бұл
жауаптардағы нақты мәліметтер басты сот талқылауында тексеріліп, жан-жақты
зерттеліп және расталғаннан кейін ғана сот тұжырымдарының негізіне алынуы
мүмкін.
Сот тергеуі қысқартылған тәртіпте жүргізілсе, үкім анықтау өндірісі
барысында алынған және тараптар сотта дауламаған дәлелдемелерге негізделуі
мүмкін. Анықтау өндірісі кезінде алынған дәлелдемелер туралы дау туындаған
жағдайда, олар тікелей сот отырысында тексерілуі және зерттелуі қажет .
ҚР ҚІЖК – нің 311- бабында көзделген ереженің өзі біздің пікірімізше,
сот талқылауының тікелей болуы және ауызша болуы шарттарына негізделіп
жасалған.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 26 қараша 2004 жылы қабылданған
Қылмыстық істерді қысқартылған тәртіпте қарау туралы № 17
Нормативтік қаулысының 8- тармағында сот талқылауын қысқартылған
тәртіппен жүргізу кезінде сот тергеуі сотталушыдан және жәбірленушіден
жауап алудан тұрады. Осы орайда басқа дәлелдемелер нанымды деп
танылмағандықтан әрі олардың қатыстылығы мен қолданылуы жөнінде ешкім
дауласпағандықтан нанымды деп саналатындықтан оларды жариялау мен зерттеу
талап етілмейді. Сот жарыссөзі мен істің қаралуын аяқтау ҚІЖК-нің 364-367-
баптарында бекітілген тәртіп бойынша жүргізіледі. Сот талқылауының
қысқартылған тәртібі кезінде іс жүргізуге қатысушылардың процессуалдық
құқықтарын кемсітуге немесе құқықтарына қысым жасауға, шектеу қоюға жол
берілмейді деп қарастылған.
ҚР ҚІЖК- нің 363 - бабы 3 – бөліміне сәйкес, сот талқылауының
қысқартылған тәртібі кезінде сот тергеуі өзге дәлелдемелермен зерттелмей,
сотталушы және жәбірленушіден жауап алудан тұрады. Бірақ мұны талап етіліп
отырған қылмыстық іс жүргізу формасын сақтау кезінде, басты сот
талқылауының тікелей және ауызша болуы шарттарын бұзады деп түсінбеу керек.
Сот ісін жүргізуді жетілдіру үшін қылмыстық іс жүргізу заңнама сот
талқылауының қысқартылған тәртібі кезінде дәлеледемелерді зерттеу үшін
басты сот талқылауының жалпы шарттарының ерекшелігін қарастырады.
Басты сот талқылауының қысқартылған тәртібі қылмыстық сот ісін
жүргізуде жаңадан қалыптасып келе жетқан институт болғандықтан, іс
жүргізуде қолданылатын заңдарға өзгерістер, не жаңа нормалар енгізуде.
Бүгінгі таңда сот талқылауының қылмыстық іс жүргізу формасының
дифференциациясы кезінде сот талқылауының тікелейлік және ауызша болу жалпы
шарттарының іс жүргізушілік, күрделенуі, реттелуі (регламентациясы),
сонымен қатар, жеделдетілуі ( қысқартылуы ) сот талқылауының қысқартылған
тәртібі үшін негізді, маңызды иеленеді. Басты сот талқылауының ауызша және
тікелейлік шарттары сот талқылауының қысқартылған іс жүргізу формасының
және барлық қойылған талаптарды сақтау кезінде шығарылған үкімнің
заңдылығының іс жүргізушілік кепілдігінің жиынтығын жоғалтпайтындай
қылмыстық іс жүргізушілік заңнамада қарастырылған ерекшелікті, белгілі
әрекеттің шектеулілігін көздейді.
Сотталушының сол сотпен немесе сол судьямен қаралған қылмыстық іс істі
қарау құқығынан айырылуы мүмкін емес. Бұл оның заңсыз және негізсіз
сотталуынан қорғаудың поцессуалдық кепілдігін қамтамасыз етеді. Қылмыстық
істі басқа соттың немесе басқа сот құрамының қарауы сотталушы құқығын
елеулі бұзушылық болып табылады және үкімнің немесе өзге сот шешімдерінің
күшін жоюға әкеп соғады. Сонымен қатар, қылмыстық істі төменгі тұрған
соттың өндірісінен алып, жоғары тұрған соттың істі қабылдауына құқығы жоқ.
Бұл шартқа сәйкес сот талқылауының қысқартылған тәртібі бойынша
қарасақ, өз өңдірісіне қабылдаған қылмыстық істі бір судья немесе
судьялардың бір құрамы қарауы тиіс. ҚР ҚІЖК - нің 312 - бабы 2-бөлімінде
судьялардың бірінің сот талқылауына қатысуды жалғастыруы мүмкін болмаған
жағдайда, ол басқа судьямен ауыстырылады, ал істі талқылау осы Кодекстің
313 - бабында көзделген жағдайларды қоспағанда қайтадан басталады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz