Болашақ мұғалімдердің қыз баласын тәрбиелеуде даярлау мәселесі
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
I. Мектеп жасындағы қыздарды халық педагогикасы негізінде 8
тәрбиелеудің теориялық негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
1 . 1 Қыз баласын тәрбиелеудің әлеуметтік және 8
психологиялық-педагогикалық мәні
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
1.2 Болашақ мұғалімдерді қыз баласын тәрбиелеуге даярлау мәселесі 17
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .
1.3 Болашақ мұғалімдерді мектеп жасындағы қыздарды халық
педагогикасы арқылы тәрбиелеуге даярлаудың 27
жағдайы
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
I тарау бойынша тұжырым 38
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
2 Болашақ мұғалімдерді мектеп жасындағы қыздарды халық 39
педагогикасы арқылы тәрбиелеуге даярлау
тәжірибесі ... ... ... ... .
Болашақ мұғалімдерді қыздарға тәрбие беруге даярлаудың
педагогикалық жоғары оқу орнындағы оқу-тәрбие процесінің 39
мүмкіншіліктері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
Болашақ мұғалімдерді оқушы қыздарға қазақтың халық
педагогикасы арқылы тәрбие беруге даярлаудың мазмұны мен 44
әдістемесі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..
Болашақ мүғалімдерді қыз баласына тәрбие беруге даярлаудағы 58
тәжірибелік жұмыстардың нәтижесі
2 тарау бойынша тұжырым 63
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
ҚОРЫТЫНДЫ 65
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 67
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОСЫМШАЛАР 73
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі. Қазақ халқының көне дәуірден сақталып келе
жатқан ұлттық тәрбиесі және оларды қазіргі таңда зор қоғамдық мәнге ие
болып отырған мектепте қыздар тәрбиесін ұйымдастыру барысында пайдалану,
сонымен қатар болашақ мұғалімдердің даярлық процесінде көмегі мол. Осыған
байланысты бүгінгі мектеп мұғалімінің қыздарды тәрбиелеудің жаңа жолдарын
іздестіріп, іс жүзіне асыру міндеті қойылады. Ал оны шешудің құнды
педагогикалық құралы қыздар тәрбиесінде халық педагогикасы материалдарын ой
елегінен өткізіп пайдалану талаптарын қояды.
Қазақстан Республикасы егеменді мемлекет болып, қоғам өміріндегі
ізгілендіру мен демократияландыру процестерінің жағдайында үздіксіз білім
беру жүйесінің барлық кезеңдеріне қазақ халық педагогикасын ендіру
көкейкесті проблемалардың біріне айналып отыр. Себебі халық педагогикасы -
ғасырлар бойы елекген өткен тәрбие мәйегі. Ел Президенті Н.Назарбаев
Қазақстан-2030 Қазақстан халқына Жолдауының 4-ші ұзақ мерзімді
басымдығында (Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білімі мен әл-ауқаты):
Бізге жергілікті деңгейде де отбасын, әйелдің жүкті кезін және балаларды
тәрбиелеуді қолдаудың жаңа жолдарын табу керек. Неке мен отбасы институтын
нығайтудың жолдарын мұқият талдау, жалғыз басты аналар проблемасын шешу
керек. Егер біз адамгершілігі жоғары қоғам болғымыз келсе, жұбайлардың бір-
бірінің алдындағы, ал ең бастысы балаларының алдындағы жауапкершілігін
күшейте түсуге тиіспіз. Ата-аналар балаларына, ал балалар өздерінің
қартайған ата-аналарына қамқор болғанда, әйел отбасы мен қоғамда құрметке
ие болғанда — еліміз үшін аландамауға да болады. Бұл ұсыныстар Қазақстан
халқына қашанда тән болған, оларды жандандырып, жан-жақты қорғау қажет, -
деген болатын [1,3 б.].
Ұстаз - қоғамның болашағын жасаушы. Мемлекеттің дүние жүзілік деңгейде
шоқтығының биік болуы мұғалім еңбегінің тікелей көрінісі, сондықтан
мектептегі педагогикалық процестің жоғары дәрежеде болуы мұғалімнің
теориялық және практикалық даярлығына байланысты. Педагогика тарихында
ұлттық мектептің ғылыми негізін салушы ретінде ұлы педагогтар
Я.А.Коменский, Ф.А.Дистервег, И.Г.Песталоцци, К.Д.Ушинский [2,3,4,5]
саналса, ал ұлттық мектептің негізін қалап, оған мұғалімдерді даярлау
құралы қазақтың ағартушы-педагогтарының Ы.Алтынсарин, М.Дулатов,
Ж .Аймауытов, М.Жұмабаев, А.Байтұрсынов, М.О.Әуезов, Х.Досмұхамедов т.б.
маңызды ой-пікірлері қазіргі кезде де жалғасын табуда [6, 7, 8, 9, 10, 11,
12, 13, 14, 15]. Мұғалім жеке басының рухани келбеті, жоғары кәсіби
сапалары, әлеуметтік белсенділігі этнопедагогикалық даярлығы дәрежесімен
ерекшеленеді деп есептейміз. Демек, халықтың құнды педагогикалық идеясын
қыздарды тәрбиелеуге болашақ мұғалімдерді даярлауды кәсіби даярлықтың
ажырамас бөлігі ретінде қарастыру керек. Ұлттық мектепте қыздарға тәрбие
беру ісін болашақ мұғалімдердің жүйелі педагогикалық білім негізіндегі
кәсіби даярлығынсыз жүзеге асыру мүмкін емес, ол ең алдымен, болашақ
ұстаздардан теориялық тұрғыда терең педагогикалық білімді меңгеруді қажет
етеді. Қазіргі кездегі мектептің дамуы мұғалімдердің кәсіби қалыптасуы
төңірегіндегі мәселелерді зерттеумен анықталады. Маман мұғалімдер даярлау
мәселесі қай кезенде болмасын педагогика ғылымы мен практикасында алдыңғы
орында болып келген.
Осы тұрғыда қазақ этнопедагогикасы ғылымы мен болашақ
мүғалімдерді ұлттық тәрбиеге даярлаудың негізін жасағандар
Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, С.Ұзақбаева, Ж.Ж.Наурызбай, К.Қожахметова,
М.Балтабаев, I. Халитова, Ә.Табылдиев, ЖАсанов, Қ.Бөлеев, Р.Дүйсембінова,
Р.Төлеубекова, Т. Әлсатов, С.Ғаббасов, т.б. педагог - ғалымдар ұлестерін
қосты [16-17,18-20,21-25,26,27,28,29,30-3 1,32,33,34,35,36-37,38].
Халқымыз әйел - ана дүниеге тіршілік әкелуші, барша тіршіліктің
бастауы, көркемдік пен жылылық көзі, шуақ пен мейірім әлемі, өмірдің сәні
деп қасиет тұтып, оған көңілінің төрінен орын беріп, ардақтап аялаған.
Өйткені әйел-ана әрбір үйдің отбасының алтын діңгегі, ажары, шамшырағы,
берекесі. Сондықтан да, қазақ халқы негізгі байлықтың бірі, негізгі даудың
бірі - жесір дауы, ағайын бірлігінің тұтқасы - әйел деп есептеген.
Әйел-ана тағдырын ойланбаған, бұл тақырыпты өз еңбектеріне арқау етіп
қалам тартпаған не ақын, не жазушы, не ғалым жоқ.
Қоғамдағы әйел мәселесі, қыз тағдыры әр салада зерттеліп өз орнын таба
білді: философиялық тұрғыдан - В.Н.Лупанов, Н.Н.Семке, К.А.Ганиев,
О.М.Вовенко, Л.И.Цыганкова, т.б.; саяси жағынан - Л.И.Швецова,
Е.ИАржиловская, Г.А.Алтынбекова, т.б.; әлеуметтік қырынан - Н.Шеденова,
Н.АТрошева, Д.ААбусаидова; заң тұрғысынан — Ш.Е.Құрманбекова; филологиялық
тұрғыдан АӘ.Кенжебаева, Қ.Жарылқап, З.Сағыбай,
Қ.Ә.Жанатаев[39,40,41,42,43,44,45,4 6,47,48,49,50,51,52,53,54].
Қыз бала үшін адамгершілік талғамдар мен әдеп-дағдылар, яғни жеке бастың
қалыптасуының барлық әлеуметтік-психологиялық негіздері отбасында
қалыптасады. Демек, отбасылық шарттарын, мүмкіндіктерін қарастырмай, тәрбие
процесінде оң нәтижелерге жету мүмкін еместігіне көз жеткізіп, оның тәлім-
тәрбие алуда атқаратын педагогикалық негіздерін көрсету бүгінгі өмір үшін
өте қажет. Отбасылық тәрбие мәселесін АС.Макаренко, А.В.Петровский,
В.Дружинин, Маргарет Мид және тағы басқалалар еңбектерінде терең және
тиянақты зерттеген.
Жоғары сынып оқушыларын отбасылық өмірге даярлауға Н.С.Верещагина,
З.Ө.Жантекеева, Ж.Сакенов, Б.Ж.Құлжанова және тағы басқалардың зерттеулері
арналды.
Соңғы кездері Қазақстан Республикасы ғалымдарының қыздар тәрбиесі
саласындағы ғылыми-педагогикалық зерттеулерін бірнеше топқа біріктіруге
болады: ғылыми еңбектердің бірқатары қазақ қыздарының тәрбие және білім алу
мәселесіне арналса (К.Садвакасова, М.Қозғамбаева, К.Қүнантаева,
Ш.Жалғасова) [64-68,69,70,71]; енді бірқатары қыз-тәрбиесіндегі
адамгершілік-жыныстық тәрбие мәселелеріне (И.Қарақұлов, З.Ө.Жантекеева,
А,Кисымова, А,ААманжолова, З.Мейірханова) [72,73,74,75,76], халық
педагогикасындағы қыздар тәрбиесі мәселесіне (АЕ.Дайрабаева,
Ж.Б.Сәдірмекова, Л.С.Сырымбетова, Д.С.Қүсайынова) [77,78,79,80], тәртібі
нашар қыздарды қайта тәрбиелеу мәселесіне (Р.К.Мамбетова) [81] көңіл бөліп
зерттелген.
Жоғарыда аталған еңбектердің талдауы көрсеткеніндей, бұлардың барлығы
дерлік жалпы білім беретін орта мектептегі қыз тәрбиесінің теориялық
негіздерін, мазмүнын, әдіс-тәсіддерін, ұйымдастыру формаларын, сабақ,
сабақтан тыс жүмыстарды жүргізу, отбасымен жүмыс түрлерін қарастырып,
тәрбие міндеттерін шешуге көңіл бөлген. Дей түрғанмен, бұл міндеттердің
орындалуы мектеп мүғалімдеріне жүктелгендіктен, педагогтың кәсіби даярлығын
бүгінгі қоғамның талабына сай, жаңа мектепке лайықты, жаңа мүғалімді
қалыптастыру қажеттігі туындайды. Ал, бұл жоғары оқу орнындағы
педагогикалық процесті жаңартуды керек етеді, ягни студенттердің меңгеретін
теориялық және практикалық білімін мектепте қыз тәрбиесін ұйымдастырудың
іскерліктеріне болашақ мүғалімдерді арнайы даярлау керектігін нүсқайды.
Болашақ мүғалімнің мектепте қыз бала тәрбиесін жүзеге асыруға әзірлігі -
кәсіби даярлықтың аса маңызды бөліктерінің бірі. Осыған байланысты қыз
тәрбиесін жан-жақты ұйымдастыруға болашақ мүғалімнің әзірлік деңгейі жоғары
оқу орнындағы оқу-тәрбие процесінің сапасына тікелей тәуелді болып
табылады. Демек, болашақ мүғалімді оқу-тәрбие процесінде қыз баланы
тәрбиелеуге даярлауды жоғары оқу орнындағы түтас педагогикалық процесті
жетілдірудің бір бағыты ретінде қарастыру қажет.
Сонда да қазақ халық педагогикасы мүраларының қүндылықтары арқылы қыз
тәрбиесі мәселесіне арналған ғылыми зерттеулер мен ғылыми әдістемелік
әдебиеттерге талдау жасау негізінде болашақ мүғалімдерді қыз тәрбиесш
ұйымдастыруда халықтық педағоғиканың қүндылықтары негізінде тәрбиелеу
проблемасы назардан тыс қалып отырғанына көз жеткіздік.
Бұл, бір жағынан мектеп мүғалімдерінің және болашақ
мүғалімдердің қыз тәрбиесін ұйымдастыру жайлы білімінің
жеткіліксіздігі болса, екінші жағынан, қыздарды тәрбиелеуге
студенттерді даярлауда бұл мәселенің ғылыми-әдістемелік
үсыныстардың аздығының арасында қарама-қайшылықтарды негізге ала отырып,
қыздар тәрбиесінде жалпы адамзаттық құндылықтарының тәрбиелік
мүмкіндіктерін пайдалануға студенттердің кәсіби даярлығын қамтамасыз ететін
идеялар зерттеу проблемамызды айқындап, тақырыпты Мектеп жасындағы қыздар
тәрбиесінде халық педагогикасының мүмкіндіктерін пайдалану жолдары деп
таңдауымызға себепші болды.
Зерттеу нысанасы: Педагогтік мамандықтар даярлайтын жоғары оқу орындары
жағдайында студенттерді тәрбие жүмысына даярлау процесі.
Зерттеу пәні: Қыз тәрбиесінде халық педагогикасы материал-дарын
пайдалануға болашақ мүғалімдерді даярлау процесі.
Зерттеу мақсаты: Қыздар тәрбиесінде қазақтың халық педагогикасы
материалдарын пайдалануға болашақ мүғалімдерді даярлауды
теориялық түрғыдан негіздеп, практика жүзінде әдістемесін жасау.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер болашақ мүғалімдерді мектепте қыз тәрбиесін
ұйымдастыруға даярлауды жоғары оқу орнында қазақтың халық педагогикасы
арқылы жүйелі түрде жүзеге асырса, онда зерттелетін даярлық
деңғейін жоғарылату мүмкіндігі туып, мектептегі қыздар тәрбиесін
ұйымдастырудың тиімділігі артады.
Зерттеу міндеттері: - болашақ мүғалімдерді педагогикалық іс-
әрекет процесінде қыздарды тәрбиелеуге даярлау жағдайларын теориялық
тұрғыдан
қарастыру және оның жалпы кәсіби даярлықтағы орнын анықтау;
* қыз тәрбиесі, қыз әдебі, болашақ мұғалімдердің қыз
тәрбиесін ұйымдастыруға даярлығы ұғымдарының мәнін
нақтылау;
* педагогикалық іс-әрекет процесінде оқушы қыздарды тәрбиелеуге
болашақ мүғалім даярлыгының нобайын жасау, оның құрамдас
бөліктері, критерийлері, көрсеткіштері мен деңгейлерін анықтау;
* педагогикалық іс-әрекет процесінде оқушы қыздарды тәрбиелеуге
болашақ мүгалімдерді даярлаудың мазмүны мен әдістемесін жасап,
оның тиімділігін тәжірибелік-педагогикалық жүмыстар арқылы
тексеру.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері: жеке тұлғаны тәрбиелеу мен
дамуына, отбасы мен мектеп, жғгары мекгеп пен қогамның байланысына
таным теориясы түргысынан келу; қазақ халық педагогикасы
тұжырымдамалары; түтас педагогикалық процесс теориясы; зерттеу
проблемасы бойынша тарихи-педагогикалық еңбектер.
Зерттеу нәтижесінің практикалық мәнділігі:
- зерттеудің практикалық-әдістемелік нүсқауларын болашақ
мүғалімдердің кәсіби даярлығын жетілдіру мақсатында жоғары оқу
орнындағы оқу-тәрбие процесінде және мектепте, педагогикалық
колледжде қыз тәрбиесін ұйымдастыру іс-әрекеттерінде, сондай-ақ педагог-
мамандардың біліктілігін арттыру мекемелерінде қолдануға болады;
мектептің түтас педагогикалық процесінде қыздар тәрбиесін
ұйымдастыруға болашақ мүғалімдерді сатылы даярлаудың
әдістемесі қүрылды;
Қыз тәрбиесінде халықтық тәлім-тәрбиенің өнегелі жолдарын
пайдалану арнайы курсының бағдарламасы жасалып, практикада
тексерістен өтті;
болашақ мүғалімдердің мектепте қыз тәрбиесін ұйымдастыруға
кәсіби даярлығын жетілдіру жөнінде әдістемелік үсыныстар
жасалынды.
Зерттеу базасы: тәжірибелік-эксперименттік жүмыс Шымкент қаласының ОҚПУ
жанындағы гуманитарлық- педагогикалық колледжінде және ОҚПУ нің
педагогикалық факультеті.
Магистрлық диссертацияның құрылымы. Магистрлық диссертация кіріспеден,
екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және
қосымшадан тұрады.
І Мектеп жасындағы қыздарды халық педагогикасы негізінде тәрбиелеудің
теориялық негіздері
1.1.Қыз баласын тәрбиелеудің әлеуметтік және психологиялық -
педагогикалық мәні
Ұрпақ тәрбиесі әр заманда халықтың басты міндеттерінің бірі болған.
Ұлттық тәрбие — рухани сабақтастықтың негізі. Тәрбие - ұлттық қалыптасудың
ұдайы дамуы, жаңаруының бастауы. Ол - өмір сүрудің мәні мен мазмүнын,
ұлттық өркениеттің тарихи тағдырын айқындайтын жүйе. Осыны ескере отырып,
қазақ халқы ертедегі жазба деректер мен зерттеу еңбектерінде қыздарға
ұлттық тәрбие беру ерекшеліктері орын алғанын, тәрбие тағылымдарын
үсынғанын көреміз.
Халқымыздың арғы тарихына үңіліп, әлеуметтік: түрғыдағы ой-
тұжырымдарына барлау жасасақ, балаларға қүрметпен қарауға айрықша мән
бергенін байқаймыз. Қазақ халқы өз үрпағын, оның ішінде қыз бойында
адамгеріпілік, ізгілік, инабаттылық, имандылық сияқты қасиеттерді
қалыптастыруды және олардың болуын ежелден-ақ өзінің басты мақсаты етіп
қойған. Ата-бабаларымыз жазу-сызудың кем соғып жатқан шағында, көшіп-қонып
жүріп-ақ үрпақ қамын, оның болашағын жан-жақты ойластырған. Халқымыздың
мәңгілік мүрасын сарыла зерттеп, тамсана жазғандар көп болғаны тарихтан
белгілі. Ата- бабаларымыз қалыптастырып, Халқымыздың бұлжымас тіршілік
заңына айналған сол ғажап салт-дәстүрімізді ерте заманда-ақ өзінің
мәнділігімен, озық ұлгісімен қыз баласын тәрбиелеуде таптырмайтын ұлгі-
өнеге, әдіс-тәсілдер мол екеніне көз жеткіздік.
Демек, тәрбие беру ісінде қазақ халқының сан ғасырлар бойы жинақтаған
бай тәжірибесінің мәні теренде жатыр. Ғұлама ғалымдар, шешендер мен билер,
ақын-жыраулар мен сал-серілердің өзіндік сара жолдары болғанын, олардың
шығармаларындағы тәлім-тәрбиелік ой-пікірлері мен өнегелі істері бүгінғі
қыз баланың рухани-мәдени жетілуіне, саналы, білімді, мәдениетті тұлға
болып қалыптасуына ықпалы зор екенін ескердік.
ҮІІ-ҮІП ғасырда пайда болған оғыз-қыпшақ мемлекетінің оғыз тайпасынан
шыққан әйгілі ақын, күйші, дарынды данышпан Қоркыт тағылымдарының тәрбиелік
мәні күшті. Өпшейтін із қалдырған Қорқыт ата кітабының мән-мазмүны
төмендегідей.
Олар: отбасындағы ең әуелі ананы сыйлау, әкені қүрметтеу, отбасындағы
жарасымды қарым-қатынас, ұл мен қыз тәрбиесі, әйел-ананың ақыл-ойы ерге
беріліп, ел үіпін ерлік жасауға, ана абыройы, отбасының татулығы қастерлене
баяндалады.
Ата-ердің инабаты, ұлттың ұлағаты, қасиеті, - деп біледі Қорқыт
атамыз.
Қорқыт ата әйелді терт түрге бөледі: Тұқымды аздыратын әйел, өмірін
тоймен тоздыратын әйел, үйдің тірегі болатын әйел, не айтсаң да қозғалмас
әйел сияқты түрлерін салыстыра сипаттап, әйел — ананың қоғам дамуына негіз
болатынын дәлелдейді [83,57 б.].
Үйдің тірегі болатын әйел даладан бір қонақ келсе, үйінде ері болмаса
да, оған сусын беріп, бар дәмін алдына қояды, сыйлап аттандырып салады.
Бұлар Айша мен Бөтимадан бата алған әйелдер. Хан нем, мүндай әйелдер мындап
эссе де көп емес, бәлки аз. Сіздің ошағыңызға сондай әйел кез болсын.
Ендігісі — тұқымды аздыратын әйел. Мүндай әйел таң атпай орнынан түра
салып, ас үйге жүгіріп, беті-аузын жумай, тоғыз тоқаш пен айранды басына
қотарып, ашқарақтыққа салынып, өз қарнын тойдырып, ерін жамандап, осы
шаңырақтан еш жақсылык көрмегендей, ендігі көңілі әлі де болса қарын
тойдырар, көк көйлек кигізетін ер табармын деген пасық ойын ойлап, үрпағын
ойламай, тұқымын аздыратын нысапсыз әйелдер мың болса да өсіп - өнбесін,
хан ием, сіздің ошағыңызға кез бола көрмесін.
Кейінгісі — тоймен тоздыратындары. Бұл да ас үйдеғісін басына көтеріп,
қарнын сипап, түске дейін қыдырып, өсек айтып, бірді — бірғе соғып, ойын-
сауық іздеп, тойлап жүргенде үйіне келсе, үйі тоналып, қазан-аяғын ит
жалап, қорадағы малы жайылымға шықпай байлаулы күйінде қалған. Енді
шаптығып, көрші - қолаңынан ілік іздей бастайды. Көрші ақысы — тәңір
ақысы, - деген қайда, менің үйіме коз салсаңдар қайтеді? — деп безектейді.
Уа, хан нем, мүндай әйелдердің қатары өспесін, ошағыңа мүндай әйел
келмесін.
Соңғысы — не айтсаң да қозғалмас әйел. Үйіңе жапан түзден үятты қонақ
келе қалса, ерінің жүмсағанына құлақ аспай өзінің пейілі тарылғанын
көрсетіп, үйде түк жоқ, не береміз? — дегенге келтіріп тапжылмай, үялмай,
аузын сылп еткізіп отыра береді. Әкелген күнде де бәрін лақтырып, долданып,
еріне теріс сөйлеп, аузы жабылмай, ерінің әбиірін жерге төгетіндер. Бұларды
Нүх пайғамбардың нағыз есегі деу орынды. Мүндайлар, хан ием, алла сақтасын,
ошағыңызға жақын келмесін.
Қорқыт атаның нақыл сөздері:Кеудесіндегі ақ сүтін бөбегіне емізіп,
тойғызған асыл аналарға - қүрмет! Анасыз қыз ақылға жарымас, атадан тағылым
алмаған ұл жаман , ұлдың кімнен туғанын ана білер, иесінің исін ат білер,
- деген терең ойларының бүгінгі күнде маңызы зор.
Демек, әйел баласының міндеті жан жағындағы жүртына, ерше, балаларына
рух беріп, жақсылықты жаңғыртып, жамандықты отбасынан аластап отыру керек
екендігін үмытпауы абзалдығын ескерткен.
Осы тағылымның әрқайсысына зер салсақ, біздің ұлттық педагогикамыздың
теренде жатқанына көз жеткізе аламыз [83, 56 б.].
Адамзат тарихында Аристотельден кейінгі екінші үстаз Әбу-Насыр Әл-
Фараби Адамға ең бірінші білім емес тәрбие беру керек, тәрбиесіз берілген
білім адамзатгың қас жауы, ол келешекте оның өміріне апат әкеледі - деген
[84, 85, 78 б.].
Әрбір халықта адамдар арасындағы қарым-қатынасты, бала тәрбиесін,
отбасылық өмірді сипаттайтын жазба ескерткіштер болганын тарихтан білеміз.
Сол сияқты, Жүсіп Баласагүнидың біздің заманымызга дейін жеткен ірі
туындысы Құдатғу білік қүт әкелетін білім, гылым поэмасы адамзатты
ойландырып келген қызды тәрбиелеу сүрақтарына жауап беретін болады.
Жүсіп Баласагүнның ерекше көңіл аударуга түратын, бүгінгі педагогикалық
қагидалармен терезесі тең түрып пікір таластыра алатын пайымдауларының бірі
- баланы бөтен жерге бермей, өз қолында, үйде тәрбиелеу мәселесі.
Әрине, ғұлама өз еңбеғінде қандай әйел алу керектігі жайлы ерлер жағына
ақыл-кеңес береді. Ең бірінші — тегі, заты дүрыс үйдің қызы болсын, екінші
- үятты, тәрбиесі түзік болсын, өзіңнен пәстеу, тегі төмендеу, ақылдысын
танда, үшіншісі — асыл текті болмасын, оған құл боласың, көркіне де көз
салма, жаман, тексіз, қылықсыз қызға қарама, төртінші - құлқы жақсы, кемелі
келісті, жібек мінез, қылықты болсын, - деп әйел бойындағы жаман және
қасиетті қылықтарды ата-бабаларымыз ерекше бағалап, ер жіғітке жар тандауды
ескеретін жайттарды өнеғе етіп қалдырған [88,450 б.].
ХУ-ХІХ ғасырларда қазақ ақын-жыраулар еңбегінде де қыз тәрбиесі, қыз
әдебі, отбасы тәрбиесі терең қарастырылған [20, 43 б.].
Суырып салма ақын-жыраулардың бірі Шал ақын, Әйел - Ана табиғатына
байланысты байламдарын жыр жолдарымен зерлеген. Ол өз заманында көшпелі
халық, қыз бала — келіншек — сүйген жар -әйел тегіне қатаң сын көзбен
қараған. Және де оларды жас кезеңге бөліп, психологиялық ерекшелігін және
жыныстық толысу кезеңін бейнелеген. Қыздар туралы өлеңінде он беске
келген қыз баланың физиологиялық жағынан жетіліп, елегізіп, ісі, мінезі
өзгеріп, жабырқау, өз үйіне жатырқау сезімі біліне бастағанын көрсетеді
[20, 45 б.].
Осы жаста жаман мен жақсыны түсініп, бойын түзеп, үсті-басына карап,
қасы-көзін түзеп, сәнді киінуге үмтылып, көзге әдемі көрінуге ынталануын
бейнелеп, эстетикалық бейнесіне мән берген. Сонымен қатар, Шал ақын он бес
жасқа жеткен қыз баланың іс-әрекеті мен ой-санасына да толық сипаттама
беріп, дене бітімінің жетілу, психикасының қалыптасу кезеңін терең
суреттеген.
Бұл идеяны әрі қарай жалгастырушылар Ш.Уәлиханов, АҚүнанбаев,
Ы.Алтынсарин, А.Байтүрсынов, Ж.Аймауытов, М.Жүмабаев, М.Дулатов, М.Әуезов
және т.б. қүнды еңбектер жазды [6,7,8,9,11,13,15].
Шоқанның қырғыздар туралы жазбалар еңбегіндегі Манас туралы
дастанында қыздардың сұлулығы төмендегідей суреттелген:Ақ жүзі ақша
қардай, ал қызыл екі беті қарға тамған қызыл қандай ... Хан қызы Қаныкей,
... жасы он беске келген, жүпар иісі аңқыған, аппақ тісі інжудей сұлу қыз,-
деген сияқты [91, 145 б.].
Қазақ халқының өзіне тән жогарғы адамгершілік, отбасының татулығы,
жарастығы, қонақ жайлылығы, дала халқының қыз тәрбиесіндегі өз үстанымдары,
дәстүрлері жайлы Ыбырай Алтынсарин жазган этнографиялық очерктері дәлел
бола алады. Бұл еңбекте қазақ қыздарын үзату, қүда түсу және той жасау
дәстүрлерін терең берсе, қыз-келін тәрбиесіндегі халықтық әдет бойынша,
олар ұлкендерді сыйлағаны соншалық, күйеуінің жақын туыстарының да атын
атамай өзінің тәрбиелілігін, тапқырлыгы мен шешендігін, қиын-қыстау жерде
ой жүйріктігімен дараланғандығын айтады. Өз кезіндегі жағдайды ескере
отырып, Ы.Алтынсарин дәстүрлерді төмендегідей етіп бөледі: бесік қүда,
әмеңгерлік, жесір дауы, көп әйел алу, қалың мал, кәде беру, кәде ілу, неке
қию, бет ашар сияқты дәстүрлердің тәрбиелік мәнін көрсеткен мүсылмандардың
бәрінде де бар [6,61 б.].
Қазақ халқының қыз тәрбиелеуде өзіне тән салт-дәстүрі бар екенін, оның
озығы мен тозығын гылыми түрғыда талдап, дәлелдеген ұлы агартушы
Ы.Алтынсарин.
Қазақ халқының келешегі - қыз балаларды тәрбиелеуге байланысты қасында
интернаты бар бірнеше қыздар училищесін ашып, ұлттық тәрбиеге ерекше көңіл
бөлді. Ислам дінінің аяттарындагы адамгершілік, имандылық, қайырымдылық,
мейірімділік қагидаларын өзінің еңбегінде арқау еткен [6, 62 б.].
Ал, данышпан Абай шаңырақ үйтқысы болар әйел бойындагы қасиеттерді
бағалап көрсете білген.
Адамға дүрыс тәрбие беріп, шындыққа қалыптайтын нәрселер: Ақыл,
гылым, мүның табылмақтығына бірінші себепкер сезім, екінші тән сұлулығы,
бұлар адамда туысынан болады. Ал қалган өзге қасиеттің бәрі жақсы ата,
жақсы ана, жақсы қүрбы, жақсы үстаздан болады - деп философиялық жагынан
бейнелейді.Әрине, Абай, қыздың тәрбиелілігі, көркемділігі, әдептілігі,
сұлулығы тек сыртқы көрінісінде ғана болмай, ішкі көрінісімен де тең болу
керек деп талап қояды.
Сөйлесе сөзі әдепті, әрі мағыналы десе, кұлкісі бейне бұлбұл қүс
сайрайды, керісінше, ұлы Абай заманындағы салт-дәстүрдің қаймагы бүзылмай
түрған казақ ауылының өзінде де бірлі-жарым, қыз балалардың ұлкеннің сөзін
елемей кетуін, ұлы ақын заманның бүзылуы деп, түйеді [8, 65 б.].
Қазақ ойшылдарының қыздар мәселелері жайлы тәлім-тәрбиелік ой-
пікірлерін ғылыми жағынан саралап, кемеддендіре түскен С. Торайғыров
публицистикалық мақалалары Қамар Сұлу, Кім жазықты ? романдарында сол
дәуірдің қазақ қоғамындағы әйелдің алатын орны, қыз бала тәрбиесі туралы
ашып көрсетеді [96, 246 б.].
С. Торайғыров қазақ қауымы үшін мәні зор әлеуметтік мәселелерді көтере
отырып, бойжеткендер жайлы Қызы бар жалғыз үйде жеке жатқан, Сымбатты
сұлуға, Қайқы қүйрық, шүбар қыз, істік мүрын,- сияқты өлең жолдарында
олардың өнегесіз істеріне наразылығын білдірген.
Халық даналығы — тәрбие негізі екенін ерекше бағалаған, Ахмет
Байтұрсыновтың Әдебиет танытқыш атты еңбегінде қазақ ұлтының ерекше
тәрбие дәстүрлері: қыз үзату, оны оң жақта тәрбиелеп, мәпелеп болашақ ана
болуга дайындау әр ананың жауапкершілігіне жүктелген. Босағаны аттап шыққан
қыз-бойжеткенге жар-жар жүбату сияқты өлең айтылған [13, 204 б.].
Той бастар, беташар, неке қияр сияқты гүрыптарға А.Байтұрсынов терең
талдау жасап, жіктеп, оның тәлімдік мүмкіндіктеріне тоқталған [13, 205 б.].
Міне, сұлулыққа сүқтанып, аруағын асқақтата, арулардың игі қасиеттерін
түмар еткен Ахмет Байтүрсынов қыз баланың ибалы қасиеттерін, адамгершілік
ар-үждан тазалығын, бүкіл болмысын жырға қосты[13, 206 б.].
М.Жүмабаев Педагогика атты әрі оқулық, әрі әдістемелік кітабында,
тәрбие түрін төртке бөліп, дене тәрбиесі, сұлулық тәрбиесі, ақыл тәрбиесі
һәм құлық тәрбиесі, - дей отырып, адам баласында осы төрт тәрбие түгел
берілгенде гана, оның тәрбиелі болғандығы, - деп тұжырым жасайды. Ал, балам
адам болсын дейтін ата-ана осы төрт тәрбиені дүрыс, орындасын. Бала аурулы,
бала тар ойлы ақымақ болса, бала кінәлі емес, тәрбиеші кінәлі; бала
сұлулықтан ләззат ала алмайтын мылқау жанды болса, бала айыпты емес,
тәрбиеші жазалы. Бала істеген жауыздықтың жазасын тәрбиеші көтерсін деген
иран елінің мәтелі шын, дүрыс мәтел — дейді [9,15 б].
Тәрбиеші, - деп М.Жүмабаев, әрине, ананы айтып отырғаны түсінікті. Бала
ана бойында жаратылып дүниеге келеді, ол ержеткенше ананың тәлім-тәрбиесін
көріп өскендіктен, тәрбиеші-ана. Жауыздықтың жазасын мойнына алмас үшін қыз-
болашақ ана тәрбие көру керек екендігін дәлелдеді [10, 34 б.].
Педагог бала тәрбиесіндегі, соның ішінде әрине, қыз баланы тәрбиелеуде
ананың рөлінің жоғары екендігін баса айтқан. Өйткені бала анаға жақын
түрады, шешесі үйде қызының көзінше не істесе, оның қимыл-қозғалысына,
сөйлеген сөзіне қарап, ертең үядан үшқанда қыз бала соны қайталайды. Әрине,
қыз тәрбиесі анаға ғана байланысты. Сол себептен ананың, қыз баланың
көзінше әдепті, мәдениетті болуын айтады. Сол сияқты, баланың
маңдайындағы, адамдардың жүріс-түрысы да әдепті, сұлу болуга тиісті. Сұлу
дене, сұлу қозғалысты көріп өскен баланың денесі де, қозғалысы да сұлу
болады. Бала түрлі музыка қүралдарының үндерін тыңдасын, сурет салып
үйренсін, топас адам — тірі өлік, -дейді Мағжан [8,9,10].
Қазақ қыздары мен қазақ әйелдерінің сыртқы да, шла де сұлулықтарын
тәңірдей көтеріп жырына арқау еткен ақын М. Жүмабаев - Гұлсімге,
,Махаббат не?, Сен сұлу, Жас келін т.б. өлендерінде сүйіспеншілік,
махаббат жайлы терең жырлады[9,10].
Иә, қыз сұлулығы, мінезі, іс-қылығы жайлы да орынды айтқан. Қыз ар-
үжданы, әдебі, жүріс-түрысын, дауысын Іполпының сылдырымен салыстырған.
Толған аи жүзің еді, қара нәркес көзің еді, мап-майда мамық қардай мінсіз
денең, бейне бір бақшадағы жүзім еді немесе Іпашың қара, денең ақ бұлт,
жүзің-ай, тісің-меруерт, көзің, сәулем, қүралай,- деп сұлулықты суреттеп,
қазақ қызының нәзіктігін айтқан.
Бұл сұлулық тәрбиелілік тек, қазақ қызына ғана тән, керісінше,
Домбыра, Зарлы сұлу, Жәмилә, Шын сорлы, Жас келін,
Аддаған сұлу, т.б. өлендерінде әйел теңсіздігін, оның өте ауыр
хәлін, еріксіздігін, көргені қорлық, көркі жоқ,- деген ойда болса
Әйел деген өлеңінде, әйелді тәңір әдейі жаратып, бүкіл ерлерді
туралық, шындық жолына бастасын, әйел азатыққа, мәдениеттілікке,
теңдікке жетсін деген ой айтады. :
Әйелді күң орнына үстап, мал орнына сататын, еріккенде ойнап, ермек
ететін ер кісілерге: Бұл ісінді қоймасаң, әйелмен ылғи
ойнасаң, жүрмесін көп боп бұл күнің, - деген өкпе наз айтса, әйелдің тендік
алғанына қуанып, солармен бірге өзі де тевдікке жеткендей болып, жаңа атқан
тавды, көлге қонған аққуды теңестіріп жүрек жарды өлеңін жазады [9,10].
Әйеддер мәселесі жөнінде Ж.Аймауытов (80 жылдан кейін архивтен
табылған) губерниялық кеңес сотына жолдаған хатында, қазақ өміріндегі
дертті мәселенің бірі болып тұрғандығын айтады. Қазақ әйелінің сол кездегі
ауыр жағдайын, тең қатар қүқығын қорғау мақсатымен өз пікірін үсынған еді
[12, 278 б.].
Әйел теңдігі журналында (1827-1928 жылдар) жарияланған Ақбілек
романы, Күнекейдің жазығы, Рабиға пьесасы, Жәмилә өлеңінде қазақ
қыздарының тағдыры, шал, еркек атаулыға қолжаулық болып, қор болғандарын
айта келе, жаңа заман тудырған бостандықты көріп, оқу оқып, бақытын тауып,
тендік алып, дегеніне жеткізеді. Сол кездегі қыз тәрбиесіне тоқталып,
ананың, әкенің айтқанынан шықпай, ұлкенғе қарсы келмейтін мінездерін
түсіндіреді. Кешегі жуас, үялшақ қыз баласының бүгінгі өмірде жаңа тәрбие
жолдарына түсіріп, әйел мен еркекті бір қатарға қойып, қарым-қатынастарын,
көпшілікпен емін-еркін араласуын,жаңа бақыт жолына түсуін армандаған, -
Ж,Аймауытов өз еңбектерінде осыны терең корсете алды [12, 279 б.].
Сонымен қатар, адамның кісілігін қалыптастыратын тәрбие, ал кісіні
қалай тәрбиелеу мәселесін терең шешу үшін психологияны (жан жүйесін) жақсы
терең білу керек екендігін дөлелдеді.
Осындайда бір ғұламаның сөзі еске түседі: Хәкім Лүқпаннан – Осыншама
әдептілікті қайдан үйрендіңіз?,-десе, Әдепсіздерден үйрендім- деп жауап
беріпті. Осы сияқты өз отбасының әдепсіздерінен жиіркеніп, әдептілікке
үйренуге болады. Әрине, әсіресе, қыздардың әдебі жоғары болғанда ғана, ана
әдебі одан жоғары болса нүр үстіне нүр болар еді [16, 35 б.].
Әрине, осы кезеңдегі қыз тағдырын ойланбаған, өз еңбегіне арқау етіп
жырламаған ақын, жазушы жоқ шығар. Солардың бірі М.Дулатовтың Бақытсыз
Жамал романы, Балқия пьесаларын айтсақ, Шәкөрім Қүдайбердіұлының Әділ —
Мария прозасында жеңгемен сырласу, ана орнындағы жеңгені сыйлау, қүрметтеу
сияқты әдепті қылықтар мол болғанын, қазақ дәстүрі қалындық ойнаудың қыз
тәрбиесіндегі ерекше бір көрінісі жеңге тәрбиесін анық көрсеткен [7, 50
б.],
Ұлттық әдебиеттің шығу тарихын тереңнен қарастырып, ауыз әдебиеті
ұлгілерін талдауға арналған М.Әуезовтің түңғыш оқулығы 1925 жылы
Ленинградта оқып жүргенде жазылып, 1927 жылы Қазақстанның бүрынғы астанасы
Қызылорда қаласында Ел әдебиеті деген атпен аян болады. Бұл оқулық жанр
түрлеріне қарай 7 бөлімнен түрады. Соның үшінші бөлімінде Қыз үзату
үстіндегі салт өлендері қарастырылады. Қазақ сол кездегі малға сатылу,
кетерде ел-жүртымен, агайын-туғанымен көрісіп, қоштасып, сыңсуы; жар-жар
айтысында жас келінге қайын-жүртын таныстыру, жұбату айтылады; Беташар
жырында жаңа түскен келінге жаңа ел-жүртында өзін қалай үстауы керек, қыз
кезіндегі еркіндікті үмытып, өзінің жүріс-түрысына, іс-әрекетіне, мінез-
құлқына өдептілік, сыпайылылық қасиеттерін көбірек енгізе білу керек
екендігін баса айтады; ақыл, өсиет-өнеге сияқты үғымдар педагогикалық
түргыда баяндалган [15, 55 б.].
Келесі бөлімде батырлар жырының мазмүны, шығу тарихы айтылып, қазақ
батырларының өздеріне сай арулары, батырлардың әрқайсысының аруы, атына
лайық, сұлулыгына ақылы сай, батырларды ерлікке, елдікке бастап, рух берген
аруларын ардактай білген. Ел поэмалары Қозы Көрпеш-Баян сұлу, Қыз Жібек
жырларының мазмүны, әлеуметтік ой толгауы, әйел тендігі, жастардың
сүйгеніне қосылуын армандауы айтылады.
Әйел, үрпақ мәселесіне көңіл бөлген М.Әуезов өзінің тырнақалды
туындысын Адамдық негізі - әйел деп, тәрбиенің түпкі тамыр-тереңіне
сүңгіп барып, ұлттық тәрбиенің анадан, - ер жағы қара басынан басқаға
қарамай жүргенде, балаларын баулып,асырап, үйлік ұйымның басын қүрган -
әйел, - дей келе, осы отбасындағы әйелге білім, тәрбие керек екендігін
баса айтады [15, 76 б.].
Шетел ғалымдарын да қызықтырған қазақ қыздарының асыл қасиеттері,
адамгершілік абыройы, парасатты тұлғасы, бүкіл болмысы және өнегелі жолдары
терең мағынада берілген.
Ресейлік галымдар А.И.Левшин, Н.Л.Зеланд, В.В.Радлов, Н.Северцев,
Г.Н.Потанин қазақ қыздарының, әйел тәрбиесі, тәрбие жолдары жайлы өз
зерттеу еңбектерінде терең көрсеткен [97,98,99].
Қазақтар жөнінде ресейде алғаш монографиялық еңбек жазған А.И.Левшин
қазақ әйелдерінің инабаты, шаруақорлық, іске шебер, еріне адал болатындығын
да дүрыс багалап білген. Қырғыз әйелдері — түйе жетектеп келе жатып та,
жасы ұлкен ерлерге ізеттілік көрсетуді үмытпайды. Олар ерлерден гөрі
бейнетқор, малға қарайды, киім тігеді, ері үшін бәрін жасап, оны кетерде
атына мінгізіп, аттандырып салады. Қазақта балаға әкеден гөрі ана көп
қарайды, қыздарын үй ішіндегі өнердің бәріне үйретеді. Сонымен қатар қазақ
ауылының әдет-ғүрпын, салт-дәстүрінде қыз үзату, келін түсіру, өлікті
жөнелту рәсімдері мен байланыстыра сөз етеді. Қазақ ауылындағы қонакжайлық,
үйлену, сонымен байланысты ырымдар мен жол-жоралар жан-жақты баяндалган.
Әсіресе, қазақтардың бала тәрбиесіне, қыз баланы тәрбиелеуге баса көңіл
бөлуіне тоқталып, олар қыздарын оқытуга, түрлі қолөнерін үйретуге, ою-
өрнек, шілтер тоқуға, ас даярлауга жастайынан бейімдейді. Оны ауыз
әдебиетінің асыл ұлгісі ата көрген оқ жонар, шеше көрген тон пішер деген
мақалынан байқауга болады, - дейді [98, 234 б.].
Сонымен қатар, Н.Л.Зеланд өзінің Қазақтар атты этнографиялық
очеркінде баланы бесікке бөлеудің пайдасын да атап өткен.
Қазақ әйелінің тәрбиесінің жоғарылығын, адамгершілігін, отбасының
үйытқысы, еңбек сүйгіштігін ерлермен салыстыруга болмайтындығын, дей
түрғанмен, қазақ әйелінің еркекке тәуелділігін өз еңбектерінде назар
аударған орыс ғалымдары Н.Северцев пен Г.Н.Потанин сүйсіне жазады [99, 240
б.].
Ал, академик В.В.Радлов қазақтың қыз үзату, қалың беру, келін түсіру,
шілдехана, баланы бесікке салу, атқа мінгізу, сүндетке отырғызу сияқты салт-
дәстүрлерінің шығу тарихына, ақындық айтыс өнері мен суырып салма
шешендікке баланы жастайынан тәрбиелеуге көңіл бөлетініне тоқталады. Ол
басында баланы еңбекке, кәсіпке тәрбиелеудің артықшылығына, қазақ
әйелдерінің еңбексүйгіштік қасиеттеріне, қолөнер шеберлігі мен
төзімділігіне сүйсінеді [97, 65 б.].
Педагогикалық әдебиеггерде бүгінгі тандағы қыз тәрбиесінің мәні туралы
ортак пікір қалыптаспаған. Мүның себебі, әлеуметтік өмірдегі өзгерістердің
салдарынан бүісіл тәрбиенің мән мазмүнын жаңаша ашып көрсетуге мүмкіндік
болады. Сондықтан кыз тәрбиесінің отандық педагогикадағы орнын тарихи даму
кезендеріне сәйкес қарастыруды жөн көрдік.
Қазан төңкерісінен кейінгі жылдары тәрбие және білім беру мәселелеріне
жаңаша қарап, жаңа мектепті қүрудың барлық мәселелерін талқылауға
мүгалімдерді араластыру және сол қогамдағы қыздарға тәрбие және білім беру
ісінің В.И.Ленин, Н.К.Крупская, А.В.Луначарский, В.Г.Белинский,
А.С.Макаренко, В.И.Гладких, А.М.Коллонтай, К. Цеткин, т.б. қайраткерлер
негізін салды [100,101,102,103].
Н.К.Крупская мен А.В.Луначарский өз еңбектерінде тәрбие басы - еңбекке
көп көңіл бөлді. 1899 жылы жазылған Әйел жүмысшы еңбегінде Н.К.Крупская
Ресейдегі еңбекші әйелдердің түрмысын, өмірін апіық көрсетіп, бала
тәрбиесіндегі кейбір мәселелерге жаңаша бағыт береді [101, 58 б.].
Атақты педагог А,С.Макаренконың педагогикалық теориясы -жаңа
адамгершілік қатынастар, адамға деген сенімнің, талап қоюға негізделген
қатаң тәртіптің, ұжымның тәрбиедегі ұлы күші, балаларды отбасында тәрбиелеу
жөнінде пайдаланылатын педагогикалық мүра қалдырды. Ұлдар мен қыздардың
мінез-құлқына талдау жасаған кезде олардың бойындағы ерекшеліктерді ескеру
қажет. Мүны өте жақсы аңғарган А.С.Макаренко былай деп жазған: ұлдар
көшеде қаншама қаңғып жүрсе де, қандай күрделі, заңсыз оқиғаларға қатысты
болса да біздің педагогикалық әрекетімізге көнбей соншама қасарысқанымен,
оның тіпті болар-болмас ақылы болса, жақсы орта оны тәрбиелеп адам етіп
шығарады [55, 145 б.].
50-60 жылдары Кеңес Одағындағы әйел мәселесі, оның әлеуметтік жағдайы,
әйелдер қозгалыстары және ұйымдарына арналған гылыми жүмыстардың саны
көбейді (Бильшай В.Б., Филиппова Л.Д., Емельянова Е.Д., Пальванова Б.,
Раджабов С.Р., Обидов И.О., Любимова С., Абакумова В., Шукурова Л.,
Таттыбекова Ж., Гафарова М., Овчинникова И., Махмутова А.Х., Абдуллаева Ф.,
Мамедова С.С., т.б.).
70 жылдардан бастап отбасы, қыз тәрбиесі үрпақ бастауы екендігіне көңіл
бөлген және ғылыми негіздеген ресейлік ғалымдар А.Г.Хрипкова, Д.Г.Колесов
талдау жасады [105, 201 б.].
Дәуір қандай болса да, әйел жанына, әйелдік қасиетке тән нәрсе-
сезімталдық, психологиялық нәзіктік ... қай заман болса да, әйел затына тән
қасиеттердің ішіндегі ең қадірлісі — аналық қасиет
Бүдан туындайтын пікір - қыз баланы тәрбиелеудегі ең басты нысана, ол —
болашақта үрпақ бастауы, отбасы үйытқысы болатындай ардақты ана, сүйікті
жар тәрбиелеу.
Қазақ халқы ғасырлар бойы дамып келе жатқан өз тарихында
қызға тәрбие беруде болашаққа ұлгі боларлықтай тәжірибе
жинақтады. Осы халықтық педагогика идеяларын жүйелеп, белгілі
бір електен өткізіп, сүрыптай отырып, оны оқу-тәрбие процесіне
енгізудің сара жолдарын бүгінгі галымдарымыз өз еңбектерінде
(Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, С.Ұзақбаева, Ж.Наурызбай,
К.Қожахметова, Ә.Табылдиев, Қ.Бөлеев, АСейдімбек) назар аударып,
қазіргі жагдайдағы тагылымдық мәні сараланып сипатталады
[16,17,18,19,20,21,22,30,32].
Олай болса, қазақ этнопедагогикасы материалдарын жоғары мектептің оқу-
тәрбие процесінде пайдалану, болашақ мүгалімдердің қыз тәрбиесін дүрыс
ұйымдастыруға көмегі мол және берері көп.
Халықтың көне дәуірден сақталып келе жатқан қыздар тәрбиесінде үсынатын
өз жолы болган. Олар: отбасы, нәрестені әлпештеп өсіру, неке түрлері,
үйлену тойы, мұлік жасау, азық-тұлік әзірлеу, оны сақтау дәстүрлеріне
байланысты багыт-багдары, әдет-ғүрыптардың тәлімдік жол-жосығы, амал-
тәсілдерін бүгінгі қыз тәрбиесінде қолдану өте қажет болып отыр. Қазақ
халқының өзі қүрған дәстүрлік педагогикасы арқылы қыздарға беретін тәрбиесі
тереңде.
Қазақ қыздары өзінің ежелден қалыптасқан биязы мінезі, әдептілігі мен
ізеттілікті сақтаудың өнегесін тереңнен алып қалыптастырған, оны
отбасындағы беріктігі мен бекемдігі көрсете алады,-деп дәлелдеген.
Педагогика гылымы саласында бұл проблема 60-шы жылдардан бастап
зерттеле бастады.
Қазақ қыздарының білім және тәрбие алу жагдайларын, олардың кеңес
үкіметі орнаганнан кейінгі жай-жапсарын педагог-ғалымдар К.Садвакасова, М.
Қозғамбаева, К.К.Қүнантаева зерттеген. Олар, өз зерттеулерінде қазақ
қыздарының ауыр жағдайларын, теңсіздіктің жойылуын, білім алуға жол
ашылгандыгын бірден қабылдай алмай, отбасынан үзап, білім жолын қууға,
қорқыныпшен аяқ басқандары жайлы айта келіп, алғашқы қазақ қыздарының білім
алу жолындагы табандылыгы, ынталыгын нысанага алган [ 65,67,69].
Ал, қазақ қыздарын халықтық педагогика негізінде адамгершілікке
тәрбиелеу мәселесін А,Дайрабаева қарастырып, халықтың ежелден сақталган
әдет-гүрпы, салт-дәстүрін, ертедегі қолжазбалар мен естеліктердің қүнды
багыт-багдарын бүгінгі қыз тәрбиесінде қолданудың амал-жолдарын, әдіс-
тәсілдерін жүйелеген [77, 54 б].
Осы түргыда А.Құралұлы Қазақ дәстүрлі мәдениетінің анықтамалығы
еңбегінде қыз баланы тәрбиелеу дәстүрлерін келтірген:
1. Қыз баланың белін 7-жасқа келгенде белбеумен буып қою.
2. 12-ге келген соң қызының төсегіне дәл жауырынның астынан
келетіндей етіп қос арқан керу.
3. Қызды оң жаққа шығару.
4. Қыз баланы үзатылуына 6-ай қалганда жеке үй тігіп, бір
жеңгесімен бөлек шыгару.
Әрине, бұл дәстүрлердің көбісі біздерге толыгымен жеткен жоқ. Қыз
өмірге келісімен анасы оны мәпелеп, болашақ өміріне дейін дайындап отыратын
тәрбие ерекшеліктерін үмытпаған [107,66 б.].
Қазіргі қогамның жаңару талабына сай К.Қожахметова қазақ халқының қыз
бала тәрбиелеу дәстүрлерін төмендегідей бөледі [26,98 б.].
Қыздың тектілігін әр түрлі жолдармен тексеру.
1. Қалыңдықтың ақылдылығына аса назар аударған.
2. Бойжеткеннің тал бойынан табылуға тиісті тағы бір қасиет-
сымбаты мен көркі.
3. Болашақ ошақ иесіне қояр талаптың ең мәндісі — іскерлік,-
деп іріктей келе, қазақ халқының қызы бойжеткен соң, оны
қүтты орнына қондыру әрбір ата-ананың арманы. Халық
дәстүрі еріне серік болар ақылды, өдепті, еңбекқор, адал жар
тандау — болашақ отбасы бақытының негізі болған. Қыз бала
өскен ортасына, ата-анасына жаман сөз келтірмеуге тырысқан.
Әрине, қыз сұлулығын, тек көркі арқылы ғана емес, рухани
сұлулығына да баса көңіл бөлінген. Мүның бәрі қыз бала
өзінің туылған шаңырағында, оң жақ босағада алып шығатын
тәрбиесі екендігіне көз жеткізуге болады [26,99 б.].
Қыз тәрбиесінің қазіргі кезендегі ғылыми педагогикалық мәні, оған
жаңаша қарауды қажет етеді. Осы мақсатта бүрынғы жүмыс әдістері мен
формаларын өзгертіп, жетілдірген жөн. Ол қыз балаларды қазіргі жағдайларга
байланысты төрбиелеудегі әлеуметтік тапсырыстардың өзекті міндеттерін
шешуге мүмкіндік беретін, сыныптан тыс жүмыстарда, басқа да төрбие
түрлерінде, жалпы педагогикалық процестері мен өзара қарым -қатынаста
кешенді түрде зерттеудің қажеттілігін көрсетеді.
Қыздар тәрбиесінің мәселелері бойынша жүргізілген талдау нәтижесінде
біз қыздар тәрбиесін ұйымдастыруда қыздар әдебініц мәні оныц бшімінде,
мінез-қулық әдеттерінде және өзгелермен қарым -қатынасында, қогамдық әрекет
тәжірибесін жинақтау кезіндегі қатынастарда екенін ескеру қажет деген түйін
жасаймыз.
Қазақ халқының және ғұламалардың еңбектеріндегі қыз тәрбиесі жөніндегі
мол тәжірибесін зерттей келе, қыз тәрбиесі дегеніміз - қыз баланы келешекте
шаңырақтың береке қутын сақтайтын ақ босаганыц аруы ретінде, оны
төзімділікке, сыпайылыққа, әдептшкке тәрбиелеу.
Жогарыда көрсетілген негізгі педагогикалық үғымдар қазақ мектебіндегі
қыздар тәрбиесін ұйымдастыру жүмысында негіз болатынын көрсетеді.
1.2 Болашақ мұғалімдердің қыз баласын тәрбиелеуде даярлау мәселесі
Қоғам дамуының қай кезеңінде де, - мүғалім даярлыгы өзінің
көкейкестілігін жоймаган, өйткені дамудың эр сатысында қогамның әлеуметтік-
экономикалық міндеттері өзгеріп, өскелең үрпақты өзі өмір сүріп отырган
қоғамына сай тәрбиелеу мен білім беруде жаңа талаптар пайда болып отырды.
Осындай талаптардың ең маңыздысы-қыз тәрбиесін ұйымдастыруды мүғалімнің
кәсіби қызметінде пайдалана білуі. Қыздарды тәрбиелеуде жүйелі пікірлер өр
қоғам ағартушыларының еңбектерінде келелі орын алып келген. Ұлттық мектепте
қыздарға тәрбие беру ісін болашақ мүғалімдердің жүйелі педагогикалық білім
негізіндегі кәсіби даярлығынсыз жүзеге асыру мүмьсін емес, яғни ол ең
алдымен болашақ үстаздардан теориялық түрғыда терең педагогикалық білімді
меңгеруді қажет етеді. Қазіргі кездегі мектептің дамуы мүғалімдердің кәсіби
қалыптасуы төңірегіндегі мәселелерді зерттеумен анықталды. Маман мүғалімдер
даярлау мәселесі қай кезевде болмасын педагогика ғылымы мен практикасында
алдыңғы орында болып келген.
Болашақ мүғалімдерді оқушыларға ұлттық тәрбие беруге даярлауды
С.Үзақбаева, К,Қожахметова, ЖАсанов, Қ.Бөлеев, Р.Қ.Дүйсембінова,
Г.Убайдуллаев, А,С.Магауова, К.Әбішев, Г.Бахтиярова, Ж.Ембергенова,
қарастырады [21,22,29,30,34,64,65,68,70,71].
Қыз-әйел тақырыбы басқа да ғылым салаларында көрініс тауып келді.
Әйел тақырыбы филология гылымындағы зерттеулерде
(АӘ.Кенжебаева,Ж.Қалыбай,Қ.Жарылқап , З.Сагыбай, Қ.Ә.Жанатаев) көрініс
тапты [45,46,47,48].
Ал, қазақ қыздарының тарихи тагдырын, олардың білім алу жолдарын
зерттеуде кеңес үкіметі берген жетістіктерді К.Садвакасова, М.Қозгамбаева,
К.Қ.Қүнантаева, Ш.Жалғасова талдаган [65,69,70,71]. Қазақстандағы әйелдерге
білім берудің мәселелері жайлы К.Садвакасова, М.Қозгамбаева өз
зерттеулерінде ұлкен мәселе етіпкөтерді. Бүрынғы қараңгылықта болган қазақ
әйелдерінің қолы теңдікке жетіп, сауатын ашуга қызыл отаудың рөлі жоғары
болганын, олардың арасында ұлгі-насихат жүмыстары кең түрде жүргізілуінің
арқасында педагогикалық техниісумдарда, агарту институттарында оқитындар
көбейе бастаса, 1944 жылы Қазақстан Халық Комиссарлары Советінің қаулысы
бойынша Қазақтың мемлекеттік Қыздар педагогика институты мен педагогика
қыздар училищесі ашылуы жайлы және қазақ әйелдерінің ішінен шыққан
ғалымдардың атын атап, бізге мақтаныш етіп корсете білген [69,70].
Қазакстандағы әйелдерге білім берудің дамуы жолдарын әрі қарай
қарастырған К.Қ.Құнантаева өз зерттеуінде білімнің арқасында қазақ
әйелдерінің қогамға белсене араласуын, өз басынан өткерген қиыншылықтың
бәрін жеңіп, білім алу жолындағы ауыртпалықты артқа тастап, тар жол тайғақ
кешуден өтіп Кеңес үкіметі берген кең жолды дүрыс қолдана білгенін толық
сипаттап үсынады [64, 68 б.].
Ал, Ш.Жалғасованың зерттеуінде қазақ мектептеріндегі қыздарды оқытумен
тәрбиелеудегі педагогикалық проблемаларды көрсетіп, қыз тәрбиесіндегі
ереьапеліктерді, оган эсер ететін педагог, отбасы тәрбиесінің орнын
анықтаган. Сонымен қатар, қайта қүру кезеңінің тәрбиеге әсерін көрсеткен
[70, 20 б.].
Қыз тәрбиесіндегі адамгершілік-жыныстық тәрбие мәселелеріне (И.Қарақұлов,
З.Ө.Жантекеева, Г.Ю.Абаева, Ф.Абдуллаева, АҚисымова, А.А.Аманжолова,
С.Ғаббасов, З.Мейірханова), тәртібі нашар оқушы қыздарды қайта тәрбиелеу
мәселесін Р.К.Мамбетова, ұлттық тәрбие жүйесі ретінде қазақ қыздар
гимназиясының ерекшелігі Л.С.Сырымбетова, қазақтың халық педагогикасындағы
қыздардың адамгершілік тәрбиесін А.Е.Дайрабаева, жоғары сынып оқушыларын
патриоттыққа тәрбиелеуге Д.С.Қүсайынованың еңбектерінде мән берілді.
Қазақстанда қыз тәрбиесіндегі жыныстық тәрбие мәселесі медицина саласында
ғана қарастырылып келген, И.Қарақұлов Қырық сүрақ атты еңбегінде жастарды
отбасын қүруға даярлау, жыныстық тәрбие жайлы диалог ретінде берілген ойлар
мен деректер, жастар тәрбиесіне көңіл боле келіп, ана үгымын терең
түсіндіріп, анаға деген ілтипат, қүрметтеу сезімдерін ғылыми түрғьща
дәлелдеген. Бұл еңбектің қүнды жақтары да жеткілікті. Тек өкінішке орай, И.
Қарақұлов бұл еңбегінде белсенді атеист болғандыгы көрініп түр. Діннің
тәрбиеге кері әсері мол екендігін дәлелдеуге тырысқан
[36,37,72,73,74,75,76,77,79,80].
З.Ө.Жантекеева жыныстық тәрбиені ұл мен қыз арасындағы гигиеналық,
физиологи5Ілық және жас ерекшеліктеріне қарай әртүрлі кезеңге бөліп
қарастырган. Жас ерекшелігі кезеңдеріндегі өзгерістерге, мінез-құлық пен
көңіл-күй толганыстары, достық қатынастарын дүрыс түсініп, оларға аса
сезімталдықпен қараудың маңызын көрсеткен [73, 16 б.].
Қыз ары, қыз намысы жайлы эр халықтың, эр дәуірде әртүрлі көзқарастары
болды. Ал, намыс деген үғым адамгершілікке қарағанда көне, бүрыннан келе
жатса да, кісінің адамгершілік қасиетін ар, намыстан бөліп қарауға
болмайтыны жөнінде, З.Ө.Жантекееваның Қыз намысы еңбегі төменгі мектеп
жасындағы қыздардан бастап бойжеткен кезеңге дейінгі қыздар тәрбиесіне,
мінез-құлық ерекшелігіне, оларда болатын өзгеріс қүбылыстарды отбасындағы
қыз тәрбиелеудегі ерекшеліктерді, оның ішінде ананың ролін, қыз намысының,
абыройының жоғарылылығын, оның мағынасын терең талдап көрсеткен. Сонымен
қатар, қыздарды тәрбиелеуді олардың жас ерекшеліктеріне сай болуын үсынады:
* қыз бала (төменгі мектеп жасында 7-10 жас)
* жасөспірім (орталау мектеп жасында 11-14 жас, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
I. Мектеп жасындағы қыздарды халық педагогикасы негізінде 8
тәрбиелеудің теориялық негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
1 . 1 Қыз баласын тәрбиелеудің әлеуметтік және 8
психологиялық-педагогикалық мәні
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
1.2 Болашақ мұғалімдерді қыз баласын тәрбиелеуге даярлау мәселесі 17
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .
1.3 Болашақ мұғалімдерді мектеп жасындағы қыздарды халық
педагогикасы арқылы тәрбиелеуге даярлаудың 27
жағдайы
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
I тарау бойынша тұжырым 38
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
2 Болашақ мұғалімдерді мектеп жасындағы қыздарды халық 39
педагогикасы арқылы тәрбиелеуге даярлау
тәжірибесі ... ... ... ... .
Болашақ мұғалімдерді қыздарға тәрбие беруге даярлаудың
педагогикалық жоғары оқу орнындағы оқу-тәрбие процесінің 39
мүмкіншіліктері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
Болашақ мұғалімдерді оқушы қыздарға қазақтың халық
педагогикасы арқылы тәрбие беруге даярлаудың мазмұны мен 44
әдістемесі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..
Болашақ мүғалімдерді қыз баласына тәрбие беруге даярлаудағы 58
тәжірибелік жұмыстардың нәтижесі
2 тарау бойынша тұжырым 63
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
ҚОРЫТЫНДЫ 65
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 67
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОСЫМШАЛАР 73
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі. Қазақ халқының көне дәуірден сақталып келе
жатқан ұлттық тәрбиесі және оларды қазіргі таңда зор қоғамдық мәнге ие
болып отырған мектепте қыздар тәрбиесін ұйымдастыру барысында пайдалану,
сонымен қатар болашақ мұғалімдердің даярлық процесінде көмегі мол. Осыған
байланысты бүгінгі мектеп мұғалімінің қыздарды тәрбиелеудің жаңа жолдарын
іздестіріп, іс жүзіне асыру міндеті қойылады. Ал оны шешудің құнды
педагогикалық құралы қыздар тәрбиесінде халық педагогикасы материалдарын ой
елегінен өткізіп пайдалану талаптарын қояды.
Қазақстан Республикасы егеменді мемлекет болып, қоғам өміріндегі
ізгілендіру мен демократияландыру процестерінің жағдайында үздіксіз білім
беру жүйесінің барлық кезеңдеріне қазақ халық педагогикасын ендіру
көкейкесті проблемалардың біріне айналып отыр. Себебі халық педагогикасы -
ғасырлар бойы елекген өткен тәрбие мәйегі. Ел Президенті Н.Назарбаев
Қазақстан-2030 Қазақстан халқына Жолдауының 4-ші ұзақ мерзімді
басымдығында (Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білімі мен әл-ауқаты):
Бізге жергілікті деңгейде де отбасын, әйелдің жүкті кезін және балаларды
тәрбиелеуді қолдаудың жаңа жолдарын табу керек. Неке мен отбасы институтын
нығайтудың жолдарын мұқият талдау, жалғыз басты аналар проблемасын шешу
керек. Егер біз адамгершілігі жоғары қоғам болғымыз келсе, жұбайлардың бір-
бірінің алдындағы, ал ең бастысы балаларының алдындағы жауапкершілігін
күшейте түсуге тиіспіз. Ата-аналар балаларына, ал балалар өздерінің
қартайған ата-аналарына қамқор болғанда, әйел отбасы мен қоғамда құрметке
ие болғанда — еліміз үшін аландамауға да болады. Бұл ұсыныстар Қазақстан
халқына қашанда тән болған, оларды жандандырып, жан-жақты қорғау қажет, -
деген болатын [1,3 б.].
Ұстаз - қоғамның болашағын жасаушы. Мемлекеттің дүние жүзілік деңгейде
шоқтығының биік болуы мұғалім еңбегінің тікелей көрінісі, сондықтан
мектептегі педагогикалық процестің жоғары дәрежеде болуы мұғалімнің
теориялық және практикалық даярлығына байланысты. Педагогика тарихында
ұлттық мектептің ғылыми негізін салушы ретінде ұлы педагогтар
Я.А.Коменский, Ф.А.Дистервег, И.Г.Песталоцци, К.Д.Ушинский [2,3,4,5]
саналса, ал ұлттық мектептің негізін қалап, оған мұғалімдерді даярлау
құралы қазақтың ағартушы-педагогтарының Ы.Алтынсарин, М.Дулатов,
Ж .Аймауытов, М.Жұмабаев, А.Байтұрсынов, М.О.Әуезов, Х.Досмұхамедов т.б.
маңызды ой-пікірлері қазіргі кезде де жалғасын табуда [6, 7, 8, 9, 10, 11,
12, 13, 14, 15]. Мұғалім жеке басының рухани келбеті, жоғары кәсіби
сапалары, әлеуметтік белсенділігі этнопедагогикалық даярлығы дәрежесімен
ерекшеленеді деп есептейміз. Демек, халықтың құнды педагогикалық идеясын
қыздарды тәрбиелеуге болашақ мұғалімдерді даярлауды кәсіби даярлықтың
ажырамас бөлігі ретінде қарастыру керек. Ұлттық мектепте қыздарға тәрбие
беру ісін болашақ мұғалімдердің жүйелі педагогикалық білім негізіндегі
кәсіби даярлығынсыз жүзеге асыру мүмкін емес, ол ең алдымен, болашақ
ұстаздардан теориялық тұрғыда терең педагогикалық білімді меңгеруді қажет
етеді. Қазіргі кездегі мектептің дамуы мұғалімдердің кәсіби қалыптасуы
төңірегіндегі мәселелерді зерттеумен анықталады. Маман мұғалімдер даярлау
мәселесі қай кезенде болмасын педагогика ғылымы мен практикасында алдыңғы
орында болып келген.
Осы тұрғыда қазақ этнопедагогикасы ғылымы мен болашақ
мүғалімдерді ұлттық тәрбиеге даярлаудың негізін жасағандар
Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, С.Ұзақбаева, Ж.Ж.Наурызбай, К.Қожахметова,
М.Балтабаев, I. Халитова, Ә.Табылдиев, ЖАсанов, Қ.Бөлеев, Р.Дүйсембінова,
Р.Төлеубекова, Т. Әлсатов, С.Ғаббасов, т.б. педагог - ғалымдар ұлестерін
қосты [16-17,18-20,21-25,26,27,28,29,30-3 1,32,33,34,35,36-37,38].
Халқымыз әйел - ана дүниеге тіршілік әкелуші, барша тіршіліктің
бастауы, көркемдік пен жылылық көзі, шуақ пен мейірім әлемі, өмірдің сәні
деп қасиет тұтып, оған көңілінің төрінен орын беріп, ардақтап аялаған.
Өйткені әйел-ана әрбір үйдің отбасының алтын діңгегі, ажары, шамшырағы,
берекесі. Сондықтан да, қазақ халқы негізгі байлықтың бірі, негізгі даудың
бірі - жесір дауы, ағайын бірлігінің тұтқасы - әйел деп есептеген.
Әйел-ана тағдырын ойланбаған, бұл тақырыпты өз еңбектеріне арқау етіп
қалам тартпаған не ақын, не жазушы, не ғалым жоқ.
Қоғамдағы әйел мәселесі, қыз тағдыры әр салада зерттеліп өз орнын таба
білді: философиялық тұрғыдан - В.Н.Лупанов, Н.Н.Семке, К.А.Ганиев,
О.М.Вовенко, Л.И.Цыганкова, т.б.; саяси жағынан - Л.И.Швецова,
Е.ИАржиловская, Г.А.Алтынбекова, т.б.; әлеуметтік қырынан - Н.Шеденова,
Н.АТрошева, Д.ААбусаидова; заң тұрғысынан — Ш.Е.Құрманбекова; филологиялық
тұрғыдан АӘ.Кенжебаева, Қ.Жарылқап, З.Сағыбай,
Қ.Ә.Жанатаев[39,40,41,42,43,44,45,4 6,47,48,49,50,51,52,53,54].
Қыз бала үшін адамгершілік талғамдар мен әдеп-дағдылар, яғни жеке бастың
қалыптасуының барлық әлеуметтік-психологиялық негіздері отбасында
қалыптасады. Демек, отбасылық шарттарын, мүмкіндіктерін қарастырмай, тәрбие
процесінде оң нәтижелерге жету мүмкін еместігіне көз жеткізіп, оның тәлім-
тәрбие алуда атқаратын педагогикалық негіздерін көрсету бүгінгі өмір үшін
өте қажет. Отбасылық тәрбие мәселесін АС.Макаренко, А.В.Петровский,
В.Дружинин, Маргарет Мид және тағы басқалалар еңбектерінде терең және
тиянақты зерттеген.
Жоғары сынып оқушыларын отбасылық өмірге даярлауға Н.С.Верещагина,
З.Ө.Жантекеева, Ж.Сакенов, Б.Ж.Құлжанова және тағы басқалардың зерттеулері
арналды.
Соңғы кездері Қазақстан Республикасы ғалымдарының қыздар тәрбиесі
саласындағы ғылыми-педагогикалық зерттеулерін бірнеше топқа біріктіруге
болады: ғылыми еңбектердің бірқатары қазақ қыздарының тәрбие және білім алу
мәселесіне арналса (К.Садвакасова, М.Қозғамбаева, К.Қүнантаева,
Ш.Жалғасова) [64-68,69,70,71]; енді бірқатары қыз-тәрбиесіндегі
адамгершілік-жыныстық тәрбие мәселелеріне (И.Қарақұлов, З.Ө.Жантекеева,
А,Кисымова, А,ААманжолова, З.Мейірханова) [72,73,74,75,76], халық
педагогикасындағы қыздар тәрбиесі мәселесіне (АЕ.Дайрабаева,
Ж.Б.Сәдірмекова, Л.С.Сырымбетова, Д.С.Қүсайынова) [77,78,79,80], тәртібі
нашар қыздарды қайта тәрбиелеу мәселесіне (Р.К.Мамбетова) [81] көңіл бөліп
зерттелген.
Жоғарыда аталған еңбектердің талдауы көрсеткеніндей, бұлардың барлығы
дерлік жалпы білім беретін орта мектептегі қыз тәрбиесінің теориялық
негіздерін, мазмүнын, әдіс-тәсіддерін, ұйымдастыру формаларын, сабақ,
сабақтан тыс жүмыстарды жүргізу, отбасымен жүмыс түрлерін қарастырып,
тәрбие міндеттерін шешуге көңіл бөлген. Дей түрғанмен, бұл міндеттердің
орындалуы мектеп мүғалімдеріне жүктелгендіктен, педагогтың кәсіби даярлығын
бүгінгі қоғамның талабына сай, жаңа мектепке лайықты, жаңа мүғалімді
қалыптастыру қажеттігі туындайды. Ал, бұл жоғары оқу орнындағы
педагогикалық процесті жаңартуды керек етеді, ягни студенттердің меңгеретін
теориялық және практикалық білімін мектепте қыз тәрбиесін ұйымдастырудың
іскерліктеріне болашақ мүғалімдерді арнайы даярлау керектігін нүсқайды.
Болашақ мүғалімнің мектепте қыз бала тәрбиесін жүзеге асыруға әзірлігі -
кәсіби даярлықтың аса маңызды бөліктерінің бірі. Осыған байланысты қыз
тәрбиесін жан-жақты ұйымдастыруға болашақ мүғалімнің әзірлік деңгейі жоғары
оқу орнындағы оқу-тәрбие процесінің сапасына тікелей тәуелді болып
табылады. Демек, болашақ мүғалімді оқу-тәрбие процесінде қыз баланы
тәрбиелеуге даярлауды жоғары оқу орнындағы түтас педагогикалық процесті
жетілдірудің бір бағыты ретінде қарастыру қажет.
Сонда да қазақ халық педагогикасы мүраларының қүндылықтары арқылы қыз
тәрбиесі мәселесіне арналған ғылыми зерттеулер мен ғылыми әдістемелік
әдебиеттерге талдау жасау негізінде болашақ мүғалімдерді қыз тәрбиесш
ұйымдастыруда халықтық педағоғиканың қүндылықтары негізінде тәрбиелеу
проблемасы назардан тыс қалып отырғанына көз жеткіздік.
Бұл, бір жағынан мектеп мүғалімдерінің және болашақ
мүғалімдердің қыз тәрбиесін ұйымдастыру жайлы білімінің
жеткіліксіздігі болса, екінші жағынан, қыздарды тәрбиелеуге
студенттерді даярлауда бұл мәселенің ғылыми-әдістемелік
үсыныстардың аздығының арасында қарама-қайшылықтарды негізге ала отырып,
қыздар тәрбиесінде жалпы адамзаттық құндылықтарының тәрбиелік
мүмкіндіктерін пайдалануға студенттердің кәсіби даярлығын қамтамасыз ететін
идеялар зерттеу проблемамызды айқындап, тақырыпты Мектеп жасындағы қыздар
тәрбиесінде халық педагогикасының мүмкіндіктерін пайдалану жолдары деп
таңдауымызға себепші болды.
Зерттеу нысанасы: Педагогтік мамандықтар даярлайтын жоғары оқу орындары
жағдайында студенттерді тәрбие жүмысына даярлау процесі.
Зерттеу пәні: Қыз тәрбиесінде халық педагогикасы материал-дарын
пайдалануға болашақ мүғалімдерді даярлау процесі.
Зерттеу мақсаты: Қыздар тәрбиесінде қазақтың халық педагогикасы
материалдарын пайдалануға болашақ мүғалімдерді даярлауды
теориялық түрғыдан негіздеп, практика жүзінде әдістемесін жасау.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер болашақ мүғалімдерді мектепте қыз тәрбиесін
ұйымдастыруға даярлауды жоғары оқу орнында қазақтың халық педагогикасы
арқылы жүйелі түрде жүзеге асырса, онда зерттелетін даярлық
деңғейін жоғарылату мүмкіндігі туып, мектептегі қыздар тәрбиесін
ұйымдастырудың тиімділігі артады.
Зерттеу міндеттері: - болашақ мүғалімдерді педагогикалық іс-
әрекет процесінде қыздарды тәрбиелеуге даярлау жағдайларын теориялық
тұрғыдан
қарастыру және оның жалпы кәсіби даярлықтағы орнын анықтау;
* қыз тәрбиесі, қыз әдебі, болашақ мұғалімдердің қыз
тәрбиесін ұйымдастыруға даярлығы ұғымдарының мәнін
нақтылау;
* педагогикалық іс-әрекет процесінде оқушы қыздарды тәрбиелеуге
болашақ мүғалім даярлыгының нобайын жасау, оның құрамдас
бөліктері, критерийлері, көрсеткіштері мен деңгейлерін анықтау;
* педагогикалық іс-әрекет процесінде оқушы қыздарды тәрбиелеуге
болашақ мүгалімдерді даярлаудың мазмүны мен әдістемесін жасап,
оның тиімділігін тәжірибелік-педагогикалық жүмыстар арқылы
тексеру.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері: жеке тұлғаны тәрбиелеу мен
дамуына, отбасы мен мектеп, жғгары мекгеп пен қогамның байланысына
таным теориясы түргысынан келу; қазақ халық педагогикасы
тұжырымдамалары; түтас педагогикалық процесс теориясы; зерттеу
проблемасы бойынша тарихи-педагогикалық еңбектер.
Зерттеу нәтижесінің практикалық мәнділігі:
- зерттеудің практикалық-әдістемелік нүсқауларын болашақ
мүғалімдердің кәсіби даярлығын жетілдіру мақсатында жоғары оқу
орнындағы оқу-тәрбие процесінде және мектепте, педагогикалық
колледжде қыз тәрбиесін ұйымдастыру іс-әрекеттерінде, сондай-ақ педагог-
мамандардың біліктілігін арттыру мекемелерінде қолдануға болады;
мектептің түтас педагогикалық процесінде қыздар тәрбиесін
ұйымдастыруға болашақ мүғалімдерді сатылы даярлаудың
әдістемесі қүрылды;
Қыз тәрбиесінде халықтық тәлім-тәрбиенің өнегелі жолдарын
пайдалану арнайы курсының бағдарламасы жасалып, практикада
тексерістен өтті;
болашақ мүғалімдердің мектепте қыз тәрбиесін ұйымдастыруға
кәсіби даярлығын жетілдіру жөнінде әдістемелік үсыныстар
жасалынды.
Зерттеу базасы: тәжірибелік-эксперименттік жүмыс Шымкент қаласының ОҚПУ
жанындағы гуманитарлық- педагогикалық колледжінде және ОҚПУ нің
педагогикалық факультеті.
Магистрлық диссертацияның құрылымы. Магистрлық диссертация кіріспеден,
екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және
қосымшадан тұрады.
І Мектеп жасындағы қыздарды халық педагогикасы негізінде тәрбиелеудің
теориялық негіздері
1.1.Қыз баласын тәрбиелеудің әлеуметтік және психологиялық -
педагогикалық мәні
Ұрпақ тәрбиесі әр заманда халықтың басты міндеттерінің бірі болған.
Ұлттық тәрбие — рухани сабақтастықтың негізі. Тәрбие - ұлттық қалыптасудың
ұдайы дамуы, жаңаруының бастауы. Ол - өмір сүрудің мәні мен мазмүнын,
ұлттық өркениеттің тарихи тағдырын айқындайтын жүйе. Осыны ескере отырып,
қазақ халқы ертедегі жазба деректер мен зерттеу еңбектерінде қыздарға
ұлттық тәрбие беру ерекшеліктері орын алғанын, тәрбие тағылымдарын
үсынғанын көреміз.
Халқымыздың арғы тарихына үңіліп, әлеуметтік: түрғыдағы ой-
тұжырымдарына барлау жасасақ, балаларға қүрметпен қарауға айрықша мән
бергенін байқаймыз. Қазақ халқы өз үрпағын, оның ішінде қыз бойында
адамгеріпілік, ізгілік, инабаттылық, имандылық сияқты қасиеттерді
қалыптастыруды және олардың болуын ежелден-ақ өзінің басты мақсаты етіп
қойған. Ата-бабаларымыз жазу-сызудың кем соғып жатқан шағында, көшіп-қонып
жүріп-ақ үрпақ қамын, оның болашағын жан-жақты ойластырған. Халқымыздың
мәңгілік мүрасын сарыла зерттеп, тамсана жазғандар көп болғаны тарихтан
белгілі. Ата- бабаларымыз қалыптастырып, Халқымыздың бұлжымас тіршілік
заңына айналған сол ғажап салт-дәстүрімізді ерте заманда-ақ өзінің
мәнділігімен, озық ұлгісімен қыз баласын тәрбиелеуде таптырмайтын ұлгі-
өнеге, әдіс-тәсілдер мол екеніне көз жеткіздік.
Демек, тәрбие беру ісінде қазақ халқының сан ғасырлар бойы жинақтаған
бай тәжірибесінің мәні теренде жатыр. Ғұлама ғалымдар, шешендер мен билер,
ақын-жыраулар мен сал-серілердің өзіндік сара жолдары болғанын, олардың
шығармаларындағы тәлім-тәрбиелік ой-пікірлері мен өнегелі істері бүгінғі
қыз баланың рухани-мәдени жетілуіне, саналы, білімді, мәдениетті тұлға
болып қалыптасуына ықпалы зор екенін ескердік.
ҮІІ-ҮІП ғасырда пайда болған оғыз-қыпшақ мемлекетінің оғыз тайпасынан
шыққан әйгілі ақын, күйші, дарынды данышпан Қоркыт тағылымдарының тәрбиелік
мәні күшті. Өпшейтін із қалдырған Қорқыт ата кітабының мән-мазмүны
төмендегідей.
Олар: отбасындағы ең әуелі ананы сыйлау, әкені қүрметтеу, отбасындағы
жарасымды қарым-қатынас, ұл мен қыз тәрбиесі, әйел-ананың ақыл-ойы ерге
беріліп, ел үіпін ерлік жасауға, ана абыройы, отбасының татулығы қастерлене
баяндалады.
Ата-ердің инабаты, ұлттың ұлағаты, қасиеті, - деп біледі Қорқыт
атамыз.
Қорқыт ата әйелді терт түрге бөледі: Тұқымды аздыратын әйел, өмірін
тоймен тоздыратын әйел, үйдің тірегі болатын әйел, не айтсаң да қозғалмас
әйел сияқты түрлерін салыстыра сипаттап, әйел — ананың қоғам дамуына негіз
болатынын дәлелдейді [83,57 б.].
Үйдің тірегі болатын әйел даладан бір қонақ келсе, үйінде ері болмаса
да, оған сусын беріп, бар дәмін алдына қояды, сыйлап аттандырып салады.
Бұлар Айша мен Бөтимадан бата алған әйелдер. Хан нем, мүндай әйелдер мындап
эссе де көп емес, бәлки аз. Сіздің ошағыңызға сондай әйел кез болсын.
Ендігісі — тұқымды аздыратын әйел. Мүндай әйел таң атпай орнынан түра
салып, ас үйге жүгіріп, беті-аузын жумай, тоғыз тоқаш пен айранды басына
қотарып, ашқарақтыққа салынып, өз қарнын тойдырып, ерін жамандап, осы
шаңырақтан еш жақсылык көрмегендей, ендігі көңілі әлі де болса қарын
тойдырар, көк көйлек кигізетін ер табармын деген пасық ойын ойлап, үрпағын
ойламай, тұқымын аздыратын нысапсыз әйелдер мың болса да өсіп - өнбесін,
хан ием, сіздің ошағыңызға кез бола көрмесін.
Кейінгісі — тоймен тоздыратындары. Бұл да ас үйдеғісін басына көтеріп,
қарнын сипап, түске дейін қыдырып, өсек айтып, бірді — бірғе соғып, ойын-
сауық іздеп, тойлап жүргенде үйіне келсе, үйі тоналып, қазан-аяғын ит
жалап, қорадағы малы жайылымға шықпай байлаулы күйінде қалған. Енді
шаптығып, көрші - қолаңынан ілік іздей бастайды. Көрші ақысы — тәңір
ақысы, - деген қайда, менің үйіме коз салсаңдар қайтеді? — деп безектейді.
Уа, хан нем, мүндай әйелдердің қатары өспесін, ошағыңа мүндай әйел
келмесін.
Соңғысы — не айтсаң да қозғалмас әйел. Үйіңе жапан түзден үятты қонақ
келе қалса, ерінің жүмсағанына құлақ аспай өзінің пейілі тарылғанын
көрсетіп, үйде түк жоқ, не береміз? — дегенге келтіріп тапжылмай, үялмай,
аузын сылп еткізіп отыра береді. Әкелген күнде де бәрін лақтырып, долданып,
еріне теріс сөйлеп, аузы жабылмай, ерінің әбиірін жерге төгетіндер. Бұларды
Нүх пайғамбардың нағыз есегі деу орынды. Мүндайлар, хан ием, алла сақтасын,
ошағыңызға жақын келмесін.
Қорқыт атаның нақыл сөздері:Кеудесіндегі ақ сүтін бөбегіне емізіп,
тойғызған асыл аналарға - қүрмет! Анасыз қыз ақылға жарымас, атадан тағылым
алмаған ұл жаман , ұлдың кімнен туғанын ана білер, иесінің исін ат білер,
- деген терең ойларының бүгінгі күнде маңызы зор.
Демек, әйел баласының міндеті жан жағындағы жүртына, ерше, балаларына
рух беріп, жақсылықты жаңғыртып, жамандықты отбасынан аластап отыру керек
екендігін үмытпауы абзалдығын ескерткен.
Осы тағылымның әрқайсысына зер салсақ, біздің ұлттық педагогикамыздың
теренде жатқанына көз жеткізе аламыз [83, 56 б.].
Адамзат тарихында Аристотельден кейінгі екінші үстаз Әбу-Насыр Әл-
Фараби Адамға ең бірінші білім емес тәрбие беру керек, тәрбиесіз берілген
білім адамзатгың қас жауы, ол келешекте оның өміріне апат әкеледі - деген
[84, 85, 78 б.].
Әрбір халықта адамдар арасындағы қарым-қатынасты, бала тәрбиесін,
отбасылық өмірді сипаттайтын жазба ескерткіштер болганын тарихтан білеміз.
Сол сияқты, Жүсіп Баласагүнидың біздің заманымызга дейін жеткен ірі
туындысы Құдатғу білік қүт әкелетін білім, гылым поэмасы адамзатты
ойландырып келген қызды тәрбиелеу сүрақтарына жауап беретін болады.
Жүсіп Баласагүнның ерекше көңіл аударуга түратын, бүгінгі педагогикалық
қагидалармен терезесі тең түрып пікір таластыра алатын пайымдауларының бірі
- баланы бөтен жерге бермей, өз қолында, үйде тәрбиелеу мәселесі.
Әрине, ғұлама өз еңбеғінде қандай әйел алу керектігі жайлы ерлер жағына
ақыл-кеңес береді. Ең бірінші — тегі, заты дүрыс үйдің қызы болсын, екінші
- үятты, тәрбиесі түзік болсын, өзіңнен пәстеу, тегі төмендеу, ақылдысын
танда, үшіншісі — асыл текті болмасын, оған құл боласың, көркіне де көз
салма, жаман, тексіз, қылықсыз қызға қарама, төртінші - құлқы жақсы, кемелі
келісті, жібек мінез, қылықты болсын, - деп әйел бойындағы жаман және
қасиетті қылықтарды ата-бабаларымыз ерекше бағалап, ер жіғітке жар тандауды
ескеретін жайттарды өнеғе етіп қалдырған [88,450 б.].
ХУ-ХІХ ғасырларда қазақ ақын-жыраулар еңбегінде де қыз тәрбиесі, қыз
әдебі, отбасы тәрбиесі терең қарастырылған [20, 43 б.].
Суырып салма ақын-жыраулардың бірі Шал ақын, Әйел - Ана табиғатына
байланысты байламдарын жыр жолдарымен зерлеген. Ол өз заманында көшпелі
халық, қыз бала — келіншек — сүйген жар -әйел тегіне қатаң сын көзбен
қараған. Және де оларды жас кезеңге бөліп, психологиялық ерекшелігін және
жыныстық толысу кезеңін бейнелеген. Қыздар туралы өлеңінде он беске
келген қыз баланың физиологиялық жағынан жетіліп, елегізіп, ісі, мінезі
өзгеріп, жабырқау, өз үйіне жатырқау сезімі біліне бастағанын көрсетеді
[20, 45 б.].
Осы жаста жаман мен жақсыны түсініп, бойын түзеп, үсті-басына карап,
қасы-көзін түзеп, сәнді киінуге үмтылып, көзге әдемі көрінуге ынталануын
бейнелеп, эстетикалық бейнесіне мән берген. Сонымен қатар, Шал ақын он бес
жасқа жеткен қыз баланың іс-әрекеті мен ой-санасына да толық сипаттама
беріп, дене бітімінің жетілу, психикасының қалыптасу кезеңін терең
суреттеген.
Бұл идеяны әрі қарай жалгастырушылар Ш.Уәлиханов, АҚүнанбаев,
Ы.Алтынсарин, А.Байтүрсынов, Ж.Аймауытов, М.Жүмабаев, М.Дулатов, М.Әуезов
және т.б. қүнды еңбектер жазды [6,7,8,9,11,13,15].
Шоқанның қырғыздар туралы жазбалар еңбегіндегі Манас туралы
дастанында қыздардың сұлулығы төмендегідей суреттелген:Ақ жүзі ақша
қардай, ал қызыл екі беті қарға тамған қызыл қандай ... Хан қызы Қаныкей,
... жасы он беске келген, жүпар иісі аңқыған, аппақ тісі інжудей сұлу қыз,-
деген сияқты [91, 145 б.].
Қазақ халқының өзіне тән жогарғы адамгершілік, отбасының татулығы,
жарастығы, қонақ жайлылығы, дала халқының қыз тәрбиесіндегі өз үстанымдары,
дәстүрлері жайлы Ыбырай Алтынсарин жазган этнографиялық очерктері дәлел
бола алады. Бұл еңбекте қазақ қыздарын үзату, қүда түсу және той жасау
дәстүрлерін терең берсе, қыз-келін тәрбиесіндегі халықтық әдет бойынша,
олар ұлкендерді сыйлағаны соншалық, күйеуінің жақын туыстарының да атын
атамай өзінің тәрбиелілігін, тапқырлыгы мен шешендігін, қиын-қыстау жерде
ой жүйріктігімен дараланғандығын айтады. Өз кезіндегі жағдайды ескере
отырып, Ы.Алтынсарин дәстүрлерді төмендегідей етіп бөледі: бесік қүда,
әмеңгерлік, жесір дауы, көп әйел алу, қалың мал, кәде беру, кәде ілу, неке
қию, бет ашар сияқты дәстүрлердің тәрбиелік мәнін көрсеткен мүсылмандардың
бәрінде де бар [6,61 б.].
Қазақ халқының қыз тәрбиелеуде өзіне тән салт-дәстүрі бар екенін, оның
озығы мен тозығын гылыми түрғыда талдап, дәлелдеген ұлы агартушы
Ы.Алтынсарин.
Қазақ халқының келешегі - қыз балаларды тәрбиелеуге байланысты қасында
интернаты бар бірнеше қыздар училищесін ашып, ұлттық тәрбиеге ерекше көңіл
бөлді. Ислам дінінің аяттарындагы адамгершілік, имандылық, қайырымдылық,
мейірімділік қагидаларын өзінің еңбегінде арқау еткен [6, 62 б.].
Ал, данышпан Абай шаңырақ үйтқысы болар әйел бойындагы қасиеттерді
бағалап көрсете білген.
Адамға дүрыс тәрбие беріп, шындыққа қалыптайтын нәрселер: Ақыл,
гылым, мүның табылмақтығына бірінші себепкер сезім, екінші тән сұлулығы,
бұлар адамда туысынан болады. Ал қалган өзге қасиеттің бәрі жақсы ата,
жақсы ана, жақсы қүрбы, жақсы үстаздан болады - деп философиялық жагынан
бейнелейді.Әрине, Абай, қыздың тәрбиелілігі, көркемділігі, әдептілігі,
сұлулығы тек сыртқы көрінісінде ғана болмай, ішкі көрінісімен де тең болу
керек деп талап қояды.
Сөйлесе сөзі әдепті, әрі мағыналы десе, кұлкісі бейне бұлбұл қүс
сайрайды, керісінше, ұлы Абай заманындағы салт-дәстүрдің қаймагы бүзылмай
түрған казақ ауылының өзінде де бірлі-жарым, қыз балалардың ұлкеннің сөзін
елемей кетуін, ұлы ақын заманның бүзылуы деп, түйеді [8, 65 б.].
Қазақ ойшылдарының қыздар мәселелері жайлы тәлім-тәрбиелік ой-
пікірлерін ғылыми жағынан саралап, кемеддендіре түскен С. Торайғыров
публицистикалық мақалалары Қамар Сұлу, Кім жазықты ? романдарында сол
дәуірдің қазақ қоғамындағы әйелдің алатын орны, қыз бала тәрбиесі туралы
ашып көрсетеді [96, 246 б.].
С. Торайғыров қазақ қауымы үшін мәні зор әлеуметтік мәселелерді көтере
отырып, бойжеткендер жайлы Қызы бар жалғыз үйде жеке жатқан, Сымбатты
сұлуға, Қайқы қүйрық, шүбар қыз, істік мүрын,- сияқты өлең жолдарында
олардың өнегесіз істеріне наразылығын білдірген.
Халық даналығы — тәрбие негізі екенін ерекше бағалаған, Ахмет
Байтұрсыновтың Әдебиет танытқыш атты еңбегінде қазақ ұлтының ерекше
тәрбие дәстүрлері: қыз үзату, оны оң жақта тәрбиелеп, мәпелеп болашақ ана
болуга дайындау әр ананың жауапкершілігіне жүктелген. Босағаны аттап шыққан
қыз-бойжеткенге жар-жар жүбату сияқты өлең айтылған [13, 204 б.].
Той бастар, беташар, неке қияр сияқты гүрыптарға А.Байтұрсынов терең
талдау жасап, жіктеп, оның тәлімдік мүмкіндіктеріне тоқталған [13, 205 б.].
Міне, сұлулыққа сүқтанып, аруағын асқақтата, арулардың игі қасиеттерін
түмар еткен Ахмет Байтүрсынов қыз баланың ибалы қасиеттерін, адамгершілік
ар-үждан тазалығын, бүкіл болмысын жырға қосты[13, 206 б.].
М.Жүмабаев Педагогика атты әрі оқулық, әрі әдістемелік кітабында,
тәрбие түрін төртке бөліп, дене тәрбиесі, сұлулық тәрбиесі, ақыл тәрбиесі
һәм құлық тәрбиесі, - дей отырып, адам баласында осы төрт тәрбие түгел
берілгенде гана, оның тәрбиелі болғандығы, - деп тұжырым жасайды. Ал, балам
адам болсын дейтін ата-ана осы төрт тәрбиені дүрыс, орындасын. Бала аурулы,
бала тар ойлы ақымақ болса, бала кінәлі емес, тәрбиеші кінәлі; бала
сұлулықтан ләззат ала алмайтын мылқау жанды болса, бала айыпты емес,
тәрбиеші жазалы. Бала істеген жауыздықтың жазасын тәрбиеші көтерсін деген
иран елінің мәтелі шын, дүрыс мәтел — дейді [9,15 б].
Тәрбиеші, - деп М.Жүмабаев, әрине, ананы айтып отырғаны түсінікті. Бала
ана бойында жаратылып дүниеге келеді, ол ержеткенше ананың тәлім-тәрбиесін
көріп өскендіктен, тәрбиеші-ана. Жауыздықтың жазасын мойнына алмас үшін қыз-
болашақ ана тәрбие көру керек екендігін дәлелдеді [10, 34 б.].
Педагог бала тәрбиесіндегі, соның ішінде әрине, қыз баланы тәрбиелеуде
ананың рөлінің жоғары екендігін баса айтқан. Өйткені бала анаға жақын
түрады, шешесі үйде қызының көзінше не істесе, оның қимыл-қозғалысына,
сөйлеген сөзіне қарап, ертең үядан үшқанда қыз бала соны қайталайды. Әрине,
қыз тәрбиесі анаға ғана байланысты. Сол себептен ананың, қыз баланың
көзінше әдепті, мәдениетті болуын айтады. Сол сияқты, баланың
маңдайындағы, адамдардың жүріс-түрысы да әдепті, сұлу болуга тиісті. Сұлу
дене, сұлу қозғалысты көріп өскен баланың денесі де, қозғалысы да сұлу
болады. Бала түрлі музыка қүралдарының үндерін тыңдасын, сурет салып
үйренсін, топас адам — тірі өлік, -дейді Мағжан [8,9,10].
Қазақ қыздары мен қазақ әйелдерінің сыртқы да, шла де сұлулықтарын
тәңірдей көтеріп жырына арқау еткен ақын М. Жүмабаев - Гұлсімге,
,Махаббат не?, Сен сұлу, Жас келін т.б. өлендерінде сүйіспеншілік,
махаббат жайлы терең жырлады[9,10].
Иә, қыз сұлулығы, мінезі, іс-қылығы жайлы да орынды айтқан. Қыз ар-
үжданы, әдебі, жүріс-түрысын, дауысын Іполпының сылдырымен салыстырған.
Толған аи жүзің еді, қара нәркес көзің еді, мап-майда мамық қардай мінсіз
денең, бейне бір бақшадағы жүзім еді немесе Іпашың қара, денең ақ бұлт,
жүзің-ай, тісің-меруерт, көзің, сәулем, қүралай,- деп сұлулықты суреттеп,
қазақ қызының нәзіктігін айтқан.
Бұл сұлулық тәрбиелілік тек, қазақ қызына ғана тән, керісінше,
Домбыра, Зарлы сұлу, Жәмилә, Шын сорлы, Жас келін,
Аддаған сұлу, т.б. өлендерінде әйел теңсіздігін, оның өте ауыр
хәлін, еріксіздігін, көргені қорлық, көркі жоқ,- деген ойда болса
Әйел деген өлеңінде, әйелді тәңір әдейі жаратып, бүкіл ерлерді
туралық, шындық жолына бастасын, әйел азатыққа, мәдениеттілікке,
теңдікке жетсін деген ой айтады. :
Әйелді күң орнына үстап, мал орнына сататын, еріккенде ойнап, ермек
ететін ер кісілерге: Бұл ісінді қоймасаң, әйелмен ылғи
ойнасаң, жүрмесін көп боп бұл күнің, - деген өкпе наз айтса, әйелдің тендік
алғанына қуанып, солармен бірге өзі де тевдікке жеткендей болып, жаңа атқан
тавды, көлге қонған аққуды теңестіріп жүрек жарды өлеңін жазады [9,10].
Әйеддер мәселесі жөнінде Ж.Аймауытов (80 жылдан кейін архивтен
табылған) губерниялық кеңес сотына жолдаған хатында, қазақ өміріндегі
дертті мәселенің бірі болып тұрғандығын айтады. Қазақ әйелінің сол кездегі
ауыр жағдайын, тең қатар қүқығын қорғау мақсатымен өз пікірін үсынған еді
[12, 278 б.].
Әйел теңдігі журналында (1827-1928 жылдар) жарияланған Ақбілек
романы, Күнекейдің жазығы, Рабиға пьесасы, Жәмилә өлеңінде қазақ
қыздарының тағдыры, шал, еркек атаулыға қолжаулық болып, қор болғандарын
айта келе, жаңа заман тудырған бостандықты көріп, оқу оқып, бақытын тауып,
тендік алып, дегеніне жеткізеді. Сол кездегі қыз тәрбиесіне тоқталып,
ананың, әкенің айтқанынан шықпай, ұлкенғе қарсы келмейтін мінездерін
түсіндіреді. Кешегі жуас, үялшақ қыз баласының бүгінгі өмірде жаңа тәрбие
жолдарына түсіріп, әйел мен еркекті бір қатарға қойып, қарым-қатынастарын,
көпшілікпен емін-еркін араласуын,жаңа бақыт жолына түсуін армандаған, -
Ж,Аймауытов өз еңбектерінде осыны терең корсете алды [12, 279 б.].
Сонымен қатар, адамның кісілігін қалыптастыратын тәрбие, ал кісіні
қалай тәрбиелеу мәселесін терең шешу үшін психологияны (жан жүйесін) жақсы
терең білу керек екендігін дөлелдеді.
Осындайда бір ғұламаның сөзі еске түседі: Хәкім Лүқпаннан – Осыншама
әдептілікті қайдан үйрендіңіз?,-десе, Әдепсіздерден үйрендім- деп жауап
беріпті. Осы сияқты өз отбасының әдепсіздерінен жиіркеніп, әдептілікке
үйренуге болады. Әрине, әсіресе, қыздардың әдебі жоғары болғанда ғана, ана
әдебі одан жоғары болса нүр үстіне нүр болар еді [16, 35 б.].
Әрине, осы кезеңдегі қыз тағдырын ойланбаған, өз еңбегіне арқау етіп
жырламаған ақын, жазушы жоқ шығар. Солардың бірі М.Дулатовтың Бақытсыз
Жамал романы, Балқия пьесаларын айтсақ, Шәкөрім Қүдайбердіұлының Әділ —
Мария прозасында жеңгемен сырласу, ана орнындағы жеңгені сыйлау, қүрметтеу
сияқты әдепті қылықтар мол болғанын, қазақ дәстүрі қалындық ойнаудың қыз
тәрбиесіндегі ерекше бір көрінісі жеңге тәрбиесін анық көрсеткен [7, 50
б.],
Ұлттық әдебиеттің шығу тарихын тереңнен қарастырып, ауыз әдебиеті
ұлгілерін талдауға арналған М.Әуезовтің түңғыш оқулығы 1925 жылы
Ленинградта оқып жүргенде жазылып, 1927 жылы Қазақстанның бүрынғы астанасы
Қызылорда қаласында Ел әдебиеті деген атпен аян болады. Бұл оқулық жанр
түрлеріне қарай 7 бөлімнен түрады. Соның үшінші бөлімінде Қыз үзату
үстіндегі салт өлендері қарастырылады. Қазақ сол кездегі малға сатылу,
кетерде ел-жүртымен, агайын-туғанымен көрісіп, қоштасып, сыңсуы; жар-жар
айтысында жас келінге қайын-жүртын таныстыру, жұбату айтылады; Беташар
жырында жаңа түскен келінге жаңа ел-жүртында өзін қалай үстауы керек, қыз
кезіндегі еркіндікті үмытып, өзінің жүріс-түрысына, іс-әрекетіне, мінез-
құлқына өдептілік, сыпайылылық қасиеттерін көбірек енгізе білу керек
екендігін баса айтады; ақыл, өсиет-өнеге сияқты үғымдар педагогикалық
түргыда баяндалган [15, 55 б.].
Келесі бөлімде батырлар жырының мазмүны, шығу тарихы айтылып, қазақ
батырларының өздеріне сай арулары, батырлардың әрқайсысының аруы, атына
лайық, сұлулыгына ақылы сай, батырларды ерлікке, елдікке бастап, рух берген
аруларын ардактай білген. Ел поэмалары Қозы Көрпеш-Баян сұлу, Қыз Жібек
жырларының мазмүны, әлеуметтік ой толгауы, әйел тендігі, жастардың
сүйгеніне қосылуын армандауы айтылады.
Әйел, үрпақ мәселесіне көңіл бөлген М.Әуезов өзінің тырнақалды
туындысын Адамдық негізі - әйел деп, тәрбиенің түпкі тамыр-тереңіне
сүңгіп барып, ұлттық тәрбиенің анадан, - ер жағы қара басынан басқаға
қарамай жүргенде, балаларын баулып,асырап, үйлік ұйымның басын қүрган -
әйел, - дей келе, осы отбасындағы әйелге білім, тәрбие керек екендігін
баса айтады [15, 76 б.].
Шетел ғалымдарын да қызықтырған қазақ қыздарының асыл қасиеттері,
адамгершілік абыройы, парасатты тұлғасы, бүкіл болмысы және өнегелі жолдары
терең мағынада берілген.
Ресейлік галымдар А.И.Левшин, Н.Л.Зеланд, В.В.Радлов, Н.Северцев,
Г.Н.Потанин қазақ қыздарының, әйел тәрбиесі, тәрбие жолдары жайлы өз
зерттеу еңбектерінде терең көрсеткен [97,98,99].
Қазақтар жөнінде ресейде алғаш монографиялық еңбек жазған А.И.Левшин
қазақ әйелдерінің инабаты, шаруақорлық, іске шебер, еріне адал болатындығын
да дүрыс багалап білген. Қырғыз әйелдері — түйе жетектеп келе жатып та,
жасы ұлкен ерлерге ізеттілік көрсетуді үмытпайды. Олар ерлерден гөрі
бейнетқор, малға қарайды, киім тігеді, ері үшін бәрін жасап, оны кетерде
атына мінгізіп, аттандырып салады. Қазақта балаға әкеден гөрі ана көп
қарайды, қыздарын үй ішіндегі өнердің бәріне үйретеді. Сонымен қатар қазақ
ауылының әдет-ғүрпын, салт-дәстүрінде қыз үзату, келін түсіру, өлікті
жөнелту рәсімдері мен байланыстыра сөз етеді. Қазақ ауылындағы қонакжайлық,
үйлену, сонымен байланысты ырымдар мен жол-жоралар жан-жақты баяндалган.
Әсіресе, қазақтардың бала тәрбиесіне, қыз баланы тәрбиелеуге баса көңіл
бөлуіне тоқталып, олар қыздарын оқытуга, түрлі қолөнерін үйретуге, ою-
өрнек, шілтер тоқуға, ас даярлауга жастайынан бейімдейді. Оны ауыз
әдебиетінің асыл ұлгісі ата көрген оқ жонар, шеше көрген тон пішер деген
мақалынан байқауга болады, - дейді [98, 234 б.].
Сонымен қатар, Н.Л.Зеланд өзінің Қазақтар атты этнографиялық
очеркінде баланы бесікке бөлеудің пайдасын да атап өткен.
Қазақ әйелінің тәрбиесінің жоғарылығын, адамгершілігін, отбасының
үйытқысы, еңбек сүйгіштігін ерлермен салыстыруга болмайтындығын, дей
түрғанмен, қазақ әйелінің еркекке тәуелділігін өз еңбектерінде назар
аударған орыс ғалымдары Н.Северцев пен Г.Н.Потанин сүйсіне жазады [99, 240
б.].
Ал, академик В.В.Радлов қазақтың қыз үзату, қалың беру, келін түсіру,
шілдехана, баланы бесікке салу, атқа мінгізу, сүндетке отырғызу сияқты салт-
дәстүрлерінің шығу тарихына, ақындық айтыс өнері мен суырып салма
шешендікке баланы жастайынан тәрбиелеуге көңіл бөлетініне тоқталады. Ол
басында баланы еңбекке, кәсіпке тәрбиелеудің артықшылығына, қазақ
әйелдерінің еңбексүйгіштік қасиеттеріне, қолөнер шеберлігі мен
төзімділігіне сүйсінеді [97, 65 б.].
Педагогикалық әдебиеггерде бүгінгі тандағы қыз тәрбиесінің мәні туралы
ортак пікір қалыптаспаған. Мүның себебі, әлеуметтік өмірдегі өзгерістердің
салдарынан бүісіл тәрбиенің мән мазмүнын жаңаша ашып көрсетуге мүмкіндік
болады. Сондықтан кыз тәрбиесінің отандық педагогикадағы орнын тарихи даму
кезендеріне сәйкес қарастыруды жөн көрдік.
Қазан төңкерісінен кейінгі жылдары тәрбие және білім беру мәселелеріне
жаңаша қарап, жаңа мектепті қүрудың барлық мәселелерін талқылауға
мүгалімдерді араластыру және сол қогамдағы қыздарға тәрбие және білім беру
ісінің В.И.Ленин, Н.К.Крупская, А.В.Луначарский, В.Г.Белинский,
А.С.Макаренко, В.И.Гладких, А.М.Коллонтай, К. Цеткин, т.б. қайраткерлер
негізін салды [100,101,102,103].
Н.К.Крупская мен А.В.Луначарский өз еңбектерінде тәрбие басы - еңбекке
көп көңіл бөлді. 1899 жылы жазылған Әйел жүмысшы еңбегінде Н.К.Крупская
Ресейдегі еңбекші әйелдердің түрмысын, өмірін апіық көрсетіп, бала
тәрбиесіндегі кейбір мәселелерге жаңаша бағыт береді [101, 58 б.].
Атақты педагог А,С.Макаренконың педагогикалық теориясы -жаңа
адамгершілік қатынастар, адамға деген сенімнің, талап қоюға негізделген
қатаң тәртіптің, ұжымның тәрбиедегі ұлы күші, балаларды отбасында тәрбиелеу
жөнінде пайдаланылатын педагогикалық мүра қалдырды. Ұлдар мен қыздардың
мінез-құлқына талдау жасаған кезде олардың бойындағы ерекшеліктерді ескеру
қажет. Мүны өте жақсы аңғарган А.С.Макаренко былай деп жазған: ұлдар
көшеде қаншама қаңғып жүрсе де, қандай күрделі, заңсыз оқиғаларға қатысты
болса да біздің педагогикалық әрекетімізге көнбей соншама қасарысқанымен,
оның тіпті болар-болмас ақылы болса, жақсы орта оны тәрбиелеп адам етіп
шығарады [55, 145 б.].
50-60 жылдары Кеңес Одағындағы әйел мәселесі, оның әлеуметтік жағдайы,
әйелдер қозгалыстары және ұйымдарына арналған гылыми жүмыстардың саны
көбейді (Бильшай В.Б., Филиппова Л.Д., Емельянова Е.Д., Пальванова Б.,
Раджабов С.Р., Обидов И.О., Любимова С., Абакумова В., Шукурова Л.,
Таттыбекова Ж., Гафарова М., Овчинникова И., Махмутова А.Х., Абдуллаева Ф.,
Мамедова С.С., т.б.).
70 жылдардан бастап отбасы, қыз тәрбиесі үрпақ бастауы екендігіне көңіл
бөлген және ғылыми негіздеген ресейлік ғалымдар А.Г.Хрипкова, Д.Г.Колесов
талдау жасады [105, 201 б.].
Дәуір қандай болса да, әйел жанына, әйелдік қасиетке тән нәрсе-
сезімталдық, психологиялық нәзіктік ... қай заман болса да, әйел затына тән
қасиеттердің ішіндегі ең қадірлісі — аналық қасиет
Бүдан туындайтын пікір - қыз баланы тәрбиелеудегі ең басты нысана, ол —
болашақта үрпақ бастауы, отбасы үйытқысы болатындай ардақты ана, сүйікті
жар тәрбиелеу.
Қазақ халқы ғасырлар бойы дамып келе жатқан өз тарихында
қызға тәрбие беруде болашаққа ұлгі боларлықтай тәжірибе
жинақтады. Осы халықтық педагогика идеяларын жүйелеп, белгілі
бір електен өткізіп, сүрыптай отырып, оны оқу-тәрбие процесіне
енгізудің сара жолдарын бүгінгі галымдарымыз өз еңбектерінде
(Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, С.Ұзақбаева, Ж.Наурызбай,
К.Қожахметова, Ә.Табылдиев, Қ.Бөлеев, АСейдімбек) назар аударып,
қазіргі жагдайдағы тагылымдық мәні сараланып сипатталады
[16,17,18,19,20,21,22,30,32].
Олай болса, қазақ этнопедагогикасы материалдарын жоғары мектептің оқу-
тәрбие процесінде пайдалану, болашақ мүгалімдердің қыз тәрбиесін дүрыс
ұйымдастыруға көмегі мол және берері көп.
Халықтың көне дәуірден сақталып келе жатқан қыздар тәрбиесінде үсынатын
өз жолы болган. Олар: отбасы, нәрестені әлпештеп өсіру, неке түрлері,
үйлену тойы, мұлік жасау, азық-тұлік әзірлеу, оны сақтау дәстүрлеріне
байланысты багыт-багдары, әдет-ғүрыптардың тәлімдік жол-жосығы, амал-
тәсілдерін бүгінгі қыз тәрбиесінде қолдану өте қажет болып отыр. Қазақ
халқының өзі қүрған дәстүрлік педагогикасы арқылы қыздарға беретін тәрбиесі
тереңде.
Қазақ қыздары өзінің ежелден қалыптасқан биязы мінезі, әдептілігі мен
ізеттілікті сақтаудың өнегесін тереңнен алып қалыптастырған, оны
отбасындағы беріктігі мен бекемдігі көрсете алады,-деп дәлелдеген.
Педагогика гылымы саласында бұл проблема 60-шы жылдардан бастап
зерттеле бастады.
Қазақ қыздарының білім және тәрбие алу жагдайларын, олардың кеңес
үкіметі орнаганнан кейінгі жай-жапсарын педагог-ғалымдар К.Садвакасова, М.
Қозғамбаева, К.К.Қүнантаева зерттеген. Олар, өз зерттеулерінде қазақ
қыздарының ауыр жағдайларын, теңсіздіктің жойылуын, білім алуға жол
ашылгандыгын бірден қабылдай алмай, отбасынан үзап, білім жолын қууға,
қорқыныпшен аяқ басқандары жайлы айта келіп, алғашқы қазақ қыздарының білім
алу жолындагы табандылыгы, ынталыгын нысанага алган [ 65,67,69].
Ал, қазақ қыздарын халықтық педагогика негізінде адамгершілікке
тәрбиелеу мәселесін А,Дайрабаева қарастырып, халықтың ежелден сақталган
әдет-гүрпы, салт-дәстүрін, ертедегі қолжазбалар мен естеліктердің қүнды
багыт-багдарын бүгінгі қыз тәрбиесінде қолданудың амал-жолдарын, әдіс-
тәсілдерін жүйелеген [77, 54 б].
Осы түргыда А.Құралұлы Қазақ дәстүрлі мәдениетінің анықтамалығы
еңбегінде қыз баланы тәрбиелеу дәстүрлерін келтірген:
1. Қыз баланың белін 7-жасқа келгенде белбеумен буып қою.
2. 12-ге келген соң қызының төсегіне дәл жауырынның астынан
келетіндей етіп қос арқан керу.
3. Қызды оң жаққа шығару.
4. Қыз баланы үзатылуына 6-ай қалганда жеке үй тігіп, бір
жеңгесімен бөлек шыгару.
Әрине, бұл дәстүрлердің көбісі біздерге толыгымен жеткен жоқ. Қыз
өмірге келісімен анасы оны мәпелеп, болашақ өміріне дейін дайындап отыратын
тәрбие ерекшеліктерін үмытпаған [107,66 б.].
Қазіргі қогамның жаңару талабына сай К.Қожахметова қазақ халқының қыз
бала тәрбиелеу дәстүрлерін төмендегідей бөледі [26,98 б.].
Қыздың тектілігін әр түрлі жолдармен тексеру.
1. Қалыңдықтың ақылдылығына аса назар аударған.
2. Бойжеткеннің тал бойынан табылуға тиісті тағы бір қасиет-
сымбаты мен көркі.
3. Болашақ ошақ иесіне қояр талаптың ең мәндісі — іскерлік,-
деп іріктей келе, қазақ халқының қызы бойжеткен соң, оны
қүтты орнына қондыру әрбір ата-ананың арманы. Халық
дәстүрі еріне серік болар ақылды, өдепті, еңбекқор, адал жар
тандау — болашақ отбасы бақытының негізі болған. Қыз бала
өскен ортасына, ата-анасына жаман сөз келтірмеуге тырысқан.
Әрине, қыз сұлулығын, тек көркі арқылы ғана емес, рухани
сұлулығына да баса көңіл бөлінген. Мүның бәрі қыз бала
өзінің туылған шаңырағында, оң жақ босағада алып шығатын
тәрбиесі екендігіне көз жеткізуге болады [26,99 б.].
Қыз тәрбиесінің қазіргі кезендегі ғылыми педагогикалық мәні, оған
жаңаша қарауды қажет етеді. Осы мақсатта бүрынғы жүмыс әдістері мен
формаларын өзгертіп, жетілдірген жөн. Ол қыз балаларды қазіргі жағдайларга
байланысты төрбиелеудегі әлеуметтік тапсырыстардың өзекті міндеттерін
шешуге мүмкіндік беретін, сыныптан тыс жүмыстарда, басқа да төрбие
түрлерінде, жалпы педагогикалық процестері мен өзара қарым -қатынаста
кешенді түрде зерттеудің қажеттілігін көрсетеді.
Қыздар тәрбиесінің мәселелері бойынша жүргізілген талдау нәтижесінде
біз қыздар тәрбиесін ұйымдастыруда қыздар әдебініц мәні оныц бшімінде,
мінез-қулық әдеттерінде және өзгелермен қарым -қатынасында, қогамдық әрекет
тәжірибесін жинақтау кезіндегі қатынастарда екенін ескеру қажет деген түйін
жасаймыз.
Қазақ халқының және ғұламалардың еңбектеріндегі қыз тәрбиесі жөніндегі
мол тәжірибесін зерттей келе, қыз тәрбиесі дегеніміз - қыз баланы келешекте
шаңырақтың береке қутын сақтайтын ақ босаганыц аруы ретінде, оны
төзімділікке, сыпайылыққа, әдептшкке тәрбиелеу.
Жогарыда көрсетілген негізгі педагогикалық үғымдар қазақ мектебіндегі
қыздар тәрбиесін ұйымдастыру жүмысында негіз болатынын көрсетеді.
1.2 Болашақ мұғалімдердің қыз баласын тәрбиелеуде даярлау мәселесі
Қоғам дамуының қай кезеңінде де, - мүғалім даярлыгы өзінің
көкейкестілігін жоймаган, өйткені дамудың эр сатысында қогамның әлеуметтік-
экономикалық міндеттері өзгеріп, өскелең үрпақты өзі өмір сүріп отырган
қоғамына сай тәрбиелеу мен білім беруде жаңа талаптар пайда болып отырды.
Осындай талаптардың ең маңыздысы-қыз тәрбиесін ұйымдастыруды мүғалімнің
кәсіби қызметінде пайдалана білуі. Қыздарды тәрбиелеуде жүйелі пікірлер өр
қоғам ағартушыларының еңбектерінде келелі орын алып келген. Ұлттық мектепте
қыздарға тәрбие беру ісін болашақ мүғалімдердің жүйелі педагогикалық білім
негізіндегі кәсіби даярлығынсыз жүзеге асыру мүмьсін емес, яғни ол ең
алдымен болашақ үстаздардан теориялық түрғыда терең педагогикалық білімді
меңгеруді қажет етеді. Қазіргі кездегі мектептің дамуы мүғалімдердің кәсіби
қалыптасуы төңірегіндегі мәселелерді зерттеумен анықталды. Маман мүғалімдер
даярлау мәселесі қай кезевде болмасын педагогика ғылымы мен практикасында
алдыңғы орында болып келген.
Болашақ мүғалімдерді оқушыларға ұлттық тәрбие беруге даярлауды
С.Үзақбаева, К,Қожахметова, ЖАсанов, Қ.Бөлеев, Р.Қ.Дүйсембінова,
Г.Убайдуллаев, А,С.Магауова, К.Әбішев, Г.Бахтиярова, Ж.Ембергенова,
қарастырады [21,22,29,30,34,64,65,68,70,71].
Қыз-әйел тақырыбы басқа да ғылым салаларында көрініс тауып келді.
Әйел тақырыбы филология гылымындағы зерттеулерде
(АӘ.Кенжебаева,Ж.Қалыбай,Қ.Жарылқап , З.Сагыбай, Қ.Ә.Жанатаев) көрініс
тапты [45,46,47,48].
Ал, қазақ қыздарының тарихи тагдырын, олардың білім алу жолдарын
зерттеуде кеңес үкіметі берген жетістіктерді К.Садвакасова, М.Қозгамбаева,
К.Қ.Қүнантаева, Ш.Жалғасова талдаган [65,69,70,71]. Қазақстандағы әйелдерге
білім берудің мәселелері жайлы К.Садвакасова, М.Қозгамбаева өз
зерттеулерінде ұлкен мәселе етіпкөтерді. Бүрынғы қараңгылықта болган қазақ
әйелдерінің қолы теңдікке жетіп, сауатын ашуга қызыл отаудың рөлі жоғары
болганын, олардың арасында ұлгі-насихат жүмыстары кең түрде жүргізілуінің
арқасында педагогикалық техниісумдарда, агарту институттарында оқитындар
көбейе бастаса, 1944 жылы Қазақстан Халық Комиссарлары Советінің қаулысы
бойынша Қазақтың мемлекеттік Қыздар педагогика институты мен педагогика
қыздар училищесі ашылуы жайлы және қазақ әйелдерінің ішінен шыққан
ғалымдардың атын атап, бізге мақтаныш етіп корсете білген [69,70].
Қазакстандағы әйелдерге білім берудің дамуы жолдарын әрі қарай
қарастырған К.Қ.Құнантаева өз зерттеуінде білімнің арқасында қазақ
әйелдерінің қогамға белсене араласуын, өз басынан өткерген қиыншылықтың
бәрін жеңіп, білім алу жолындағы ауыртпалықты артқа тастап, тар жол тайғақ
кешуден өтіп Кеңес үкіметі берген кең жолды дүрыс қолдана білгенін толық
сипаттап үсынады [64, 68 б.].
Ал, Ш.Жалғасованың зерттеуінде қазақ мектептеріндегі қыздарды оқытумен
тәрбиелеудегі педагогикалық проблемаларды көрсетіп, қыз тәрбиесіндегі
ереьапеліктерді, оган эсер ететін педагог, отбасы тәрбиесінің орнын
анықтаган. Сонымен қатар, қайта қүру кезеңінің тәрбиеге әсерін көрсеткен
[70, 20 б.].
Қыз тәрбиесіндегі адамгершілік-жыныстық тәрбие мәселелеріне (И.Қарақұлов,
З.Ө.Жантекеева, Г.Ю.Абаева, Ф.Абдуллаева, АҚисымова, А.А.Аманжолова,
С.Ғаббасов, З.Мейірханова), тәртібі нашар оқушы қыздарды қайта тәрбиелеу
мәселесін Р.К.Мамбетова, ұлттық тәрбие жүйесі ретінде қазақ қыздар
гимназиясының ерекшелігі Л.С.Сырымбетова, қазақтың халық педагогикасындағы
қыздардың адамгершілік тәрбиесін А.Е.Дайрабаева, жоғары сынып оқушыларын
патриоттыққа тәрбиелеуге Д.С.Қүсайынованың еңбектерінде мән берілді.
Қазақстанда қыз тәрбиесіндегі жыныстық тәрбие мәселесі медицина саласында
ғана қарастырылып келген, И.Қарақұлов Қырық сүрақ атты еңбегінде жастарды
отбасын қүруға даярлау, жыныстық тәрбие жайлы диалог ретінде берілген ойлар
мен деректер, жастар тәрбиесіне көңіл боле келіп, ана үгымын терең
түсіндіріп, анаға деген ілтипат, қүрметтеу сезімдерін ғылыми түрғьща
дәлелдеген. Бұл еңбектің қүнды жақтары да жеткілікті. Тек өкінішке орай, И.
Қарақұлов бұл еңбегінде белсенді атеист болғандыгы көрініп түр. Діннің
тәрбиеге кері әсері мол екендігін дәлелдеуге тырысқан
[36,37,72,73,74,75,76,77,79,80].
З.Ө.Жантекеева жыныстық тәрбиені ұл мен қыз арасындағы гигиеналық,
физиологи5Ілық және жас ерекшеліктеріне қарай әртүрлі кезеңге бөліп
қарастырган. Жас ерекшелігі кезеңдеріндегі өзгерістерге, мінез-құлық пен
көңіл-күй толганыстары, достық қатынастарын дүрыс түсініп, оларға аса
сезімталдықпен қараудың маңызын көрсеткен [73, 16 б.].
Қыз ары, қыз намысы жайлы эр халықтың, эр дәуірде әртүрлі көзқарастары
болды. Ал, намыс деген үғым адамгершілікке қарағанда көне, бүрыннан келе
жатса да, кісінің адамгершілік қасиетін ар, намыстан бөліп қарауға
болмайтыны жөнінде, З.Ө.Жантекееваның Қыз намысы еңбегі төменгі мектеп
жасындағы қыздардан бастап бойжеткен кезеңге дейінгі қыздар тәрбиесіне,
мінез-құлық ерекшелігіне, оларда болатын өзгеріс қүбылыстарды отбасындағы
қыз тәрбиелеудегі ерекшеліктерді, оның ішінде ананың ролін, қыз намысының,
абыройының жоғарылылығын, оның мағынасын терең талдап көрсеткен. Сонымен
қатар, қыздарды тәрбиелеуді олардың жас ерекшеліктеріне сай болуын үсынады:
* қыз бала (төменгі мектеп жасында 7-10 жас)
* жасөспірім (орталау мектеп жасында 11-14 жас, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz