Батыр Баян поэмасы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...
1 МАҒЖАН ЖҰМАБАЕВ ПОЭМАЛАРЫ СЮЖЕТТЕРІНІҢ
ТАРИХИ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ..
1.1 Батыр Баян
поэмасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...
1.2 Ертегі
поэмасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... .
1.3 Оқжетпес қиясында
поэмасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2 МАҒЖАН ЖҰМАБАЕВ ПОЭМАЛАРЫНЫҢ КӨРКЕМДІК
ЖҮЙЕСІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Тұлғалар
әлемі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...
2.2 Лирикалық мен және идеялық
мотив ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Бүгінде өз алдына тәуелсіздік алған егеменді
еліміздің мәдениеті мен әдебиеті ұлттық сипатын айқындай түсуде. Алайда,
ұлт ─ азаттық идеяны ұстанған алаш азаматтарының өмірлік мұраттары
шығармашылық идеяларына айналды да, олар саяси айыппен қоғамнан
аластатылды. Сондықтан да оларды тану‚ зерттеу соңғы жылдары қолға алынды.
Осы лекпен ортаға оралғанның бірі ─ Мағжан Жұмабаев шығармашылығы еді. Осы
уақыт ішінде М.Жұмабаев шығармашылығы жан ─ жақты зерттелді. Ақын көркем
туындыларындағы эстетикалық таным өз бастауын ұлт тарихынан‚ халықтық
мәдениеттен‚ жыраулық поэзиядан алып жатады. Ақынның осы негізде
қалыптасқан азаматтық позициясын (ұстанымын) таныту да‚ патриоттық рухта
жазылған поэмаларының да рөлі зор. Өйткені поэма идеялары ұлт тағдыры
проблемаларынан туындаған. Бұл ақынның азаттық пен тәуелсіздікті аңсаған,
Алаш қозғалысы идеясымен суарылған туындылары. М.Жұмабаев
шығармашылығындағы идеялық ─ көркемдік ізденістердің бәрінде алашшыл
көзқарас сабақтастығы‚ пікір жалғастығы ұласып жатады.
Зерттеу мақсаты: Жұмыстың мақсаты – М.Жұмабаев поэмаларының тарихи
сюжеттік негіздерін анықтау, көркемдік жүйесін қарастыру.
Зерттеу нысаны: М.Жұмабаев поэмалары және оның сюжеттік
негіздеріндегі тарихи деректер.
Зерттеу пәні: ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің тарихы.
Зерттеу міндеттері: Негізгі мақсатта мынадай басты мәселелерді
назарда ұстау міндеттелді:
а) авторлық идеяны беруде тарихи оқиғаларды қолдану ерекшелігі;
ә) поэмадағы көркемдік жүйе компоненттерінің қызметі;
б) әр поэма астарындағы авторлық идея;
в) ақын поэмаларындағы өлім мотивінің берілуі;
г) ұлт-азаттық идеясының көркем мазмұнға айналуы.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: М.Жұмабаев шығармашылығы туралы көлемді
еңбек Ш.Елеукеновтің ”Мағжан” монографиясы А.‚: Санат, 1995 жарық көрді.
Зерттеуші Мағжан поэмаларындағы психологизмді кеңінен қарастырады. Бұдан
басқа мерзімді басылым беттерінде әр жылда мақалалар жарияланды.
М.Жұмабаев шығармашылығы әдебиетіміздің тарихында үлкен орын алады. Соның
ішінде зерттеушілердің аса назарын аударған ақынның поэмалары. М.Жұмабаев
поэмалары жеке өз алдына зерттелмесе де‚ ақынның жалпы шығармашылығы
туралы еңбектерде қаралып жүр.
Мәселенің деректік көзі: М.Жұмабаев поэмаларының сюжет негіздерін
анықтауда дерек көздері болып Ш.Уәлиханов еңбектері, “Абылай хан”, “Хан
Кене”, “Қазақтың бақсы-балгерлері” жинақтары қаралды. М.Жұмабаевтың
поэмалары туралы алғашқы пікір Ж.Аймауытовтың “Мағжанның ақындығы туралы”
(Ташкенттегі қазақ студенттеріне етілген баяндама‚ “Лениншіл жас” журналы.
№5‚ 1923 жыл) мақаласында жарық көрді. М.Базарбаевтың Замана тудырған
әдебиет. А.‚: Ғылым, 1997‚ Р.Нұрғалиевтің Әуезов және алаш. А.‚: Санат,
1997 зерттеулерінде көлемді түрде қаралды. Т.Кәкішевтің Санадағы
жаралар, Әдебиет сыны оқулығы еңбектерінде М.Жұмабаев шығармаларында
көрінген саяси проблемалардың әлеуметтік себептері талқыланады.
Әдіснамалық және теориялық негіздері: Зерттеудің негізіне қазақ және
орыс теориялық еңбектерімен қатар тарихи сюжеттер негізін анықтау
мақсатында қазақ‚ орыс ғалымдарының ғылыми-зерттеу еңбектері алынды:
А.Байтұрсынов‚ М.Әуезов, З.Қабдолов‚ З.Ахметов‚ Ш.Ыбыраев‚ М.Тимофеев‚
Поспелов‚ В.М.Жирмунский‚ Теория литературы (в 3-х т.)‚ В.А.Жуковский т.б.
Зерттеу әдістері: салыстыру, талдау, деректік негіздеу т.б.
Ғылыми жаңашылдығы және практикалық маңыздылығы: Біздің
бұл дипломдық жұмысымызда ақынның тарихи сюжетті поэмалары деректік
тұрғыдан қаралады. Авторлық идеяны берудегі тарихи сюжеттерді қолдану
әдістері өз деңгейінде қаралды. Тарихи сюжетке жазылған поэмалар деректік
негіздермен салыстырыла қарастырылды.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспе‚ 2 тарау‚ қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 МАҒЖАН ЖҰМАБАЕВ ПОЭМАЛАРЫ СЮЖЕТТЕРІНІҢ
ТАРИХИ НЕГІЗДЕРІ
Өткен ХХ ғасырдағы ұлттық поэзиямыздың санаулы биіктерінің бірі –
Мағжан Жұмабаев. М.Жұмабаев есімі тарихымызда шығармашылық ерекшелігі,
стильдік анықтығы кәсіби шеберлігімен ғана емес, ұлттық әдебиетіміздің
проблемаларына арналған патриоттық рухтағы ой –бастамаларымен әсіресе
құнды болып табылады. Сонымен бірге ақын өз жырларының ерекше тақырыбы,
авторлық айтар ойы арқылы ұлттық поэзиямызды кеңес тұсындағы таптық
идеядан қорғауға талпынды. Халық тарихындағы батыр ұлдар мен есімі аңызға
айналған хандарды жырлап, олардың іс – әрекеттерін бүгінгі ұрпаққа
патриоттық сезімнің символы етті. Мағжанның өз тұсындағы және рухани
болашақтағы құлдырау туралы ақындық болжамы – поэмаларындағы бүкіл
патриоттық рухқа қозғау салып, негіз болған. Ақын поэмаларының идеясы –
ұлтты тапқа бөлмей біртұтас сүю, түркі бірлігі және келер ұрпаққа бағыт,
тәрбие, рух беру.
ХХ ғасырдың басында қазақ әдебиетінде тарихи тақырыптарға оралу
басым болды. Ал тарихты сөз өнерінде ежелгі халықтық поэзия үлгісінен өзге
жаңа формада көрсете алу суреткердің шеберлігіне байланысты мәселе еді.
Әйтсе де, тарихи тұлғаны әдеби қаһарманға қалай айналдыру туралы жалпы
сұрақ туындады. Осы кезеңде өз шығармашылығының биік дамуында тұрған
М.Жұмабаев бұл сұраққа өзіндік ерекшелікпен келді. Ақын тақырыпқа қай
қырынан келмесін‚ бүкіл сюжетке әр түрлі әдіс тәсілмен қатарласа өрілген
лирикалық толғау барлық поэманы бір сарынға қиюластырып, сәйкестендіріп
отырады. Толғау ақынның жеке арманы, мұң–шерімен бірге халқы мен туған
жері тағдырын пессимистік түрде зар заман ақындарша зарлана қайғырады.
Өз тұсындағы келеңсіз өзгерістер ақынға рухани жоғалу сияқты әсер берген.
Дәл осы өзіндік жан-дүние дағдарысында Мағжан – Абылай, Баян, Кене, Сыздық
рухтарынан, патриоттық сезімдерінен күш алған. Халқының ұлттық табиғатын,
тұтастығын жоқтағанда қалам мен қару әр уақытта үндестік тапқан. Біздер М.
Жұмабаев поэмаларына арқау болған сюжеттерді: тарихи сюжеттер, аңыз
сюжеттер, әдеби сюжеттер деп бөліп қарастырдық.
Мағжан – тарихи сюжеттерді өңдеп, көркем туынды жасауда өзіндік
ерекше стилі бар ақын. Ақын туындыларында тарихи сюжет пен шығармашылық ой-
идея бірлігі тұтас образ сомдаған. Тарихи түлғалар Мағжан шығармашылығында
жаңа образға еніп, дәріптеліп, ұрпаққа жәдігер болып жатталды.
Ақынның тарихи сюжетті негіз еткен “Батыр Баян”, “Ертегі”, “Оқжетпес”
поэмаларының діңгегі – туған ел тарихының шындығы. Бұл поэмалардағы жанрға
тән асқақтықты – намысшылдық, алаш еліне деген сүйіспеншілік, сертке
беріктік (қалмақ қызының мінезі), нәпсіні тыйып ұстаудағы адами ерік-
жігер, ақыл азабы, ата-баба рухымен сырласу және жалғыздық құрайды.
“Батыр Баян” поэмасын жазудағы ізденісі тарихи деректі көркем туындыға
айналдыруда ақынның шығармашылық еңбегінің үлгісі бола алады. Мысалы, ақын
“Батыр Баян” поэмасын жазуда Ш.Уәлиханов деректеріне сүйене отырып, тарихи
шындықты жазушылық қиялмен дамытып, өзге деректермен қиюластырған. Мағжан
өзі тарихшы ретінде жеке ізденіп деректер жинақтап, поэмасын терең
философиялық ой-тұжырымдарға құрады. Сонымен бірге ақын көркем әдебиет
талаптарына сай тарихи тұлғалардың өмірімен терең танысып, белгілі бір
құбылысты немесе оқиғаны көркем шығармаларына арқау етті. Ақын – алдымен
сөз шебері. Ал тарих – ақын үшін деректік негіздердің, жалпы танымдардың
қайнар көзі болды. Бұл Мағжанның суреткерлік әлемінде, әсіресе
философиялық ой-тұжырымдарынан ерекше байқалады. Ақын философиясы жеке
басының трагедиясымен байланысты болса‚ трагедиясы ел тарихынан туындайды.
Ежелгі аңыз, тарихи сюжеттер Мағжан поэмаларында мүлдем басқа мағына,
басқа мінезге ие.
Мағжанның суреткерлік жүйесіндегі тарихи-көркем тұжырымдарымен
байланысты тағы бір ерекшелік – қоғамдағы саяси-әлеуметтік “бай” және
“кедей” яғни “жоғары”, “төмен” тәрізді шек қоюды қабылдамауы. Бұл ақынның
азаматтық позициясына қайшы келетін тұжырым. Адамның шын мағынасымен адам
болуы үшін өзін сүю, жақындарын сүюмен қанағаттанбай, жалпы адамзатты сүюі
шарт. Өзінің һәм жақындарының ғана пайдасын іздемей, жалпы қалың халықтың
пайдасын іздеуі шарт. Халық пайдасын өз пайдасынан да ілгері қоюы шарт.
Адам шын ізгі адам боламын десе, халық ісі, халық пайдасы жолында құрбан
бола білсін. Қазақтың жазушысы М.Дулатов бір өлеңінде:
“Мен біткен ойпаң жерге аласа ағаш,
Емеспін жемісі көп тамаша ағаш.
Қалғанша жарты жаңқам мен сенікі,
Пайдалан, шаруаңа жараса, алаш”‚ –
дейді. Міне, алашты халық десек, халықты шын сүйген адам “жарты жоңқасы”
қалғанша халық үшін қызмет істеуге тиісті.
Мағжан шығармашылығынан сезім тереңдігі мен байлығын ғана емес,
жоғары деңгейлі руханилық пен трагедиялық шешімдерді де көре аламыз.
Сонымен ақын шығармашылығындағы әлем мен адам жайдақ баяндау емес,
өз қалінше көп қырлы, көп мәнді құбылыстар. Ойымызды толық қамти айтар
болсақ, Мағжан поэмаларының астарына өз тұсындағы тарихи проблемалар негіз
болған. Яғни ақын қай шығармасында болмасын өз тұсындағы тарихи, рухани
мәселелерді көтеріп, қозғап, қатыстырып айтып отырады.
М.Жұмабаев поэмалары тақырыбы, сюжеттік құрылысы жағынан сан қилы
бастаудан бағыт алған: әлеуметтік теңсіздік, мәңгілік тақырып, патриотизм
мен махаббат, т.б.
ХХ ғасыр басындағы М.Жұмабаев поэмаларының ішкі мазмұнын ашуға
өмірдегі болған шындық оқиғалар романтикалық сарында қызмет еткен. Ақын
осы әдіспен белгілі бір қоғамның өзі таныған бейнесін көркем шындық
биігіне көтере суреттеді. Автор бас кейіпкер іс-әрекеті арқылы өз ойларын
алға тартады. Бұған дәлел – поэмалардағы негізгі сюжетпен қатар дамитын
лирикалық толғаулар. Кейбір туындыларында ақын өз кейіпкерімен ажырамастай
бірігіп біртұтас образға айналған.
Өз идеяларын беруде ақын өмірдің өнегелі сәттерін таңдап, өз халқына
тәрбиелік, көркемдік мәні бар жаңа туындылар әкелген. Бұл туындылар
М.Жұмабаевтың ақындық мүмкіндігін дәлелдеді.
1.1 Батыр Баян поэмасы
М.Жұмабаев поэмаларының ішіндегі ең көлемдісі, алдымен ауызға
ілігері – “Батыр Баян”. Алғаш “Шолпан” журналының 1923 жылғы 4-8
сандарында жарияланған “Батыр Баян” поэмасына негіз болған деректерді ақын
Ш.Уәлиханов еңбегінен алғаны бәрімізге мәлім. Осы сюжеттік дерек – “Батыр
Баян” поэмасы астарындағы тарихилық пен тарихи шындықтың да бір дәлелі.
Егер поэмаға осы қырынан келер болсақ алдымен тарихилық және тарихи шындық
не дегенге тоқталамыз.
“Батыр Баян” поэмасында қазақтың хандық дәуірі, оның ішіндегі Абылай
тұсындағы жаугершілік заманның патриархалды қатынасы көрініс тапқан.
“Тарихи шындық – өмір шындығының тарихи тақырыпқа арналған шығармадағы
көркемдік көрінісі. Тарихи шындыққа қоғамдық өмірдегі нақтылы құбылыстар,
болған оқиғалар, өмір сүрген тұлғалар арқау болады. Алайда, әдеби
шығармадағы тарихи шындық – көркемдік бейнелеу тәсілмен берілетін өмір
шындығы, көркемдік шындық” [1, 319 б.].
Ақын өзі таңдап алған тарихи шындыққа романтикалық сипат берген.
Яғни негізгі мазмұнын тарихи оқиғалар құрап тұрған поэмаға ақын
романтикалық махаббат, асқақ өлім ырғағын қосу арқылы поэма жазды.
Ал, шығарманың тарихилығы мазмұнына реалистік оқиғаларды мысалы,
Абылай дәуірі; жаугершілік заман; ХҮШ ғасырдағы қазақ батырлары; соның
ішінде Баянның ерен ерлігі, қайсарлығы мен батыр мінезі; қалмақпен
жауласқан майдан даласы; Абылай мен Баян арасындағы сөз бәсеке; Сары батыр
ұлы Қыстаубайдың қалмақ қызымен ғашықтық оқиғасы, Жанатай өлімі, т.б.
жинақтауында.
Ш.Уәлиханов деректерінен өзге де оқиғаларды таңдау, оларды
үйлесіммен қиыстыру шығарма құрылысын құрудағы үлкен талғамды дәлелдейді.
Ғалым-зерттеуші Ш.Елеукенов өзінің “Мағжан” атты монографиялық
зерттеуінде “Батыр Баян” поэмасын “реалистік-психологиялық” деп таниды:
"М.Жұмабаев “Батыр Баян“ арқылы қазақ реалистік психологиялық поэмасының
негізін қалады. Қай жағынан алып қарасаңыз да, психологиялық талдауы ма,
ішкі монологтары ма, өмір шындығын оның себеп – салдарын саралау арқылы
айнадағыдай көрсете білу жағынан ба, – мұнда реалистік ағыс басым. Мұндағы
психологизм адамды қоршаған ортасынан бөліп алып, жан тұңғиығына мүлдем
батырып жіберетін романтикалық психологизмге ұқсамайды. Батыр Баянның
ортасы белгілі. Баян – жиынтық бейне, елім деген типтік характер [2, 265
б.]. Поэма оқиғалары шын мәнінде тарихи деректерге құрылғандығы бүгінде
барша халыққа аян. Көбіне романтикалық сарында образды түрде берілетін
өлім мотиві Баян оқиғасында реалистік сипат алған. “созылған қолды теуіп
қалған қалмақ”, “кесілген бас”, “бір қырда елеусіз қалған батыр мүрде”.
немесе:
Бір қырда қала берді топырақ жауып,
Жаудан да мейірімді болып жылады жел.
Күңіреніп ер денесін құммен жауып‚ –
деп беріледі. Бұл көріністің дәлелдейтіні – көркемдік астарындағы оқиға
шындығы. Біздіңше‚ оқиға романтикаға құрылмаған, бұл қайғысы ауыр
реалистік көрініс. Поэманың көркемдік шешімінде романтикалық қуат,
патриоттық пафостан да реалистік сарын басым жатыр. “Мағжан поэзиясындағы
көкжал толқын, көгала ағыстың бірі – өмір мен өлім, тіршілік пен ажал
шайқасы, екеуінің бетпе-бет келуі. Данте, Гете сарындары, Байрон, Пушкин,
Лермонтов әуездері, Блок, Фет, Мережковский ырғақтары түйісіп, тоғысып
келіп, қазақ ақының қайғысына қайғы қосып, жүрегін тербеп, жаңа, соны бой
түршігердей күйлер тудырған” [3, 104 б.].
Ал романтикалық сарынды “Батыр Баян” поэмасының оқиғасынан емес,
ақынның шерленген лирикалық толғауынан байқаймыз. Мысалы‚ тақырыпты өңдеу,
шығарманы дайындау, тақырыпқа келу, ену әрекеттерінде т.б. көптеген
әдістемелік ізденіс үстінде романтикаға бой алдырғандық шығармада көрініп
тұр. Ақын өз шығармашылығын дамытып қана қоймай қазақтың халықтық ежелгі
жанрларын поэма жанрымен шендестіре, қабыстыра көркейткен. Оларға өмір
берген, жаңа үлгіде дамытуды мақсат еткен. Ақын бұл мақсатының жолында
үлкен еңбек еткен, халықтық шығармашылықты бойына сіңіре білген. Олардың
әрбірінің табиғатын танып, өз бетімен сол үлгіде халықтық әдебиеттің
жанрлары жойылып кетпеуін, кейінгі ұрпаққа жетуін қамтамасыз еткен. Және
жәй еліктеу емес, өзге әлемдік әдебиеттер секілді, жаңа бағытта мазмұнды
қолданыстар жасаған. Сонымен бірге, әр жанрды қолдану да халықтың саяси-
әлеуметтік сұрақтарын, мораль, құқұқ проблемаларын сан қырынан қозғаған.
Мағжанның тарихи тақырыпқа жазылған “Батыр Баян” поэмасы Абылай
дәуіріндегі қазақ батырларының ерлігін өзек етеді. Ақын шығармаларының
мазмұны мен тақырып ішкі бірлік сақтьай отырып, Баян образы арқылы
батырлықты жырлайды. Поэма Ш.Уәлихановтың “ХҮШ ғасыр батырлары туралы
тарихи аңыздар” [4, 221 б.] атты мақаласына негізделгені анық. Мағжан
тіпті кейбір батырларға берген мінездемесінде Шоқанды сөзбе-сөз
қайталайды.
Егер Шоқан мақаласымен “Батыр Баян” поэмасын салыстырып қарар
болсақ, сәйкестікті анық байқаймыз: Балталинец Уразумбет – батыр славился
удивительною ловкостью и быстротою действия.
Мағжанда: ...Балталы екпінді оттан Оразымбет‚..
Шоқан: ...Хан стоял на сборном месте, не двигаясь: он дожидался
храброго батыра Баяна, не смотря на ропот других батыров.
Мағжанда: ...Баянсыз қанатымды қалай жаям?!
Би Қанай! Аттанбайды хан Абылай,
Келмесе қандыбалақ Батыр Баян!-
деген жолдарда Баян батырлығының құдіреті ашылған.
Шоқан: ...Калмики остановились, послали семь человек послов” “Алла
Джар! Уса и Серен послали меня: калмики и казахи были братья, будем же и
теперь или примите белые юрты - дань и будем мирны!
Мағжанда: ...Кеңесті қос қонтайшы: Ұса, Серен
Жіберді, кеңесті де, жеті қалмақ,
Сөздері: “Абылайдан бар да тілен!
Ағаттық бізден болды кешсін Абылай‚
Ақ отау айдаған мал бәрін берем”.
Шоқан: ...собирая батыров и начал совещание, выразив свое мнение:
“Белые юрты взять, взять обнадежить и потом уже разгробить”.
Мағжанда: Салады мынау сөзді хан Абылай
Би-батыр қасындағы көп қыранға.
Салса да алдыменен өзі айтады:
“Түспеспіз тірі болсақ, алдағанға!
Күні ертең не бергенін жолдан алып,
Қалғанын алсақ қолдан арғы таңда”
Шоқан: ...Баян отвечал: “Нет! Не берите белых юрт, не старайтесь
обманывать: Уса и Серен обманули верхний и нижний Китай, обманут и тебя".
Мағжанда: Ерлігі алашқа аян батыр Баян
Тұрды да деді! Алдияр, Абылайым,
Сөзімді не кектерсің, не жұптарсың,
Ойыңды теріс дейді Баян – айың!
...Қу қалмақ күні кеше алдамап па ед,
Шоңқитып Ой қытай мен Өр қытайды?
Қалмақтың қарты түгіл, қалшасы да,
Алдатпас, алдап кетер Абылайды!
Бұл тартыс Баянның қара күш иесі қана емес, айлалы ақылы ханмен пара-
пар екендігін дәлелдеген.
Шоқан: ...Хан два раз повторял свое, он два раза отвечал свое. Хан
остался на своем.
Мағжанда: ...Тоқтады Баян, Абылай тағы өз сөзін
Қайта айтты, біраз шытып қарлы жүзін.
Хан да екі, Баян да екі қайырысты,
Алмастан бір-біріне тіккен көзін‚ –
деген жолдарда Баянның ержүрек мінезі сомдалған.
Шоқан: ... Два дня ждали нет калмыков, нет белых юрт, после узнали что
прошло два дня, как снялись и ушли.
Мағжанда: ...Қол күтті, уақыт өтті. Күн батар шақ,
Кең ойлы Абылайды‚ данышпанды,
Қу қалмақ кеткені ме шын-ақ алдап?!
Бас образдың батырлық қырын ашқан тарихи оқиға поэманы күрделі
планға шығарған. Бұл – тарихи сюжет, М.Жұмабаев поэмасындағы негізгі
концепция. Ал өзіне батырлар образын жинақтаған бұл оқиға – қазақ
тарихының жаугершілік заманы, оның ішінде Абылайдың тұсы. “Қазақ ішінде
Абылайдың даңқы аса зор. Абылай заманы оларда қазақтың ерлік заманы болып
саналады”, ─ деп жазды Ш.Уәлиханов. Мағжан да өз поэмасында басты қаһарман
Баян образын Абылайдың қазақ тарихындағы баға жетпес түлғасын дәріптеу
арқылы биіктетеді. Поэмада Абылай хан образы көбіне лирикалық толғауда
жырланады. Мысалы:
...Қабырынан әулиенің Алашқа артық‚
Ертеде Абылайға орда болған ағаш.
Ордасын сол ағаштағы Абылайдың
Меккедей тәуеп қылған тамам алаш.
Ал поэма құрылысындағы Абылай хан образының тарихи салмағы Баянның
батырлық табиғатын ашуға шебер қызмет еткен:
Наркескен, өрттей ескен, қайтпас болат
Баянсыз қанатымды қалай жаям?!
Би Қанай! Аттанбайды хан Абылай,
Келмесе қандыбалақ Батыр Баян!
Қорыта айтсақ, Ш.Уәлиханов деректеріндегі Баян батырлығына да баға
Абылай аузымен беріледі. Мағжан осы тарихи оқиға астарына махаббат
проблемасын, яғни жеке тұлғаның жан-дүниесін араластыру арқылы, Баянның
батырлық ғана емес, туысқандық, ғашықтық, патриоттық сезімдер
арпалысындағы үлкен психологиялық портретін жасаған. Бұл туралы М.Әуезов
былай дейді: “..тарихи оқиғалар өз тұсында көпке жайылған жанды әңгіме
болып жүрсе, кейде ақындардың қолына жетіп, өлең өлшеуіне түседі. Тарихта
болған оқиға өлеңге айналған соң өзі ескінің тарихы болып жоғалмайтын
болады. Нағыз тарихи өлеңдердің басталған кезі Абылай заманынан бері
қарай” [141 б.].
Ақын Баян образын әдеби контексте махаббат оқиғасымен байланыстыру
арқылы батырдың жеке трагедиясын ашады. Яғни, ақын көркем шығармада
Баянның батырлығының аясында оның адами табиғатын танытқан. Поэманың
композициялық құрылысын оқиға дамуымен байланыстыра жүйелер болсақ,
сюжеттік кестесі былай бейнеленеді:
- Жауға қарсы жиналған батырлар Баянды күткен хан;
- Баянның жау қызына ғашықтық сезімі, тұтқын қыздың өз еліне
деген махаббаты;
- Батырдың інісі Ноянның жау қызына махаббаты;
- Ноян мен тұтқын қыздың өлімі. Баян трагедиясы;
- Көп пікірі: киелі Абылайхан, бағы қайтқан Батыр Баян;
- Батыр Баянның жеке шешімі. Өлім.
Барымталық жолмен әкелінген “жау” елінің сұлуы шығармадағы драмалық
ширығуға да, трагедиялық шешімге де басты себеп. Немесе, керісінше, ақын
таңдаған махаббат ситуациясы да өзінің сипатымен негізгі тақырыпқа
бағынған. Бұл поэма жанрындағы бөлшектің бүтінге бағыну заңы. Ақын екі ел
арасындағы саяси жағдайды махаббат конфликтісіне себеп еткен. Дәл осы
конфликт Баян басындағы ішкі жандүние тартысының көрінісін шебер ашқан.
Поэмадағы оқиғаларды шебер қиюластыру арқылы ақын қоғамдағы саяси-
әлеуметтік қақтығыс пен жеке бас трагедиясын нанымды байланыстырған. Оқиға
тұсындағы қоғамның саяси-әлеуметтік бетін де ақын тарихи деректермен
бейнелейді. Мысалы:
Қиын күн туған алаш баласына‚
... Кез болған жаудан үркіп, “Ақтабанға,
Дұшпанның қалғандай боп тобасына‚
... Күндерде сонау қара, тапсырған ел
Тағдырын Абылайдай данасына.
Алыстан орыс, қытай ауыр салмақ,
Жақыннан тыншытпайды ауыр қалмақ.
Артында – ор, алдында – көр, жан-жағы жау‚
... Көп жаудың бірін шауып, бірін арбап‚
... Күндердің бір күнінде хан Абылай
Қалмаққа ойына алды ойран салмақ.
Мағжанның осы жолдары М.Әуезовтің “Тарихи өлеңдер” туралы
мақаласындағы мына пікірмен дәлме-дәл: “Орысқа бағыну елдің алдына ұсынған
сыбағалы табақтай болып, еріксіз бой ұсындыруға айналды. Ел өмірі мен
әдебиеті тарихында осы дәуірден қалған белгілер көп. Әдебиетте қалың елдің
бұл қайғысы Абылай айналасынан шығады. Абылай маңына жиналады. Ал сол
аласапыран дәуірде қалың елдің “қайрандап жан қала ма” деген Қазықұрттай
үміті жалғыз ғана Абылай басында болған болатын. Ескі қазақ елдігін, ескі
жұрттың тілегін, ту көтеріп бір араға жиған Абылай болатын. Бұлай болса,
кейінгі заманда туатын үлкен тарихи оқиғалар мен тарихи жырлары түгелімен
Абылай заманынан суат алады” [5, 142-143 б.].
Мағжанның “Батыр Баянына” “тарихи өлең” деп қарамасақ та, жоғарыда
атап өткеніміздей, поэманың тарихилығы мен тарихи шындыққа негізделгендігі
ақиқат. Тарихтың өз дерегіне тоқталар болсақ та, жыр жолдарынан алшақтығы
жоқ екендігін көреміз. Ғұлама тарихшы В.В.Бартольд өзінің “История турецко-
монгольских народов” атты еңбегінде: “ХҮШ ғасырдағы хандардың ішіндегі ең
мықтысы Орта жүз ханы Абылай 1771-1781”, - деп түйіндейді. Алайда Абылай
хан тарихтан өз орнын ала алмай келеді. Оның себебі де жоқ емес. Кеңес
дәуірінде идеологияландырылған тарих ғылымы хан тұқымынан шыққан, құба
қалмақтарға қарсы ұлт-азаттық күресті ұйымдастырған Абылайды тіпті
батырлар санатынан шығарып тастады. Біздің отандық тарихнамада Абылайдың
Ресей мен Қытайдың ортасында өз алдына тәуелсіз саясат жүргізген
қайраткерлігі дұрыс көрсетілмеді, ол орыс-қазақ қарым-қатынасына көлеңке
түсіретіндей көрінді. Тәуелсіз Абылай “екі жүзді” болып танылды. 1944 жылы
БКбП Орталық комитетінің хатшылары Г.М.Маленков, А.С.Шербаков аттарына
тарихшылар мәслихатын шақыруға байланысты арнайы хат түсірілді. Бұл
құжаттар Абылайхан туралы М.Әбдіхалықов, А.Панкратова редакциясымен шыққан
Қазақ ССР тарихының тұжырымдамасы “Ленин және Сталин іліміне ревизия” деп
танылды. “Бұл кітапта, - делінген құжатта, - орысқа көз бояу бодан бола
тұра, қытай императорына боданмын деп мойындаған Абылай дәріптеледі. Ол
екі күшті мемлекеттің арасында қалып‚ дұрыс бағдарлама алмады, екі жүзді
және қайшылығы мол саясат жүргізді. Бұл саясат қазаққа кеселден басқа
ештеме әкелмеді” [6, 27 б.]‚ ─ деп берілсе, келесі деректе былай деп
түсіндіріледі: “Абылай сұлтан Ресей империясына берген антын бұзбай, Цин
империясымен достық көршілік саясат жүргізді. Абылай дипломатиялық екі
жақты саясатының негізгі мәні халық тыныштығын сақтап, екі империяның
ортасында бейбіт өмір сүру, бейбіт өмірде шаруашылықты дамытып, халық
бірлігін қалыптастыру еді” [7, 28 б.]”. Кеңес дәуір тұсындағы “Қазақ ССР
тарихында” Абылай Жоңғария қалмақтарының феодал басшылары арасында болған
күресті ептілікпен пайдаланып, Жоңғарияның бейбіт халқын шауып, тонаған”
[8, 333 б.], - деп беріледі. Бұл деректі қазақ тарихының Геродоты атанған
А.Левшин өз еңбегінде былай деп түсіндіреді: “Ақылды әрі амал тапқыш
Абылай сұлтан Жоңғар билеп-төстеушілерінің алауыздығын құр жібермей,
пайдалана білді. Және олардың өзара қырқысуының жалғаса түсуіне әр кез
ықпал етті. Мұның өзі тыныштығын сақтау үшін, барлық қазақ жүзінің сыртқы
қауіпсіздігі үшін, ежелгі жауын бытыратып, күшін әлсірету үшін соншалықты
аса қажет екендігін түсінді” [9, 30 б.]. Талайдың жыры мен сырына астар
болған, тағдыр тәлкегінен тайсалмай, өзінің батырлық-хандық сом тұлғасын
соққан Абылайдың шын тарихи бейнесін тану да үлкен еңбекті қажет еткен.
Ал Мағжан танымындағы Абылай – халық патриоты, қасиетті, жаужүрек,
айлакер, ақылды және үлкен саясаткер. Абылай мақсатын өміріне бағыт етіп
алған Мағжанның ақындық болжамы, сенімі бүгінде тарихтың қуатты шындығына
айналды. Ш.Уәлихановтың айтуына қарағанда, “Абылай хан болып сайланғаннан
кейін Ресей патшасының әкімшілігіне барғысы келмеген, себебі мені хан
сайлаған өз халқым”, - деген. Ресей патшасы Абылай ханды өз ықпалына
көндіру үшін көп әрекет жасауға тура келді. Абылай хан орыс әкімшілігінің
шақыруымен орыс бекінісінің біріне барып, қайтадан ант беріп, Ресей
патшасының рахымшылығын қабылдауы керек еді. Бұл саясатты жүзеге асыра
алмаған Екатерина ІІ 1778 жылы мамыр айының 24-і күні Абылайды Орта жүздің
ханы етіп бекітеді. Уфа және Сібір әкімшілігі басшыларының бірі Якоби
Абылай ханға берген мінездемесінде: “Абылай хан өте тәкаппар және өжет, өз
ойынан қайтпайтын адам, бірақ өз заманында ақылды мемлекеттік қайраткер, -
дейді. Абылай ханның дипломатиясы 1758-1781 жылдар арасында қазақ
даласында тыныштық орнап, қазақ халқының шаруашылығының, саудасының және
мәдениетінің дамуына негіз болды. Абылай дипломатиясының негізі қазақ
ұлтының егемендік дербес сыртқы саясаты болды” [6, 4-50 б.]. Абылай
тұлғасының қыры мен сыры Бұхар жырау жырында шынайы жинақталған. Бұхар
жырындағы өткір пікірлер, өжет Абылайдың қиып түскен қылыштай әділ
жүрегінің дәлелі. Абылай тұсындағы заман беті Бұхар жырау жырларында былай
көрінген:
...Абылай-ау, Абылай,
Момынға келіп бек болдың,
Атаңды білмес құл едің.
Қай жеріңде төре едің?
Шешеңді және сұрасаң,
Қай алтынның буы еді?!
Жұлдызың туды-ау оңыңнан,
Он сан алаш баласын
Жұмсап бір тұрсың қолыңнан,
Ашуланба, Абылай,
Орыспенен соғыспа‚
Басына мұнша көтерген
Жұртыңа жаулық сағынба.
Бұқар жырлары Абылай хан заманының шежіресіне айналған. Сұлу Көкше
табиғаты, Абылай дәуірі С.Сейфуллиннің “Көкшетау” поэмасына да өзек
болғаны бәрімізге мәлім. Бұнда Абылай бейнесі жаугершілік дәуіріне тән
батырлық қырынан, яғни идеология түрғысынан сипатталады. Әйтсе де
Мағжанның “Батыр Баянымен” дәлме-дәл сәйкес келетін, жаугершілік заманның
салтымен тұтқынға алынған қалмақ қызына ер таңдаудағы берген еркіндігін,
сөзін ұстанған ірілігін, Адақтың батырлығына төр берген әділеттілігін жыр
етуі ақынның Абылай рухына деген шын қүрметі деп те тануға болады. Бұл
деректік сәйкессіздік немесе шығарма құрылысының жалпы ұқсастығы айтылып
та, талданып та жүр. Ал біз бұл арада басқа бір шығармаға тоқталсақ деп
отырмыз, ол – Мағжан рухында жазылған Қобызшы Қорқыттың “Абылай” дастаны.
“Қобызшы Қорқыт” деп отырғанымыз – қазақтың ақыны Мажит Айтбаев.
1913 жылы Қызылорда облысында туған. 1937 жылы Мәлік Ғабдуллинмен бірге
Алматыдағы Қазақтың педагогикалық институтын бітірген. Кейіннен
Қызылордада екі жылдық мұғалімдер институтында әдебиеттен сабақ берген.
Берлин қаласында Мәжит 1943 жылдың басынан бастап “Милли әдебиет” дейтін
журналдың редакторы болып істейді, Моба дейтін бір латыш қызына үйленеді.
Мажит Айтбаев үздіксіз өлең жазатын, өлеңнен қалған уақытын
Берлиндегі кітапханада өткізетін. Ол кітапханадан қазақ тарихына
байланысты не ғажап кітаптарды әкелетін. Ш.Уәлихановтың 1904 жылы шыққан
кітабындағы Шоқан суретіне қарап Абылай суретін салды. Ахмет пен Сәкеннің
суретін үлкейтіп бөлмесіне іліп қойды. Жүсіпбек, Мағжан суреттері болмады.
Бұл кітапханада Кенесары, Наурызбай жөнінде де кітап болатын. Туған елін,
өскен өлкесін әлемге паш етуге бар күшін аямай салған ақылды да білімпаз
ағамыз, бабасы Қорқыттай күңіреніп жүрген шағында 1945 жылдың аяғында
әйелі екеуі американ әскерінің әуе шабуылы кезінде қайтыс болды” [73 б.]‚
– деп жазады М.Айтбаевпен Берлинде жолдас болған Х.Абдуллин. Ал, “Жас
Алаш” газетінде “Мюнхендегі “Азаттық” радиостанциясының қазақ
редакциясының қазіргі меңгерушісі Хасан Оралтай Ұлы Отан соғысы жылдары
Берлинде жарық көрген Қобызшы Қорқыттың “Абылай” [10, 33 б.] атты
дастандары мен өлеңдер жинағын өзінің алғы сөзімен қайтадан бастырып
шығарды”, - деп Қобызшы Қорқытқа алғысөзбен бірге “Абылай” дастаны
жарияланғанын айтады. Жариялаушы Ж.Шайқақов.
Қарт Алтай, қасиетті ата жұртым,
Жас жаным жабыққанда дертпен бұл күн.
Тебірентіп, шетсіз, шексіз шерлерімді,
Ашайын жырмен бүгін көңіл кілтін.
Алтайдың ардагері Абылай-ды,
Ел үшін алтын таң мен жарық айды,-
деп Абылай аруағына сиына, Алтайға арнаған лирикалық көлемді
толғауларындағы мұң-зар Мағжан стилімен жырланған. Әсіресе Алтай
табиғатының зарлы сағынышқа малынған суреттері осы пікірімізді айқын
дәлелі. Енді бірде:
Абылай батырларды алды жиып‚
...Жоймаққа ел шетіне келген жауын‚
Ойқастап Қанжығалы Бөгембай жүр,
Бой тастап Қаракесек Қазанбек тұр‚
Бір өзі мыңға теңдес ер Баянның
Ойнауда бойында күш, көзінде нұр.
Арқаның Жәнібегі маң-маң басып
Бәсенти Малайсары судай тасып,
Атығай арыстаны ер Жәнеке,
Батыр ма қан майданда көрген сасып,
Сырғалы Елшібек жүр тіктеп көзін,
Балталы Оразымбет етпей төзім, -
деп Абылай батырларын ерекшеліктерімен қоса тізіп атауы Шоқан дерегіне
негізделген Мағжан поэмасының үлгісі екені сөзсіз. Немесе:
Түгендеп батырларын хан Абылай,
“Ағатай бар ма?”- деді көпке қарап.
“Алдияр, мен даярмын бұйырыңыз!”
...Шіркін-ай, ертедегі ерлер қандай,
Жұрт үшін жорық шеккен арып-талмай,
Солардың жолын қуып, жорық шекпей,
Атадан азып туған болдық қандай!
Көз салмай алдымдағы қазулы орға‚
Мен бір жан арыстандай түскен торға,
Өткен күн өкініш боп, енді бүгін,
Күңіреніп күн өткіздім ұзақ жолда,-
деген жолдардағы бір батырды даралауы яғни бас кейіпкерді алдыңғы планға
алып шығу әдісі де Батыр Баянды еске түсіреді. Лирикалық толғау, сөз
қолданыстағы мәдениет, эстетикалық талғам, қисынын келтірген ой орамдары –
Мағжан мектебінің үлгісі.
Екі поэмада да оқиға желісі бас кейіпкерлердің аз қолмен жауға ұрыс
ашуы, майдан даласы, соғыс суреттері сәйкес келіп, бір рухта жырланса да,
көркемдік шешім екі басқа:
“Жігіттер! – деді Ағатай сөйлеп жылдам, −
Қайтеміз аз да болсақ, тиеміз бе?”,
─ Ағатай алмас семсер қолына алып
Сілтейді оңды-солды бұзып-жарып.
Ер Ақжол Ағатаймен бірге өскен,
Досы еді, тар күндерді бірге кешкен.
Жараның жанға түскен қысымынан
Барады ат үстінде ауып естен.
Ыдыратып жауды жалғыз ер Ағатай,
Сүйеді жан жолдасын жара басқан‚
Сол шақта бір зор мұжық жирен атты,
Найза ұстап көп ішінен келе жатты.
Ағатай ақтық өмір қарсаңында,
Мұжыққа сұр жебені дәлдеп тартты.
Жау мұжық жүректен қан ақтарылған,
Жай тапты қара жердің қапталынан,
Көз алды Ағатайдың бұлдыр тартып‚
Жас жанын қан қызылды жалын шарпып,
─ Елестеп ер Абылай данышпаны‚
“Абылай!” – деп Ағатай дауыстады.
Сөйтті де сүйген досын қанға батқан,
Құшақтап, әлі бітіп, құлады аттан.
Мағжанда поэмаға психологиялық сипат беруші махаббат проблемасы
М.Айтбаев поэмасында екінші бөлімге ауысқан. Ақын махаббат оқиғасын
Пушкиннің “Кавказ тұтқыны” поэмасының ізімен жырлаған. Сонымен бірге, қыз
көмегімен Ағатайдың Абылай қолына қайта табысуы, қыздың өз тағдырымен
бетпе-бет қалуы да Пушкин үлгісі. Ақжол өлімі, елге сәлем жолдауы Ұлы Отан
соғысы құрбандарының өліміне меңзейді. Поэмадағы‚ әсіресе:
... Бірақ та, қаңғып өскен, қаңғыбастар,
Ақын жоқ, ата жұртым − Алтайымда!, −
деген жолдардағы патриоттық пафос, жалпы оқиға шешімдері, шығарманың
эпикалық сипатын және оптимистік рухы басымдығын танытады. Тарихта тұлға,
әдебиетке көркем қаһарман болған Абылай артына ерлігімен бірге өнер де
қалдырған. “Иә, кәдуілгі Абылай (Әбілмансұр) хан ХҮШ ғасырдан күйі жеткен
санаулы күйшілеріміздің бірі болған. Оған даланың ауызша тарихнамасы
айғақ, фольклорлық дерек куә, жазба мұралардың да растайтыны бар.
Абылайдың күйлері иесіз таудың қуысында, қу медиен далада, жапандағы
жалғыз үйде, көзден таса, көңілден қалтарыс жерлерде үзілмей тартылып
келеді. Абылайдың күйлері ХҮШ ғасырдың күйшілік дәстүрінің айғағы ретінде
қымбат. Абылай да ең әуелі өз заманының, өз қоғамының перзенті. Оның арман-
аңсары, ой-сезімі, әрекет-тірлігі сол кездің көлденең тартқан әлеуметтік
жағдайымен, тарихымен сабақтасуы заңды. Сондықтан Абылай күйлерінің
дүниеге келуіне жаугершілік заманның шаңды жорықтары, ел қамын жеген
ерлердің қиялдай істері, қан жұтқызған қасірет сәттері мен еңселі
жеңістері себепші болған. Күйдің көбі сыбызғы, қобызда ойналған. Күйлері:
“Шаңды жорық” күйі Баянның қазасына арналған, “Қоржынқақпай” – 7 күн
ашыққан қазақтар Еділ бойында қалмақтарды олжа‚ “Сары бура” – шудасы жер
сызған Абылайды желеп-жебейтін киесі, “Жетім торы” – Жанатай өлген соң,
жорыққа жиналып жатқан қол дүбірін естіп хан ордасына шұрқырай келіп
қатарға тұрған, “Дүние қалды” – өлерінің алдында жазған. Абылай күйлері:
1. Жоңғар шапқыншылығы қабындап тұрған кездегі нақтылы өмір құбылыстарына
арналған.
2. Тура шапқан жаудың беті қайтып, көшпелі өмірдің қалыпты ырғағы қайта
жанданып, Абылай ханның өзі де байсал тарта бастаған кезде туған.
Абылайдай ханның ұлылығының тағы бір қыры – ұлттың осынау өнер
деңгейіндегі өмір салтын түсініп, оған бас июінде болса керек” [11, 182-
198 б.].
Халқымыздың тарихында осындай зор салмағы бар Абылай ханның ерекше
жақын көрген батыры Баян – Мағжан поэмасының басты қаһарманы. Ақын
батырдың бойына биік рухтағы махаббат қуатын дарытып, Баянның толық
образын жасаған. Поэмадағы махаббат оқиғасы зерттеуші Е.Асқаровтың
деректеріне сүйенсек, Баянның шөберелес ағасы Сары батырдың баласы мен
қалмақ қызы арасындағы хикаядан өзгертіліп алынған. А.Асқаров дерегінен:
“Дастанда Баянның туған інісі ретінде алынған Ноян кім? Баянның махаббат
үшін оны атып өлтіруі рас па? Енді осы жайларға келейік. Мағжанның Ноян
деп алғаны – Баянның шөберелес ағасы Сары батырдың баласы Қыстаубай. Ел
есінде қалған әңгімеге қарағанда Қыстаубай ауылдағы қалмақтың Лағда деген
қызын алып қашса керек. Баласының қылығына Сары батыр қатты долданады. Сол
Сары: “Қыстаубайды қуып жетіп өлтір, киімі мен қару-жарағын көзімше көм!”
– деп Баянды жұмсайды. Баян Қыстаубайды қуып жетіп, бір қабат киімін алып,
қозының қанына малып, Сарыға алып келеді. Өзін нағашыларына жібереді. Бұл
әңгімелерді, Қыстаубайдың, Сарының кім екенін Мағжан жақсы білген. Алайда
ақын нақты тарихи деректер мен аңыздарды бұлжытпай қайталауды мақсат
етпеген. Ақын мүддесі – ел қорғау жолында мерт болған, Шоқан сөзімен
айтсақ, “Абылайдың ең аяулы батыры” Баянның ұлы тұлғасын сомдау”.
Егер, ақын поэмасындағы Баян образына тоқталсақ, Баян тарихта кім
болған сұрақ төңірегінде түпкі деректерді Ш.Уәлиханов еңбектерінен алдық.
Бірақ Шоқан деректерінің басты ерекшелігі – Баянды тек батыр ретінде ғана
дәріптейді. Шоқан жинақтаған Баянның батыр бейнесі, тарихи тұлғасы былай
сомдалмақ: “Баян ХҮІІІ ғ. 1-жартысы. - орта жүз батыры, руы уақ керей,
жоңғар шапқыншылығына қарсы қазақ күресінің қаһарманы. ХҮІІІ ғасырдың
тарихи аңыздарында және қазақ халқының ауызша шығармаларында оның
майдандағы қаһармандық ерлігі мен өлімін баяндайтын тарихи өлең “Баян
Батыр” кеңінен танымал” “Қаз. әд. тар. 308-309 б. қараңыз. Келесі
деректе: “Баян Абылайдың сүйіктісі және сол уақыттың бірінші батыры. Уақ
Керей руынан және қалмақ шапқыншылығының бірінде өзінің ағасы Сары
батырмен бірге өлген: оларды көбіне Сары – Баян деп атауы да осыдан.
Шоқанның еңбегінде Баян өлімі туралы екі басқа дерек келтірілген.
Екіншісінде‚ “Баян 1000 адаммен қалмақтардың іздеріне түсіп‚ Қытайға кіре
берген кезде қуып жетеді және тек қана 40 сажнямен ұстап үлгермейді.
Қайтар жолда қалмақ өліктерімен бұзылған судан қара тышқақ ауыруымен
ауырып қайтыс болады. Атақты Баян да дүние салады. “Бұл деректердегі Баян
өлімі Мағжан поэмасындағы кейіпкер Баян өлімінен мүлде басқа. Ал поэмадағы
ақынның Баян батырлығын Абылай беделімен асқақтатуы Шоқан деректерінің
ізімен жазылған. Мысалы, “Халық аңызында “Тылдағы жорық” атымен белгілі
торғауыттар ізін кесу жорығы бар. Жорықта сансыз көп жиналған халыққа
қарамастан‚ Абылай Баянды күтеді. Ақырында Баян 540 адамымен келді де, хан
алдына тұра қалып: “Қайда, не бұйырасың, мен орындаймын”‚ – деді. Хан
халыққа қарата: “Міне‚ мен неге сонша ұзақ күттім Баянды”‚ – деді. Ханның
күту себебі дәлелденбесе де, деректерде бар. Міне‚ осы “кешігу” оқиғасын
Мағжан поэмасына шебер пайдаланған тіпті оны махаббат трагедиясымен
байланыстырған:
“Жау!” – десе жатпайтұғын батыр Баян,
Апырмай келмеуінің мәні қалай? −
немесе:
Бұл жолы кешігуі жәй емес қой,
Тұлпарым кез болды ғой орға, тегі!.
Баянның осы кешігуі Мағжан көркем шығармасында өзіндік шешім тапқан.
Ал тарихта Баянның өзін әрдайым күткізуі оның салмағын, ханмен тең
иықтылығын, батырлық бағасын көрсетеді, әрі өз бағасын салмақтай білген
ақылдылығына да меңзейді. Және Баянның келген бетте: “Жауға аттаналық”‚ –
деген тура мінезі, Абылайдың ыстық ықыласы негізсіз емес екендігін
дәлелдеп тұр. Ештемеден қаймықпай тура айтар бірбеткей Баянның ақылы мен
ержүректігі ханды да қызықтырған: “Абылайдан барлық үш орда батырларының
ішінен кімді ерекше сыйлайсың деп сұрағанда, оның берген жауабы: “Уақ Баян
ақылы және батырлығымен бәрінен жоғары тұрады”‚ – депті”. Ал Ш.Уәлиханов
еңбегіндегі мына жолдар Баянның майдандағы жауынгерлік шебер әдістерін
дәріптейді. Біз сөздегі әсерді өзгертіп немесе жойып алмау үшін түпнұсқа
күйінде беріп отырмыз . “Баян уаковцев, да мы и это видели! Когда он
поворачиваясь назад, копьем работал.” Бұнда соғыс өнерін жете игерген Баян
шеберлігі дәл берілген. Бұл Мағжанның:
...Жебесі көбе бұзып, жүректі үзіп,
Найзасын ылғи дәлдеп сермеп еді‚-
деген жолдарына сәйкес келеді. Сондай-ақ Батыр Баянның өлімін жырлаған
тұста да Мағжан ақын тарихи деректен мүлде алшақ кетеді. Біздің
анықтауымызша, поэмадағы Баян өлімі батырдың өмірдегі досы Жанатайдың
басынан өткен оқиғаға сүйеніп жазылған. Шоқан еңбегінен: “Сүйікті ағасының
өлімін естіген Жанатай қарғанып ант береді: “Иә өлем‚ иә сендердің
қандарыңды ішем!” Аттарды әкелтуге бұйрық етті, 500 адамнан отряд құрып
қалмақтарға тиісті, олар 10 мың болатын, соғысқа еніп кетті, соғыс жан
түршігерліктей еді, қырғыздар өлімге қарсы жүрді. Сегіз адамымен
Жанатайдан басқасы құлады. Жанатай атынан түсіп‚ баласына берді де: “Үйге
аттан, бұзып өт, әйтпесе бір нәрсе болған жағдайда мен үшін кек алар адам
болмайды,” – деді де құлады”.
Мағжан поэмасында да қазақтың киелі рәсімі – ант беру өлім оқиғасы
үстінде Баян аузымен айтылады:
Ел беті енді маған болсын арам,
Алашым‚ аттанамын‚ жауыңда өлем!
Ежелден қазақта кек алу, күнә жуу өзара салмағы тең және өмір мен
өлімге пара-пар ұғымға ие болған. Халқының батырлығын көрсету немесе батыр
даңқын арттыру мақсатында, әлде Жанатай соғысының үлгісіне сүйенді ме,
поэмада майдан даласындағы әскер санының тепе-теңдік сәйкестігі
сақталмаған. Мысалы:
Жүз қыран мың сан қолға араласты‚
Орғыған асқар таудан судай тасты,
Аз болса бір қазаққа жүз қалмақ кеп,
Ат қойып қиқу салып, қамаласты.
Осы сұмдық дәлдікпен бейнеленген шебер сурет – қазақ тарихы
жаугершілік заманына жырмен жазылған ескерткіш-құлпытас. Сол жаугершілік
заман батырларының рухы, ерлігі осы жырдың әр жолын құрап тұр.
Зерттеуші Б.Қанарбаеваның деректерінде [12, 41-42 б.] былай деп
беріледі: Баян Уақ руынан. Уақ – Шоға, Шәйкөз, Баржақсы, Жансары, Мұрат
дейтін тайпалардан тұрады. “Шоға – Баянның арғы атасы”, - деп келіп, Баян
руының таралуы, бүгінгі ұрпақтары туралы халық аузынан нақты деректер
жинаған. Бүгінгі ұрпақтары Булаев ауданының Қарағанды совхозында қызмет
етіп жүргенін атап көрсетеді.
Баян туралы тарихи деректерге қарастырғанда Ш.Елеукенов те зерттеуші
Б.Қанарбаеваның осы еңбегіне сүйенген. Өз тарапынан “Ұрпақтарының айтуынша
Батыр Баян 1700 – 1715 жылдары аралығында туып, 1757 жылы дүние салған”
[2, 255 б.]‚ – деп қосады.
Жалпы, М.Жұмабаевтың “Батыр Баян” поэмасының басты кейіпкері Баян
туралы қолда бар қосымша тарихи деректер түгел қарастырылды. Біз ең
алдымен Ш.Уәлиханов дерегі және бүгінгі таңдағы зерттеулер мен жырдағы
мінездемелерге сүйендік. Барлық деректердегі пікірлер өз ара сәйкес
келеді.
1.2 Ертегі поэмасы
М.Жұмабаев 1922 – 1923 жылдары тарихи тақырыпта жазған
“Ертегі” поэмасында халық қаһарманының образын аңыз сюжетімен байланыстыра
суреттейді :
Әлдекімге тәжім қылып, бас ұрды
Ай мен күндей бір келіншек сыланған
Шыға келді, балқып нұры шашылды..‚
Көзінен от, қабағынан қар жауды..,
Бір көз салып кім екенін түйеді.
Хас батыр ғой, қымсынбады, саспады..‚
Құм астында демі біткен бетпақ шөл,
Сұлу келіншек – жезтырнақ қой қанішер.
Шығармада ақын идеясымен біте қайнасқан аңыз сюжеті әдемі ертегі
құраған. А.Байтұрсынов жіктеуі бойынша бұл әуезенің бір түрі – ертегі жыр.
“Ертегі жыр деп өлеңмен айтылған ертегі айтылады. Сындар дәуірдің ертегісі
бұрынғысының ертегінен сындарлығымен айырылады. Ақындар ескі ертегіні
ажарлап, ертегі жыр етіп шығарады яки өз тақырыбымен өз қиялынан шығарады”
[13, 280 б.]‚ – деп келіп‚ мысалға Сыздық батыр турасындағы ертекті атап
көрсетеді. “Ертегі” деп аталатын бұл поэма алғаш Ақмола губерниялық
“Бостандық туы” газетінде басылған және Алматы облыстық “Тілші” (1922, №2)
газетінде жарияланған. Ақын ертектері халықтық ертектерге мүлде ұқсамайды,
мұнда жаңа түр, ерлікті жырлаудың жаңа дәстүрі бар:
Кене артында жас арыстан Сыздық бар
Төс үстінде желкілдеген қара жал.
Ерден туған ердің жолын қуады
Ер иманы – ел, айнымайтын елім – жар.
Сыздық батыр тұлпар атын ерттеген,
Алты алашам, енді маған ер деген
Отқа қарап отыр Сыздық, көзі – от,
Қарасады, арбасады от пен от.
Маң-маң басып жүріп біраз ар жақта,
Сескеніп бір жан – жағына қарамай
Өлер батыр – тастар оны, құм көміп,
Қара – құзғын үстінде жүрер үңіліп,
Сыздық өлер, алаш құрыр, есіл ер,
Бұнда халық арманы берілмейді, ақын бар болғаны халық ауыз
әдебиетінің кейбір элементтерін, сюжет, мотив және аңыз кейіпкерлерін өз
бетінше өңдеп қолданады. Ақын жырларында халықтық әдебиеттің сөз
қолданыстары, құбылыстары, стилі айқын орын алған:
Ертек, ертек, ертек – ерте екен,
Ерте күнде ешкі жүні бөрте екен.
...Түкті қабақ жауып түскен көзіне,
Ұшқын шашып, от жинап тұр көзінде.
Қырлы мұрын, қырмызы ерін, қап – қара,
Тікенектей түк шығып тұр жүзіне.
...Ай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...
1 МАҒЖАН ЖҰМАБАЕВ ПОЭМАЛАРЫ СЮЖЕТТЕРІНІҢ
ТАРИХИ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ..
1.1 Батыр Баян
поэмасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...
1.2 Ертегі
поэмасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... .
1.3 Оқжетпес қиясында
поэмасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2 МАҒЖАН ЖҰМАБАЕВ ПОЭМАЛАРЫНЫҢ КӨРКЕМДІК
ЖҮЙЕСІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Тұлғалар
әлемі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...
2.2 Лирикалық мен және идеялық
мотив ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Бүгінде өз алдына тәуелсіздік алған егеменді
еліміздің мәдениеті мен әдебиеті ұлттық сипатын айқындай түсуде. Алайда,
ұлт ─ азаттық идеяны ұстанған алаш азаматтарының өмірлік мұраттары
шығармашылық идеяларына айналды да, олар саяси айыппен қоғамнан
аластатылды. Сондықтан да оларды тану‚ зерттеу соңғы жылдары қолға алынды.
Осы лекпен ортаға оралғанның бірі ─ Мағжан Жұмабаев шығармашылығы еді. Осы
уақыт ішінде М.Жұмабаев шығармашылығы жан ─ жақты зерттелді. Ақын көркем
туындыларындағы эстетикалық таным өз бастауын ұлт тарихынан‚ халықтық
мәдениеттен‚ жыраулық поэзиядан алып жатады. Ақынның осы негізде
қалыптасқан азаматтық позициясын (ұстанымын) таныту да‚ патриоттық рухта
жазылған поэмаларының да рөлі зор. Өйткені поэма идеялары ұлт тағдыры
проблемаларынан туындаған. Бұл ақынның азаттық пен тәуелсіздікті аңсаған,
Алаш қозғалысы идеясымен суарылған туындылары. М.Жұмабаев
шығармашылығындағы идеялық ─ көркемдік ізденістердің бәрінде алашшыл
көзқарас сабақтастығы‚ пікір жалғастығы ұласып жатады.
Зерттеу мақсаты: Жұмыстың мақсаты – М.Жұмабаев поэмаларының тарихи
сюжеттік негіздерін анықтау, көркемдік жүйесін қарастыру.
Зерттеу нысаны: М.Жұмабаев поэмалары және оның сюжеттік
негіздеріндегі тарихи деректер.
Зерттеу пәні: ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің тарихы.
Зерттеу міндеттері: Негізгі мақсатта мынадай басты мәселелерді
назарда ұстау міндеттелді:
а) авторлық идеяны беруде тарихи оқиғаларды қолдану ерекшелігі;
ә) поэмадағы көркемдік жүйе компоненттерінің қызметі;
б) әр поэма астарындағы авторлық идея;
в) ақын поэмаларындағы өлім мотивінің берілуі;
г) ұлт-азаттық идеясының көркем мазмұнға айналуы.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: М.Жұмабаев шығармашылығы туралы көлемді
еңбек Ш.Елеукеновтің ”Мағжан” монографиясы А.‚: Санат, 1995 жарық көрді.
Зерттеуші Мағжан поэмаларындағы психологизмді кеңінен қарастырады. Бұдан
басқа мерзімді басылым беттерінде әр жылда мақалалар жарияланды.
М.Жұмабаев шығармашылығы әдебиетіміздің тарихында үлкен орын алады. Соның
ішінде зерттеушілердің аса назарын аударған ақынның поэмалары. М.Жұмабаев
поэмалары жеке өз алдына зерттелмесе де‚ ақынның жалпы шығармашылығы
туралы еңбектерде қаралып жүр.
Мәселенің деректік көзі: М.Жұмабаев поэмаларының сюжет негіздерін
анықтауда дерек көздері болып Ш.Уәлиханов еңбектері, “Абылай хан”, “Хан
Кене”, “Қазақтың бақсы-балгерлері” жинақтары қаралды. М.Жұмабаевтың
поэмалары туралы алғашқы пікір Ж.Аймауытовтың “Мағжанның ақындығы туралы”
(Ташкенттегі қазақ студенттеріне етілген баяндама‚ “Лениншіл жас” журналы.
№5‚ 1923 жыл) мақаласында жарық көрді. М.Базарбаевтың Замана тудырған
әдебиет. А.‚: Ғылым, 1997‚ Р.Нұрғалиевтің Әуезов және алаш. А.‚: Санат,
1997 зерттеулерінде көлемді түрде қаралды. Т.Кәкішевтің Санадағы
жаралар, Әдебиет сыны оқулығы еңбектерінде М.Жұмабаев шығармаларында
көрінген саяси проблемалардың әлеуметтік себептері талқыланады.
Әдіснамалық және теориялық негіздері: Зерттеудің негізіне қазақ және
орыс теориялық еңбектерімен қатар тарихи сюжеттер негізін анықтау
мақсатында қазақ‚ орыс ғалымдарының ғылыми-зерттеу еңбектері алынды:
А.Байтұрсынов‚ М.Әуезов, З.Қабдолов‚ З.Ахметов‚ Ш.Ыбыраев‚ М.Тимофеев‚
Поспелов‚ В.М.Жирмунский‚ Теория литературы (в 3-х т.)‚ В.А.Жуковский т.б.
Зерттеу әдістері: салыстыру, талдау, деректік негіздеу т.б.
Ғылыми жаңашылдығы және практикалық маңыздылығы: Біздің
бұл дипломдық жұмысымызда ақынның тарихи сюжетті поэмалары деректік
тұрғыдан қаралады. Авторлық идеяны берудегі тарихи сюжеттерді қолдану
әдістері өз деңгейінде қаралды. Тарихи сюжетке жазылған поэмалар деректік
негіздермен салыстырыла қарастырылды.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспе‚ 2 тарау‚ қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 МАҒЖАН ЖҰМАБАЕВ ПОЭМАЛАРЫ СЮЖЕТТЕРІНІҢ
ТАРИХИ НЕГІЗДЕРІ
Өткен ХХ ғасырдағы ұлттық поэзиямыздың санаулы биіктерінің бірі –
Мағжан Жұмабаев. М.Жұмабаев есімі тарихымызда шығармашылық ерекшелігі,
стильдік анықтығы кәсіби шеберлігімен ғана емес, ұлттық әдебиетіміздің
проблемаларына арналған патриоттық рухтағы ой –бастамаларымен әсіресе
құнды болып табылады. Сонымен бірге ақын өз жырларының ерекше тақырыбы,
авторлық айтар ойы арқылы ұлттық поэзиямызды кеңес тұсындағы таптық
идеядан қорғауға талпынды. Халық тарихындағы батыр ұлдар мен есімі аңызға
айналған хандарды жырлап, олардың іс – әрекеттерін бүгінгі ұрпаққа
патриоттық сезімнің символы етті. Мағжанның өз тұсындағы және рухани
болашақтағы құлдырау туралы ақындық болжамы – поэмаларындағы бүкіл
патриоттық рухқа қозғау салып, негіз болған. Ақын поэмаларының идеясы –
ұлтты тапқа бөлмей біртұтас сүю, түркі бірлігі және келер ұрпаққа бағыт,
тәрбие, рух беру.
ХХ ғасырдың басында қазақ әдебиетінде тарихи тақырыптарға оралу
басым болды. Ал тарихты сөз өнерінде ежелгі халықтық поэзия үлгісінен өзге
жаңа формада көрсете алу суреткердің шеберлігіне байланысты мәселе еді.
Әйтсе де, тарихи тұлғаны әдеби қаһарманға қалай айналдыру туралы жалпы
сұрақ туындады. Осы кезеңде өз шығармашылығының биік дамуында тұрған
М.Жұмабаев бұл сұраққа өзіндік ерекшелікпен келді. Ақын тақырыпқа қай
қырынан келмесін‚ бүкіл сюжетке әр түрлі әдіс тәсілмен қатарласа өрілген
лирикалық толғау барлық поэманы бір сарынға қиюластырып, сәйкестендіріп
отырады. Толғау ақынның жеке арманы, мұң–шерімен бірге халқы мен туған
жері тағдырын пессимистік түрде зар заман ақындарша зарлана қайғырады.
Өз тұсындағы келеңсіз өзгерістер ақынға рухани жоғалу сияқты әсер берген.
Дәл осы өзіндік жан-дүние дағдарысында Мағжан – Абылай, Баян, Кене, Сыздық
рухтарынан, патриоттық сезімдерінен күш алған. Халқының ұлттық табиғатын,
тұтастығын жоқтағанда қалам мен қару әр уақытта үндестік тапқан. Біздер М.
Жұмабаев поэмаларына арқау болған сюжеттерді: тарихи сюжеттер, аңыз
сюжеттер, әдеби сюжеттер деп бөліп қарастырдық.
Мағжан – тарихи сюжеттерді өңдеп, көркем туынды жасауда өзіндік
ерекше стилі бар ақын. Ақын туындыларында тарихи сюжет пен шығармашылық ой-
идея бірлігі тұтас образ сомдаған. Тарихи түлғалар Мағжан шығармашылығында
жаңа образға еніп, дәріптеліп, ұрпаққа жәдігер болып жатталды.
Ақынның тарихи сюжетті негіз еткен “Батыр Баян”, “Ертегі”, “Оқжетпес”
поэмаларының діңгегі – туған ел тарихының шындығы. Бұл поэмалардағы жанрға
тән асқақтықты – намысшылдық, алаш еліне деген сүйіспеншілік, сертке
беріктік (қалмақ қызының мінезі), нәпсіні тыйып ұстаудағы адами ерік-
жігер, ақыл азабы, ата-баба рухымен сырласу және жалғыздық құрайды.
“Батыр Баян” поэмасын жазудағы ізденісі тарихи деректі көркем туындыға
айналдыруда ақынның шығармашылық еңбегінің үлгісі бола алады. Мысалы, ақын
“Батыр Баян” поэмасын жазуда Ш.Уәлиханов деректеріне сүйене отырып, тарихи
шындықты жазушылық қиялмен дамытып, өзге деректермен қиюластырған. Мағжан
өзі тарихшы ретінде жеке ізденіп деректер жинақтап, поэмасын терең
философиялық ой-тұжырымдарға құрады. Сонымен бірге ақын көркем әдебиет
талаптарына сай тарихи тұлғалардың өмірімен терең танысып, белгілі бір
құбылысты немесе оқиғаны көркем шығармаларына арқау етті. Ақын – алдымен
сөз шебері. Ал тарих – ақын үшін деректік негіздердің, жалпы танымдардың
қайнар көзі болды. Бұл Мағжанның суреткерлік әлемінде, әсіресе
философиялық ой-тұжырымдарынан ерекше байқалады. Ақын философиясы жеке
басының трагедиясымен байланысты болса‚ трагедиясы ел тарихынан туындайды.
Ежелгі аңыз, тарихи сюжеттер Мағжан поэмаларында мүлдем басқа мағына,
басқа мінезге ие.
Мағжанның суреткерлік жүйесіндегі тарихи-көркем тұжырымдарымен
байланысты тағы бір ерекшелік – қоғамдағы саяси-әлеуметтік “бай” және
“кедей” яғни “жоғары”, “төмен” тәрізді шек қоюды қабылдамауы. Бұл ақынның
азаматтық позициясына қайшы келетін тұжырым. Адамның шын мағынасымен адам
болуы үшін өзін сүю, жақындарын сүюмен қанағаттанбай, жалпы адамзатты сүюі
шарт. Өзінің һәм жақындарының ғана пайдасын іздемей, жалпы қалың халықтың
пайдасын іздеуі шарт. Халық пайдасын өз пайдасынан да ілгері қоюы шарт.
Адам шын ізгі адам боламын десе, халық ісі, халық пайдасы жолында құрбан
бола білсін. Қазақтың жазушысы М.Дулатов бір өлеңінде:
“Мен біткен ойпаң жерге аласа ағаш,
Емеспін жемісі көп тамаша ағаш.
Қалғанша жарты жаңқам мен сенікі,
Пайдалан, шаруаңа жараса, алаш”‚ –
дейді. Міне, алашты халық десек, халықты шын сүйген адам “жарты жоңқасы”
қалғанша халық үшін қызмет істеуге тиісті.
Мағжан шығармашылығынан сезім тереңдігі мен байлығын ғана емес,
жоғары деңгейлі руханилық пен трагедиялық шешімдерді де көре аламыз.
Сонымен ақын шығармашылығындағы әлем мен адам жайдақ баяндау емес,
өз қалінше көп қырлы, көп мәнді құбылыстар. Ойымызды толық қамти айтар
болсақ, Мағжан поэмаларының астарына өз тұсындағы тарихи проблемалар негіз
болған. Яғни ақын қай шығармасында болмасын өз тұсындағы тарихи, рухани
мәселелерді көтеріп, қозғап, қатыстырып айтып отырады.
М.Жұмабаев поэмалары тақырыбы, сюжеттік құрылысы жағынан сан қилы
бастаудан бағыт алған: әлеуметтік теңсіздік, мәңгілік тақырып, патриотизм
мен махаббат, т.б.
ХХ ғасыр басындағы М.Жұмабаев поэмаларының ішкі мазмұнын ашуға
өмірдегі болған шындық оқиғалар романтикалық сарында қызмет еткен. Ақын
осы әдіспен белгілі бір қоғамның өзі таныған бейнесін көркем шындық
биігіне көтере суреттеді. Автор бас кейіпкер іс-әрекеті арқылы өз ойларын
алға тартады. Бұған дәлел – поэмалардағы негізгі сюжетпен қатар дамитын
лирикалық толғаулар. Кейбір туындыларында ақын өз кейіпкерімен ажырамастай
бірігіп біртұтас образға айналған.
Өз идеяларын беруде ақын өмірдің өнегелі сәттерін таңдап, өз халқына
тәрбиелік, көркемдік мәні бар жаңа туындылар әкелген. Бұл туындылар
М.Жұмабаевтың ақындық мүмкіндігін дәлелдеді.
1.1 Батыр Баян поэмасы
М.Жұмабаев поэмаларының ішіндегі ең көлемдісі, алдымен ауызға
ілігері – “Батыр Баян”. Алғаш “Шолпан” журналының 1923 жылғы 4-8
сандарында жарияланған “Батыр Баян” поэмасына негіз болған деректерді ақын
Ш.Уәлиханов еңбегінен алғаны бәрімізге мәлім. Осы сюжеттік дерек – “Батыр
Баян” поэмасы астарындағы тарихилық пен тарихи шындықтың да бір дәлелі.
Егер поэмаға осы қырынан келер болсақ алдымен тарихилық және тарихи шындық
не дегенге тоқталамыз.
“Батыр Баян” поэмасында қазақтың хандық дәуірі, оның ішіндегі Абылай
тұсындағы жаугершілік заманның патриархалды қатынасы көрініс тапқан.
“Тарихи шындық – өмір шындығының тарихи тақырыпқа арналған шығармадағы
көркемдік көрінісі. Тарихи шындыққа қоғамдық өмірдегі нақтылы құбылыстар,
болған оқиғалар, өмір сүрген тұлғалар арқау болады. Алайда, әдеби
шығармадағы тарихи шындық – көркемдік бейнелеу тәсілмен берілетін өмір
шындығы, көркемдік шындық” [1, 319 б.].
Ақын өзі таңдап алған тарихи шындыққа романтикалық сипат берген.
Яғни негізгі мазмұнын тарихи оқиғалар құрап тұрған поэмаға ақын
романтикалық махаббат, асқақ өлім ырғағын қосу арқылы поэма жазды.
Ал, шығарманың тарихилығы мазмұнына реалистік оқиғаларды мысалы,
Абылай дәуірі; жаугершілік заман; ХҮШ ғасырдағы қазақ батырлары; соның
ішінде Баянның ерен ерлігі, қайсарлығы мен батыр мінезі; қалмақпен
жауласқан майдан даласы; Абылай мен Баян арасындағы сөз бәсеке; Сары батыр
ұлы Қыстаубайдың қалмақ қызымен ғашықтық оқиғасы, Жанатай өлімі, т.б.
жинақтауында.
Ш.Уәлиханов деректерінен өзге де оқиғаларды таңдау, оларды
үйлесіммен қиыстыру шығарма құрылысын құрудағы үлкен талғамды дәлелдейді.
Ғалым-зерттеуші Ш.Елеукенов өзінің “Мағжан” атты монографиялық
зерттеуінде “Батыр Баян” поэмасын “реалистік-психологиялық” деп таниды:
"М.Жұмабаев “Батыр Баян“ арқылы қазақ реалистік психологиялық поэмасының
негізін қалады. Қай жағынан алып қарасаңыз да, психологиялық талдауы ма,
ішкі монологтары ма, өмір шындығын оның себеп – салдарын саралау арқылы
айнадағыдай көрсете білу жағынан ба, – мұнда реалистік ағыс басым. Мұндағы
психологизм адамды қоршаған ортасынан бөліп алып, жан тұңғиығына мүлдем
батырып жіберетін романтикалық психологизмге ұқсамайды. Батыр Баянның
ортасы белгілі. Баян – жиынтық бейне, елім деген типтік характер [2, 265
б.]. Поэма оқиғалары шын мәнінде тарихи деректерге құрылғандығы бүгінде
барша халыққа аян. Көбіне романтикалық сарында образды түрде берілетін
өлім мотиві Баян оқиғасында реалистік сипат алған. “созылған қолды теуіп
қалған қалмақ”, “кесілген бас”, “бір қырда елеусіз қалған батыр мүрде”.
немесе:
Бір қырда қала берді топырақ жауып,
Жаудан да мейірімді болып жылады жел.
Күңіреніп ер денесін құммен жауып‚ –
деп беріледі. Бұл көріністің дәлелдейтіні – көркемдік астарындағы оқиға
шындығы. Біздіңше‚ оқиға романтикаға құрылмаған, бұл қайғысы ауыр
реалистік көрініс. Поэманың көркемдік шешімінде романтикалық қуат,
патриоттық пафостан да реалистік сарын басым жатыр. “Мағжан поэзиясындағы
көкжал толқын, көгала ағыстың бірі – өмір мен өлім, тіршілік пен ажал
шайқасы, екеуінің бетпе-бет келуі. Данте, Гете сарындары, Байрон, Пушкин,
Лермонтов әуездері, Блок, Фет, Мережковский ырғақтары түйісіп, тоғысып
келіп, қазақ ақының қайғысына қайғы қосып, жүрегін тербеп, жаңа, соны бой
түршігердей күйлер тудырған” [3, 104 б.].
Ал романтикалық сарынды “Батыр Баян” поэмасының оқиғасынан емес,
ақынның шерленген лирикалық толғауынан байқаймыз. Мысалы‚ тақырыпты өңдеу,
шығарманы дайындау, тақырыпқа келу, ену әрекеттерінде т.б. көптеген
әдістемелік ізденіс үстінде романтикаға бой алдырғандық шығармада көрініп
тұр. Ақын өз шығармашылығын дамытып қана қоймай қазақтың халықтық ежелгі
жанрларын поэма жанрымен шендестіре, қабыстыра көркейткен. Оларға өмір
берген, жаңа үлгіде дамытуды мақсат еткен. Ақын бұл мақсатының жолында
үлкен еңбек еткен, халықтық шығармашылықты бойына сіңіре білген. Олардың
әрбірінің табиғатын танып, өз бетімен сол үлгіде халықтық әдебиеттің
жанрлары жойылып кетпеуін, кейінгі ұрпаққа жетуін қамтамасыз еткен. Және
жәй еліктеу емес, өзге әлемдік әдебиеттер секілді, жаңа бағытта мазмұнды
қолданыстар жасаған. Сонымен бірге, әр жанрды қолдану да халықтың саяси-
әлеуметтік сұрақтарын, мораль, құқұқ проблемаларын сан қырынан қозғаған.
Мағжанның тарихи тақырыпқа жазылған “Батыр Баян” поэмасы Абылай
дәуіріндегі қазақ батырларының ерлігін өзек етеді. Ақын шығармаларының
мазмұны мен тақырып ішкі бірлік сақтьай отырып, Баян образы арқылы
батырлықты жырлайды. Поэма Ш.Уәлихановтың “ХҮШ ғасыр батырлары туралы
тарихи аңыздар” [4, 221 б.] атты мақаласына негізделгені анық. Мағжан
тіпті кейбір батырларға берген мінездемесінде Шоқанды сөзбе-сөз
қайталайды.
Егер Шоқан мақаласымен “Батыр Баян” поэмасын салыстырып қарар
болсақ, сәйкестікті анық байқаймыз: Балталинец Уразумбет – батыр славился
удивительною ловкостью и быстротою действия.
Мағжанда: ...Балталы екпінді оттан Оразымбет‚..
Шоқан: ...Хан стоял на сборном месте, не двигаясь: он дожидался
храброго батыра Баяна, не смотря на ропот других батыров.
Мағжанда: ...Баянсыз қанатымды қалай жаям?!
Би Қанай! Аттанбайды хан Абылай,
Келмесе қандыбалақ Батыр Баян!-
деген жолдарда Баян батырлығының құдіреті ашылған.
Шоқан: ...Калмики остановились, послали семь человек послов” “Алла
Джар! Уса и Серен послали меня: калмики и казахи были братья, будем же и
теперь или примите белые юрты - дань и будем мирны!
Мағжанда: ...Кеңесті қос қонтайшы: Ұса, Серен
Жіберді, кеңесті де, жеті қалмақ,
Сөздері: “Абылайдан бар да тілен!
Ағаттық бізден болды кешсін Абылай‚
Ақ отау айдаған мал бәрін берем”.
Шоқан: ...собирая батыров и начал совещание, выразив свое мнение:
“Белые юрты взять, взять обнадежить и потом уже разгробить”.
Мағжанда: Салады мынау сөзді хан Абылай
Би-батыр қасындағы көп қыранға.
Салса да алдыменен өзі айтады:
“Түспеспіз тірі болсақ, алдағанға!
Күні ертең не бергенін жолдан алып,
Қалғанын алсақ қолдан арғы таңда”
Шоқан: ...Баян отвечал: “Нет! Не берите белых юрт, не старайтесь
обманывать: Уса и Серен обманули верхний и нижний Китай, обманут и тебя".
Мағжанда: Ерлігі алашқа аян батыр Баян
Тұрды да деді! Алдияр, Абылайым,
Сөзімді не кектерсің, не жұптарсың,
Ойыңды теріс дейді Баян – айың!
...Қу қалмақ күні кеше алдамап па ед,
Шоңқитып Ой қытай мен Өр қытайды?
Қалмақтың қарты түгіл, қалшасы да,
Алдатпас, алдап кетер Абылайды!
Бұл тартыс Баянның қара күш иесі қана емес, айлалы ақылы ханмен пара-
пар екендігін дәлелдеген.
Шоқан: ...Хан два раз повторял свое, он два раза отвечал свое. Хан
остался на своем.
Мағжанда: ...Тоқтады Баян, Абылай тағы өз сөзін
Қайта айтты, біраз шытып қарлы жүзін.
Хан да екі, Баян да екі қайырысты,
Алмастан бір-біріне тіккен көзін‚ –
деген жолдарда Баянның ержүрек мінезі сомдалған.
Шоқан: ... Два дня ждали нет калмыков, нет белых юрт, после узнали что
прошло два дня, как снялись и ушли.
Мағжанда: ...Қол күтті, уақыт өтті. Күн батар шақ,
Кең ойлы Абылайды‚ данышпанды,
Қу қалмақ кеткені ме шын-ақ алдап?!
Бас образдың батырлық қырын ашқан тарихи оқиға поэманы күрделі
планға шығарған. Бұл – тарихи сюжет, М.Жұмабаев поэмасындағы негізгі
концепция. Ал өзіне батырлар образын жинақтаған бұл оқиға – қазақ
тарихының жаугершілік заманы, оның ішінде Абылайдың тұсы. “Қазақ ішінде
Абылайдың даңқы аса зор. Абылай заманы оларда қазақтың ерлік заманы болып
саналады”, ─ деп жазды Ш.Уәлиханов. Мағжан да өз поэмасында басты қаһарман
Баян образын Абылайдың қазақ тарихындағы баға жетпес түлғасын дәріптеу
арқылы биіктетеді. Поэмада Абылай хан образы көбіне лирикалық толғауда
жырланады. Мысалы:
...Қабырынан әулиенің Алашқа артық‚
Ертеде Абылайға орда болған ағаш.
Ордасын сол ағаштағы Абылайдың
Меккедей тәуеп қылған тамам алаш.
Ал поэма құрылысындағы Абылай хан образының тарихи салмағы Баянның
батырлық табиғатын ашуға шебер қызмет еткен:
Наркескен, өрттей ескен, қайтпас болат
Баянсыз қанатымды қалай жаям?!
Би Қанай! Аттанбайды хан Абылай,
Келмесе қандыбалақ Батыр Баян!
Қорыта айтсақ, Ш.Уәлиханов деректеріндегі Баян батырлығына да баға
Абылай аузымен беріледі. Мағжан осы тарихи оқиға астарына махаббат
проблемасын, яғни жеке тұлғаның жан-дүниесін араластыру арқылы, Баянның
батырлық ғана емес, туысқандық, ғашықтық, патриоттық сезімдер
арпалысындағы үлкен психологиялық портретін жасаған. Бұл туралы М.Әуезов
былай дейді: “..тарихи оқиғалар өз тұсында көпке жайылған жанды әңгіме
болып жүрсе, кейде ақындардың қолына жетіп, өлең өлшеуіне түседі. Тарихта
болған оқиға өлеңге айналған соң өзі ескінің тарихы болып жоғалмайтын
болады. Нағыз тарихи өлеңдердің басталған кезі Абылай заманынан бері
қарай” [141 б.].
Ақын Баян образын әдеби контексте махаббат оқиғасымен байланыстыру
арқылы батырдың жеке трагедиясын ашады. Яғни, ақын көркем шығармада
Баянның батырлығының аясында оның адами табиғатын танытқан. Поэманың
композициялық құрылысын оқиға дамуымен байланыстыра жүйелер болсақ,
сюжеттік кестесі былай бейнеленеді:
- Жауға қарсы жиналған батырлар Баянды күткен хан;
- Баянның жау қызына ғашықтық сезімі, тұтқын қыздың өз еліне
деген махаббаты;
- Батырдың інісі Ноянның жау қызына махаббаты;
- Ноян мен тұтқын қыздың өлімі. Баян трагедиясы;
- Көп пікірі: киелі Абылайхан, бағы қайтқан Батыр Баян;
- Батыр Баянның жеке шешімі. Өлім.
Барымталық жолмен әкелінген “жау” елінің сұлуы шығармадағы драмалық
ширығуға да, трагедиялық шешімге де басты себеп. Немесе, керісінше, ақын
таңдаған махаббат ситуациясы да өзінің сипатымен негізгі тақырыпқа
бағынған. Бұл поэма жанрындағы бөлшектің бүтінге бағыну заңы. Ақын екі ел
арасындағы саяси жағдайды махаббат конфликтісіне себеп еткен. Дәл осы
конфликт Баян басындағы ішкі жандүние тартысының көрінісін шебер ашқан.
Поэмадағы оқиғаларды шебер қиюластыру арқылы ақын қоғамдағы саяси-
әлеуметтік қақтығыс пен жеке бас трагедиясын нанымды байланыстырған. Оқиға
тұсындағы қоғамның саяси-әлеуметтік бетін де ақын тарихи деректермен
бейнелейді. Мысалы:
Қиын күн туған алаш баласына‚
... Кез болған жаудан үркіп, “Ақтабанға,
Дұшпанның қалғандай боп тобасына‚
... Күндерде сонау қара, тапсырған ел
Тағдырын Абылайдай данасына.
Алыстан орыс, қытай ауыр салмақ,
Жақыннан тыншытпайды ауыр қалмақ.
Артында – ор, алдында – көр, жан-жағы жау‚
... Көп жаудың бірін шауып, бірін арбап‚
... Күндердің бір күнінде хан Абылай
Қалмаққа ойына алды ойран салмақ.
Мағжанның осы жолдары М.Әуезовтің “Тарихи өлеңдер” туралы
мақаласындағы мына пікірмен дәлме-дәл: “Орысқа бағыну елдің алдына ұсынған
сыбағалы табақтай болып, еріксіз бой ұсындыруға айналды. Ел өмірі мен
әдебиеті тарихында осы дәуірден қалған белгілер көп. Әдебиетте қалың елдің
бұл қайғысы Абылай айналасынан шығады. Абылай маңына жиналады. Ал сол
аласапыран дәуірде қалың елдің “қайрандап жан қала ма” деген Қазықұрттай
үміті жалғыз ғана Абылай басында болған болатын. Ескі қазақ елдігін, ескі
жұрттың тілегін, ту көтеріп бір араға жиған Абылай болатын. Бұлай болса,
кейінгі заманда туатын үлкен тарихи оқиғалар мен тарихи жырлары түгелімен
Абылай заманынан суат алады” [5, 142-143 б.].
Мағжанның “Батыр Баянына” “тарихи өлең” деп қарамасақ та, жоғарыда
атап өткеніміздей, поэманың тарихилығы мен тарихи шындыққа негізделгендігі
ақиқат. Тарихтың өз дерегіне тоқталар болсақ та, жыр жолдарынан алшақтығы
жоқ екендігін көреміз. Ғұлама тарихшы В.В.Бартольд өзінің “История турецко-
монгольских народов” атты еңбегінде: “ХҮШ ғасырдағы хандардың ішіндегі ең
мықтысы Орта жүз ханы Абылай 1771-1781”, - деп түйіндейді. Алайда Абылай
хан тарихтан өз орнын ала алмай келеді. Оның себебі де жоқ емес. Кеңес
дәуірінде идеологияландырылған тарих ғылымы хан тұқымынан шыққан, құба
қалмақтарға қарсы ұлт-азаттық күресті ұйымдастырған Абылайды тіпті
батырлар санатынан шығарып тастады. Біздің отандық тарихнамада Абылайдың
Ресей мен Қытайдың ортасында өз алдына тәуелсіз саясат жүргізген
қайраткерлігі дұрыс көрсетілмеді, ол орыс-қазақ қарым-қатынасына көлеңке
түсіретіндей көрінді. Тәуелсіз Абылай “екі жүзді” болып танылды. 1944 жылы
БКбП Орталық комитетінің хатшылары Г.М.Маленков, А.С.Шербаков аттарына
тарихшылар мәслихатын шақыруға байланысты арнайы хат түсірілді. Бұл
құжаттар Абылайхан туралы М.Әбдіхалықов, А.Панкратова редакциясымен шыққан
Қазақ ССР тарихының тұжырымдамасы “Ленин және Сталин іліміне ревизия” деп
танылды. “Бұл кітапта, - делінген құжатта, - орысқа көз бояу бодан бола
тұра, қытай императорына боданмын деп мойындаған Абылай дәріптеледі. Ол
екі күшті мемлекеттің арасында қалып‚ дұрыс бағдарлама алмады, екі жүзді
және қайшылығы мол саясат жүргізді. Бұл саясат қазаққа кеселден басқа
ештеме әкелмеді” [6, 27 б.]‚ ─ деп берілсе, келесі деректе былай деп
түсіндіріледі: “Абылай сұлтан Ресей империясына берген антын бұзбай, Цин
империясымен достық көршілік саясат жүргізді. Абылай дипломатиялық екі
жақты саясатының негізгі мәні халық тыныштығын сақтап, екі империяның
ортасында бейбіт өмір сүру, бейбіт өмірде шаруашылықты дамытып, халық
бірлігін қалыптастыру еді” [7, 28 б.]”. Кеңес дәуір тұсындағы “Қазақ ССР
тарихында” Абылай Жоңғария қалмақтарының феодал басшылары арасында болған
күресті ептілікпен пайдаланып, Жоңғарияның бейбіт халқын шауып, тонаған”
[8, 333 б.], - деп беріледі. Бұл деректі қазақ тарихының Геродоты атанған
А.Левшин өз еңбегінде былай деп түсіндіреді: “Ақылды әрі амал тапқыш
Абылай сұлтан Жоңғар билеп-төстеушілерінің алауыздығын құр жібермей,
пайдалана білді. Және олардың өзара қырқысуының жалғаса түсуіне әр кез
ықпал етті. Мұның өзі тыныштығын сақтау үшін, барлық қазақ жүзінің сыртқы
қауіпсіздігі үшін, ежелгі жауын бытыратып, күшін әлсірету үшін соншалықты
аса қажет екендігін түсінді” [9, 30 б.]. Талайдың жыры мен сырына астар
болған, тағдыр тәлкегінен тайсалмай, өзінің батырлық-хандық сом тұлғасын
соққан Абылайдың шын тарихи бейнесін тану да үлкен еңбекті қажет еткен.
Ал Мағжан танымындағы Абылай – халық патриоты, қасиетті, жаужүрек,
айлакер, ақылды және үлкен саясаткер. Абылай мақсатын өміріне бағыт етіп
алған Мағжанның ақындық болжамы, сенімі бүгінде тарихтың қуатты шындығына
айналды. Ш.Уәлихановтың айтуына қарағанда, “Абылай хан болып сайланғаннан
кейін Ресей патшасының әкімшілігіне барғысы келмеген, себебі мені хан
сайлаған өз халқым”, - деген. Ресей патшасы Абылай ханды өз ықпалына
көндіру үшін көп әрекет жасауға тура келді. Абылай хан орыс әкімшілігінің
шақыруымен орыс бекінісінің біріне барып, қайтадан ант беріп, Ресей
патшасының рахымшылығын қабылдауы керек еді. Бұл саясатты жүзеге асыра
алмаған Екатерина ІІ 1778 жылы мамыр айының 24-і күні Абылайды Орта жүздің
ханы етіп бекітеді. Уфа және Сібір әкімшілігі басшыларының бірі Якоби
Абылай ханға берген мінездемесінде: “Абылай хан өте тәкаппар және өжет, өз
ойынан қайтпайтын адам, бірақ өз заманында ақылды мемлекеттік қайраткер, -
дейді. Абылай ханның дипломатиясы 1758-1781 жылдар арасында қазақ
даласында тыныштық орнап, қазақ халқының шаруашылығының, саудасының және
мәдениетінің дамуына негіз болды. Абылай дипломатиясының негізі қазақ
ұлтының егемендік дербес сыртқы саясаты болды” [6, 4-50 б.]. Абылай
тұлғасының қыры мен сыры Бұхар жырау жырында шынайы жинақталған. Бұхар
жырындағы өткір пікірлер, өжет Абылайдың қиып түскен қылыштай әділ
жүрегінің дәлелі. Абылай тұсындағы заман беті Бұхар жырау жырларында былай
көрінген:
...Абылай-ау, Абылай,
Момынға келіп бек болдың,
Атаңды білмес құл едің.
Қай жеріңде төре едің?
Шешеңді және сұрасаң,
Қай алтынның буы еді?!
Жұлдызың туды-ау оңыңнан,
Он сан алаш баласын
Жұмсап бір тұрсың қолыңнан,
Ашуланба, Абылай,
Орыспенен соғыспа‚
Басына мұнша көтерген
Жұртыңа жаулық сағынба.
Бұқар жырлары Абылай хан заманының шежіресіне айналған. Сұлу Көкше
табиғаты, Абылай дәуірі С.Сейфуллиннің “Көкшетау” поэмасына да өзек
болғаны бәрімізге мәлім. Бұнда Абылай бейнесі жаугершілік дәуіріне тән
батырлық қырынан, яғни идеология түрғысынан сипатталады. Әйтсе де
Мағжанның “Батыр Баянымен” дәлме-дәл сәйкес келетін, жаугершілік заманның
салтымен тұтқынға алынған қалмақ қызына ер таңдаудағы берген еркіндігін,
сөзін ұстанған ірілігін, Адақтың батырлығына төр берген әділеттілігін жыр
етуі ақынның Абылай рухына деген шын қүрметі деп те тануға болады. Бұл
деректік сәйкессіздік немесе шығарма құрылысының жалпы ұқсастығы айтылып
та, талданып та жүр. Ал біз бұл арада басқа бір шығармаға тоқталсақ деп
отырмыз, ол – Мағжан рухында жазылған Қобызшы Қорқыттың “Абылай” дастаны.
“Қобызшы Қорқыт” деп отырғанымыз – қазақтың ақыны Мажит Айтбаев.
1913 жылы Қызылорда облысында туған. 1937 жылы Мәлік Ғабдуллинмен бірге
Алматыдағы Қазақтың педагогикалық институтын бітірген. Кейіннен
Қызылордада екі жылдық мұғалімдер институтында әдебиеттен сабақ берген.
Берлин қаласында Мәжит 1943 жылдың басынан бастап “Милли әдебиет” дейтін
журналдың редакторы болып істейді, Моба дейтін бір латыш қызына үйленеді.
Мажит Айтбаев үздіксіз өлең жазатын, өлеңнен қалған уақытын
Берлиндегі кітапханада өткізетін. Ол кітапханадан қазақ тарихына
байланысты не ғажап кітаптарды әкелетін. Ш.Уәлихановтың 1904 жылы шыққан
кітабындағы Шоқан суретіне қарап Абылай суретін салды. Ахмет пен Сәкеннің
суретін үлкейтіп бөлмесіне іліп қойды. Жүсіпбек, Мағжан суреттері болмады.
Бұл кітапханада Кенесары, Наурызбай жөнінде де кітап болатын. Туған елін,
өскен өлкесін әлемге паш етуге бар күшін аямай салған ақылды да білімпаз
ағамыз, бабасы Қорқыттай күңіреніп жүрген шағында 1945 жылдың аяғында
әйелі екеуі американ әскерінің әуе шабуылы кезінде қайтыс болды” [73 б.]‚
– деп жазады М.Айтбаевпен Берлинде жолдас болған Х.Абдуллин. Ал, “Жас
Алаш” газетінде “Мюнхендегі “Азаттық” радиостанциясының қазақ
редакциясының қазіргі меңгерушісі Хасан Оралтай Ұлы Отан соғысы жылдары
Берлинде жарық көрген Қобызшы Қорқыттың “Абылай” [10, 33 б.] атты
дастандары мен өлеңдер жинағын өзінің алғы сөзімен қайтадан бастырып
шығарды”, - деп Қобызшы Қорқытқа алғысөзбен бірге “Абылай” дастаны
жарияланғанын айтады. Жариялаушы Ж.Шайқақов.
Қарт Алтай, қасиетті ата жұртым,
Жас жаным жабыққанда дертпен бұл күн.
Тебірентіп, шетсіз, шексіз шерлерімді,
Ашайын жырмен бүгін көңіл кілтін.
Алтайдың ардагері Абылай-ды,
Ел үшін алтын таң мен жарық айды,-
деп Абылай аруағына сиына, Алтайға арнаған лирикалық көлемді
толғауларындағы мұң-зар Мағжан стилімен жырланған. Әсіресе Алтай
табиғатының зарлы сағынышқа малынған суреттері осы пікірімізді айқын
дәлелі. Енді бірде:
Абылай батырларды алды жиып‚
...Жоймаққа ел шетіне келген жауын‚
Ойқастап Қанжығалы Бөгембай жүр,
Бой тастап Қаракесек Қазанбек тұр‚
Бір өзі мыңға теңдес ер Баянның
Ойнауда бойында күш, көзінде нұр.
Арқаның Жәнібегі маң-маң басып
Бәсенти Малайсары судай тасып,
Атығай арыстаны ер Жәнеке,
Батыр ма қан майданда көрген сасып,
Сырғалы Елшібек жүр тіктеп көзін,
Балталы Оразымбет етпей төзім, -
деп Абылай батырларын ерекшеліктерімен қоса тізіп атауы Шоқан дерегіне
негізделген Мағжан поэмасының үлгісі екені сөзсіз. Немесе:
Түгендеп батырларын хан Абылай,
“Ағатай бар ма?”- деді көпке қарап.
“Алдияр, мен даярмын бұйырыңыз!”
...Шіркін-ай, ертедегі ерлер қандай,
Жұрт үшін жорық шеккен арып-талмай,
Солардың жолын қуып, жорық шекпей,
Атадан азып туған болдық қандай!
Көз салмай алдымдағы қазулы орға‚
Мен бір жан арыстандай түскен торға,
Өткен күн өкініш боп, енді бүгін,
Күңіреніп күн өткіздім ұзақ жолда,-
деген жолдардағы бір батырды даралауы яғни бас кейіпкерді алдыңғы планға
алып шығу әдісі де Батыр Баянды еске түсіреді. Лирикалық толғау, сөз
қолданыстағы мәдениет, эстетикалық талғам, қисынын келтірген ой орамдары –
Мағжан мектебінің үлгісі.
Екі поэмада да оқиға желісі бас кейіпкерлердің аз қолмен жауға ұрыс
ашуы, майдан даласы, соғыс суреттері сәйкес келіп, бір рухта жырланса да,
көркемдік шешім екі басқа:
“Жігіттер! – деді Ағатай сөйлеп жылдам, −
Қайтеміз аз да болсақ, тиеміз бе?”,
─ Ағатай алмас семсер қолына алып
Сілтейді оңды-солды бұзып-жарып.
Ер Ақжол Ағатаймен бірге өскен,
Досы еді, тар күндерді бірге кешкен.
Жараның жанға түскен қысымынан
Барады ат үстінде ауып естен.
Ыдыратып жауды жалғыз ер Ағатай,
Сүйеді жан жолдасын жара басқан‚
Сол шақта бір зор мұжық жирен атты,
Найза ұстап көп ішінен келе жатты.
Ағатай ақтық өмір қарсаңында,
Мұжыққа сұр жебені дәлдеп тартты.
Жау мұжық жүректен қан ақтарылған,
Жай тапты қара жердің қапталынан,
Көз алды Ағатайдың бұлдыр тартып‚
Жас жанын қан қызылды жалын шарпып,
─ Елестеп ер Абылай данышпаны‚
“Абылай!” – деп Ағатай дауыстады.
Сөйтті де сүйген досын қанға батқан,
Құшақтап, әлі бітіп, құлады аттан.
Мағжанда поэмаға психологиялық сипат беруші махаббат проблемасы
М.Айтбаев поэмасында екінші бөлімге ауысқан. Ақын махаббат оқиғасын
Пушкиннің “Кавказ тұтқыны” поэмасының ізімен жырлаған. Сонымен бірге, қыз
көмегімен Ағатайдың Абылай қолына қайта табысуы, қыздың өз тағдырымен
бетпе-бет қалуы да Пушкин үлгісі. Ақжол өлімі, елге сәлем жолдауы Ұлы Отан
соғысы құрбандарының өліміне меңзейді. Поэмадағы‚ әсіресе:
... Бірақ та, қаңғып өскен, қаңғыбастар,
Ақын жоқ, ата жұртым − Алтайымда!, −
деген жолдардағы патриоттық пафос, жалпы оқиға шешімдері, шығарманың
эпикалық сипатын және оптимистік рухы басымдығын танытады. Тарихта тұлға,
әдебиетке көркем қаһарман болған Абылай артына ерлігімен бірге өнер де
қалдырған. “Иә, кәдуілгі Абылай (Әбілмансұр) хан ХҮШ ғасырдан күйі жеткен
санаулы күйшілеріміздің бірі болған. Оған даланың ауызша тарихнамасы
айғақ, фольклорлық дерек куә, жазба мұралардың да растайтыны бар.
Абылайдың күйлері иесіз таудың қуысында, қу медиен далада, жапандағы
жалғыз үйде, көзден таса, көңілден қалтарыс жерлерде үзілмей тартылып
келеді. Абылайдың күйлері ХҮШ ғасырдың күйшілік дәстүрінің айғағы ретінде
қымбат. Абылай да ең әуелі өз заманының, өз қоғамының перзенті. Оның арман-
аңсары, ой-сезімі, әрекет-тірлігі сол кездің көлденең тартқан әлеуметтік
жағдайымен, тарихымен сабақтасуы заңды. Сондықтан Абылай күйлерінің
дүниеге келуіне жаугершілік заманның шаңды жорықтары, ел қамын жеген
ерлердің қиялдай істері, қан жұтқызған қасірет сәттері мен еңселі
жеңістері себепші болған. Күйдің көбі сыбызғы, қобызда ойналған. Күйлері:
“Шаңды жорық” күйі Баянның қазасына арналған, “Қоржынқақпай” – 7 күн
ашыққан қазақтар Еділ бойында қалмақтарды олжа‚ “Сары бура” – шудасы жер
сызған Абылайды желеп-жебейтін киесі, “Жетім торы” – Жанатай өлген соң,
жорыққа жиналып жатқан қол дүбірін естіп хан ордасына шұрқырай келіп
қатарға тұрған, “Дүние қалды” – өлерінің алдында жазған. Абылай күйлері:
1. Жоңғар шапқыншылығы қабындап тұрған кездегі нақтылы өмір құбылыстарына
арналған.
2. Тура шапқан жаудың беті қайтып, көшпелі өмірдің қалыпты ырғағы қайта
жанданып, Абылай ханның өзі де байсал тарта бастаған кезде туған.
Абылайдай ханның ұлылығының тағы бір қыры – ұлттың осынау өнер
деңгейіндегі өмір салтын түсініп, оған бас июінде болса керек” [11, 182-
198 б.].
Халқымыздың тарихында осындай зор салмағы бар Абылай ханның ерекше
жақын көрген батыры Баян – Мағжан поэмасының басты қаһарманы. Ақын
батырдың бойына биік рухтағы махаббат қуатын дарытып, Баянның толық
образын жасаған. Поэмадағы махаббат оқиғасы зерттеуші Е.Асқаровтың
деректеріне сүйенсек, Баянның шөберелес ағасы Сары батырдың баласы мен
қалмақ қызы арасындағы хикаядан өзгертіліп алынған. А.Асқаров дерегінен:
“Дастанда Баянның туған інісі ретінде алынған Ноян кім? Баянның махаббат
үшін оны атып өлтіруі рас па? Енді осы жайларға келейік. Мағжанның Ноян
деп алғаны – Баянның шөберелес ағасы Сары батырдың баласы Қыстаубай. Ел
есінде қалған әңгімеге қарағанда Қыстаубай ауылдағы қалмақтың Лағда деген
қызын алып қашса керек. Баласының қылығына Сары батыр қатты долданады. Сол
Сары: “Қыстаубайды қуып жетіп өлтір, киімі мен қару-жарағын көзімше көм!”
– деп Баянды жұмсайды. Баян Қыстаубайды қуып жетіп, бір қабат киімін алып,
қозының қанына малып, Сарыға алып келеді. Өзін нағашыларына жібереді. Бұл
әңгімелерді, Қыстаубайдың, Сарының кім екенін Мағжан жақсы білген. Алайда
ақын нақты тарихи деректер мен аңыздарды бұлжытпай қайталауды мақсат
етпеген. Ақын мүддесі – ел қорғау жолында мерт болған, Шоқан сөзімен
айтсақ, “Абылайдың ең аяулы батыры” Баянның ұлы тұлғасын сомдау”.
Егер, ақын поэмасындағы Баян образына тоқталсақ, Баян тарихта кім
болған сұрақ төңірегінде түпкі деректерді Ш.Уәлиханов еңбектерінен алдық.
Бірақ Шоқан деректерінің басты ерекшелігі – Баянды тек батыр ретінде ғана
дәріптейді. Шоқан жинақтаған Баянның батыр бейнесі, тарихи тұлғасы былай
сомдалмақ: “Баян ХҮІІІ ғ. 1-жартысы. - орта жүз батыры, руы уақ керей,
жоңғар шапқыншылығына қарсы қазақ күресінің қаһарманы. ХҮІІІ ғасырдың
тарихи аңыздарында және қазақ халқының ауызша шығармаларында оның
майдандағы қаһармандық ерлігі мен өлімін баяндайтын тарихи өлең “Баян
Батыр” кеңінен танымал” “Қаз. әд. тар. 308-309 б. қараңыз. Келесі
деректе: “Баян Абылайдың сүйіктісі және сол уақыттың бірінші батыры. Уақ
Керей руынан және қалмақ шапқыншылығының бірінде өзінің ағасы Сары
батырмен бірге өлген: оларды көбіне Сары – Баян деп атауы да осыдан.
Шоқанның еңбегінде Баян өлімі туралы екі басқа дерек келтірілген.
Екіншісінде‚ “Баян 1000 адаммен қалмақтардың іздеріне түсіп‚ Қытайға кіре
берген кезде қуып жетеді және тек қана 40 сажнямен ұстап үлгермейді.
Қайтар жолда қалмақ өліктерімен бұзылған судан қара тышқақ ауыруымен
ауырып қайтыс болады. Атақты Баян да дүние салады. “Бұл деректердегі Баян
өлімі Мағжан поэмасындағы кейіпкер Баян өлімінен мүлде басқа. Ал поэмадағы
ақынның Баян батырлығын Абылай беделімен асқақтатуы Шоқан деректерінің
ізімен жазылған. Мысалы, “Халық аңызында “Тылдағы жорық” атымен белгілі
торғауыттар ізін кесу жорығы бар. Жорықта сансыз көп жиналған халыққа
қарамастан‚ Абылай Баянды күтеді. Ақырында Баян 540 адамымен келді де, хан
алдына тұра қалып: “Қайда, не бұйырасың, мен орындаймын”‚ – деді. Хан
халыққа қарата: “Міне‚ мен неге сонша ұзақ күттім Баянды”‚ – деді. Ханның
күту себебі дәлелденбесе де, деректерде бар. Міне‚ осы “кешігу” оқиғасын
Мағжан поэмасына шебер пайдаланған тіпті оны махаббат трагедиясымен
байланыстырған:
“Жау!” – десе жатпайтұғын батыр Баян,
Апырмай келмеуінің мәні қалай? −
немесе:
Бұл жолы кешігуі жәй емес қой,
Тұлпарым кез болды ғой орға, тегі!.
Баянның осы кешігуі Мағжан көркем шығармасында өзіндік шешім тапқан.
Ал тарихта Баянның өзін әрдайым күткізуі оның салмағын, ханмен тең
иықтылығын, батырлық бағасын көрсетеді, әрі өз бағасын салмақтай білген
ақылдылығына да меңзейді. Және Баянның келген бетте: “Жауға аттаналық”‚ –
деген тура мінезі, Абылайдың ыстық ықыласы негізсіз емес екендігін
дәлелдеп тұр. Ештемеден қаймықпай тура айтар бірбеткей Баянның ақылы мен
ержүректігі ханды да қызықтырған: “Абылайдан барлық үш орда батырларының
ішінен кімді ерекше сыйлайсың деп сұрағанда, оның берген жауабы: “Уақ Баян
ақылы және батырлығымен бәрінен жоғары тұрады”‚ – депті”. Ал Ш.Уәлиханов
еңбегіндегі мына жолдар Баянның майдандағы жауынгерлік шебер әдістерін
дәріптейді. Біз сөздегі әсерді өзгертіп немесе жойып алмау үшін түпнұсқа
күйінде беріп отырмыз . “Баян уаковцев, да мы и это видели! Когда он
поворачиваясь назад, копьем работал.” Бұнда соғыс өнерін жете игерген Баян
шеберлігі дәл берілген. Бұл Мағжанның:
...Жебесі көбе бұзып, жүректі үзіп,
Найзасын ылғи дәлдеп сермеп еді‚-
деген жолдарына сәйкес келеді. Сондай-ақ Батыр Баянның өлімін жырлаған
тұста да Мағжан ақын тарихи деректен мүлде алшақ кетеді. Біздің
анықтауымызша, поэмадағы Баян өлімі батырдың өмірдегі досы Жанатайдың
басынан өткен оқиғаға сүйеніп жазылған. Шоқан еңбегінен: “Сүйікті ағасының
өлімін естіген Жанатай қарғанып ант береді: “Иә өлем‚ иә сендердің
қандарыңды ішем!” Аттарды әкелтуге бұйрық етті, 500 адамнан отряд құрып
қалмақтарға тиісті, олар 10 мың болатын, соғысқа еніп кетті, соғыс жан
түршігерліктей еді, қырғыздар өлімге қарсы жүрді. Сегіз адамымен
Жанатайдан басқасы құлады. Жанатай атынан түсіп‚ баласына берді де: “Үйге
аттан, бұзып өт, әйтпесе бір нәрсе болған жағдайда мен үшін кек алар адам
болмайды,” – деді де құлады”.
Мағжан поэмасында да қазақтың киелі рәсімі – ант беру өлім оқиғасы
үстінде Баян аузымен айтылады:
Ел беті енді маған болсын арам,
Алашым‚ аттанамын‚ жауыңда өлем!
Ежелден қазақта кек алу, күнә жуу өзара салмағы тең және өмір мен
өлімге пара-пар ұғымға ие болған. Халқының батырлығын көрсету немесе батыр
даңқын арттыру мақсатында, әлде Жанатай соғысының үлгісіне сүйенді ме,
поэмада майдан даласындағы әскер санының тепе-теңдік сәйкестігі
сақталмаған. Мысалы:
Жүз қыран мың сан қолға араласты‚
Орғыған асқар таудан судай тасты,
Аз болса бір қазаққа жүз қалмақ кеп,
Ат қойып қиқу салып, қамаласты.
Осы сұмдық дәлдікпен бейнеленген шебер сурет – қазақ тарихы
жаугершілік заманына жырмен жазылған ескерткіш-құлпытас. Сол жаугершілік
заман батырларының рухы, ерлігі осы жырдың әр жолын құрап тұр.
Зерттеуші Б.Қанарбаеваның деректерінде [12, 41-42 б.] былай деп
беріледі: Баян Уақ руынан. Уақ – Шоға, Шәйкөз, Баржақсы, Жансары, Мұрат
дейтін тайпалардан тұрады. “Шоға – Баянның арғы атасы”, - деп келіп, Баян
руының таралуы, бүгінгі ұрпақтары туралы халық аузынан нақты деректер
жинаған. Бүгінгі ұрпақтары Булаев ауданының Қарағанды совхозында қызмет
етіп жүргенін атап көрсетеді.
Баян туралы тарихи деректерге қарастырғанда Ш.Елеукенов те зерттеуші
Б.Қанарбаеваның осы еңбегіне сүйенген. Өз тарапынан “Ұрпақтарының айтуынша
Батыр Баян 1700 – 1715 жылдары аралығында туып, 1757 жылы дүние салған”
[2, 255 б.]‚ – деп қосады.
Жалпы, М.Жұмабаевтың “Батыр Баян” поэмасының басты кейіпкері Баян
туралы қолда бар қосымша тарихи деректер түгел қарастырылды. Біз ең
алдымен Ш.Уәлиханов дерегі және бүгінгі таңдағы зерттеулер мен жырдағы
мінездемелерге сүйендік. Барлық деректердегі пікірлер өз ара сәйкес
келеді.
1.2 Ертегі поэмасы
М.Жұмабаев 1922 – 1923 жылдары тарихи тақырыпта жазған
“Ертегі” поэмасында халық қаһарманының образын аңыз сюжетімен байланыстыра
суреттейді :
Әлдекімге тәжім қылып, бас ұрды
Ай мен күндей бір келіншек сыланған
Шыға келді, балқып нұры шашылды..‚
Көзінен от, қабағынан қар жауды..,
Бір көз салып кім екенін түйеді.
Хас батыр ғой, қымсынбады, саспады..‚
Құм астында демі біткен бетпақ шөл,
Сұлу келіншек – жезтырнақ қой қанішер.
Шығармада ақын идеясымен біте қайнасқан аңыз сюжеті әдемі ертегі
құраған. А.Байтұрсынов жіктеуі бойынша бұл әуезенің бір түрі – ертегі жыр.
“Ертегі жыр деп өлеңмен айтылған ертегі айтылады. Сындар дәуірдің ертегісі
бұрынғысының ертегінен сындарлығымен айырылады. Ақындар ескі ертегіні
ажарлап, ертегі жыр етіп шығарады яки өз тақырыбымен өз қиялынан шығарады”
[13, 280 б.]‚ – деп келіп‚ мысалға Сыздық батыр турасындағы ертекті атап
көрсетеді. “Ертегі” деп аталатын бұл поэма алғаш Ақмола губерниялық
“Бостандық туы” газетінде басылған және Алматы облыстық “Тілші” (1922, №2)
газетінде жарияланған. Ақын ертектері халықтық ертектерге мүлде ұқсамайды,
мұнда жаңа түр, ерлікті жырлаудың жаңа дәстүрі бар:
Кене артында жас арыстан Сыздық бар
Төс үстінде желкілдеген қара жал.
Ерден туған ердің жолын қуады
Ер иманы – ел, айнымайтын елім – жар.
Сыздық батыр тұлпар атын ерттеген,
Алты алашам, енді маған ер деген
Отқа қарап отыр Сыздық, көзі – от,
Қарасады, арбасады от пен от.
Маң-маң басып жүріп біраз ар жақта,
Сескеніп бір жан – жағына қарамай
Өлер батыр – тастар оны, құм көміп,
Қара – құзғын үстінде жүрер үңіліп,
Сыздық өлер, алаш құрыр, есіл ер,
Бұнда халық арманы берілмейді, ақын бар болғаны халық ауыз
әдебиетінің кейбір элементтерін, сюжет, мотив және аңыз кейіпкерлерін өз
бетінше өңдеп қолданады. Ақын жырларында халықтық әдебиеттің сөз
қолданыстары, құбылыстары, стилі айқын орын алған:
Ертек, ертек, ертек – ерте екен,
Ерте күнде ешкі жүні бөрте екен.
...Түкті қабақ жауып түскен көзіне,
Ұшқын шашып, от жинап тұр көзінде.
Қырлы мұрын, қырмызы ерін, қап – қара,
Тікенектей түк шығып тұр жүзіне.
...Ай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz