Мектеп жасына дейінгі балалардың қарым - қатынас ерекшеліктері мен негізгі формалары
Мазмұны
Кіріспе 3
1. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ҚҰРДАСТАРЫ МЕН ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫНА АТА-
АНАЛАРЫНЫҢ ТӘРБИЕ ЫҚПАЛЫН ТЕОРИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ 7
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынас ерекшеліктері мен
негізгі формалары 7
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың құрдастарымен қарым-қатынасының
дамуына жанұялық тәрбие стилінің әсері 27
2. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ҚҰРДАСТАРЫ МЕН ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫНА АТА-
АНАЛАРЫНЫҢ ТӘРБИЕ ЫҚПАЛЫН ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ 40
2.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынасын, тәрбие ықпалын
зерттеуге арналған әдістемелердің сипаттамасы 40
2.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынасын, тәрбие ықпалын
зерттеудің сандық және сапалық талдауы 45
ҚОРЫТЫНДЫ 67
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 69
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі: жас сәби шыр етіп дүниеге келгеннен бастап,
әр адамның өзіндік, қайталанбас психологиялық өмірбаяны басталады. Қоршаған
ортаны танып білуге көмек беріп, сүйеніш, қамқоршы болатын оның өз ұясы,
жақын туыстары. Баланың ана мейірімін сезінбеуі оның келешектегі ақыл-ой
дамуына кенжелеп қалуымен мінез-құлқының нашар болуының негізін қалайды.
Отбасында бала үлкендерге еліктеуді үйренеді, өмірге қажет тәрбие
жинақтайды. Отбасының балаға ықпалы өзіндік ерекшелігімен көзге түседі,
бала өз үйінде ғана шын мәнінде еркін сезінеді, дамиды, ойнайды,
ересектерден жылы сөз, мейірім күтеді. Басқа жерде байқала бермейтін
шығармашылық ойлау қасиеттерінің бойына сіңіруіне үй іші қарым-
қатынасының ықпалы өлшеусіз маңызды.
Адамды адам ететін қоршаған орта және тәлім-тәрбие десек мектеп жасына
дейінгі балалардың тұлғалық творчестволық қабілеттерінің қалыптасуына
жанұя, жанұялық қарым-қатынас, жанұяның психологиялық ахуалы, тәрбиелеу
стилінің маңызы зор екенін естен шығармаған жөн. Бір ортада өскен, бір әке,
бір шешеден туған балалардың өзара бір-бірінен тұлғаның саналарымен қатар
шығармашылық қабілет икемділіктері табиғат жағынан да бір-бірінен
ерекшеленеді.
Баланың дүниеге келгендегі бірінші көретін ата-анасы, жанұясы. Оның
әлеуметтік ортасы бала дамуына жан-жақты әсер етеді. Өйткені, әрбір
отбасының мүшесі дара тұлға болғандықтан бір-бірінің дамуына едәуір ықпал
жасайды. Әсіресе жанұяда ересектердің арасында жалғыз өзі тәрбиеленіп,
балабақшаға бармайтын бала өзімен құралпас балалармен қарым-қатынасты қатты
қажетсінеді. Олар үшін жырақ жерде құралпас балалармен қарым-қатынас орнату
үлкен ресмилікті қажет етеді. Бала қарсыласының мінез-құлқымен санасып
барып онымен қарым-қатынас орнату керек болады. Баланың өзімен құралпас
балалармен қарым-қатынасты қалай орнатқанына байланысты оның болашақ
қоғамдағы адамдармен қарым-қатынасы қалыптасады. Қолымызда бар деректер
балалардың өзімен құралпас балалардың қарым-қатынасы туралы ерекшеліктерді
қарастыруға мүмкіндік береді.
Зерттеу мәселесін жан-жақты талдау осы мәселенің теориясы мен
тәжірибесін қарастыруда ғалымдардың елеулі үлес қосқанын көрсетеді. Сонымен
қатар бүгінгі күні балалардың отбасындағы тәрбиесі, қоғамның ықпалы
мәселелері бойынша арнайы жүргізілген зерттеулердің аз екенін атап
көрсетеміз. Тәжірибедегі қажеттілік ғылым мен қоғам талаптарынан анағұрлым
алға кетті. Қазіргі қоғамның дені сау ұрпақ, тәрбиенің құндылығын ұғынуға
зәрулігі мен теориялық негіздеме және ғылыми-әдістемелік сүйемелдеудің
болмауы арасында өткір қарама-қайшылық туындап отыр.
Анықталынған қарама-қайшылық диплом жұмысын зерттеудің негізгі
мәселесін: қазіргі ата-ана мен бала тәрбиесіне қарым-қатынасының қандай
екені зерттеудің қажеттілігі көрсетеді.
Мәселенің психологиялық-педагогикалық маңыздылығы мен оның мектеп теориясы
және тәжірибесінде қарастырылуының жеткіліксіздігі зерттеу тақырыбын
Мектеп жасына дейінгі балалардың құрдастары мен қарым-қатынасына ата-
аналарының тәрбие ықпалын зерттеу деп таңдауға себеп болды.
Зерттеу жұмысының мақсаты: жанұялық тәрбие стилінің мектеп жасына
дейінгі балалардың бойында қарым-қатынас қабілетінің дамуына әсерін
психологиялық зерттеу.
Зерттеудің нысаны: мектепке дейінгі жастағы балалардың құрдастары мен
қарым-қатынасына ата-аналарының тәрбие процесі.
Зерттеудің пәні: мектеп жасына дейінгі балалардың құрдастары мен қарым-
қатынасына ата-аналарының тәрбиесінің негізгі формалары мен ерекшеліктерін
анықтау.
Зерттеудің болжамы: мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынас
қабілетінің қалыптасып дамуы жанұялық қарым-қатынаспен тәрбие стилінің
ерекшеліктеріне тікелей тәуелді болады.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1. мектеп жасына дейінгі балаларға ата-ана тәрбиесін анықтауға
байланысты жазба жұмыстар мен, әдебиеттері мен танысу;
2. мектеп жасына дейінгі балалардың құрдастары мен қарым-қатынасына
ата-аналарының тәрбие стилін теория жүзінде қарастыру;
3. мектепке дейінгі жастағы балаларға ата-аналарының тәрбие стилін
зерттеуге тиімді әдіс-тәсілдерін анықтау.
Зерттеу жұмысының теориялық-әдіснамалық негіздері: отбасы ұғымына
анықтама беру, отбасындағы тәрбие ықпалын анықтау, оның атқаратын қызметін
нақтылау, отбасындағы қарым-қатынас мәселелерін талдау көптеген
зерттеулерде орын алған. Соған байланысты Л.С.Выготскийдің,
А.Н.Леонтьевтің, Д.Денсанның, М.И.Лисинаның, Г.М.Андрееваның,
З.М.Богусловскаяның, Б.О.Смирнованың көзқарастары қарастырылды. Баланың
құрдастары мен өзара қарым-қатынас ерекшеліктерін қарастыруда
А.В.Запорожецтің ерекшеліктерін қарастыруда А.В.Запорожецтің,
Я.М.Коломинскийдің, Т.А.Режинаның, В.С.Мухинаның және ғалымдардың ойлары
негізге алынды.
Зерттеу әдістері:
1.Ата-ана бала қарым-қатынасының сұрақнама тесті(А.Я.Варга, В.В.Столин);
2. Рене Жиля әдістемесі; 3. Проективті интервью. 4. Жанұя суреті; 5. Үй-
Ағаш-Адам тесті; 6. Қазақтың ұлттық ойындары
Зерттеу кезеңдері: Зерттеу жұмысы үш кезеңде жүргізілді.
Бірінші кезеңде зерттеу тақырыбы таңдалып, оны теориялық тұрғыда
саналы ұғыну жүзеге асырылды; зерттеудің мақсаты мен міндеті құрылды;
зерттеудің жұмыс болжамы құрастырылды; зерттеу тақырыбы бойынша ғылыми
әдіснамалық және оқу әдістемелік әдебиеттер зерттелінді және талданды.
Аталынған кезеңде констатациялық эксперимент жүргізілді.
Екінші кезеңінде зерттеу тақырыбы бойынша тәжірибелік-
эксперименттік жұмыс жүзеге асырылды;
Үшінші кезеңде жүргізілген зерттеу жұмысының нәтежелеріне
талдау жүргізілді, зерттеу нәтежелері жалпыланды, тұжырым жасалды, зерттеу
нәтежелері жалпыланды, тұжырым жасалды, зерттеу нәтежелері көрнекі
графикалық түрде безендірілді.
Зерттеудің практикалық базасы: мектеп жасына дейінгі балалары бар 15
жанұя
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: қазіргі заманда адам өмірінде аса
маңыздысы ол тәрбие болып табылады. Сол себепті ата-ана мен бала арасындағы
қатынасты зерттеу барысында яғни әрбір ата-ана балаға 100%-ды дұрыс тәрбие
бере алмайтынын анықтадық. Сондықтан бала кейбір жағдайларда мазасызданады
яғни өзіндік бағалаулары төмендейді.
Бұл жұмыстың көмегімен мектепке дейінгі жастағы балалардың құрдастары мен
қарым-қатынасына және ата-аналарымен арадағы қарым-қатынасқа тәрбие
стилінің әсері бар.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: қазіргі кезде отбасы мәселелерінің
арасында ата-анамен бала арасындағы қарым-қатынасты түсінбеушілік жиі орын
алып, бір-біріне кешіріммен қарау процесі кешеуілдеп, психологиялық қызмет
көрсету жағынан мәселе туындауда. Сондықтан отбасында орын алған
қиындықтарды шешуге көмек көрсету жолдарын жан-жақты зерттеу қажет болып
отыр. Осы мәселені шешу жолдарын іздеу мақсатында зерттеу тақырыбын Мектеп
жасына дейінгі балалардың құрдастары мен қарым-қатынасына ата-аналарының
тәрбие ықпалын зерттеу деп анықтадық.
Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды,
әдебиеттер тізімі, қосымшалардан тұрады.
1. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ҚҰРДАСТАРЫ МЕН ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫНА АТА-
АНАЛАРЫНЫҢ ТӘРБИЕ ЫҚПАЛЫН ТЕОРИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынас ерекшеліктері мен
негізгі формалары
ХХ ғасырдың ортасында дүниенің әр түкпірінде қарым-қатынас мәселесіне
арналған зерттеулер шамамен бір уақытта пайда болып тарала бастады.
Мұндай зерттеулердің ішінде балалардың қарым-қатынас сферасына қатысты
еңбектер ерекше орын алады. Ғылымда мектеп жасына дейінгі балалар
психикасының дамуындағы қарым-қатынас аса маңызды фактор ретінде
тағайындалған.
Қарым-қатынас адамдардың өзара әрекеттестік және өзара қатынас
жасауының ерекше формасы [1].
С.И.Ожегов сөздігінде қарым-қатынас ұғымы өзара келісім, іскерлік және
достық байланыс арқылы анықталады. Нақты әлеуметтанулық, психологиялық,
педагогикалық зерттеулерде қарым-қатынас ұғымы өзара әрекеттестік, байланыс
ұғымдарымен жақын мағынада қолданылады. Сонымен қатар қарым-қатынас
контексінде өзара әрекеттесуді, қатынасты тиімді жүзеге асырудың тәсілдері,
дағдылары, құралдары, адамның қабілеті мен қасиеттері жүйесінде
қарастырылады. Қазіргі кезде қатынас мәселесін философия, психология,
әлеуметтену, этика, психолингвистика – осы сияқты, әр саладағы ғылымдар әр
жақты зерттейді [4]. Мысалы, Л.П.Буева [28] іс-әрекет пен қарым-қатынас
өзара байланысты, сонымен қатар өзбетті деп тұжырымдайды, М.С.Каган [6]
қарым-қатынасты адамның іс-әрекетінің бір түрі, құрылым мен атрибутына тән
деп қарастырады, М.В.Соковин [5] адамның қарым-қатынасын коммуникативті іс-
әрекет, қатынас, өзара түсіну және өзара әсер ретінде қарастырады.
Қарым-қатынас мәселесін психологиялық, педагогикалық тұрғыдан зерттеу
әлемдік ғылымда Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі кезеңде өзекті мәселе
болып көтерілді. Осы уақыттан бастап қарым-қатынасқа анықтамалар беріліп,
оны зерттеуде бағыттар пайда болды.
Қарым-қатынас ұғымының көп анықтамаларының арасында біз коммуникативті
іс-әрекет ұғымымен синоним деп қарастыратын (А.Н.Леонтьев [8], М.И.Лисина
[13], Х.Т.Шерьязданова, Б.М.Ломов [12], Д.А.Исмаилова, Ж.А.Абишева және
т.б.) позицияларына жүгініп, М.И.Лисинаның [15] анықтамасын арқау етеміз.
Сонымен қарым-қатынас деп екі (немесе одан да көп) адамның қатынастарын
жасап, реттеуі мен ортақ нәтиже алуды мақсат етіп, келісім мен бірлестікке
бағытталған өзара әрекеттерін айтамыз. Олай болса, біз зерттеуімізде қарым-
қатынастың мазмұнды жағына іс-әрекет жүйесіндегі қарым-қатынастың орнына, 5-
6 жастағы балалардың психикалық дамуының қарым-қатынас байланысын
анықтауға, балалардың қарым-қатынас қажеттілігі мен мотивтерін анықтауға
баса назар аудардық. А.Н.Леонтьев іс-әрекеттің қай түрін болмасын қарым-
қатынаспен қабаттас болады деп түсіндіреді. Ол іс-әрекетті қарым-қатынастың
қажетті шарты ретінде қарастырады. А.Н.Леонтьевтің қарым-қатынасты іс-
әрекеттің өзгеше түрі деп талдау концепциясы [8]. Б.Г.Ананьевтің,
А.А.Бодалевтің [39] коммуникативтік әрекет жайлы ілімдер біздің
зерттеуіміздің әдіснамалық негізі болды.
Ал отандық ғалым С.М.Жақыпов бүтіндей оқу-тәрбие үрдісінің тиімділігін
анықтайтын факторлардың бірі және оқытушы мен оқушының арасындағы өзара
әрекеттестік деп бірлескен диалогтық танымдық іс-әрекетті тиімділік
критериі деп көрсетеді. Мұнда өзара әрекеттестік, қарым-қатынас мәселесі
шешілгенде танымдық іс-әрекетті қалыптастыру үрдісіне жетекшілік жасау
мүмкіндігі пайда болатындығы дәлелденеді.
Б.Г.Ананьев, А.А.Бодалев концепциялары қарым-қатынаста субъект-
субъект жазықтығында қарастыруды негіздейді, басқаша айтқанда оқу-тәрбие
үрдісіндегі ұйымдастырылатын қарым-қатынас тең позициялы түрде жүргізу
басты мәселе болады. Осы тұрғыда қарым-қатынасты жетілдірудің өзі баланы
коммуникативті қарым-қатынастың субъектісі ретінде қарау, тану, дамыту
қажет болады.
Қарым-қатынас мәселесін талдауда оның құрылымдық компоненттерін
анықтап алу зерттеуге арқау болатынын білдік. Бұл мәселені 1977 ж.
В.В.Давыдов көтергенді. Г.М.Андреева, П.Яноушек зерттеулерінде қарым-
қатынас мақсат-бағдарлы, индивидтердің бір-бірін қабылдай алуы, түсіне
алуы, өзара бірлесіп іс-әрекет жасауы және ақпарат алмасу үрдісі деп
қарастырылады.
Балалардың ересектермен және басқа балалармен қарым-қатынас жасауы
әртүрлі ғылыми позициядан түсіндіріледі. Сол кезден бүгінге дейін балалар
мен ересектер жүйесіндегі қарым-қатынас бала-балалар жүйесіндегі
зерттеулерден көш ілгері және жан-жақты қарастырылған.
Балалардың 7 жасқа дейінгі кезеңдегі қарым-қатынас сферасының ерекшеліктері
мен дамуын эксперимент түрінде зерттеу және теориялық тұрғыдан жалпылау
үшін А.В.Запорожец жетекшілігімен педагогика ғылымдары академиясының
жанындағы жалпы және педагогикалық психология ғылыми-зерттеу институтында
арнайы лаборатория ашылды. Бұл кеңестік ғалымдардың қарым-қатынас
механизмдері мен оның өзгеріп, даму, жетілу жағдайлары философтар мен
социологтардың М.С.Каган, Д.Б.Парыгин, И.С.Кон [37], психолингвистердің
(А.Н.Леонтьев [8], әлеуметтік психология (Б.Ф.Поршнев, Г.М.Андреева, жас
ерекшелік және бала психологиясы (В.С.Мухина, Я.Л.Коломинский,
педагогикалық психология (В.А.Кан-Калик саласындағы мамандардың зерттеу
пәніне айналды.
Қарым-қатынасты зерттеуде ең алдымен оның құрылымдық компоненттерін
анықтау қажет. Осыған орай зерттеу барысында Г.М.Андрееваның қарым-
қатынастың құрылымын талдау нәтижесіне жүгіндік. Ол қарым-қатынасты бір-
бірімен өзара байланысты 3 жағынан қарастырады: коммуникативтілік,
интерактивтілік және перцептивтілік. Коммуникативті жағы мәлімет беру-
алмасу мәселесімен анықталады; интерактивті жақтың мәні қарым-қатынас
жасаушы жұптастардың өзара әрекеттестігінде болады, ал перцептивті
компонент – адамдардың бірін-бірі қабылдауы, өзара түсінушіліктері. Ғалым
бұлай жіктеп, бөлудің шартты ғана екендігін, қарым-қатынас үрдісінде оның 3
жағы да көрінетіндігін дәлелдейді. Біздің зерттеуімізде осы позицияны
арқалана отырып, балалардың ересектермен, басқа балалармен қарым-қатынас
жасауын зерттеуде коммуникация, интеракция және перцепция ерекшеліктерін
дамытуды алға қойды. Бұл контексте қарым-қатынастың теориялық негізіне іс-
әрекеттің құрылымы жайлы түсінікті қабылдаймыз. Біз балалардың қарым-
қатынасын коммуникативті іс-әрекет деп қарастыратын А.Н.Леонтьев [8],
М.И.Лисина [15] концепцияларына сүйенеміз. Сонда қарым-қатынастың құрылымын
анықтайтын коммуникация, интеракция және перцепция коммуникативті іс-әрекет
деп қарастырылады.
Әдебиеттерде қарым-қатынастың пәні, қарым-қатынасты жүзеге асыруды
қажетсіну, қарым-қатынас құрудағы мотивтер, қарым-қатынас әрекеті,
міндеттері, құралдары мен нәтижесі де қарым-қатынас элементтері ретінде
қарастырылады. Біз олардың әрқайсысын жекелей айқындадық.
Мұнда Т.В.Драгунова бойынша қарым-қатынастың пәні қарым-қатынасқа субъект
рөлінде болатын басқа адам, яғни қарым-қатынас жасаудағы жұптас адам
болады.
Қарым-қатынасты зерттеу мәселесімен айналысушы ғалымдардың көпшілігі
(А.Г.Ковалев, М.И.Лисина, А.В.Петровский, К.Обуховский, В.С.Мусина,
В.С.Мухина және т.б.) адамдардың қарым-қатынасты жүзеге асыруда қажетсіну,
басқа адамды танып-білуге ұмтылу, ниет білдіру ерекшеліктерін тағайындаған.
М.И.Лисина, А.Г.Рузская, С.Ю.Мещерякова, және т.б. еңбектерінде қарым-
қатынас мотиві затталған қажеттілік деген А.Н.Леонтьев түсіндірмесіне
негізделіп, адамның қарым-қатынаста танымдық іскерлік және жеке бас
мотивтері болатындығы, баланың коммуникативтілік мотивтерінің топтары мен
генезисі сипатталады.
Психология мен оған салалас ғылымдарда қарым-қатынас құралдарының
сипаттамалары, жүйелері келтіріледі. (А.А.Леонтьев)
М.И.Лисинаның қарым-қатынас құралдарының үш тобын экспрессивті-
мимикалық, заттық-әрекеттік және тілдік құралдарына бөліп қарастыруы біздің
зерттеуіміз үшін де маңызды.
Қарым-қатынас құралдарын қолданып, жалпы нәтиже алу тәсіліне де талдау
жасалды. Қарым-қатынас тәсілі оның бірлігі деп танылады. Әдебиеттерде қарым-
қатынас тәсілі әрекеттік формада коммуникациялық біліктілік
(Т.В.Антонова), әсер ету, реттеу, байланыс жасау, ақпарат беру тәсілдері
(Е.Г.Макарова), жалпы нәтиже алуды қамтамасыз етуге бағытталған әсерлер
жүйесі, әдіс пен амалдар жиынтығы (Д.А.Исмаилова, Ж.С.Абшиева), ретінде
анықталады. Ал А.А.Бодалев қарым-қатынас әсер ету тәсілдерін
интеллектуалдық эмоционалдық және еріктік деп үшке бөледі. Біздің зерттеу
аспектімізде қарым-қатынас тәсілдерін жетілдіру ең негізгі мәселе болып
табылады.
Қарым-қатынас анықтамасындағы (М.И.Лисина бойынша) оның жалпы нәтижесі
ретінде қарым-қатынастың шығатын материалдық және рухани сипаттағы құрылым
алынды. Нақтыласақ жалпы нәтиже – өзара қатынас (Я.Л.Коломинский, таңдамалы
бауырластық (С.В.Корницкая, Р.А.Смирнова), қарым-қатынас субъектілерінің
бейнесі (А.А.Бодалев, Н.Н.Авдеева, А.Н.Силвестру) деп қарастырылады.
Әдебиеттерге талдау жасай отырып қарым-қатынас механизмдерін қарым-
қатынастың тиімділігін анықтайтын, өзара түсінікті сипаттайтын күрделі
психологиялық құрылым деп түсінеміз. Осы орайда В.С.Агеев, А.А.Бодалев
сынды ғалымдар топ ішіндегі және өзара қарым-қатынастың механизмдерін
көрсетіп, оларға эмпатия, идентификация, децентрация, рефлексия,
стереотипизация, каузалды атрибуция, ореол эффектісін жатқызады.
Қарым-қатынас компоненттерінің дамуы, өзгерісі нәтижесінде интегралды,
тұтас құрылым пайда болады. Ол коммуникативті іс-әрекеттің даму деңгейін
анықтайды. А.В.Запорожец, М.И.Лисина бұл ерекше құрылымдарды қарым-қатынас
онтогенезінің сатылары, қарым-қатынас формалары деп атаған. Біздің
зерттеуде осы тұжырымдарға сүйенеміз.
Ал М.И.Бобнева қарым-қатынас барысында жеке адамның ішкі жан дүниесі
қалыптасатындығын қарым-қатынас формаларын зерттеу арқылы көз жеткізген.
Көп ретте қарым-қатынас жайлы қарастырғанда қарым-қатынас стилі деген
ұғым да анықталынады, қарым-қатынас стилі деп адамдардың байланыс жасау
тактикасын, не болмаса позициясын айтады [17].
В.С.Мухина қарым-қатынас стилін әлеуметтік психологиялық әсер етудің
дара – типологиялық ерекшелігі деп түсіндіреді. 1930-шы жылдары Н.Левин үш
стилін ұсынған. Осыдан соң Р.Липпит, К.Уйтд қарым-қатынас стилінің
авторитарлық, демократиялық және либералды – босаң деген классификациясын
жасаған еді. Қазірде Г.Андерсон, А.А.Бодалев, Р.С.Буре, И.М.Юсупова, т.б.
ғалымдар қарым-қатынас стилінің классификацияларын ғылыми қорда берген
[21].
Біздің зерттеу жұмысымызда 5-6 жастағы балалардың қарым-қатынас
сферасындағы стиль ұғымын, ересектердің, ата-аналардың, педагогтардың
балаларға психологиялық әсері, ықпалы деп тағайындаймыз.
Кезі келгенде авторитарлық, демократиялық және либералды-босаң стильдерге
арнайы тоқталамыз.
Қарым-қатынастың қажеттіліктері, мотивтері, тәсілдері, құралдары,
формалары, стилдері мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынастарын
жетілдіру, коррекциялау мәселелері үшін аса мәнді деп санаймыз.
Балалармен жүргізілетін зерттеу, әсіресе диагностикалық жұмыс, олармен
қарым-қатынас саласында профилактикаға және коррекцияға негіз
болатындығымен маңызды. Осыған орай педагогикалық, психологиялық
әдебиеттерде балалардың қарым-қатынасын анықтау әдістемелерінің тиімді
түрлері жасалынған. Біз зерттеу барысында мұндай еңбектерді талдай отырып,
5-6 жастағы балалардың қарым-қатынасын айқындау мақсатында жасалынған
әдістемелерді бірнеше топқа бөлді. Баланың коммуникативті іс-әрекетінің
тиімділігін оның жеке бас, когнитивті қасиеттерімен байланыстырып, осы
қасиеттерді зерттеп, бағалауға мүмкіндік беретін әдістемелер жасалынды.
1. Әртүрлі қарым-қатынас жағдайларын талдауға негізделген зерттеу
тәсілдерінің тобы белгілі. Мұнда қарым-қатынас жағдайы экспериментатор
вербалды түрде немесе көрнекі құралдар көмегімен жасайды. Қарым-қатынас
жағдайын талдау әдістемелері балалардың жас және даралық ерекшелігін,
әлеуметтік ортасын және қарым-қатынас сферасын ескеруге мүмкіндік береді.
2. Қазіргі кезде нақты қарым-қатынас жағдайын талдау әдістерін
диагностикалық мақсатта қолданудың өрісі кеңейген. Мұнда қарым-қатынас
субъектілерінің коммуникативтілік біліктіліктерін тиімді қолдана алуын
анықтау мүмкіндігі бар.
Осы тұжырымдар негізінен зерттеу жұмысымызға арқау болды.
Сонымен, қарым-қатынас категориясын сипаттайтын қарым-қатынастың
қажеттілігі, мотивтері, формалары, тәсілдері, стильдері-интегралды.
Ғылымда қарым-қатынастың деңгейлері де қарастырылады. Б.Ф.Ломов үш –
макродеңгей, мезадеңгей және микродеңгейді сипаттайды.
Макродеңгей индивид басқа адамдармен қалыптасқан қоғамдағы
қатынастарға, дәстүрге, салтқа сәйкес қарым-қатынас жасауынан көрінеді.
Мезадеңгей тақырып мазмұнымен анықталады.
Микродеңгей – мазмұны және сыртқы көрсеткіштері (сұрақ-жауап, ым-ишара
т.б.) арқылы көрінетін контактілік байланыс.
А.Б.Добрович қарым-қатынас бірлескен іс-әрекетті реттейтін, таным мен
сананы қалыптастырудың құралы болады деп анықтайды да, қарым-қатынастың
конвенционалды, қарапайым, манипуляциялық, стандартты, іскерлік, ойын
рухани деңгейлерін бөліп көрсетеді.
Қарым-қатынастың топтық жағдайдағы әлеуметтік психологиялық
эффектілерін, механизмдерін талдау мақсатымен В.С.Агеев теориялық және
эмпирикалық зерттеу жүргізген. Алайда қарым-қатынастың этникалық жақтарын
зерттеу теория мен тәжірибеде әлі де болса жеткіліксіз деңгейде. Ал қазақ
халқын, қазақ балаларының қарым-қатынас саласын жетілдіру ұлттық құндылық
негізінде, әлеуметтік-ортаға, статусқа байланысты зерттеулер әлі күнге
дейін жоқ десек, қателеспеген болар едік. Осы орайда біздің зерттеуіміз
қарым-қатынас тренингі арқылы оны қалыптастыру ерекшеліктеріне арналып отыр
[26].
Педагог-ғалымдардың қарым-қатынасты зерттеулерінде өзіндік бағыт бар.
Мұнда баланың психикалық дамуы, жетілуі, нақты бір білім, дағды және
біліктілікті игеруі қарым-қатынас арқылы іс-әрекет барысында жүзеге
асатындығы аксиома ретінде саналады. Осы мәселеге кезінде А.В.Луначарский,
Н.К.Крупская, С.Т.Шацкий, А.С.Макаренко және т.б. аса көп назар аударған.
А.В.Луначарский тәрбиенің терең жолдастық қатынасқа негізделуін бала
тәрбиесіндегі басты принцип болу керек деп көрсеткен.
Оқу-тәрбие жұмысының нәтижелі болуын қамтамасыз ететін педагогикалық
техниканың құрамдас компонентіне Н.К.Крупская қарым-қатынасты жатқызған.
С.Т.Шацкий педагогтармен тәрбиешілер, яғни ересектер мен балалар
арасындағы өзара әрекеттестік жасау ситуацияларын терең талдап,
педагогикалық әсер етудегі әдістемелер мен шеберлікті, балалар ұжымын
ұйымдастыру тәсілдерін қарастырған.
А.С.Макаренко қарым-қатынасты жеке теориялық мәселе ретінде
қарастырған жоқ. Алайда оның еңбектерінде ұжымның қалыптасуындағы қарым-
қатынастың рөлі, ұжымдағы іскерлік және жеке қатынастар мәселелері, балалар
ұжымымен өзара әрекет жасау аспектілері айқын сипатталынады. Олай болса
қарым-қатынас біріншіден оқу міндеттерін шешу құралдары, екіншіден тәрбие
үрдісін әлеуметтік-психологиялық қамтамасыз ету шарты, үшіншіден оқу мен
тәрбиені нәтижелі ететіндей тәрбиеші мен балалардың өзара қатынасын
ұйымдастыру тәсілі болады.
А.С.Макаренко балалармен қарым-қатынас жасауға педагог студенттік
кезінде үйретілуі қажеттігін жетілдіру үшін арнайы дәрістерді жоғарғы оқу
орындарында оқыту керек деген. Осындай арнайы дәрістер біздің университетте
мектепке дейінгі мекемелерде педагогтық қызметін атқрауға даярланатын
студенттерге практика алдында жүргізіледі. Атап айтатын болсақ
психологиялық қарым-қатынас, психологиялық консультация негіздері,
қазіргі педтехнология, Психокоррекция негіздері, Жас ерекшелік және
педагогикалық психология, Жанұя психологиясы, Қалыпты емес даму
психологиясы және т.б. пәндердің контексінде бала-бала, бала-ересек
жүйелеріндегі қарым-қатынас ерекшеліктері, механизмдері және оны нәтижелі
ету жолдары мен тәсілдері әр жақты қарастырылады.
В.А.Сухомлинский еңбектерінде оптималды (тиімді) қарым-қатынас оқыту
мен тәрбиенің басты мәселесі болып көтеріледі. Ол ұжым мүшелерінің бір-
бірін қарым-қатынас жасауды қажетсінуін жатқызады.
Соңғы кездерде жас ерекшелік және педагогикалық психология салаларында
қарым-қатынасты зерттеу мәселелері барынша жиі көтеріледі. Ол балалар
психикасын дамыту тәжірибесіндегі сұраныс-қажеттілікпен түсіндіріледі.
Қазір қарым-қатынас және жеке адам, қарым-қатынас және даму
ұғымдары параллель қарастырылады да, балалардың психикалық үрдістерінің,
функцияларының, қасиеттерінің коммуникациялық детерминациясы ғылымда жан-
жақты талданады. Бұл жағдайдың өзі қарым-қатынас бойынша теориялық және
эксперименталдық зерттеулерді интенсификациялап қана қоймай, психология
пәнінің принципиалды жаңаруына жағдай жасады (Г.М.Андреева[32]). Осылайша
адамның психикалық дамуы басқа индивидтермен қарым-қатынас, байланыс жасау
арқылы психологиялық жағынан бағаланып, талданады. Сонда адам психикасының
даму мәселесі тері астындағы адам А.Н.Леонтьев [23] сипаттамасынан асып
шығады да, басқа адамдармен қарым-қатынас жасау, әрекеттесу, коммуникация
кеңістігімен қарастырылады.
Қарым-қатынас кезінде манера, дәстүр, әрекет стилі беріледі, бірлік
пайда болады, топтық және ұжымдық іс-әрекетті ажырататын қарым-қатынас –
адамның күрделі процесі әлеуметтік детерминатының нақты факторы, жеке адам
ретінде даму стимуляторы М.И.Станкин.
Қарым-қатынастың бұл аспектісі, кезіндегі кеңес психологтары –
Л.С.Выготский, Е.Л.Рубинштейн, А.Н.Леонтьев, Д.Б.Эльконин, Б.Ф.Ломов,
А.В.Петровский, Г.М.Андреева, А.А.Бодалев және т.б. еңбектеріне негіз
болды.
Біздің зерттеулер үшін айрықша маңызды жайт, ол жоғарыдағы қарым-
қатынас детерминттілігін (себептілігін), яғни адам психикасын дұрыс
қалыптастыру, дамуды психикалық дұрыс қалыптастыру, дамуды психикалық
коррекциялау және реабилитациялау міндеттерін шешуде қарым-қатынастың әрі
құралы, әрі мақсаты болып табылатындығы. Осы бағыттың негізінде Э.Фромм,
Г.С.Салливен, Ж.Лакан, К.Р.Роджерс, А.Г.Маслоу, Р.Мэй, С.М.Джорард
концепциялары, әсіресе оның психокоррекциялық және психотерапиялық жақтары
дамып отыр.
5-6 жастағы балалардың қарым-қатынас сферасы, екі жазықтықты қамтиды: 1)
балалардың ата-анасымен, тәрбиеші-педагогтармен және басқа ересектермен
қарым-қатынас жасауы,
2) балалардың басқа балалармен өз қатарластарымен, өзінен кіші және
ересектеу балалармен қарым-қатынас жасауы.
Бұл аспектілер негізіндегі зерттеуді ең алғаш рет 1945-1952 жылдары
Дж.Боулби, Рене Спитц, Анна Фрейд жүргізген. Олар баланың анасымен қарым-
қатынас жасауындағы кемшіліктер баланың психикалық және физикалық дамуына
кедергі болатындығын көрсеткен. 5-6 жастағы баланың анасымен контакт
дефицитінен баланың мінез-құлқындағы агрессивтіліктің, девианттылық,
делинквенттіліктің және селқос енжарлықтың жоталануы болмай қоймайтындығын
дәлелдеген. Н.М.Щелованов, Н.М.Аксарина балалармен қарым-қатынас, контакт
жасау мәселесін бірінші орынға қоя отырып тәрбиелеудің ғылыми негізін
жасаған. Қарым-қатынас дефициті деген ұғымды балалар мен ересек адам
арасындағы байланысты сипаттау үшін ең алғаш Н.М.Щелованов пен
Н.М.Аксаринаның қолданғандығынан да, бұл мәселенің әр кезеңде көкейтесті
болғандығын байқаймыз.
М.В.Елагина, А.И.Сорокина, В.В.Ветрова, Н.Н.Подьяков, Е.О.Смирнова,
Д.Б.Годовикова, Л.Н.Абрамова, М.И.Лисина, Е.Е.Кравцова, Х.Т.Шерьязданова
т.б. зерттеушілер мектеп жасына дейінгі кезең балаларының қарым-қатынасында
төрт форманың бір-бірінің орынын басып отыратындығын анықтаған. 0-0,6
кезеңінде балалардың қарым-қатынасы жағдайлық – жеке басытқ (ситуативно-
личностная). 0,6-2,5 – жағдайлық-іскерлік (ситуативно-деловая) – 2,5-5,0 –
жағдайдан тыс, танымдық (внеситуативно-познавательная) және 5,0-7,0
жағдайдан тыс, жеке бастық (внеситуативно-личностная) қарым-қатынас
тағайындалған. Бұл формалар балалардың ересек адамдармен қарым-қатынасын
сипаттайды. Ал, балалардың басқа балалармен бірлескен коммуникативтік іс-
әрекетінде эмоциялық-тәжірибелік (эмоционально-практическая), жағдайлық-
іскерлік және жағдайдан тыс іскерлік қарым-қатынас формалары болатындығы
ғылымда белгілі болып отыр. Қазіргі психологиялық ғылымда мектеп жасына
дейінгі балалардың сипаты жайлы концепциялардың Х.Т.Шерьязданова жүйелеген
суреті белгілі.
Әрбір қарым-қатынас формасының сипаттамасы М.И.Лисина еңбектерінде
беріледі. Психолог-педагог-зерттеушілер балалардың коммуникативті іс-әрекет
формаларының параметрлерін білуі – қарым-қатынасты талдап зерттеу және
коррекциялық жұмыс үшін қажет деп санайтын Х.Т.Шерьязданова пікірін біз де
ұстанамыз.
А.В.Запорожецтің, М.И.Лисинаның зерттеу концепциялары бойынша мектеп
жасына дейінгі балалар қарым-қатынасының ерекше формалары болатыны
көрінеді. Басқаша айтқанда, балалардың ересек адаммен қарым-қатынасы
коммуникативтілік іс-әрекетінің әртүрлі төрт сатыларының кезектесіп келуі
деп қарастыруға болады. Біздің зерттеу жұмысымыз 5-6 жастағы балалар
болғандықтан, оларға сәйкес келетін төртінші форманы сипаттауымыз жөн
шығар.
М.И.Лисина және оның шәкірттері бұл форманы жағдайдан тыс-жеке бастық
(внеситуативно-личностная) деп атаған. Бұл форма бойынша 5-6 жастағы
балалардың коммуникативті іс-әрекетінде қарым-қатынастың жеке бастың мотиві
жетекші болады. Ересек адамды балалар тұтастай, барлық қасиеттерімен,
білімі, біліктілігі, әлеуметтік рөлімен, статусымен және адамгершілік-
моральдік жағымен үлкен дос деп қабылдайды. 5-6 жастағы балалардың қарым-
қатынастағы зейіні затқа емес, әлеуметтік ортасына, яғни басқа адамдар
әлеміне аса шоғырланатындығы эмпирикалық жолмен анықталған [15].
Міне, сондықтан, дәл осы кезеңде балалардың қарым-қатынасын жетілдіру
өте тиімді болады деп санаймыз. Себебі балалар ересек адамдармен қарым-
қатынас құруға психологиялық даяр болса, онда психологиялық әсер ету, яғни
дамыту, коррекциялау мүмкіндіктері де зор болмақ. Бұл кезде балалар ересек
адамның мейірімді қатысымен ғана қанағаттанбай, олармен өзара түсінісу мен
эмпатияға ұмтылады
Бүгінде қарым-қатынас мәселесі әртүрлі маман иелерінің назарын аулап
отыр. Адамдардың бір-бірімен қарым-қатынасын философия, жалпы психология,
психологиялық лингвистика сияқты әртүрлі салалар зерттеуде.
Л.С.Выготскийдің адамдардың өнімді әрекетіне, адамдардың бір-бірімен ара-
қатынасының арқасында жүзеге асып, дамитын қарым-қатынастарына талдаудың
арқасында ішкі әрекет туралы түсінік қалыптасты.
Осы түсінікті басшылыққа ала отырып Л.С.Выготскийдің адамда болатын
психологиялық процестерінің ерекшелігін айқындайтын екі жағдайды ұсынды. Ол
- әрекеттің мінез-құлқы және оның басқа адамдармен қарым-қатынас жүйесіне
батып кетуі. Адамды тек заттық әлеммен ғана емес, әрекеттің жанамасы
болады дейді [11].
Психологиялық ғылымның ары қарай дамуына әрекет теориясы ықпал етті.
Осы теорияның төңірегінде зерттеулер жүргізудің арқасында субъектің өзін
қоршаған ортамен қарым-қатынасының ерекшелігін айқындауға мүмкін болды.
Әрекет пен қарым-қатынас адам болмысының маңызды жақтарын айқындайды. Сол
үшін де олардың арасындағы байланыс – жалпы психологиялық ғылымға ғана емес
оның барлық салаларына маңызды.
Осы жанамалықтың арқасында адам жекеленген және қоғамдық тәжірибені
үйренеді. Адам баласында психикалық процестер тек қарым-қатынас кезінде
ғана дамиды. Алдымен олар экстрапсихологиялық болады. Содан соң жекеленген
әрекетінің сыртқы келбетін жоғалтқаннан кейін интерпсихологиялық болады.
А.Н.Леонтьев еңбектің пайда болу көзін қарастырып қана қоймай, еңбек
қарым-қатынас құралымен қатар ұжымдық әрекет нәтижесінде жасалатынын да
атап өтті. Адам тек табиғатпен қарым-қатынас жасау арқылы ғана емес, оны
қоршаған адамдармен яғни қоғамның мүшелерімен қарым-қатынас орнату арқылы
еңбек процесіне түседі. Тек басқа адамдармен қарым-қатынас орнату адам
тікелей табиғатқа шыға алады [8].
Тіршілік процесі кезінде, еңбек процесі кезінде адам әрдайым басқа
адамдармен өзара іс-әрекет жасасқанда қарым-қатынасқа түседі. Онымен қоймай
жекелеген сананың дамуы, сөйлеудің қалыптасуы тек өзара қарым-қатынастың
арқасында ғана жүзеге асады. Жекеленген сананың дамуы оның қоғамдық-тарихи
процесін қайталамайды.
Басқа адамдарда қалыптасқан түсінік сияқты әрекеттің саналы кескіні
адамның миына тікелей проекцияның нәтижесінде пайда болмайды. Оның санасы –
басқа адамдармен қарым-қатынас орнату арқылы қол жеткізген оның әрекетінің
нәтижесі. Соның нәтижесінде оларға адамзаттың рухани байлығы деген атақ
беріледі. Осылайша субъектінің тіршілік әрекетінің жағдайын толық суреттеу
әрекет категориясы мен қарым-қатынас категориясын қатар қарастырғанда ғана
мүмкін болады.
Қарым-қатынас ұғымы көп мәнділер қатарына жатады. Қарым-қатынасты
зерттеудегі ғылымдар дифференциациясын зерттеу деңгейін шектеу арқылы
жүзеге асады.
Әлеуметтік-психологиялық деңгей әлеуметтік әрекетті жүзеге асыру
процесіндегі қарым-қатынасқа жасалған талдаумен тікелей байланысты. Бұл
деңгейдегі қарым-қатынас операциялық, мінез-құлықтық жағынан зерттеледі.
Қарым-қатынастың әсер ету механизімі адамдардың санасы мен мінез-құлқына
әсер ететіні қарастырылады. Бүгін келесі көзқарастарды шартты түрде атап
өтуге болады. Олар: қарым-қатынас ол әрекет түрі, қарым-қатынас – субъект
белсенділігінің өзіндік формасы, қарым-қатынас әрекеттің өзі де болады,
әрекеттен басқа бір түрі де бола алады.
Қарым-қатынас субъектің әрекеті, оның объектісі басқа адам, қарым-
қатынастағы серігі деген көзқарас кеңінен таралған. Сонымен бірге қарым-
қатынас субъектісі бір уақытта келесі адамға объект болады, немесе
керісінше. Қарым-қатынастың объект және субъект түсінігінен, серіктердің
бір-біріне хабар беру, әрекет етуге түрткі болу сияқты түсінік қалыптасады.
Бұл процестің жемісі ретінде объектіде болып жатқан өзгерістер, сонымен
бірге оның дүниетаным дәрежесі мен оған деген қатынастың мінез-құлығы
қарастырылады, яғни қарым-қатынасты кең ұғымда өзара әрекет деп қарастыруға
болады. Ол - өте қиын және көп қырлы процесс, сонымен бірге бағдарламалық
процесс, бір-біріне ықпал ету процесі және бір-бірімен түсінісу процесі.
Тар шеңберде қарым-қатынас тікелей бақыланатын шындық және барлық
қоғамдық қарым-қатынасты айқындау, тұлғалық қалып, адами қатынастың сырты
келбеті деп түсіндіріледі.
Шет елдерде қарым-қатынастың көптеген дефинициялары, яғни анықтамалары
ұсынылған. А.А.Леонтьев, Д.Денсаның жазғандарына сілтеме жасай отырып, 1969
жылы тек ағылшын тілінде жарық көрген әдебиеттердің өзінде қарым-қатынастың
96 анықтамасы ұсынылған екен. Қарым-қатынас дегеніміз жәй әншейін әрекет
қана емес, өзара әрекет болып табылады. Ол қатысушылар арасында жүзеге
асады және әрқайсысы белсенділік танытып өздерінің серіктеріне осы әрекетті
ұсынады.
М.И.Лисинаның пікірінше қарым-қатынас дегеніміз екі немесе одан да көп
адамдардың өзара қарым-қатынас қалыптастыру мақсатында ортақ нәтижеге қол
жеткізу әрекеттері [15].
Адамдардың қарым-қатынас кезінде маңызды сипаттамасы: оған қатысушы
әрбір адам белсенді, яғни әрқайсысы өз алдына субъект. Белсенділік адамның
қарым-қатынас кезінде өзінің серігіне ынталылығын білдіруінен және
серігінің оның іс-әрекетін қабылдап, соған қарсы жауап беруінен байқалады.
Екі адам сөйлесіп тұрған кезде екеуі кезек бір-бірінің әрекеттеріне қарсы
әрекет жасайды.
Сол себепті М.И.Лисина бір жақты белсенділікті қарым-қатынасқа
жатқызбайды. Мысалға, лектор радио арқылы өзіне белгісіз аудиторияға
сөйлесе немесе сыныптың ішінде емес теледидар арқылы сабақ берсе ол қарым-
қатынасқа жатпайды дейді. Сонымен бірге қарым-қатынасқа түскен адамдар зат
яғни құр дене ғана емес жекелеген тұлға болулары керек. Сөйлесу барысында
адамдар олардың сөзіне жауап қайтарылады деп күтеді. Осыған сүйеніп
Б.Ф.Ломов қарым-қатынас дегеніміз адамдардың субъект ретінде өзара
әрекетке түсулері дей келіп, қарым-қатынас болу үшін екі адам қажет,
олардың әрқайсысы субъект ретінде сөйлеулері қажет дейді. Отандық
психологтар болса, олардың арасындағы әртүрлі пікірлерге қарамастан, бәрі
бірауыздан қарым-қатынас әрекетсіз, әрекет қарым-қатынассыз болмайды деген
пікірге келіп отыр [15].
Қарым-қатынас пен әрекеттің байланысын әртүрлі түсінуге болады.
Мысалға, Г.М.Андрееваның пікірінше олардың екеуі жеке адамның әлеуметтік
болмысының кескінін көрсететінін бір-біріне пара-пар категория ретінде
қарастыруға болады. Сонымен бірге сөйлесуді әрекет жағынан, ал әрекетті
сөйлесудің шарты ретінде қарастыруға болады. Оның үстіне қарым-қатынас
әрекеттің ерекше түрі деп қарастыруға болады дейді Г.М.Андреева.
Г.М.Андреева әрекет пен қарым-қатынастың арасындағы байланысты одан да
кең мағынада түсіну керек дейді. Ол қарым-қатынасты өзара әрекет ретінде
себебі әрекет тек еңбек қана емес кезіндегі қарым-қатынас та бола алады.)
және оның өзінше бір туындысы ретінде қарастыруға болады дейдіү
Н.Леонтьевтің концепциясын әрекеттің ерекше түрі ретінде қарым-қатынасқа
жасалған талдауын қолданып оны коммуникативті әрекет деген терминмен атай
аламыз. Бұл пікірдің батыстық әлеуметтік психологияда коммуникативті
процесті сыртқы мінез-құлықтың көрінісі деп қалыптасқан пікірге
ұқсамайтынын атап өту керек. Қарым-қатынасты әрекет ретінде түсініп
зерттеушінің бірінші орынға маңызды жағын қойып, оның қажеттілігі мен
мотивациялық аспектілерін назарға алуға итермелейді [14].
Қарым-қатынастың әрекеттері келесі құрылымдарға бөлінеді: қарым-
қатынас нысанасы – ол қарым-қатынас кезіндегі субъект ретіндегі серігі,
басқа адам. Қарым-қатынасқа қажеттілік адамның басқа адамдарды тануға және
оларды бағалауға ұмтылудан тұрады. Ал ол арқылы, соның көмегімен өзін-өзі
тануға және өзін өзі бағалауға қол жеткізеді. Адамдар өздері туралы және
өзін қоршаған орта туралы әртүрлі әрекеттердің арқасында қол жеткізеді.
Себебі адамдар солардың әрқайсысының бөлігі. Бірақ қарым-қатынас бұл
қатынаста ерекше орынға ие. Себебі қарым-қатынас басқа адамға өзінің
нысанасы ретінде бағытталады. Осылайша танушының өзі танылушы болып қарым-
қатынасқа қатысушы болады.
Қарым-қатынас болу үшін жасалатын шара коммуникативті мотивтер деп
аталады. Жоғарыда келтірілген қарым-қатынас әрекеті түсінігі қарым-қатынас
мотиві іске асу керек деген тұжырым. Немесе А.Н.Леонтьевтің терминологиясы
бойынша заттанады. Ол дегеніміз адамның бойындағы қасиеттердің
маңайындағы адамдарға әсер етуі. Қарым-қатынас әрекеті ол коммуникативті
әрекеттің бірлігі, өзінің объектісі ретінде басқа адамға бағытталған толық
бір акт. Қарым-қатынас әрекетінің екі негізгі категориялары олар: ынталылық
акті және жауап беру акті. Қарым-қатынас міндеті – адамның коммуникативті
әрекетінің мақсаты нақты жағдайларда өзінің қарым-қатынас кезіндегі
қажеттіліктерін қанағаттандыру. Міндеттің пайда болуына ересектермен
қатынасы кезінде баланың әлеуметтік актісі мүмкіндік туғызады. Баланың
алдында қарым-қатынастың қандай да бір міндеті туады (сұраққа жауап беру,
өзі сұрақ қою, осындай жағдайларда қолайлы қарым-қатынас түрін орнату) [8].
Қарым-қатынас міндеттерінің мазмұны бірқатар шарттарға тәуелді. Бұл
шарттар ішкі және сыртқы болып бөлінеді. Ішкі шарттарға а) баланың қарым-
қатынасты қолдануы және б) оның бұрын ол адаммен қарым-қатынас орнату
тәжірибесі жатады. Ал сыртқы қатынасқа а) баланың ересектермен қарым-
қатынас орнайтын ортақ жағдай б) баланың жүрегінде қалып қойған серігінің
жеке қарым-қатынасы жатады. Қарым-қатынас құралы деп баланың ересектерге
сөйлеуі арқылы олардан өзіне керегін біліп алу операциясын айтады. Қарым-
қатынас құралының үш негізгі категориясы бар. Олар: экспрессивті-мимкалық,
локомацияның өзгеруі және нысана әрекеті, сөйлесу.
Қарым-қатынас нәтижесі дегеніміз қарым-қатынас кезінде материалды және
рухани мінез-құлықтың, я болмаса құндылықтың қалыптасуы. Оларға бірінші
орында жоғарыда қарым-қатынас түсінігін талдаған кезде айтқанымыздай ортақ
нәтиже. Сонымен бірге өзара қарым-қатынас, таңдаулы жақсы көрушілік және
ең бастысы өзіңнің бейнеңнің және басқа да адамдардың, яғни қарым-қатынасқа
қатысушылардың бейнесінің қалыптасуы. Зерттеліп отырған түсініктің болмысын
анықтау қарым-қатынастың негізгі функциясы болады.
1. Адамдардың бірігіп әрекет ету ұйымы (ортақ нәтижеге қол жеткізу
үшін ымыраға келіп күштерді біріктіру.
2. Тұлғалардың арасында қарым-қатынастың қалыптасуы мен дамуы
(қарым-қатынас орнату мақсатында өзара әрекет ету).
3. Адамдардың бір-бірін танулары.
Бұл функциялар бір жағынан қарым-қатынастың негізгі жұмысын көрсетсе,
ал екінші жағынан адам өміріндегі қарым-қатынастың маңыздылығын көруге
мүмкіндік беріп, бұл мәселені психологиялық ғылымның барлық жүйесінің даму
барысында зерттеу қажеттілігін түсіндіреді.
Осылайша, қарым-қатынасты әрекет деп қарастырған оң нәтиже береді.
Қарым-қатынас, яғни сөйлесу екі немесе одан да көп адамның өзара қатынас
орнатып, ортақ нәтижеге қол жеткізу үшін ымыраға келіп ортақ күш жұмсап
әрекет жасаулары. Қарым-қатынас субъект, объект, мотив, құрал, мақсат,
нәтиже сияқты құрылым бөліктерден тұрады. Қарым-қатынас әртүрлі
функцияларды жүзеге асырады. Ол функциялардың негізгілері: бірігіп әрекет
ету ұйымы, тұлғалардың арасында қарым-қатынастың қалыптасуы мен дамуы және
адамдардың бір-бірін танулары.
Баланың ересектермен қарым-қатынас орнатуы жайында қалыптасқан
пікірлердің дамуының тарихы бар. Ұзақ уақыттан бері бұл қарым-қатынаста
негізгі роль ересектердің қолында деген пікір қалыптасып, балаға ең
пассивті функция беріліп келген еді.
Алайда біртіндеп басқа көзқарас қалыптасты. К.Лоренц қалыптасқан
түсінікті жоққа шығаруға тырысып зерттеу жұмыстарын жасады. Ол өз
зерттеуінде баланы активті жаратылыс ретінде, ал ересекті пассивті
жаратылыс ретінде қарастырды.
Біртіндеп баланың да ересектің да қарым-қатынаста белсенділігі бірдей
деген позиция кеңінен тарала бастады. Осы шеңберде жасалған зерттеулер
қарым-қатынастың бастапқы кезінің өзінде-ақ сәби мен ересек адам арасындағы
қарым-қатынастың белсенді немесе пәс болуы мүмкін екендгін көрсетті.
Мысалға, Белл балалардың дауысын зерттеуі кезінде бала 49-61 пайз жағдайда
белсенді болып шықты.
Баланың психикалық дамуындағы проблемаларды зерттеп жүрген ғалымдар
олардың қарым-қатынасы алдында өмір сүрген ұрпақтың тәжірибесінен
тұратынын, яғни әлеуметтік мұрагерлік болатынын айтады.
Ересекпен қарым-қатынас орнату баланың даму бағыты мен шапшаңдығын
анықтайды деген тезистің шын екенін балаларға қоршаған адамдардың қарым-
қатынасының жетпеуі кесірінен болған жаман зардаптары дерек бола алады.
Кейінгі жылдары психологтар госпитализмнің жаман түрі баланың денесі
мен психологиялық дамуының кешігуі және оның мінез-құлқы мен жүріс
тұрысындағы ауытқуларды зерттеп келді. Сол кезден бастап баланың
ересектермен арадағы қарым-қатынас мәселесі де терең зерттеле бастады.
Жекелеген аспектілердің өзгеруі қарым-қатынастың дамуындағы әртүрлі құрылым
компоненттерін көрсететін қажеттілік, мотивтер, операциялар мен басқалары,
бірлескенде ортақ құрылымды тудырады коммуникативті әрекеттің даму деңгейін
көрсетеді. Қарым-қатынас онтогенезінің этаптары болып табылатын бұл сапалы
спецификалық құрылымды М.И.Лисина қарым-қатынас деп атады.
Сонымен қарым-қатынас қалыбы деп белгілі бір даму кезіндегі коммуникативті
әрекетті айтады. Оны бірнеше параметрмен қарастырады. Оның негізгілері
төменде келтірілген бес параметр:
1. Бұл қарым-қатынас қалыбының мектепке дейінгі уақыт аралығында
пайда болу уақыты;
2. Баланың тіршілік әрекеті жүйесіндегі орны;
3. Осы қалыптағы қарым-қатынас кезіндегі балалардың қанағаттанатын
қажеттіліктің негізгі мазмұны;
4. Баланың даму кезінің белгілі бір кезеңінде қоршаған адамдармен
қарым-қатынас орнату үшін қоздыратын жетелеуші мотивтер;
5. Қарым-қатынастың негізгі құралдары, оның көмегімен баланың
адамдармен коммуникациясы жүзеге асады.
М.И.Лисина баланың туғаннан жеті жасқа дейінгі кезеңінде төрт түрлі
қарым-қатынас түрі болады деп қарастырады.
1. Оқиғалы-тұлғалық қарым-қатынас түрі.
Қарым-қатынастың бұл түрі баланың екі айлық уақытына дейін ғана жалғасады.
Кейде баланың алты айлығына дейін де жалғасып жатады.
Ситуативті тұлғалық қарым-қатынастың ерекшелігі ересектердің жылы қабағынан
мұқтаж баланың қанағаттануында. Сәби үшін ересек адамның жылы көңілі өте
қажет. Оның себебі түсінікті де. Барлық назары сәбиде болып айналып-
толғанып жатқан ересек сәби үшін қауіпсіздік пен мейірімділіктің объектісі
болып сезіледі. Бұны сәбилер ересек тарапынан көрсетілетін ең маңызды
әрекет деп түсінеді.
Алғашқы алты айлық кезінде ересек тарапынан көрсетілген суық қабақ пен
енжарлық балаға ерекше әсер етеді. Сәбиде үрей мен қауіп, реніш сияқты
сезімдер пайда болады. Сол себепті сәбиде жауап беру мінез-құлқы бірден
тежеліп қалады.
Алты айға дейінгі сәби ересек адамның интенсивті яғни, жымыю, сөйлесу,
еркелету сияқты көңіл күйін тез аңғарып қояды. Алайда олардың ашулану,
шаршау сияқты теріс көңіл күйін аңғара алмайды.
Тек алты айдан асқанда барып ересек адамның теріс көңілін сезеді, алайда ол
өз тарапынан ондай мінез-құлықтың көрсетілгеніне қарсы екенін өзінің
әрекеттерімен көрсетеді. Мәселен, қабақтарын түйіп алады, аулақ кетуге
тырысады, кейбірі өкпелеп қалады немесе жылайды.
Ситуативті-тұлғалық қарым-қатынас шеңберінде ересек адамның жылы
қабағына қажеттілік сәбидің бойынан теріс көңіл күйге мән бермеушілікті
оятады. Бала ересек ұрысқан кезде тек өзіне көңіл аударылып жатқандығына
ғана мән беріп, қалғанын елемей қояды.
Тағы бір ситуативті-тұлғалық қарым-қатынастың ерекшелігі коммуникативті
әрекет шеңберінде сәбилер оларға көрсеткен көңіл-күйлерін ғана ажырата
алады. Сонымен бірге сәби ол кезде бір ересек адамды екіншісінен ажырата
алмайды.
Алты айға дейінгі бала өзіне ересектерді ажыратқанын біз тек мынадан
байқай аламыз. Сәбилер жақындарын көрген кезде бөтен адамды көрген кезден
гөрі қуанып шаттанады. Бөтен адамдарға олар жақындарына сияқты қарым-
қатынас орнатады, бірақ көңіл күйлерінің бұлай көтерілуі сапаға байланысты.
Жоғарыда келтірілген ерекшеліктер өмірінің осы уақытында баланың
адаптациясына өте қажет. Өзіндік мінез-құлқы жоқ сәби өмір сүруді ересектер
арқылы үйренеді. Баланың кез-келген ересектің оған назар аударғанына қуана
алуы балаға ересек тарапынан жағдай жасалатынына кепілдік береді.
Айтып отырған кезеңімізде баланың негізгі қарым-қатынас мотиві
тұлғалық мотив болады. Бұл тұлғалық мотивтің өте ерекше түрі. Себебі бала
бұл кезде ересектерді еміс-еміс ажырата алады. Ересектермен баланың өзімен
қарым-қатынас орнатуының негізгі себебі бірлесіп дүние танудан немесе тұлға
болу мақсатындағы ортақ әрекеттен бөлек. Сол үшін де бүлдіршіндердің
ересектермен қарым-қатынасы олардың қандай да бір басқа әрекетіне қызмет
көрсетпейді. Тек мейірімділік пен еркелету сияқты іс-әрекеттердің алмасу
эпизодын ғана көрсетеді. Бұл қарым-қатынас орташа болып есептелінеді.
Балалардың ересектерге қарасты қуаныштары мен назарлары шарттардың
түрленуіне пассивті реакция заңы бойынша емес активті реакциялар ережесі
бойынша өзгереді. Ол реакция ересектердің аз әрекет еткен кезінде күшейіп,
көп әрекет еткендеріне әлсіреп қалады. Сол үшін де анасының қолында отырған
бала тып-тыныш отырады. Ал егер оны алыстан көріп қалса өзіне келе жатпаса
да, бір орнында тұрмай мазасы кетіп, түсініксіз гуілдей бастайды.
Туылғаннан кейін екі айдан кейін бала ересектерге өздерінің
махаббаттарын көрсете бастайды. Ол махаббат анасының еркелігіне қайтарған
жауабы ғана емес, ынтасымен жақсы көре бастайды. Тірілу комплексінің
құрамына кіретін компоненттер қоршаған ортадан баланы ересек адамнан
ажыратуға мүмкіндік береді. Ол ересек адаммен мимкасымен яғни күлкісімен
сонымен бірге өзіне тән дыбыстауымен яғни гулеумен қарым-қатынас жасай
алады. Оған қоса сәби саусақтарын, денесінің басқа да мүшелерін қозғалту
арқылы ересек адамды қарым-қатынасқа шақыра алады [15].
2. Қарым-қатынастың оқиғалы-іскерлі формасы
Қарым-қатынастың бұл түрі екінші онтогенезде пайда болып, алты айлық кезден
үш жасқа дейінгі аралықты қамтиды. Балалардың нысанды манипулятивті әрекеті
алдыңғы әрекет болып табылады. Балалардың ересектермен қатынасқа келуінің
негізгі себебі олардың ортақ істерімен байланысты. Сол үшін де барлық
мотивтердің арасынан іскерлік мотив жоғары қойылады. Бала үшін ересектің
заттармен не істейтіні өте қызық. Сондықтан да бала үшін ересектер заттарды
шебер қолдана алатын нағыз шебер ретінде қарайды.
Бала өзі қиналған сәттерде, жеңіліп қалған кездерінде, ересектердің
көмектескендерін, ал жетістікке қол жеткізген кезінде мақтағандарын қатты
қажетсінеді. Оқиғалы-іскерлі қарым-қатынас кезінде балаларға ересектердің
үнемі мейірімді болып, қолпаштаулары өте қажет. Бірақ мұнымен ғана шектеліп
қалмау керек, бала әрбір іс-әрекетінде ересектердің қатысқанын қалайды.
Оқиғалы-тұлғалы қарым-қатынас кезінде сәбіидің өз өміріне үйренуіне
қандай маңызды болса, оқиғалы-іскерлі қарым-қатынас та баланың ерте кездегі
өмірінде өте маңызды. Ересектермен тығыз байланыс жасау арқылы жылы
қатынасқа бөленген бала қалыптасып қойған қоғамдық-тарихи нысаналардың
құпияларын ашуға және ол нысаналарды немесе заттарды не үшін жаратылғанына
байланысты қолдануға мүмкіндік алады. Ересек адамға деген үйренушілік
балада оған деген еліктеушілікті тудырып, оны үлгі тұта бастайды. Бұл
табиғи құбылыс. Ересекпен тікелей қатынасудың арқасында заттарды қалай
дұрыс қолдану керек екенін үйренеді. Ересек адамның оның тарапына жасаған
ескертпелері мен мақтаулары ол үшін үлкен мәнге ие болады.
Оқиғалы-тұлғалы қарым-қатынас кезеңі дегеніміз баланың заттармен
специяфикалық емес манипуляциялауынан спецификалыққа жақын әрекеттерге,
сосын барып заттармен мәдени әрекеттене бастауы.
Мектепке дейінгі баланың алғашқы жылдарында баланың бойынан коммуникативті
әрекеттің үшінші формасын байқауға болады. Қарым-қатынастың екінші түрі
сияқты бұл қарым-қатынас та бала ересекпен практикалық серіктес емес ортақ
танымдық әрекетте болады. Тіпті бұл кезде теориялық серіктестік немесе
бірлестік деп айтуға болады. Мектепке дейінгі бала көп те аз да білгісі
келеді яғни өзіне қажеттісін ғана білгісі келеді. Мәселен, бұл әлем қайдан
пайда болды, қалай пайда болды, табиғаттағы өзара байланыс қайдан келді,
заттарда қандай құпия бар деген сияқты сұрақтар төңірегінде білгісі келеді.
Бірақ бұл мәселелерді жалғыз өзі танып білу үшін баланың мүмкіндіктері
шектеулі. Тығырықтан шығуға көмектесетін жалғыз жол ол айналадағы
ересектермен араласу, сөйлесу. Балалар өздерінің бітпейтін неге деген
сұрақтарын ересектерге қарша боратады. Сол үшін де қарым-қатынастың үшінші
формасында танымдық мотив ілгерілейді. Енді ересек адам баланың көз алдында
басқандай қалыпқа енеді. Бала оған барлығын білетін, күмәндарын сейілтетін
керек информациямен қамтамасыз ететін тұлға ретінде қарай бастайды.
Теориялық серіктестік кезінде бала дүниеге келгеннен бастап ересек адам
мен бала арасындағы әрекеттен адал мәселелер талқыланатын болғандықтан
қарым-қатынас оқиғадан тыс сипатқа ие болады.
З.М.Богусловская мен Б.О.Смирнованың айтуларынша мақтау сөз мектеп
жасына дейінгі баланы қатты қуантады екен. Өз тарапынан мақатау сөз естіген
бала қуаныштан айқайлап, секіріп, қол шапалақтайды дейді ғалымдар. Бірақ
сәл ғана кейіс білдірсеңіз бала оны көтере алмай қалуы мүмкін. Ол бірден
дауласып, ренжіп, тіпті жылап та қалулары мүмкін. Қарым-қатынастың
ситуациядан тыс танымдық формасы үшін баланың ересектердің өздерін
силауларын қалайтындығы тән. Бала әрдайым тек мақтау ғана ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ҚҰРДАСТАРЫ МЕН ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫНА АТА-
АНАЛАРЫНЫҢ ТӘРБИЕ ЫҚПАЛЫН ТЕОРИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ 7
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынас ерекшеліктері мен
негізгі формалары 7
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың құрдастарымен қарым-қатынасының
дамуына жанұялық тәрбие стилінің әсері 27
2. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ҚҰРДАСТАРЫ МЕН ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫНА АТА-
АНАЛАРЫНЫҢ ТӘРБИЕ ЫҚПАЛЫН ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ 40
2.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынасын, тәрбие ықпалын
зерттеуге арналған әдістемелердің сипаттамасы 40
2.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынасын, тәрбие ықпалын
зерттеудің сандық және сапалық талдауы 45
ҚОРЫТЫНДЫ 67
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 69
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі: жас сәби шыр етіп дүниеге келгеннен бастап,
әр адамның өзіндік, қайталанбас психологиялық өмірбаяны басталады. Қоршаған
ортаны танып білуге көмек беріп, сүйеніш, қамқоршы болатын оның өз ұясы,
жақын туыстары. Баланың ана мейірімін сезінбеуі оның келешектегі ақыл-ой
дамуына кенжелеп қалуымен мінез-құлқының нашар болуының негізін қалайды.
Отбасында бала үлкендерге еліктеуді үйренеді, өмірге қажет тәрбие
жинақтайды. Отбасының балаға ықпалы өзіндік ерекшелігімен көзге түседі,
бала өз үйінде ғана шын мәнінде еркін сезінеді, дамиды, ойнайды,
ересектерден жылы сөз, мейірім күтеді. Басқа жерде байқала бермейтін
шығармашылық ойлау қасиеттерінің бойына сіңіруіне үй іші қарым-
қатынасының ықпалы өлшеусіз маңызды.
Адамды адам ететін қоршаған орта және тәлім-тәрбие десек мектеп жасына
дейінгі балалардың тұлғалық творчестволық қабілеттерінің қалыптасуына
жанұя, жанұялық қарым-қатынас, жанұяның психологиялық ахуалы, тәрбиелеу
стилінің маңызы зор екенін естен шығармаған жөн. Бір ортада өскен, бір әке,
бір шешеден туған балалардың өзара бір-бірінен тұлғаның саналарымен қатар
шығармашылық қабілет икемділіктері табиғат жағынан да бір-бірінен
ерекшеленеді.
Баланың дүниеге келгендегі бірінші көретін ата-анасы, жанұясы. Оның
әлеуметтік ортасы бала дамуына жан-жақты әсер етеді. Өйткені, әрбір
отбасының мүшесі дара тұлға болғандықтан бір-бірінің дамуына едәуір ықпал
жасайды. Әсіресе жанұяда ересектердің арасында жалғыз өзі тәрбиеленіп,
балабақшаға бармайтын бала өзімен құралпас балалармен қарым-қатынасты қатты
қажетсінеді. Олар үшін жырақ жерде құралпас балалармен қарым-қатынас орнату
үлкен ресмилікті қажет етеді. Бала қарсыласының мінез-құлқымен санасып
барып онымен қарым-қатынас орнату керек болады. Баланың өзімен құралпас
балалармен қарым-қатынасты қалай орнатқанына байланысты оның болашақ
қоғамдағы адамдармен қарым-қатынасы қалыптасады. Қолымызда бар деректер
балалардың өзімен құралпас балалардың қарым-қатынасы туралы ерекшеліктерді
қарастыруға мүмкіндік береді.
Зерттеу мәселесін жан-жақты талдау осы мәселенің теориясы мен
тәжірибесін қарастыруда ғалымдардың елеулі үлес қосқанын көрсетеді. Сонымен
қатар бүгінгі күні балалардың отбасындағы тәрбиесі, қоғамның ықпалы
мәселелері бойынша арнайы жүргізілген зерттеулердің аз екенін атап
көрсетеміз. Тәжірибедегі қажеттілік ғылым мен қоғам талаптарынан анағұрлым
алға кетті. Қазіргі қоғамның дені сау ұрпақ, тәрбиенің құндылығын ұғынуға
зәрулігі мен теориялық негіздеме және ғылыми-әдістемелік сүйемелдеудің
болмауы арасында өткір қарама-қайшылық туындап отыр.
Анықталынған қарама-қайшылық диплом жұмысын зерттеудің негізгі
мәселесін: қазіргі ата-ана мен бала тәрбиесіне қарым-қатынасының қандай
екені зерттеудің қажеттілігі көрсетеді.
Мәселенің психологиялық-педагогикалық маңыздылығы мен оның мектеп теориясы
және тәжірибесінде қарастырылуының жеткіліксіздігі зерттеу тақырыбын
Мектеп жасына дейінгі балалардың құрдастары мен қарым-қатынасына ата-
аналарының тәрбие ықпалын зерттеу деп таңдауға себеп болды.
Зерттеу жұмысының мақсаты: жанұялық тәрбие стилінің мектеп жасына
дейінгі балалардың бойында қарым-қатынас қабілетінің дамуына әсерін
психологиялық зерттеу.
Зерттеудің нысаны: мектепке дейінгі жастағы балалардың құрдастары мен
қарым-қатынасына ата-аналарының тәрбие процесі.
Зерттеудің пәні: мектеп жасына дейінгі балалардың құрдастары мен қарым-
қатынасына ата-аналарының тәрбиесінің негізгі формалары мен ерекшеліктерін
анықтау.
Зерттеудің болжамы: мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынас
қабілетінің қалыптасып дамуы жанұялық қарым-қатынаспен тәрбие стилінің
ерекшеліктеріне тікелей тәуелді болады.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1. мектеп жасына дейінгі балаларға ата-ана тәрбиесін анықтауға
байланысты жазба жұмыстар мен, әдебиеттері мен танысу;
2. мектеп жасына дейінгі балалардың құрдастары мен қарым-қатынасына
ата-аналарының тәрбие стилін теория жүзінде қарастыру;
3. мектепке дейінгі жастағы балаларға ата-аналарының тәрбие стилін
зерттеуге тиімді әдіс-тәсілдерін анықтау.
Зерттеу жұмысының теориялық-әдіснамалық негіздері: отбасы ұғымына
анықтама беру, отбасындағы тәрбие ықпалын анықтау, оның атқаратын қызметін
нақтылау, отбасындағы қарым-қатынас мәселелерін талдау көптеген
зерттеулерде орын алған. Соған байланысты Л.С.Выготскийдің,
А.Н.Леонтьевтің, Д.Денсанның, М.И.Лисинаның, Г.М.Андрееваның,
З.М.Богусловскаяның, Б.О.Смирнованың көзқарастары қарастырылды. Баланың
құрдастары мен өзара қарым-қатынас ерекшеліктерін қарастыруда
А.В.Запорожецтің ерекшеліктерін қарастыруда А.В.Запорожецтің,
Я.М.Коломинскийдің, Т.А.Режинаның, В.С.Мухинаның және ғалымдардың ойлары
негізге алынды.
Зерттеу әдістері:
1.Ата-ана бала қарым-қатынасының сұрақнама тесті(А.Я.Варга, В.В.Столин);
2. Рене Жиля әдістемесі; 3. Проективті интервью. 4. Жанұя суреті; 5. Үй-
Ағаш-Адам тесті; 6. Қазақтың ұлттық ойындары
Зерттеу кезеңдері: Зерттеу жұмысы үш кезеңде жүргізілді.
Бірінші кезеңде зерттеу тақырыбы таңдалып, оны теориялық тұрғыда
саналы ұғыну жүзеге асырылды; зерттеудің мақсаты мен міндеті құрылды;
зерттеудің жұмыс болжамы құрастырылды; зерттеу тақырыбы бойынша ғылыми
әдіснамалық және оқу әдістемелік әдебиеттер зерттелінді және талданды.
Аталынған кезеңде констатациялық эксперимент жүргізілді.
Екінші кезеңінде зерттеу тақырыбы бойынша тәжірибелік-
эксперименттік жұмыс жүзеге асырылды;
Үшінші кезеңде жүргізілген зерттеу жұмысының нәтежелеріне
талдау жүргізілді, зерттеу нәтежелері жалпыланды, тұжырым жасалды, зерттеу
нәтежелері жалпыланды, тұжырым жасалды, зерттеу нәтежелері көрнекі
графикалық түрде безендірілді.
Зерттеудің практикалық базасы: мектеп жасына дейінгі балалары бар 15
жанұя
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: қазіргі заманда адам өмірінде аса
маңыздысы ол тәрбие болып табылады. Сол себепті ата-ана мен бала арасындағы
қатынасты зерттеу барысында яғни әрбір ата-ана балаға 100%-ды дұрыс тәрбие
бере алмайтынын анықтадық. Сондықтан бала кейбір жағдайларда мазасызданады
яғни өзіндік бағалаулары төмендейді.
Бұл жұмыстың көмегімен мектепке дейінгі жастағы балалардың құрдастары мен
қарым-қатынасына және ата-аналарымен арадағы қарым-қатынасқа тәрбие
стилінің әсері бар.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: қазіргі кезде отбасы мәселелерінің
арасында ата-анамен бала арасындағы қарым-қатынасты түсінбеушілік жиі орын
алып, бір-біріне кешіріммен қарау процесі кешеуілдеп, психологиялық қызмет
көрсету жағынан мәселе туындауда. Сондықтан отбасында орын алған
қиындықтарды шешуге көмек көрсету жолдарын жан-жақты зерттеу қажет болып
отыр. Осы мәселені шешу жолдарын іздеу мақсатында зерттеу тақырыбын Мектеп
жасына дейінгі балалардың құрдастары мен қарым-қатынасына ата-аналарының
тәрбие ықпалын зерттеу деп анықтадық.
Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды,
әдебиеттер тізімі, қосымшалардан тұрады.
1. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ҚҰРДАСТАРЫ МЕН ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫНА АТА-
АНАЛАРЫНЫҢ ТӘРБИЕ ЫҚПАЛЫН ТЕОРИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынас ерекшеліктері мен
негізгі формалары
ХХ ғасырдың ортасында дүниенің әр түкпірінде қарым-қатынас мәселесіне
арналған зерттеулер шамамен бір уақытта пайда болып тарала бастады.
Мұндай зерттеулердің ішінде балалардың қарым-қатынас сферасына қатысты
еңбектер ерекше орын алады. Ғылымда мектеп жасына дейінгі балалар
психикасының дамуындағы қарым-қатынас аса маңызды фактор ретінде
тағайындалған.
Қарым-қатынас адамдардың өзара әрекеттестік және өзара қатынас
жасауының ерекше формасы [1].
С.И.Ожегов сөздігінде қарым-қатынас ұғымы өзара келісім, іскерлік және
достық байланыс арқылы анықталады. Нақты әлеуметтанулық, психологиялық,
педагогикалық зерттеулерде қарым-қатынас ұғымы өзара әрекеттестік, байланыс
ұғымдарымен жақын мағынада қолданылады. Сонымен қатар қарым-қатынас
контексінде өзара әрекеттесуді, қатынасты тиімді жүзеге асырудың тәсілдері,
дағдылары, құралдары, адамның қабілеті мен қасиеттері жүйесінде
қарастырылады. Қазіргі кезде қатынас мәселесін философия, психология,
әлеуметтену, этика, психолингвистика – осы сияқты, әр саладағы ғылымдар әр
жақты зерттейді [4]. Мысалы, Л.П.Буева [28] іс-әрекет пен қарым-қатынас
өзара байланысты, сонымен қатар өзбетті деп тұжырымдайды, М.С.Каган [6]
қарым-қатынасты адамның іс-әрекетінің бір түрі, құрылым мен атрибутына тән
деп қарастырады, М.В.Соковин [5] адамның қарым-қатынасын коммуникативті іс-
әрекет, қатынас, өзара түсіну және өзара әсер ретінде қарастырады.
Қарым-қатынас мәселесін психологиялық, педагогикалық тұрғыдан зерттеу
әлемдік ғылымда Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі кезеңде өзекті мәселе
болып көтерілді. Осы уақыттан бастап қарым-қатынасқа анықтамалар беріліп,
оны зерттеуде бағыттар пайда болды.
Қарым-қатынас ұғымының көп анықтамаларының арасында біз коммуникативті
іс-әрекет ұғымымен синоним деп қарастыратын (А.Н.Леонтьев [8], М.И.Лисина
[13], Х.Т.Шерьязданова, Б.М.Ломов [12], Д.А.Исмаилова, Ж.А.Абишева және
т.б.) позицияларына жүгініп, М.И.Лисинаның [15] анықтамасын арқау етеміз.
Сонымен қарым-қатынас деп екі (немесе одан да көп) адамның қатынастарын
жасап, реттеуі мен ортақ нәтиже алуды мақсат етіп, келісім мен бірлестікке
бағытталған өзара әрекеттерін айтамыз. Олай болса, біз зерттеуімізде қарым-
қатынастың мазмұнды жағына іс-әрекет жүйесіндегі қарым-қатынастың орнына, 5-
6 жастағы балалардың психикалық дамуының қарым-қатынас байланысын
анықтауға, балалардың қарым-қатынас қажеттілігі мен мотивтерін анықтауға
баса назар аудардық. А.Н.Леонтьев іс-әрекеттің қай түрін болмасын қарым-
қатынаспен қабаттас болады деп түсіндіреді. Ол іс-әрекетті қарым-қатынастың
қажетті шарты ретінде қарастырады. А.Н.Леонтьевтің қарым-қатынасты іс-
әрекеттің өзгеше түрі деп талдау концепциясы [8]. Б.Г.Ананьевтің,
А.А.Бодалевтің [39] коммуникативтік әрекет жайлы ілімдер біздің
зерттеуіміздің әдіснамалық негізі болды.
Ал отандық ғалым С.М.Жақыпов бүтіндей оқу-тәрбие үрдісінің тиімділігін
анықтайтын факторлардың бірі және оқытушы мен оқушының арасындағы өзара
әрекеттестік деп бірлескен диалогтық танымдық іс-әрекетті тиімділік
критериі деп көрсетеді. Мұнда өзара әрекеттестік, қарым-қатынас мәселесі
шешілгенде танымдық іс-әрекетті қалыптастыру үрдісіне жетекшілік жасау
мүмкіндігі пайда болатындығы дәлелденеді.
Б.Г.Ананьев, А.А.Бодалев концепциялары қарым-қатынаста субъект-
субъект жазықтығында қарастыруды негіздейді, басқаша айтқанда оқу-тәрбие
үрдісіндегі ұйымдастырылатын қарым-қатынас тең позициялы түрде жүргізу
басты мәселе болады. Осы тұрғыда қарым-қатынасты жетілдірудің өзі баланы
коммуникативті қарым-қатынастың субъектісі ретінде қарау, тану, дамыту
қажет болады.
Қарым-қатынас мәселесін талдауда оның құрылымдық компоненттерін
анықтап алу зерттеуге арқау болатынын білдік. Бұл мәселені 1977 ж.
В.В.Давыдов көтергенді. Г.М.Андреева, П.Яноушек зерттеулерінде қарым-
қатынас мақсат-бағдарлы, индивидтердің бір-бірін қабылдай алуы, түсіне
алуы, өзара бірлесіп іс-әрекет жасауы және ақпарат алмасу үрдісі деп
қарастырылады.
Балалардың ересектермен және басқа балалармен қарым-қатынас жасауы
әртүрлі ғылыми позициядан түсіндіріледі. Сол кезден бүгінге дейін балалар
мен ересектер жүйесіндегі қарым-қатынас бала-балалар жүйесіндегі
зерттеулерден көш ілгері және жан-жақты қарастырылған.
Балалардың 7 жасқа дейінгі кезеңдегі қарым-қатынас сферасының ерекшеліктері
мен дамуын эксперимент түрінде зерттеу және теориялық тұрғыдан жалпылау
үшін А.В.Запорожец жетекшілігімен педагогика ғылымдары академиясының
жанындағы жалпы және педагогикалық психология ғылыми-зерттеу институтында
арнайы лаборатория ашылды. Бұл кеңестік ғалымдардың қарым-қатынас
механизмдері мен оның өзгеріп, даму, жетілу жағдайлары философтар мен
социологтардың М.С.Каган, Д.Б.Парыгин, И.С.Кон [37], психолингвистердің
(А.Н.Леонтьев [8], әлеуметтік психология (Б.Ф.Поршнев, Г.М.Андреева, жас
ерекшелік және бала психологиясы (В.С.Мухина, Я.Л.Коломинский,
педагогикалық психология (В.А.Кан-Калик саласындағы мамандардың зерттеу
пәніне айналды.
Қарым-қатынасты зерттеуде ең алдымен оның құрылымдық компоненттерін
анықтау қажет. Осыған орай зерттеу барысында Г.М.Андрееваның қарым-
қатынастың құрылымын талдау нәтижесіне жүгіндік. Ол қарым-қатынасты бір-
бірімен өзара байланысты 3 жағынан қарастырады: коммуникативтілік,
интерактивтілік және перцептивтілік. Коммуникативті жағы мәлімет беру-
алмасу мәселесімен анықталады; интерактивті жақтың мәні қарым-қатынас
жасаушы жұптастардың өзара әрекеттестігінде болады, ал перцептивті
компонент – адамдардың бірін-бірі қабылдауы, өзара түсінушіліктері. Ғалым
бұлай жіктеп, бөлудің шартты ғана екендігін, қарым-қатынас үрдісінде оның 3
жағы да көрінетіндігін дәлелдейді. Біздің зерттеуімізде осы позицияны
арқалана отырып, балалардың ересектермен, басқа балалармен қарым-қатынас
жасауын зерттеуде коммуникация, интеракция және перцепция ерекшеліктерін
дамытуды алға қойды. Бұл контексте қарым-қатынастың теориялық негізіне іс-
әрекеттің құрылымы жайлы түсінікті қабылдаймыз. Біз балалардың қарым-
қатынасын коммуникативті іс-әрекет деп қарастыратын А.Н.Леонтьев [8],
М.И.Лисина [15] концепцияларына сүйенеміз. Сонда қарым-қатынастың құрылымын
анықтайтын коммуникация, интеракция және перцепция коммуникативті іс-әрекет
деп қарастырылады.
Әдебиеттерде қарым-қатынастың пәні, қарым-қатынасты жүзеге асыруды
қажетсіну, қарым-қатынас құрудағы мотивтер, қарым-қатынас әрекеті,
міндеттері, құралдары мен нәтижесі де қарым-қатынас элементтері ретінде
қарастырылады. Біз олардың әрқайсысын жекелей айқындадық.
Мұнда Т.В.Драгунова бойынша қарым-қатынастың пәні қарым-қатынасқа субъект
рөлінде болатын басқа адам, яғни қарым-қатынас жасаудағы жұптас адам
болады.
Қарым-қатынасты зерттеу мәселесімен айналысушы ғалымдардың көпшілігі
(А.Г.Ковалев, М.И.Лисина, А.В.Петровский, К.Обуховский, В.С.Мусина,
В.С.Мухина және т.б.) адамдардың қарым-қатынасты жүзеге асыруда қажетсіну,
басқа адамды танып-білуге ұмтылу, ниет білдіру ерекшеліктерін тағайындаған.
М.И.Лисина, А.Г.Рузская, С.Ю.Мещерякова, және т.б. еңбектерінде қарым-
қатынас мотиві затталған қажеттілік деген А.Н.Леонтьев түсіндірмесіне
негізделіп, адамның қарым-қатынаста танымдық іскерлік және жеке бас
мотивтері болатындығы, баланың коммуникативтілік мотивтерінің топтары мен
генезисі сипатталады.
Психология мен оған салалас ғылымдарда қарым-қатынас құралдарының
сипаттамалары, жүйелері келтіріледі. (А.А.Леонтьев)
М.И.Лисинаның қарым-қатынас құралдарының үш тобын экспрессивті-
мимикалық, заттық-әрекеттік және тілдік құралдарына бөліп қарастыруы біздің
зерттеуіміз үшін де маңызды.
Қарым-қатынас құралдарын қолданып, жалпы нәтиже алу тәсіліне де талдау
жасалды. Қарым-қатынас тәсілі оның бірлігі деп танылады. Әдебиеттерде қарым-
қатынас тәсілі әрекеттік формада коммуникациялық біліктілік
(Т.В.Антонова), әсер ету, реттеу, байланыс жасау, ақпарат беру тәсілдері
(Е.Г.Макарова), жалпы нәтиже алуды қамтамасыз етуге бағытталған әсерлер
жүйесі, әдіс пен амалдар жиынтығы (Д.А.Исмаилова, Ж.С.Абшиева), ретінде
анықталады. Ал А.А.Бодалев қарым-қатынас әсер ету тәсілдерін
интеллектуалдық эмоционалдық және еріктік деп үшке бөледі. Біздің зерттеу
аспектімізде қарым-қатынас тәсілдерін жетілдіру ең негізгі мәселе болып
табылады.
Қарым-қатынас анықтамасындағы (М.И.Лисина бойынша) оның жалпы нәтижесі
ретінде қарым-қатынастың шығатын материалдық және рухани сипаттағы құрылым
алынды. Нақтыласақ жалпы нәтиже – өзара қатынас (Я.Л.Коломинский, таңдамалы
бауырластық (С.В.Корницкая, Р.А.Смирнова), қарым-қатынас субъектілерінің
бейнесі (А.А.Бодалев, Н.Н.Авдеева, А.Н.Силвестру) деп қарастырылады.
Әдебиеттерге талдау жасай отырып қарым-қатынас механизмдерін қарым-
қатынастың тиімділігін анықтайтын, өзара түсінікті сипаттайтын күрделі
психологиялық құрылым деп түсінеміз. Осы орайда В.С.Агеев, А.А.Бодалев
сынды ғалымдар топ ішіндегі және өзара қарым-қатынастың механизмдерін
көрсетіп, оларға эмпатия, идентификация, децентрация, рефлексия,
стереотипизация, каузалды атрибуция, ореол эффектісін жатқызады.
Қарым-қатынас компоненттерінің дамуы, өзгерісі нәтижесінде интегралды,
тұтас құрылым пайда болады. Ол коммуникативті іс-әрекеттің даму деңгейін
анықтайды. А.В.Запорожец, М.И.Лисина бұл ерекше құрылымдарды қарым-қатынас
онтогенезінің сатылары, қарым-қатынас формалары деп атаған. Біздің
зерттеуде осы тұжырымдарға сүйенеміз.
Ал М.И.Бобнева қарым-қатынас барысында жеке адамның ішкі жан дүниесі
қалыптасатындығын қарым-қатынас формаларын зерттеу арқылы көз жеткізген.
Көп ретте қарым-қатынас жайлы қарастырғанда қарым-қатынас стилі деген
ұғым да анықталынады, қарым-қатынас стилі деп адамдардың байланыс жасау
тактикасын, не болмаса позициясын айтады [17].
В.С.Мухина қарым-қатынас стилін әлеуметтік психологиялық әсер етудің
дара – типологиялық ерекшелігі деп түсіндіреді. 1930-шы жылдары Н.Левин үш
стилін ұсынған. Осыдан соң Р.Липпит, К.Уйтд қарым-қатынас стилінің
авторитарлық, демократиялық және либералды – босаң деген классификациясын
жасаған еді. Қазірде Г.Андерсон, А.А.Бодалев, Р.С.Буре, И.М.Юсупова, т.б.
ғалымдар қарым-қатынас стилінің классификацияларын ғылыми қорда берген
[21].
Біздің зерттеу жұмысымызда 5-6 жастағы балалардың қарым-қатынас
сферасындағы стиль ұғымын, ересектердің, ата-аналардың, педагогтардың
балаларға психологиялық әсері, ықпалы деп тағайындаймыз.
Кезі келгенде авторитарлық, демократиялық және либералды-босаң стильдерге
арнайы тоқталамыз.
Қарым-қатынастың қажеттіліктері, мотивтері, тәсілдері, құралдары,
формалары, стилдері мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынастарын
жетілдіру, коррекциялау мәселелері үшін аса мәнді деп санаймыз.
Балалармен жүргізілетін зерттеу, әсіресе диагностикалық жұмыс, олармен
қарым-қатынас саласында профилактикаға және коррекцияға негіз
болатындығымен маңызды. Осыған орай педагогикалық, психологиялық
әдебиеттерде балалардың қарым-қатынасын анықтау әдістемелерінің тиімді
түрлері жасалынған. Біз зерттеу барысында мұндай еңбектерді талдай отырып,
5-6 жастағы балалардың қарым-қатынасын айқындау мақсатында жасалынған
әдістемелерді бірнеше топқа бөлді. Баланың коммуникативті іс-әрекетінің
тиімділігін оның жеке бас, когнитивті қасиеттерімен байланыстырып, осы
қасиеттерді зерттеп, бағалауға мүмкіндік беретін әдістемелер жасалынды.
1. Әртүрлі қарым-қатынас жағдайларын талдауға негізделген зерттеу
тәсілдерінің тобы белгілі. Мұнда қарым-қатынас жағдайы экспериментатор
вербалды түрде немесе көрнекі құралдар көмегімен жасайды. Қарым-қатынас
жағдайын талдау әдістемелері балалардың жас және даралық ерекшелігін,
әлеуметтік ортасын және қарым-қатынас сферасын ескеруге мүмкіндік береді.
2. Қазіргі кезде нақты қарым-қатынас жағдайын талдау әдістерін
диагностикалық мақсатта қолданудың өрісі кеңейген. Мұнда қарым-қатынас
субъектілерінің коммуникативтілік біліктіліктерін тиімді қолдана алуын
анықтау мүмкіндігі бар.
Осы тұжырымдар негізінен зерттеу жұмысымызға арқау болды.
Сонымен, қарым-қатынас категориясын сипаттайтын қарым-қатынастың
қажеттілігі, мотивтері, формалары, тәсілдері, стильдері-интегралды.
Ғылымда қарым-қатынастың деңгейлері де қарастырылады. Б.Ф.Ломов үш –
макродеңгей, мезадеңгей және микродеңгейді сипаттайды.
Макродеңгей индивид басқа адамдармен қалыптасқан қоғамдағы
қатынастарға, дәстүрге, салтқа сәйкес қарым-қатынас жасауынан көрінеді.
Мезадеңгей тақырып мазмұнымен анықталады.
Микродеңгей – мазмұны және сыртқы көрсеткіштері (сұрақ-жауап, ым-ишара
т.б.) арқылы көрінетін контактілік байланыс.
А.Б.Добрович қарым-қатынас бірлескен іс-әрекетті реттейтін, таным мен
сананы қалыптастырудың құралы болады деп анықтайды да, қарым-қатынастың
конвенционалды, қарапайым, манипуляциялық, стандартты, іскерлік, ойын
рухани деңгейлерін бөліп көрсетеді.
Қарым-қатынастың топтық жағдайдағы әлеуметтік психологиялық
эффектілерін, механизмдерін талдау мақсатымен В.С.Агеев теориялық және
эмпирикалық зерттеу жүргізген. Алайда қарым-қатынастың этникалық жақтарын
зерттеу теория мен тәжірибеде әлі де болса жеткіліксіз деңгейде. Ал қазақ
халқын, қазақ балаларының қарым-қатынас саласын жетілдіру ұлттық құндылық
негізінде, әлеуметтік-ортаға, статусқа байланысты зерттеулер әлі күнге
дейін жоқ десек, қателеспеген болар едік. Осы орайда біздің зерттеуіміз
қарым-қатынас тренингі арқылы оны қалыптастыру ерекшеліктеріне арналып отыр
[26].
Педагог-ғалымдардың қарым-қатынасты зерттеулерінде өзіндік бағыт бар.
Мұнда баланың психикалық дамуы, жетілуі, нақты бір білім, дағды және
біліктілікті игеруі қарым-қатынас арқылы іс-әрекет барысында жүзеге
асатындығы аксиома ретінде саналады. Осы мәселеге кезінде А.В.Луначарский,
Н.К.Крупская, С.Т.Шацкий, А.С.Макаренко және т.б. аса көп назар аударған.
А.В.Луначарский тәрбиенің терең жолдастық қатынасқа негізделуін бала
тәрбиесіндегі басты принцип болу керек деп көрсеткен.
Оқу-тәрбие жұмысының нәтижелі болуын қамтамасыз ететін педагогикалық
техниканың құрамдас компонентіне Н.К.Крупская қарым-қатынасты жатқызған.
С.Т.Шацкий педагогтармен тәрбиешілер, яғни ересектер мен балалар
арасындағы өзара әрекеттестік жасау ситуацияларын терең талдап,
педагогикалық әсер етудегі әдістемелер мен шеберлікті, балалар ұжымын
ұйымдастыру тәсілдерін қарастырған.
А.С.Макаренко қарым-қатынасты жеке теориялық мәселе ретінде
қарастырған жоқ. Алайда оның еңбектерінде ұжымның қалыптасуындағы қарым-
қатынастың рөлі, ұжымдағы іскерлік және жеке қатынастар мәселелері, балалар
ұжымымен өзара әрекет жасау аспектілері айқын сипатталынады. Олай болса
қарым-қатынас біріншіден оқу міндеттерін шешу құралдары, екіншіден тәрбие
үрдісін әлеуметтік-психологиялық қамтамасыз ету шарты, үшіншіден оқу мен
тәрбиені нәтижелі ететіндей тәрбиеші мен балалардың өзара қатынасын
ұйымдастыру тәсілі болады.
А.С.Макаренко балалармен қарым-қатынас жасауға педагог студенттік
кезінде үйретілуі қажеттігін жетілдіру үшін арнайы дәрістерді жоғарғы оқу
орындарында оқыту керек деген. Осындай арнайы дәрістер біздің университетте
мектепке дейінгі мекемелерде педагогтық қызметін атқрауға даярланатын
студенттерге практика алдында жүргізіледі. Атап айтатын болсақ
психологиялық қарым-қатынас, психологиялық консультация негіздері,
қазіргі педтехнология, Психокоррекция негіздері, Жас ерекшелік және
педагогикалық психология, Жанұя психологиясы, Қалыпты емес даму
психологиясы және т.б. пәндердің контексінде бала-бала, бала-ересек
жүйелеріндегі қарым-қатынас ерекшеліктері, механизмдері және оны нәтижелі
ету жолдары мен тәсілдері әр жақты қарастырылады.
В.А.Сухомлинский еңбектерінде оптималды (тиімді) қарым-қатынас оқыту
мен тәрбиенің басты мәселесі болып көтеріледі. Ол ұжым мүшелерінің бір-
бірін қарым-қатынас жасауды қажетсінуін жатқызады.
Соңғы кездерде жас ерекшелік және педагогикалық психология салаларында
қарым-қатынасты зерттеу мәселелері барынша жиі көтеріледі. Ол балалар
психикасын дамыту тәжірибесіндегі сұраныс-қажеттілікпен түсіндіріледі.
Қазір қарым-қатынас және жеке адам, қарым-қатынас және даму
ұғымдары параллель қарастырылады да, балалардың психикалық үрдістерінің,
функцияларының, қасиеттерінің коммуникациялық детерминациясы ғылымда жан-
жақты талданады. Бұл жағдайдың өзі қарым-қатынас бойынша теориялық және
эксперименталдық зерттеулерді интенсификациялап қана қоймай, психология
пәнінің принципиалды жаңаруына жағдай жасады (Г.М.Андреева[32]). Осылайша
адамның психикалық дамуы басқа индивидтермен қарым-қатынас, байланыс жасау
арқылы психологиялық жағынан бағаланып, талданады. Сонда адам психикасының
даму мәселесі тері астындағы адам А.Н.Леонтьев [23] сипаттамасынан асып
шығады да, басқа адамдармен қарым-қатынас жасау, әрекеттесу, коммуникация
кеңістігімен қарастырылады.
Қарым-қатынас кезінде манера, дәстүр, әрекет стилі беріледі, бірлік
пайда болады, топтық және ұжымдық іс-әрекетті ажырататын қарым-қатынас –
адамның күрделі процесі әлеуметтік детерминатының нақты факторы, жеке адам
ретінде даму стимуляторы М.И.Станкин.
Қарым-қатынастың бұл аспектісі, кезіндегі кеңес психологтары –
Л.С.Выготский, Е.Л.Рубинштейн, А.Н.Леонтьев, Д.Б.Эльконин, Б.Ф.Ломов,
А.В.Петровский, Г.М.Андреева, А.А.Бодалев және т.б. еңбектеріне негіз
болды.
Біздің зерттеулер үшін айрықша маңызды жайт, ол жоғарыдағы қарым-
қатынас детерминттілігін (себептілігін), яғни адам психикасын дұрыс
қалыптастыру, дамуды психикалық дұрыс қалыптастыру, дамуды психикалық
коррекциялау және реабилитациялау міндеттерін шешуде қарым-қатынастың әрі
құралы, әрі мақсаты болып табылатындығы. Осы бағыттың негізінде Э.Фромм,
Г.С.Салливен, Ж.Лакан, К.Р.Роджерс, А.Г.Маслоу, Р.Мэй, С.М.Джорард
концепциялары, әсіресе оның психокоррекциялық және психотерапиялық жақтары
дамып отыр.
5-6 жастағы балалардың қарым-қатынас сферасы, екі жазықтықты қамтиды: 1)
балалардың ата-анасымен, тәрбиеші-педагогтармен және басқа ересектермен
қарым-қатынас жасауы,
2) балалардың басқа балалармен өз қатарластарымен, өзінен кіші және
ересектеу балалармен қарым-қатынас жасауы.
Бұл аспектілер негізіндегі зерттеуді ең алғаш рет 1945-1952 жылдары
Дж.Боулби, Рене Спитц, Анна Фрейд жүргізген. Олар баланың анасымен қарым-
қатынас жасауындағы кемшіліктер баланың психикалық және физикалық дамуына
кедергі болатындығын көрсеткен. 5-6 жастағы баланың анасымен контакт
дефицитінен баланың мінез-құлқындағы агрессивтіліктің, девианттылық,
делинквенттіліктің және селқос енжарлықтың жоталануы болмай қоймайтындығын
дәлелдеген. Н.М.Щелованов, Н.М.Аксарина балалармен қарым-қатынас, контакт
жасау мәселесін бірінші орынға қоя отырып тәрбиелеудің ғылыми негізін
жасаған. Қарым-қатынас дефициті деген ұғымды балалар мен ересек адам
арасындағы байланысты сипаттау үшін ең алғаш Н.М.Щелованов пен
Н.М.Аксаринаның қолданғандығынан да, бұл мәселенің әр кезеңде көкейтесті
болғандығын байқаймыз.
М.В.Елагина, А.И.Сорокина, В.В.Ветрова, Н.Н.Подьяков, Е.О.Смирнова,
Д.Б.Годовикова, Л.Н.Абрамова, М.И.Лисина, Е.Е.Кравцова, Х.Т.Шерьязданова
т.б. зерттеушілер мектеп жасына дейінгі кезең балаларының қарым-қатынасында
төрт форманың бір-бірінің орынын басып отыратындығын анықтаған. 0-0,6
кезеңінде балалардың қарым-қатынасы жағдайлық – жеке басытқ (ситуативно-
личностная). 0,6-2,5 – жағдайлық-іскерлік (ситуативно-деловая) – 2,5-5,0 –
жағдайдан тыс, танымдық (внеситуативно-познавательная) және 5,0-7,0
жағдайдан тыс, жеке бастық (внеситуативно-личностная) қарым-қатынас
тағайындалған. Бұл формалар балалардың ересек адамдармен қарым-қатынасын
сипаттайды. Ал, балалардың басқа балалармен бірлескен коммуникативтік іс-
әрекетінде эмоциялық-тәжірибелік (эмоционально-практическая), жағдайлық-
іскерлік және жағдайдан тыс іскерлік қарым-қатынас формалары болатындығы
ғылымда белгілі болып отыр. Қазіргі психологиялық ғылымда мектеп жасына
дейінгі балалардың сипаты жайлы концепциялардың Х.Т.Шерьязданова жүйелеген
суреті белгілі.
Әрбір қарым-қатынас формасының сипаттамасы М.И.Лисина еңбектерінде
беріледі. Психолог-педагог-зерттеушілер балалардың коммуникативті іс-әрекет
формаларының параметрлерін білуі – қарым-қатынасты талдап зерттеу және
коррекциялық жұмыс үшін қажет деп санайтын Х.Т.Шерьязданова пікірін біз де
ұстанамыз.
А.В.Запорожецтің, М.И.Лисинаның зерттеу концепциялары бойынша мектеп
жасына дейінгі балалар қарым-қатынасының ерекше формалары болатыны
көрінеді. Басқаша айтқанда, балалардың ересек адаммен қарым-қатынасы
коммуникативтілік іс-әрекетінің әртүрлі төрт сатыларының кезектесіп келуі
деп қарастыруға болады. Біздің зерттеу жұмысымыз 5-6 жастағы балалар
болғандықтан, оларға сәйкес келетін төртінші форманы сипаттауымыз жөн
шығар.
М.И.Лисина және оның шәкірттері бұл форманы жағдайдан тыс-жеке бастық
(внеситуативно-личностная) деп атаған. Бұл форма бойынша 5-6 жастағы
балалардың коммуникативті іс-әрекетінде қарым-қатынастың жеке бастың мотиві
жетекші болады. Ересек адамды балалар тұтастай, барлық қасиеттерімен,
білімі, біліктілігі, әлеуметтік рөлімен, статусымен және адамгершілік-
моральдік жағымен үлкен дос деп қабылдайды. 5-6 жастағы балалардың қарым-
қатынастағы зейіні затқа емес, әлеуметтік ортасына, яғни басқа адамдар
әлеміне аса шоғырланатындығы эмпирикалық жолмен анықталған [15].
Міне, сондықтан, дәл осы кезеңде балалардың қарым-қатынасын жетілдіру
өте тиімді болады деп санаймыз. Себебі балалар ересек адамдармен қарым-
қатынас құруға психологиялық даяр болса, онда психологиялық әсер ету, яғни
дамыту, коррекциялау мүмкіндіктері де зор болмақ. Бұл кезде балалар ересек
адамның мейірімді қатысымен ғана қанағаттанбай, олармен өзара түсінісу мен
эмпатияға ұмтылады
Бүгінде қарым-қатынас мәселесі әртүрлі маман иелерінің назарын аулап
отыр. Адамдардың бір-бірімен қарым-қатынасын философия, жалпы психология,
психологиялық лингвистика сияқты әртүрлі салалар зерттеуде.
Л.С.Выготскийдің адамдардың өнімді әрекетіне, адамдардың бір-бірімен ара-
қатынасының арқасында жүзеге асып, дамитын қарым-қатынастарына талдаудың
арқасында ішкі әрекет туралы түсінік қалыптасты.
Осы түсінікті басшылыққа ала отырып Л.С.Выготскийдің адамда болатын
психологиялық процестерінің ерекшелігін айқындайтын екі жағдайды ұсынды. Ол
- әрекеттің мінез-құлқы және оның басқа адамдармен қарым-қатынас жүйесіне
батып кетуі. Адамды тек заттық әлеммен ғана емес, әрекеттің жанамасы
болады дейді [11].
Психологиялық ғылымның ары қарай дамуына әрекет теориясы ықпал етті.
Осы теорияның төңірегінде зерттеулер жүргізудің арқасында субъектің өзін
қоршаған ортамен қарым-қатынасының ерекшелігін айқындауға мүмкін болды.
Әрекет пен қарым-қатынас адам болмысының маңызды жақтарын айқындайды. Сол
үшін де олардың арасындағы байланыс – жалпы психологиялық ғылымға ғана емес
оның барлық салаларына маңызды.
Осы жанамалықтың арқасында адам жекеленген және қоғамдық тәжірибені
үйренеді. Адам баласында психикалық процестер тек қарым-қатынас кезінде
ғана дамиды. Алдымен олар экстрапсихологиялық болады. Содан соң жекеленген
әрекетінің сыртқы келбетін жоғалтқаннан кейін интерпсихологиялық болады.
А.Н.Леонтьев еңбектің пайда болу көзін қарастырып қана қоймай, еңбек
қарым-қатынас құралымен қатар ұжымдық әрекет нәтижесінде жасалатынын да
атап өтті. Адам тек табиғатпен қарым-қатынас жасау арқылы ғана емес, оны
қоршаған адамдармен яғни қоғамның мүшелерімен қарым-қатынас орнату арқылы
еңбек процесіне түседі. Тек басқа адамдармен қарым-қатынас орнату адам
тікелей табиғатқа шыға алады [8].
Тіршілік процесі кезінде, еңбек процесі кезінде адам әрдайым басқа
адамдармен өзара іс-әрекет жасасқанда қарым-қатынасқа түседі. Онымен қоймай
жекелеген сананың дамуы, сөйлеудің қалыптасуы тек өзара қарым-қатынастың
арқасында ғана жүзеге асады. Жекеленген сананың дамуы оның қоғамдық-тарихи
процесін қайталамайды.
Басқа адамдарда қалыптасқан түсінік сияқты әрекеттің саналы кескіні
адамның миына тікелей проекцияның нәтижесінде пайда болмайды. Оның санасы –
басқа адамдармен қарым-қатынас орнату арқылы қол жеткізген оның әрекетінің
нәтижесі. Соның нәтижесінде оларға адамзаттың рухани байлығы деген атақ
беріледі. Осылайша субъектінің тіршілік әрекетінің жағдайын толық суреттеу
әрекет категориясы мен қарым-қатынас категориясын қатар қарастырғанда ғана
мүмкін болады.
Қарым-қатынас ұғымы көп мәнділер қатарына жатады. Қарым-қатынасты
зерттеудегі ғылымдар дифференциациясын зерттеу деңгейін шектеу арқылы
жүзеге асады.
Әлеуметтік-психологиялық деңгей әлеуметтік әрекетті жүзеге асыру
процесіндегі қарым-қатынасқа жасалған талдаумен тікелей байланысты. Бұл
деңгейдегі қарым-қатынас операциялық, мінез-құлықтық жағынан зерттеледі.
Қарым-қатынастың әсер ету механизімі адамдардың санасы мен мінез-құлқына
әсер ететіні қарастырылады. Бүгін келесі көзқарастарды шартты түрде атап
өтуге болады. Олар: қарым-қатынас ол әрекет түрі, қарым-қатынас – субъект
белсенділігінің өзіндік формасы, қарым-қатынас әрекеттің өзі де болады,
әрекеттен басқа бір түрі де бола алады.
Қарым-қатынас субъектің әрекеті, оның объектісі басқа адам, қарым-
қатынастағы серігі деген көзқарас кеңінен таралған. Сонымен бірге қарым-
қатынас субъектісі бір уақытта келесі адамға объект болады, немесе
керісінше. Қарым-қатынастың объект және субъект түсінігінен, серіктердің
бір-біріне хабар беру, әрекет етуге түрткі болу сияқты түсінік қалыптасады.
Бұл процестің жемісі ретінде объектіде болып жатқан өзгерістер, сонымен
бірге оның дүниетаным дәрежесі мен оған деген қатынастың мінез-құлығы
қарастырылады, яғни қарым-қатынасты кең ұғымда өзара әрекет деп қарастыруға
болады. Ол - өте қиын және көп қырлы процесс, сонымен бірге бағдарламалық
процесс, бір-біріне ықпал ету процесі және бір-бірімен түсінісу процесі.
Тар шеңберде қарым-қатынас тікелей бақыланатын шындық және барлық
қоғамдық қарым-қатынасты айқындау, тұлғалық қалып, адами қатынастың сырты
келбеті деп түсіндіріледі.
Шет елдерде қарым-қатынастың көптеген дефинициялары, яғни анықтамалары
ұсынылған. А.А.Леонтьев, Д.Денсаның жазғандарына сілтеме жасай отырып, 1969
жылы тек ағылшын тілінде жарық көрген әдебиеттердің өзінде қарым-қатынастың
96 анықтамасы ұсынылған екен. Қарым-қатынас дегеніміз жәй әншейін әрекет
қана емес, өзара әрекет болып табылады. Ол қатысушылар арасында жүзеге
асады және әрқайсысы белсенділік танытып өздерінің серіктеріне осы әрекетті
ұсынады.
М.И.Лисинаның пікірінше қарым-қатынас дегеніміз екі немесе одан да көп
адамдардың өзара қарым-қатынас қалыптастыру мақсатында ортақ нәтижеге қол
жеткізу әрекеттері [15].
Адамдардың қарым-қатынас кезінде маңызды сипаттамасы: оған қатысушы
әрбір адам белсенді, яғни әрқайсысы өз алдына субъект. Белсенділік адамның
қарым-қатынас кезінде өзінің серігіне ынталылығын білдіруінен және
серігінің оның іс-әрекетін қабылдап, соған қарсы жауап беруінен байқалады.
Екі адам сөйлесіп тұрған кезде екеуі кезек бір-бірінің әрекеттеріне қарсы
әрекет жасайды.
Сол себепті М.И.Лисина бір жақты белсенділікті қарым-қатынасқа
жатқызбайды. Мысалға, лектор радио арқылы өзіне белгісіз аудиторияға
сөйлесе немесе сыныптың ішінде емес теледидар арқылы сабақ берсе ол қарым-
қатынасқа жатпайды дейді. Сонымен бірге қарым-қатынасқа түскен адамдар зат
яғни құр дене ғана емес жекелеген тұлға болулары керек. Сөйлесу барысында
адамдар олардың сөзіне жауап қайтарылады деп күтеді. Осыған сүйеніп
Б.Ф.Ломов қарым-қатынас дегеніміз адамдардың субъект ретінде өзара
әрекетке түсулері дей келіп, қарым-қатынас болу үшін екі адам қажет,
олардың әрқайсысы субъект ретінде сөйлеулері қажет дейді. Отандық
психологтар болса, олардың арасындағы әртүрлі пікірлерге қарамастан, бәрі
бірауыздан қарым-қатынас әрекетсіз, әрекет қарым-қатынассыз болмайды деген
пікірге келіп отыр [15].
Қарым-қатынас пен әрекеттің байланысын әртүрлі түсінуге болады.
Мысалға, Г.М.Андрееваның пікірінше олардың екеуі жеке адамның әлеуметтік
болмысының кескінін көрсететінін бір-біріне пара-пар категория ретінде
қарастыруға болады. Сонымен бірге сөйлесуді әрекет жағынан, ал әрекетті
сөйлесудің шарты ретінде қарастыруға болады. Оның үстіне қарым-қатынас
әрекеттің ерекше түрі деп қарастыруға болады дейді Г.М.Андреева.
Г.М.Андреева әрекет пен қарым-қатынастың арасындағы байланысты одан да
кең мағынада түсіну керек дейді. Ол қарым-қатынасты өзара әрекет ретінде
себебі әрекет тек еңбек қана емес кезіндегі қарым-қатынас та бола алады.)
және оның өзінше бір туындысы ретінде қарастыруға болады дейдіү
Н.Леонтьевтің концепциясын әрекеттің ерекше түрі ретінде қарым-қатынасқа
жасалған талдауын қолданып оны коммуникативті әрекет деген терминмен атай
аламыз. Бұл пікірдің батыстық әлеуметтік психологияда коммуникативті
процесті сыртқы мінез-құлықтың көрінісі деп қалыптасқан пікірге
ұқсамайтынын атап өту керек. Қарым-қатынасты әрекет ретінде түсініп
зерттеушінің бірінші орынға маңызды жағын қойып, оның қажеттілігі мен
мотивациялық аспектілерін назарға алуға итермелейді [14].
Қарым-қатынастың әрекеттері келесі құрылымдарға бөлінеді: қарым-
қатынас нысанасы – ол қарым-қатынас кезіндегі субъект ретіндегі серігі,
басқа адам. Қарым-қатынасқа қажеттілік адамның басқа адамдарды тануға және
оларды бағалауға ұмтылудан тұрады. Ал ол арқылы, соның көмегімен өзін-өзі
тануға және өзін өзі бағалауға қол жеткізеді. Адамдар өздері туралы және
өзін қоршаған орта туралы әртүрлі әрекеттердің арқасында қол жеткізеді.
Себебі адамдар солардың әрқайсысының бөлігі. Бірақ қарым-қатынас бұл
қатынаста ерекше орынға ие. Себебі қарым-қатынас басқа адамға өзінің
нысанасы ретінде бағытталады. Осылайша танушының өзі танылушы болып қарым-
қатынасқа қатысушы болады.
Қарым-қатынас болу үшін жасалатын шара коммуникативті мотивтер деп
аталады. Жоғарыда келтірілген қарым-қатынас әрекеті түсінігі қарым-қатынас
мотиві іске асу керек деген тұжырым. Немесе А.Н.Леонтьевтің терминологиясы
бойынша заттанады. Ол дегеніміз адамның бойындағы қасиеттердің
маңайындағы адамдарға әсер етуі. Қарым-қатынас әрекеті ол коммуникативті
әрекеттің бірлігі, өзінің объектісі ретінде басқа адамға бағытталған толық
бір акт. Қарым-қатынас әрекетінің екі негізгі категориялары олар: ынталылық
акті және жауап беру акті. Қарым-қатынас міндеті – адамның коммуникативті
әрекетінің мақсаты нақты жағдайларда өзінің қарым-қатынас кезіндегі
қажеттіліктерін қанағаттандыру. Міндеттің пайда болуына ересектермен
қатынасы кезінде баланың әлеуметтік актісі мүмкіндік туғызады. Баланың
алдында қарым-қатынастың қандай да бір міндеті туады (сұраққа жауап беру,
өзі сұрақ қою, осындай жағдайларда қолайлы қарым-қатынас түрін орнату) [8].
Қарым-қатынас міндеттерінің мазмұны бірқатар шарттарға тәуелді. Бұл
шарттар ішкі және сыртқы болып бөлінеді. Ішкі шарттарға а) баланың қарым-
қатынасты қолдануы және б) оның бұрын ол адаммен қарым-қатынас орнату
тәжірибесі жатады. Ал сыртқы қатынасқа а) баланың ересектермен қарым-
қатынас орнайтын ортақ жағдай б) баланың жүрегінде қалып қойған серігінің
жеке қарым-қатынасы жатады. Қарым-қатынас құралы деп баланың ересектерге
сөйлеуі арқылы олардан өзіне керегін біліп алу операциясын айтады. Қарым-
қатынас құралының үш негізгі категориясы бар. Олар: экспрессивті-мимкалық,
локомацияның өзгеруі және нысана әрекеті, сөйлесу.
Қарым-қатынас нәтижесі дегеніміз қарым-қатынас кезінде материалды және
рухани мінез-құлықтың, я болмаса құндылықтың қалыптасуы. Оларға бірінші
орында жоғарыда қарым-қатынас түсінігін талдаған кезде айтқанымыздай ортақ
нәтиже. Сонымен бірге өзара қарым-қатынас, таңдаулы жақсы көрушілік және
ең бастысы өзіңнің бейнеңнің және басқа да адамдардың, яғни қарым-қатынасқа
қатысушылардың бейнесінің қалыптасуы. Зерттеліп отырған түсініктің болмысын
анықтау қарым-қатынастың негізгі функциясы болады.
1. Адамдардың бірігіп әрекет ету ұйымы (ортақ нәтижеге қол жеткізу
үшін ымыраға келіп күштерді біріктіру.
2. Тұлғалардың арасында қарым-қатынастың қалыптасуы мен дамуы
(қарым-қатынас орнату мақсатында өзара әрекет ету).
3. Адамдардың бір-бірін танулары.
Бұл функциялар бір жағынан қарым-қатынастың негізгі жұмысын көрсетсе,
ал екінші жағынан адам өміріндегі қарым-қатынастың маңыздылығын көруге
мүмкіндік беріп, бұл мәселені психологиялық ғылымның барлық жүйесінің даму
барысында зерттеу қажеттілігін түсіндіреді.
Осылайша, қарым-қатынасты әрекет деп қарастырған оң нәтиже береді.
Қарым-қатынас, яғни сөйлесу екі немесе одан да көп адамның өзара қатынас
орнатып, ортақ нәтижеге қол жеткізу үшін ымыраға келіп ортақ күш жұмсап
әрекет жасаулары. Қарым-қатынас субъект, объект, мотив, құрал, мақсат,
нәтиже сияқты құрылым бөліктерден тұрады. Қарым-қатынас әртүрлі
функцияларды жүзеге асырады. Ол функциялардың негізгілері: бірігіп әрекет
ету ұйымы, тұлғалардың арасында қарым-қатынастың қалыптасуы мен дамуы және
адамдардың бір-бірін танулары.
Баланың ересектермен қарым-қатынас орнатуы жайында қалыптасқан
пікірлердің дамуының тарихы бар. Ұзақ уақыттан бері бұл қарым-қатынаста
негізгі роль ересектердің қолында деген пікір қалыптасып, балаға ең
пассивті функция беріліп келген еді.
Алайда біртіндеп басқа көзқарас қалыптасты. К.Лоренц қалыптасқан
түсінікті жоққа шығаруға тырысып зерттеу жұмыстарын жасады. Ол өз
зерттеуінде баланы активті жаратылыс ретінде, ал ересекті пассивті
жаратылыс ретінде қарастырды.
Біртіндеп баланың да ересектің да қарым-қатынаста белсенділігі бірдей
деген позиция кеңінен тарала бастады. Осы шеңберде жасалған зерттеулер
қарым-қатынастың бастапқы кезінің өзінде-ақ сәби мен ересек адам арасындағы
қарым-қатынастың белсенді немесе пәс болуы мүмкін екендгін көрсетті.
Мысалға, Белл балалардың дауысын зерттеуі кезінде бала 49-61 пайз жағдайда
белсенді болып шықты.
Баланың психикалық дамуындағы проблемаларды зерттеп жүрген ғалымдар
олардың қарым-қатынасы алдында өмір сүрген ұрпақтың тәжірибесінен
тұратынын, яғни әлеуметтік мұрагерлік болатынын айтады.
Ересекпен қарым-қатынас орнату баланың даму бағыты мен шапшаңдығын
анықтайды деген тезистің шын екенін балаларға қоршаған адамдардың қарым-
қатынасының жетпеуі кесірінен болған жаман зардаптары дерек бола алады.
Кейінгі жылдары психологтар госпитализмнің жаман түрі баланың денесі
мен психологиялық дамуының кешігуі және оның мінез-құлқы мен жүріс
тұрысындағы ауытқуларды зерттеп келді. Сол кезден бастап баланың
ересектермен арадағы қарым-қатынас мәселесі де терең зерттеле бастады.
Жекелеген аспектілердің өзгеруі қарым-қатынастың дамуындағы әртүрлі құрылым
компоненттерін көрсететін қажеттілік, мотивтер, операциялар мен басқалары,
бірлескенде ортақ құрылымды тудырады коммуникативті әрекеттің даму деңгейін
көрсетеді. Қарым-қатынас онтогенезінің этаптары болып табылатын бұл сапалы
спецификалық құрылымды М.И.Лисина қарым-қатынас деп атады.
Сонымен қарым-қатынас қалыбы деп белгілі бір даму кезіндегі коммуникативті
әрекетті айтады. Оны бірнеше параметрмен қарастырады. Оның негізгілері
төменде келтірілген бес параметр:
1. Бұл қарым-қатынас қалыбының мектепке дейінгі уақыт аралығында
пайда болу уақыты;
2. Баланың тіршілік әрекеті жүйесіндегі орны;
3. Осы қалыптағы қарым-қатынас кезіндегі балалардың қанағаттанатын
қажеттіліктің негізгі мазмұны;
4. Баланың даму кезінің белгілі бір кезеңінде қоршаған адамдармен
қарым-қатынас орнату үшін қоздыратын жетелеуші мотивтер;
5. Қарым-қатынастың негізгі құралдары, оның көмегімен баланың
адамдармен коммуникациясы жүзеге асады.
М.И.Лисина баланың туғаннан жеті жасқа дейінгі кезеңінде төрт түрлі
қарым-қатынас түрі болады деп қарастырады.
1. Оқиғалы-тұлғалық қарым-қатынас түрі.
Қарым-қатынастың бұл түрі баланың екі айлық уақытына дейін ғана жалғасады.
Кейде баланың алты айлығына дейін де жалғасып жатады.
Ситуативті тұлғалық қарым-қатынастың ерекшелігі ересектердің жылы қабағынан
мұқтаж баланың қанағаттануында. Сәби үшін ересек адамның жылы көңілі өте
қажет. Оның себебі түсінікті де. Барлық назары сәбиде болып айналып-
толғанып жатқан ересек сәби үшін қауіпсіздік пен мейірімділіктің объектісі
болып сезіледі. Бұны сәбилер ересек тарапынан көрсетілетін ең маңызды
әрекет деп түсінеді.
Алғашқы алты айлық кезінде ересек тарапынан көрсетілген суық қабақ пен
енжарлық балаға ерекше әсер етеді. Сәбиде үрей мен қауіп, реніш сияқты
сезімдер пайда болады. Сол себепті сәбиде жауап беру мінез-құлқы бірден
тежеліп қалады.
Алты айға дейінгі сәби ересек адамның интенсивті яғни, жымыю, сөйлесу,
еркелету сияқты көңіл күйін тез аңғарып қояды. Алайда олардың ашулану,
шаршау сияқты теріс көңіл күйін аңғара алмайды.
Тек алты айдан асқанда барып ересек адамның теріс көңілін сезеді, алайда ол
өз тарапынан ондай мінез-құлықтың көрсетілгеніне қарсы екенін өзінің
әрекеттерімен көрсетеді. Мәселен, қабақтарын түйіп алады, аулақ кетуге
тырысады, кейбірі өкпелеп қалады немесе жылайды.
Ситуативті-тұлғалық қарым-қатынас шеңберінде ересек адамның жылы
қабағына қажеттілік сәбидің бойынан теріс көңіл күйге мән бермеушілікті
оятады. Бала ересек ұрысқан кезде тек өзіне көңіл аударылып жатқандығына
ғана мән беріп, қалғанын елемей қояды.
Тағы бір ситуативті-тұлғалық қарым-қатынастың ерекшелігі коммуникативті
әрекет шеңберінде сәбилер оларға көрсеткен көңіл-күйлерін ғана ажырата
алады. Сонымен бірге сәби ол кезде бір ересек адамды екіншісінен ажырата
алмайды.
Алты айға дейінгі бала өзіне ересектерді ажыратқанын біз тек мынадан
байқай аламыз. Сәбилер жақындарын көрген кезде бөтен адамды көрген кезден
гөрі қуанып шаттанады. Бөтен адамдарға олар жақындарына сияқты қарым-
қатынас орнатады, бірақ көңіл күйлерінің бұлай көтерілуі сапаға байланысты.
Жоғарыда келтірілген ерекшеліктер өмірінің осы уақытында баланың
адаптациясына өте қажет. Өзіндік мінез-құлқы жоқ сәби өмір сүруді ересектер
арқылы үйренеді. Баланың кез-келген ересектің оған назар аударғанына қуана
алуы балаға ересек тарапынан жағдай жасалатынына кепілдік береді.
Айтып отырған кезеңімізде баланың негізгі қарым-қатынас мотиві
тұлғалық мотив болады. Бұл тұлғалық мотивтің өте ерекше түрі. Себебі бала
бұл кезде ересектерді еміс-еміс ажырата алады. Ересектермен баланың өзімен
қарым-қатынас орнатуының негізгі себебі бірлесіп дүние танудан немесе тұлға
болу мақсатындағы ортақ әрекеттен бөлек. Сол үшін де бүлдіршіндердің
ересектермен қарым-қатынасы олардың қандай да бір басқа әрекетіне қызмет
көрсетпейді. Тек мейірімділік пен еркелету сияқты іс-әрекеттердің алмасу
эпизодын ғана көрсетеді. Бұл қарым-қатынас орташа болып есептелінеді.
Балалардың ересектерге қарасты қуаныштары мен назарлары шарттардың
түрленуіне пассивті реакция заңы бойынша емес активті реакциялар ережесі
бойынша өзгереді. Ол реакция ересектердің аз әрекет еткен кезінде күшейіп,
көп әрекет еткендеріне әлсіреп қалады. Сол үшін де анасының қолында отырған
бала тып-тыныш отырады. Ал егер оны алыстан көріп қалса өзіне келе жатпаса
да, бір орнында тұрмай мазасы кетіп, түсініксіз гуілдей бастайды.
Туылғаннан кейін екі айдан кейін бала ересектерге өздерінің
махаббаттарын көрсете бастайды. Ол махаббат анасының еркелігіне қайтарған
жауабы ғана емес, ынтасымен жақсы көре бастайды. Тірілу комплексінің
құрамына кіретін компоненттер қоршаған ортадан баланы ересек адамнан
ажыратуға мүмкіндік береді. Ол ересек адаммен мимкасымен яғни күлкісімен
сонымен бірге өзіне тән дыбыстауымен яғни гулеумен қарым-қатынас жасай
алады. Оған қоса сәби саусақтарын, денесінің басқа да мүшелерін қозғалту
арқылы ересек адамды қарым-қатынасқа шақыра алады [15].
2. Қарым-қатынастың оқиғалы-іскерлі формасы
Қарым-қатынастың бұл түрі екінші онтогенезде пайда болып, алты айлық кезден
үш жасқа дейінгі аралықты қамтиды. Балалардың нысанды манипулятивті әрекеті
алдыңғы әрекет болып табылады. Балалардың ересектермен қатынасқа келуінің
негізгі себебі олардың ортақ істерімен байланысты. Сол үшін де барлық
мотивтердің арасынан іскерлік мотив жоғары қойылады. Бала үшін ересектің
заттармен не істейтіні өте қызық. Сондықтан да бала үшін ересектер заттарды
шебер қолдана алатын нағыз шебер ретінде қарайды.
Бала өзі қиналған сәттерде, жеңіліп қалған кездерінде, ересектердің
көмектескендерін, ал жетістікке қол жеткізген кезінде мақтағандарын қатты
қажетсінеді. Оқиғалы-іскерлі қарым-қатынас кезінде балаларға ересектердің
үнемі мейірімді болып, қолпаштаулары өте қажет. Бірақ мұнымен ғана шектеліп
қалмау керек, бала әрбір іс-әрекетінде ересектердің қатысқанын қалайды.
Оқиғалы-тұлғалы қарым-қатынас кезінде сәбіидің өз өміріне үйренуіне
қандай маңызды болса, оқиғалы-іскерлі қарым-қатынас та баланың ерте кездегі
өмірінде өте маңызды. Ересектермен тығыз байланыс жасау арқылы жылы
қатынасқа бөленген бала қалыптасып қойған қоғамдық-тарихи нысаналардың
құпияларын ашуға және ол нысаналарды немесе заттарды не үшін жаратылғанына
байланысты қолдануға мүмкіндік алады. Ересек адамға деген үйренушілік
балада оған деген еліктеушілікті тудырып, оны үлгі тұта бастайды. Бұл
табиғи құбылыс. Ересекпен тікелей қатынасудың арқасында заттарды қалай
дұрыс қолдану керек екенін үйренеді. Ересек адамның оның тарапына жасаған
ескертпелері мен мақтаулары ол үшін үлкен мәнге ие болады.
Оқиғалы-тұлғалы қарым-қатынас кезеңі дегеніміз баланың заттармен
специяфикалық емес манипуляциялауынан спецификалыққа жақын әрекеттерге,
сосын барып заттармен мәдени әрекеттене бастауы.
Мектепке дейінгі баланың алғашқы жылдарында баланың бойынан коммуникативті
әрекеттің үшінші формасын байқауға болады. Қарым-қатынастың екінші түрі
сияқты бұл қарым-қатынас та бала ересекпен практикалық серіктес емес ортақ
танымдық әрекетте болады. Тіпті бұл кезде теориялық серіктестік немесе
бірлестік деп айтуға болады. Мектепке дейінгі бала көп те аз да білгісі
келеді яғни өзіне қажеттісін ғана білгісі келеді. Мәселен, бұл әлем қайдан
пайда болды, қалай пайда болды, табиғаттағы өзара байланыс қайдан келді,
заттарда қандай құпия бар деген сияқты сұрақтар төңірегінде білгісі келеді.
Бірақ бұл мәселелерді жалғыз өзі танып білу үшін баланың мүмкіндіктері
шектеулі. Тығырықтан шығуға көмектесетін жалғыз жол ол айналадағы
ересектермен араласу, сөйлесу. Балалар өздерінің бітпейтін неге деген
сұрақтарын ересектерге қарша боратады. Сол үшін де қарым-қатынастың үшінші
формасында танымдық мотив ілгерілейді. Енді ересек адам баланың көз алдында
басқандай қалыпқа енеді. Бала оған барлығын білетін, күмәндарын сейілтетін
керек информациямен қамтамасыз ететін тұлға ретінде қарай бастайды.
Теориялық серіктестік кезінде бала дүниеге келгеннен бастап ересек адам
мен бала арасындағы әрекеттен адал мәселелер талқыланатын болғандықтан
қарым-қатынас оқиғадан тыс сипатқа ие болады.
З.М.Богусловская мен Б.О.Смирнованың айтуларынша мақтау сөз мектеп
жасына дейінгі баланы қатты қуантады екен. Өз тарапынан мақатау сөз естіген
бала қуаныштан айқайлап, секіріп, қол шапалақтайды дейді ғалымдар. Бірақ
сәл ғана кейіс білдірсеңіз бала оны көтере алмай қалуы мүмкін. Ол бірден
дауласып, ренжіп, тіпті жылап та қалулары мүмкін. Қарым-қатынастың
ситуациядан тыс танымдық формасы үшін баланың ересектердің өздерін
силауларын қалайтындығы тән. Бала әрдайым тек мақтау ғана ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz