Балалық жастағы балалардың агрессиясы
М А З М Ұ Н Ы
К І Р І С П
Е ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..3
1. Психология ғылымында агрессияны теориялық
зерттеу ... ... ... ... .6
1.1. Агрессия туралы ұғым және оны психологиялық зерттеудегі
кейбір мәселелер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Бала жасындағы агрессиялық көріністер
... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.3. Психика дамуыныдағы фантазияның
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2. Бала жасындағы агрессиялық фантазияларды
эксперименталды зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2.1. Зерттеу бағдарламасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.2. Әдістер мен әдістемелерге сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
2.3. Зерттеу деректерін талдау және қорытындылау ... ... ... ... ... ... ..47
Түйін ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...56
Ұсыныс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ...64
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..66
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70
К І Р І С П Е
Агрессия әлеуметтік-психологиялық көрністердің бірі. Қазіргі біздің
әлеуметтік-экономикалық жағдайымызда балалардың агрессивті болуына көптеген
себептер бар. Олардың ішінде маңыздыларын атап айтсақ ата-ананың балалармен
өз ара сенімді, үйлесімді қарым-қатынас жасамауы, әлеумет ортасындағы
келеңсіз жайлардың үлкендер балалар болып талқыланбауы және баланың
тәрбиесіне, психикалық дамуына тікелей әсер ететін теледидар арнасынан
сапасыз, қатыгездікке итермелейтін хабарлардың үнемі көрсетілуі. Осылардың
әсерінен елімізде жас балалар арасында қылмыс жасау, наркомания,
алкоголдікке салыну сияқты теріс қылықты жүріс-тұрыстың етек жаюы көбейді.
Теледидар хабарларына шек қойылмағандықтан бала әр түрлі кинолардан,
видеофильмдерден көрген зорлық-зомбылық, төбелес, шабуыл, ату, өлтіру тағы
басқа әрекеттерді ойын кезінде ойыншықтармен еліктеу арқылы жаңғырта
отырып, өз әрекетіне айналдырады. Кейін келе бала фантазиясы фантастикалық
ойындарды қиялдай отырып, ойын әрекетінде бекітілген қылықтарын шынайы
әрекетке айналдырады, оны өзге балалармен ойын кезінде іс жүзінде
қолданады.
Баланың қарсы алдындағы экранда адам жаны төзгісіз зорлық, хайуанға
тән қантөгіс, ұрыс, төбелес сияқты көрністерді көріп отырып, балалар,
әсіресе ұл балалар оған еліктеп, өзін сол кейіпкердей батыр болуды
армандайды, сол кейіпкер сияқты қылықтар жасауға тырысады. Осындай
қылықтарға, әрекеттерге көбіне әлеуметтік жағдайы нашар жанұядан жәбір
көрген балалар үйір келеді. Олар жора-жолдастарының арасында қадірі
төмен, қарым-қатынасы нашар, физикалық немесе әлеуметтік-психологиялық
мән-мағынасы жағынан шектеулік көріп жүргендіктен, экрандағы кейіпкерлер
сияқты өзіне зорлық-зомбылық көрсетушілерден өш алуды, өзін қорқытып
сыйлатуды армандайды [51].
Белгілі психолог К. Бюлердің айтуыша әскери ойындар, әскери фильмдер
агрессивті, озбырлықты жүріс-тұрыстың қалыптасуына негіз болады дейді [11].
З.Фрейдтің пікіріне сүйенсек, фантазия біздің санамыздың тереңінде
жатқан, кезінде қанағаттандырылмаған қажеттіліктеріміз, олар әлеуметтік –
адамгершілік нормаларына сәйкес келмегендіктен немесе тағы да басқа бір
жағдайларға байланысты қанағаттандырылмағандықтан санадан тыстық деңгейге
өткен, сол аймақтан санаға өте алмаса да адам мінез-құлқына, жүріс-тұрысына
белгілі бір дәрежеде әсер етіп отыратын тілектер[53].
Баланың әлеуметтік базалық қажеттіліктері (түсіністік, сыйластық,
сүйіспеншілік, теңдік) жанұяда, мектепке дейінгі және алғашқы мектептегі
оқу орындарында қанағаттанбаған жағдайда бала сыртқы дүниеге
сенімсіздікпен, қорқынышпен қарап, онымен агрессивті қарым-қатынас
орнатады. Ал кинобоевиктер, триллерлер, порнофильмдер бала фантазиясына
әсер ете отырып, агрессия деңгейінің ұлғаюына, күшеюіне бірден-бір себепкер
болады [63].
Баланың агрессивті болуына оның ата-анасының тәрбиесі де әсер етеді.
Күнделікті жанұядағы зорлық-зомбылық көріністері мен өзінің жан
дүниесіне, тәніне тиген қорлықтан баланың бойында агрессиялық фантазиялар
туындайды. Өзіне жамандық жасаған адамдардан өш алуға әлі келмегендіктен,
ол адамдарды өзінің фантазиясында жазалап, өшін алуға тырысады. Егер бала
осындай келеңсіз жағдайда біршама ұзақ уақыт өмір сүрсе, онда өш алуға,
агрессиялық қылық көрсетуге деген мүмкіндігі де жоғары болады [40].
В.П.Пирожковтың зерттеулері көрсеткендей балалық жасында зорлық-
зомбылық көп көрген балалар ойын кезінде, басқадай да әрекеттер кезінде
өзгелерге күш көрсету, зорлық жасау жағына әрдайым жақын тұрады [6]. Яғни
агрессивті балалар өзара әрекет кезінде күш көрсетудің бірден бір оңтайлы
тәсілі ретінде фантазиясындағы қабылданған әрекетті қолданады.
Осы проблема бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі болғандықтан өз
диплом жұмысымызды бала жасындағы агрессивті фантазияларды оқып-зерттеуді
мақсат еттік.
Зерттеудің болжамы: мектепке дейінгі балалар жиі агрессивті
фантазияларға беріліп, оны күнделікті ойын әрекетінде қолданады.
Зерттеудің объектісі: – агрессивті фантазия.
Зерттеудің пәні: балалардың агрессивті фантазияларының ерекшеліктері.
Зерттеудің міндеттері:
- зерттеудің тақырыбына байланысты ғылыми-теориялық әдебиеттерді
оқып талдау;
- психодиагностикалық әдістерді таңдау;
- балалардың агрессиялық фантазия ерекшеліктерін айқындау;
- теориялық және эмпирикалық мәліметтерге сүйене отырып практикалық
ұсыныстар жасау.
Ғылыми жаңалығы: зерттеу нәтижесінде алынған мәліметтер арқылы осы
мәселе жайындағы ой-пікірлерді жаңа мағлұматтармен толықтыру.
Практикалық маңыздылығы: теориялық және эмпирикалық мәліметтерге сүйене
отырып, тәрбиешілерге, ұстаздарға, ата-аналарға және психологтарға
ұсыныстар жасау.
Методологиялық негізі: - С.Л. Рубинштейннің, Л.С.Выготскийдің,
А.Н.Леонтьевтің жеке тұлғалық тәсілі, Б.Г. Ананьевтің, Б.Ф.Ломовтың
жүйелілік тәсілі.
Зерттеу әдістері:
психодиагностикалық және статистика-математикалық әдістер.
Диплом жұмысының құрылымы: екі бөлімнен, қортындыдан, ұсыныстан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымша материалдардан тұрады.
1. Психология ғылымында агрессияны теориялық зерттеу.
1.1 Агрессия туралы ұғым және оны психологиялық зерттеулердегі кейбір
мәселелер.
Агрессияның мәнін түсінудегі ең бірінші қадамы – терминнің түсінікті
және нақты тұжырымын табудан бастау қажет. Жалпы айтқанда, көптеген
оқулықтарда агрессия біреуге физикалық және психологиялық зардап әкелуге
бағытталған кез келген мінез-құлық формасы деп анықтама берілген [38]. Бұл
анықтама осы мәселені зерттеуші ғалымдардан қалданыс тапқанымен, қазіргі
кездегі ғылыми жұмыстарда да, ауызекі сөйлеуде де агрессия терминінің
көптеген жаңа мағыналары ашылып отыр.
Осының нәтижесінде индивидті агрессивті деп сипаттағанда оның
өзгеге зардап әкелетін әрекетін түсінеміз, бірақ бұл сөздің астарында
бірнеше мағына жатыр. Мысалы психологиялық зардап, ар ождан зардабы,
экономикалық, құқықтық зардап немесе жасырын, біреулер арқылы т.б.
Сондықтан кейбір сөздіктерде келтірілген түсініктер ұғымның толық мағынасын
ашып бере алмай қалатын кездері де кездесіп жатады. Яғни олардың
кейбіреулерінде агрессия сөзі басқаның құқығын зорлап бұзу және
қорлаушылық әрекетін ассертивті мінез деп түсіндірсе, кейбіреулерінде
психологиялық агрессияны толық ашады. Бұл түсініктер жүйке жүйесі
қызыметінің бұзылуына байланысты әр түрлі потологиялық емес психикалық
ауытқушылықтағы адамдардың мінез құлқын зерттеуші ғалымдардың жаңа
ұғымдарымен толықтырыла отырып агрессия терминінің ауқымы кең бірнеше
мағыналардан тұратынын дәлелдейді. [36].
Кей уақытта агрессия анықтамасы кең мағынада қолнылады. Мысалы,
психоаналитиктердің көбі көптеген әрекеттік актілердің (бірақ осы
актілердің көбісі агрессивті болып табылмайды) себепшісі болатын жалпы
агрессивті драйвті бөліп дәлелсіз пікірлер айтады. Осылайша агрессия басқа
адамға бағытталған мотивтенбеген шабуыл сияқты ғана емес, сонымен қатар
тәуелсіздікке ұмтылу немесе өзінің бисаналық импулстерін білдіру деп
қарастырады [39].
Психологиялық зерттеулер агрессия түсінігіне байланысты
әрекеттердің кеңдігін дәлелдеді. Ассертивтілік жиі агрессия сөзімен
атағандықтан, бұл сөздің құрамына ассертивтілік те, осы мағынаға байланысты
туындайтын мотивация да, оның энергетикалық жағы яғни қайсарлы мінез-
құлық таныту да кіреді. Мысалы, біз агрессивті бала дегенде, өзінің
еркіндігін, абыройын, ар оджанын энергетикалық (белсенділік) және аса
табандылықпен қорғап отырған бала туралы айтамыз. Бұл гипотиза талас
тудыруы мүмкін, бірақ В.П. Пирожковтың, А.Бандураның агрессивті балалар
арасында жүргізген зерттеулері дәлелдер отыр [24].
Көптеген ғалымдар агрессияны эмоция, мотив немесе ұстаным
(установки) ретінде емес, мінез-құлық моделі ретінде қабылдау керек деп
түсіндіреді. Бірақ бұл анықтама үлкен түсініспеушілік тудырды. Агрессия
термині жиі негативті эмоция (ашу, ыза), мотив (зиян келтіруге, қорлауға
ұмтылу) және негативті қалыптастырушылықтар (тәртіп бұзушылықтар мен ылаң
кестік жағыдайлар) деген ұғымдармен бірлеседі. Сондықтан да осылардың
барлығы біреуге, өзіне, қоршаған ортасына нұқсан келтіруші мінез-құлықты
қарастырғандықтан агрессия термині адамның көптеген объективті және
субъективті жақтарын қамтитын күрделі ұғым. Сондықтан да агрессия
түсінігі теорияларды қарастырайық.
Агрессияны психологиялық тұрғыдан ең алғаш зерттеушілердің бірі З.
Фрейдтің атымен байланысты. Ол индивидтің фундаментальды инстинктісін
екіге бөліп қарастырды: біріншісі – өмір сүру инстинкгісі (Эрос – құру
бастамасы, сексуалды құмарлықта көрінеді), екіншісі – өлім инстинктісі
(Танатос – бұзу бастамасы, онымен агрессияшылдық байланысты). Бұл екі
инстинкт бір-біріне қарама-қарсы, өмірлік жаулар. Бұдан агрессия адамның
табиғи қасиеті ретінде қалыптасатынын түсінеміз.
Агрессияның психоаналитикалық теориясы адамда агрессиялық драйв
энергиясы адам санасының бисаналық бөлімінде жиналып, белгілі бір уақыт
аралығында аргессиялық жарылғыш зат ретінде жарылып сыртқа агрессивті мінез
құлық ретінде шығады. Психоаналитиктер адамда өзі бағындыра алмайтын
зорлықтарды, өзі бағындыра алмайтын агрессиялық мінез-құлықты алдын алу
үшін, адам бойындағы агрессиялық энергияны үнемі босаңсыту үшін
сублимациямен айналысуы керек деп есептейді. Мысалға, әр түрлі спорттық
жарыстарға қатысу, істелінбей жатқан үй шаруаларын ретке келтіру, таза
ауада жүгірі, дем алу т.б. пайдалы ісермен айналысу арқылы агрессиялық
энергияны сыртқа шығаруі. Ашу – басқаларға зиян келтіруші күш болса, оған
суыққандылық таныту арқылы шектен шыққан эмоцияның қозу кезінде оны
пайдалы энергияға ауыстыруды З.Фрейд катарсис терминімен белгілеп
психологиялық тазару жолын өз теориясына арқау еткен. Психоаналитиктер
агрессорлар өзінің әрекеттерін бағыттайтын адамдар жек көру немесе
антипатия тудырушы адамдар болу міндетті емес, олар көбіне өзіне қымбат
жандарға нұқсан келтіреді. Отбасындағы жақын адамдарына зорлық-зомбылық,
достарымен ұрыс керіске келіп ара қатынастары бұзылуына әкелетін
болғандықтан әр адам ашу кезінде оны сублимацияға айналдырып отырса, жаны
да сау, дені де сау, адамдар арасындағы қатынасы да жарқын болатынын
теориялық дәлелдеген. [28].
Агрессияның нативистік теориясы. Бұл теория адам мен жануарлардың
агрессиялық қасиетін тек биологиялық тұрғыдан тұрғыдан түсіндіреді., яғни
олар агрессияны басқалармен өмір сүру және өзгелерден қорғану, оларды жеңу
және оларға үстемдік ету құралы ретінде пайдаланады. Сондықтан да еркек
адам өзінің өмірін (өзінің биологиялық тегін) сақтаушысы болғандықтан, ол
агрессияға табиғи түрде бағдарламандырылған.
К.Лоренц адамның агрессиялық мінез-құлқы оның туа біткен реакция
ретінде қарастырады. Оның айтуынша, өзі тәрізділерді өлтіруге тиым салатын
механиз секілді адам агрессиясының табиғаты инстинктивті жүреді. Бірақ К.
Лоренц адам өз агрессиясын басқара алады деп айтты. Адам өз агрессиясын
қанағаттандыру үшін арнайы қару жарақ ойлап шығарды. Өз жауларына алыстан
(оқ ату, бомба жару) нұқсан келтіреді. Оның осы пікірін серіктестері
Т.Лири, Г.Смит т.б. қуаттай отырып, адамдар өзінің агрессивті мінез-
құлқын білдірмеуге қаншалықты тырысса да, оны басқара алмайды және
сондықтанда да соғыстар мен зорлық-зомбылық әрекеттердің алдын алу мүмкін
емес, ең соңында адамдзат өздерінің агрессиясынан туындаған ядорлық соғыста
өздерінің көзін жойып тынады деп тұжырымдайды [17].
Агрессиялық теориялардың ең көп тарағаны фрустрация-агрессия
теориясы. Оның негізін салушылар Доллард-Миллер әрбір фрустрация агрессияны
тудырушы ішкі ынта немесе мотивті құрайды деп еспетейді. Агрессивті мінез-
құлықты осы тұрғыдан зерттеген бихевиористер болатын. Олар агрессия мен
фрустракцияны өзара байланыстыра қарастырды. Француз ғалымы Г.Селье
фрустрация дегеніміз – көздеген мақсатқа жету жолындағы белгілі бір
кедергілердің пайда болу жағдайындағы адамның жоғарғы эмоцияналдық күйі,
яғни фрустрация – бұл өз қажеттіліктерін қанағаттандыра алмау (қалаймын,
бірақ болмайды немесе алуға мүмкіндік жоқ) деген мағынаны білдіреді. Әрбір
агрессия қандайда бір фрустрация арқылы туы мүмкін. Бұлар екеуі де
әлеуметтік жағыдайлар негізінде пайда болуы мүмкін (маған басқаларға
қарағанда аз берді, мені басқаларға қарағанда аз жақсы көреді).
Фрустракция адам агрессиясын күшейтеді және оны тұрақтатады немесе адам
бойында толымсыздық комплексін қалыптастырады (яғни, өзіне деген агрессия).
Соңында агрессияға фрустракция себепші бола отырып, ″әлсіздерге″ қарай
бағытталады. Өйткені өзінен күштіректерге әлі жетпегендіктен әлсіздерді
іздейді немесе өз өзіне қол жұмсайды [26].
Фрустрация-агрессия теориясына Л.Берковиц үш мәнді өзгерістер
еңгізді: 1) фрустрация агрессия іс-әрекетінде іске асуы міндетті емес,
бірақ ол оған дайыдықты ынталандырады; 2) дайын болған кезде де агрессия
қажетті жағдайсыз пайда бола алмайды; 3) фрустрациялық жағдайдан агрессия
арқылы шығу адамда осындай әрекеттерді қайталау дағдысын тәрбиелейді [45].
Әлеуметтік оқыту теориясының негізін салушылар Л.Фестингер, Дж.Брунер,
К.Халл, Г.Блумер, Дж.Хоманс, г.Гофман т.б. агрессиялық мінез-құлықты
әлеуметтік дамудың нәтижесінде мәдени мінез-құлықтармен алмастыру арқылы
адам өзін-өзі тәрбиелейді деген тұжырым жаксаған. Бұл теория бойынша
фрустрация және тұлғааралық конфликтер агрессияның пайда болуына негіз
болғанымен адам оны туа біткен өзін-өзі қорғау инстинктер жүйесінде
шешпей, адами қасиеттерін сақтай отырып әлеуметтік үйрену негізінде
реттеуге тырысады. Адам тарихи-мәдени дамудың нәтижесі болғандықтан
психологиялық икемділік әлеуметтік даму мен оқыту кезінде қалыптасып
тұрақталады: басқалардың мінез-құлқын бақылау, туындаған агрессияны пайдалы
қолдану, өзгелердің алдында абыройын сақтау кезіндегі өзінің жинақтаған
әлеуметтік тәжірибесі арқылы өз мінез-құлқын қоғамдық нормаларға сай
реттеп отыруды үйренеді. Осылайша, агрессияны бәсеңдетіп, адам өзін
қалыптасқан әлеуметтік ортадағы құндылықтар мен нормалар жүйесінде қалыпты
ұстауына әлеуметтік даму негізгі рөл атқарады [50].
Қазігі кезде бұл теория жеке тұлға психологияда үстем етуші орын алып
жатыр.
Нейробиологиялық теория. Бұл теорияның мәні мынада: басқа тәсілдер
(дәлелдеу күші) таусылған кезде (немесе болмаған кезде) физикалық зорлық
(көндіру күші) көздеген мақсатқа жету құралы ретінде қолданылады.
Осыған байланысты Р.Фишбах құралды агрессия түрін бөліп қарастырады.
Агрессияның бұл түрінде агрессия белгілі бір мақсатқа жету құралы болып
табылады, мұндағы біреуге нұқсан келтіру мақсат деп қаралмайды, ол тек әсер
ету құралы деп есептеледі. Агрессияның пайда болуына көптеген биологиялық
фактілер әсер етеді, яғни мидың қыртысасты құрылымы, гипоталамус, лимбиялық
жүйе т.б. Мінез тек тұлғалық қасиет ретінде немесе тек ситуация ретінде
ғана қарастырылып, анықталатын жағдайларға байланысты талдау жасау.
Бірінші жағдайда, бұл арнайы бір психопатологиялық (агрессивті психопат)
ауытқушылықты байқатса, екіншісінде, бұл стимул – реакция түрі бойынша
автоматтанған мінез-құлықты танытады [23].
Қазіргі кезде көптеген авторлар агрессияға әр түрлі түсініктемелер
ұсынған: біріншіден, агрессия бұл активтілік күші, тәуелсіздікке ұмтылыс,
сыртқы орта күшіне тойтарыс жасауға мүмкіндік беретін ішкі күш деп Ф.Аллан
есептесе, екішіден, агрессия бұл шапқыншылық, бұзушылық, зорлық актілер
мен реакциялар, басқа адамға, объектіге немесе қоғамға зиян немесе нұқсан
келтірудегі күшті білдіреді деп есептейді Х.Дельгадо [46].
Қарап отырсақ агрессияның көрініс табуы әр жағыдайда түрліше
болғандықтан, енді оның түрлеріне тоқталып өтейік. Адам агрессиясы белгілі
бір әлеуметтік мәселені шешуде қолданатын ерекше бір реакция, әрекет
ретінде көрініс тауып отырады. Бұл адамның өмір үшін күресу мәселесімен
тығыз байланысты. Бірнеше жылдар бұрын Мойер өзінің зерттеулеріне сүйене
отырып жануарлар агрессиясынның бірнеше түрін қарастырған. Агрессияның бұл
түрлерін адам мінезінде де көруге болады. Мойер осы түрлердің ұқсастықтары
бар болғанымен, олардың бір-бірінен айырмашылықтары да бар деп тұжырымдады.
Жыртқыштық агрессия. Өзінің құрбанына бағытталған жануарлардың шабуылшы
әрекеті. Біздің арғы ата-бабаларымыз қорек табу үшін аңшылықпен айналасқан.
Ал қазіргі кездегі аңшылар тек көңіл көтеру үшін жануарларды өлтіреді;
Еркек жыныстылары арасындағы агрессия. Бөтен біреу келгенде еркек
жыныстының өз отарын, жерін қорғау мақсатында қорқытуын, шабуылдауын
немесе көңуін көрсетуі. АҚШ – та абақтыда отыратын еркектердің 87%-і
біреуге нұқсан көрсету немесе зорлық зомбылық үшін кінәларын өтеуде;
Қорқыныш агрессиясы. Жануарларды тығырыққа айдап тыққанда көрінетін
мінез-құлық. Шабуыл әрекеті әдетте қашу әдетімен ұштасады. Адамдар да
жануарлар сияқты бостандықты ұнатады. Сондықтан да, бостандығына нұқсан
келтіргенде адам агрессия танытады. Қылмыскер мен соғыс тұтқындарын
бостандыққа қашып кетрес үшін қатаң түрде күзетеді. Осыған қарамастан, кей
кезде күзетшілерге шабуыл жасайтындар да кездеседі. 3.Территориялық
агрессия. Жануарлардың территориясына бөтен біреу кіргенде, оны қорқыту
немесе шабуылдау әрекеті. Үй, офис, аула, жеке меншік жерлер т.б. адамның
қорғауға ұмтылатын территориялары. Осы объектілерді қорғау үшін адам қауіп
төндірушілерге қарсы агрессиялық мінез көрсетеді.
Ана агрессиясы. Өз балаларына қауіп төңгенде аналық жануарлар балаларын
қорғау үшін жауларына қарсы шабуылшы әрекетін жасайды. Жануарлар болсын,
адамдар болсын – барлығы да әрқашан өз балаларын қорғайды, қамқорлыққа
алады.
Қозу агрессиясы. Өміріне, қалыпты жағыдайына қауіп төнгенде жануарлар
агрессивті мінезге көшеді. Адамдар да депривацияларға, фрустрация мен
зақым тудыратын белгілі бір объектіге бағытталған шабуылшы немесе
декруктивті мінез-құлық көрсетеді. Қазіргі кезде адамдарды ашу-ыза мінез
танытуға бағытталған әлеуметтік жағыдайлар көбейіп кеткен: кезекте тұру,
автобусты күту т.б. Д. Берковицтің айтуынша, негативті сезімдер агрессияға,
тіпті ашу-ызаға да әкелуі мүмкін. Сондықтан адамдарға көптеген әлеуметтік
жағыдайларға психологиялық бейімделу қажет.
Сексуалды агрессия. Сексуалды қылыққа әсер етуші стумулдардың қатысуымен
пайда болатын агрессивті мінез-құлық. Сексуалды ұштасқан екі жануарлардың
да адамдардың да екінші бақталасқа деген қызғаныш сезімі агрессия
тудыруға негіз береді.
Құралды агрессия. Белгілі бір мақсатқа жетуде әртүрлі агрессивті әдістерді
қолдануында көрінетін әрекеттер [8].
Бұл Мойердің ұсынған агрессия түрлері. Одан басқа ғалымдар да
агрессияны бірнеше түрге бөліп қарастырған.
Дифференциаланбаған агресситілік. Әр түрлі адамдармен кез келген себептен
пайда болатын дау-жанжалдарда, қозуларда көрінетін әлсіз ғана агрессия.
Бірақ мұндай адамдар денелік агрессияға дейін, тіпті қылмысқа да баруы
мүмкін;
Қатігез агрессиясы. Қарсыласына қарағанда агрессивті мінез-құлығы үнемі
басым болады. Зорлау мен агрессия өзіндік мақсат ретінде қалыптасқан.
Айрықша қаталдық пен аса қатігездігімен ерекшеленеді: минимальды себеп және
максимальды қатыгездік. Осындай адамдар тым қатыгез қылмыстар жасайды;
Импульсивті агрессия. Конфликті жағдайға жауап ретінде көрінетін агрессия
түрі. Адам қарсыласына тіл тигізіп те алуы да мүмкін (вербальды агрессия),
ұрып тастауы да (физикалық агрессия) мүмкін. Бірақ алдындағы агрессия
түрлеріне қарағанда, қозу көрсеткіші аз болады;
Психопатты агрессия. Қатігезді және жиі мәнсіз болатын агрессия түрі.
Агрессиялық әрекеттер болымсыз жағыдайларға байланысты қайталана береді
және агрессивті әрекетті жасаушы өзін ешқашан кінәлі санамайды. Оның
ойынша ол өзінің жасаған қылығын әділетті санап, жер бетіне әділдік
орнатушымын деп есептейді;
Антиагрессивтілік. Адамның агрессивті мінез-құлқына қарсы негативті
қатынасы. Мұндай адамдар ешқашанда өзінен әлсіз адамдарға, анасына,
әйелдерге, балаларға, мүгедектерге қолын көтермейді. Конфликті жағдай
кезінде кетіп қалу, шыдау немесе милиция шақырғанды дұрыс деп есептейді.
Жалпы конфликтілерден аулақ жүреді, өзінің күшін тек қорғану үшін
қолданады;
Жаушылықты агрессия. Ашу, жек көру, қызғаншақтық эмоцияларының тұрақтылығы.
Мұндай адам өз жаушылығын ашық түрде көрсетеді, бірақ қарсыларымен
қақтығусыға ұмтылмайды, денелік агрессияны білдірмеуі де мүмкін. Жек
көрушілігі білгілі бір адамға немесе тіптен таныс адамдарға бағытталады.
Басқа адамды қорлау арқылы айналадағылардан құрмет алу тілегі пайда болады.
Төбелес кезінде ешкімді де аямайды. Өзінің агрессиясын басында ұстап, кейін
кек ала бастайды. Жалпы адамдарға жаушылықпен қарайды;
Интинсивті агрессия. Шартты агрессивті әрекеттер (ойын, күрес, жарыс)
жасағаннан қанағаттану пайда болады. Мұнда біреуге нұқсан келтіру мақсаты
алға қойылмайды. Жиналған негативті энергияны әр түрлі әлеуметтік пайдалы
істерге айналдыру арқылы интенсивті сыртқа шығарып отырады.
Осылайша, спортпен шұғылдану адамның агрессиясын шығаруда әлеуметтік
қолайлы формасы болып есептеледі [37].
Агрессия мәселесі отандық психологтардың да зерттеуінен твс қалмаған.
Кудрявцев С.В. агрессиялық мінез адам өміріне қауіп туғанда, жаңа ортадан
өз орнын табу кезінде, өзгелерді өзіне бағындыру, үстемдігін жүргізу
кезінде туындап отыратын жалпы мінез құлық көріністерінің бірі деп
еспетейді [ 29].
Плетников М. Агрессивтік мінез адамның жинаған тәжірибесіне сай туындап
отыратын қорғану механизмі. Егер алдындағы өмір тәжірибесі жайлы әлеуметтік-
психологиялық ортада жинақталса, онда ол өмірдің қандай да бір қиындығын
табандылықпен жеңеді, ал керісінше жағыдайда біреуге психологиялық немесе
физикалық нұқсан келтіру арқылы шешеді. Басқа адамға қарсы агрессивті мінез
көрсете отырып, сол адамның жауап агрессиясын тудырамыз – өзіңнің
айнадағы бейнеңдей [37].
Петровский А.В. пен Ярошевский М.Г. агрессия – қоғамдық нормалар мен
құндылықтарға, басқа адамның құндылықтарына (жанына, денсаулығына,
моралдық, ар ождан) бағытталған деструктивті мінез. Деструктивті мінез
белгілі бір мақсатқа бағытталған, мотивті, психикалық жеңілдеуді қамтамасыз
ететін әрекет десе, Рогов Е.И. агрессивті мінез тек жаман мінез деп
айтуға болмайды, ол әр түрлі күрделі өмірлік жағыдайда туындап, одан
шығудың жолын іздеу кезінде адамның шығармашылық кабілетін оятып,
оптималды жол табуға мүмкіндік береді. Мысалы, адам жас ерекшелік дамуына
сай бір жастан екінші жасқа өткенде бастан кешіретін психологиялық тоқырау
кезінде де агрессивті мінез туындағанымен оны ұстамдылыққа салынады [41].
Сонымен агрессивті мінез туралы ғалымдар арасында біркелкі түсінік
болмағанымен, ол жеке тұлғаның жалпы мінезінде көрініс тауып отыратын
құбылыс. Агрессивті мінез әлеуметтік-психологиялық құрылымы жағынан күрделі
құбылыс бола отырып, адам табиғатының біте қайнаған бір бөлінбес бөлігі
болып есептелінеді.
1.2. Балалық жастағы балалардың агрессиясы
Қазіргі кездегі қоғамдағы әлеуметтік, экономикалық, экологиялық,
идиологиялық тұрақсыздық жағдайы адамның мінезінде, тұлғалық дамуында
көптеген кемшіліктердің болуына әкеліп отыр. Балалардың рухани дүниесінің
жоқтығы, олардың мейірімсіздігі мен агрессиясы, жоғары мазаланушылықтың
көрініс табуы ерекше бір алаңдаушылық туғызып отыр. Соңғы жылдары қоғам
алдында тұрған өзекті мәселелердің бірі – балалардың агрессиясының
жоғарлауы, әр түрлі зорлық – зомбылықтар, тонаушылық пен қарақшылықтың,
қатігез заңбұзушуылықтың балалар арасында жоғары дәрежеге көтеріліп
отырғаны заңгерлер, психологтар, педагогтар, дәрігерлер, әлеуметтанушылар
және басқа да мамаңдарды қатты толғандыруда.
Кейінгі кезде қиын балалардың жасы жылдан жылға кішірейіп келе
жатқаны үлкен алаңдаушылық туғызып отыр. Егер бұрын 13-14 жастағы
балаларға қиын балалар деп айдар тағып, кәмелет жасқа толмаған балалар
ісі басқармасының инспектрлерінің есебіне қойылса, қазір 7 – 8 жастағы
балалар үйден безіп кетіп, күн көріс үшін өздерінен ересек балалармен
қосылып әр түрлі тәртіп бұзушылықтар мен қылмыстар жасайды. Психологтардың
зерттеулерінің нәтижелері бойынша осы балалардың көбі әлеуметтік жағыдайы
нашар отбасынан шыққан балалар, ата-аналарының ұрып-соғу, жәбірлеулеріне
шыдамай қаңғыбас атанған. [17]
Агрессия – қоғамда адамдардың бірге тұру ережелері мен нормаларын
бұзатын, шабуыл объектілеріне (жанды, жансыз заттарға) бағытталған, адамдар
денсаулығына зиян келтіретін, оларда психологиялық дискомфорт туғызатын
(уайым, қорқу, қозу) мотивтенген дескруктивті мінез-құлық [48].
Бала жанұяда, балабақшада, мектепте тәрбиелене отырып, өзінің
агрессивті әрекеттерін айналасындағылардың реакциясын көре отырып, тәжірибе
жинақтайды. Бала агрессиясының келешекте дамуы осы реакцияға және жанұяда
тәрбиелеу мәселелеріне тығыз байланысты. Жанұяда, бала бақшада, мектепте
жүріп баланың теріс қылықтарына шектеу қоятын нормаларды, құндылықтарды
игеру арқылы әлеуметтік ортада бала өз мінез-құлықтарын реттейді. Ал егер
жанұяда баланың құқығы бұзылса, бала бақшаға бармаған бала мектепке
келгенде бірден өз міне-құлқын әлеуметтік нормалар жүйесінде реттей алмай,
қиын оқушы атағына ие болады. Ондай балалар мұғалімнің тәрбиелеу
мақсатында жасаған ескертпелері мен шектеулерін теріс қабылдап оған ашк-у,
ыза мінез танытады. Жанына жара салатын ескертпелер мен шектеулер көбйіп
кетсе, оның арты әлеуметтік-психологиялық (мектепке барудан бас тарту,
сабақты себепсіз босату т.б.) немесе психосоматикалық (бас ауруы, ұйқы
бұзылу, невроз, депрессия т.б.) жағыдайларға әкелуі мүмкін [59].
Балалардың агрессивті мінез-құлық танытуына негіз беретін теледидар.
Ресейлік психологтар Родионва И.Г., Селезнева В.А. балалар арасында
жүргізген зерттеулері тәулік бойынша есептегенде балалар теледидар алдында
4-5 сағ өткізеді екен. Қандай бағдарламаларды сүйіп көресіңдер деген
сұраққа мультфильмдер, триллерлер, вампирлер туралы, фантастикалық
фильмдерді ұнататынын атап айтқан. Арнайы экспериментальды топ құрып осы
бағдарламаларды 2-2,5 сағат көрсеткен. Эксперименттің алдынан және соңынан
балалардың агрессивті қалпына диагностика жасап отырған. Қортынды нәтижесі
балалардың эксперимент соңында агрессивті деңгейлерінің әлде қайда жоғары
болғандығы дәлелденген. Эксперимент 1-1,5 ай жүргізілгенде осындай нәтиже
берсе, ал балалар осындай бағдарламаларды үйде 4-5 сағаттан үнемі
қарағандықтан, олар агрессивті фантазияларға беріледі, аулада құрбыларымен
ойын кезінде әрекеттерінде қолданады. Агрессивті әрекеттері сөз жүзінде,
өзгенің денесіне нұқсан келтіру немесе жасырын агрессия (затына, біреулер
арқылы абыройына, ар ожданына нұқсан келтіру) түрінде іске асырылады [23].
Балалар арасында агрессивті мінездің бірнеше көрінісі кездеседі, бірақ
мамандар пікірінше солардың бәрін негізгі екі топқа бөлуге болады: вербалды
(сөзді) және физикалық агрессия.
Сөзді агрессия балалар арасында өте жиі кездеседі де денелік
агрессияға қарағанда қауіпті болып есептелмейді. Сонымен қатар баланың
мұндай мінезі ата-аналарды қатты алаңдатпайыны белгілі жайт. Өйткені сөзді
агрессия өзгеге тигізген моралдық-психологиялық нұқсан физикалық нұқсан
қарағанда жеңіл желпі жәй сөз ретінде қарастырылады. Бірақ оның соңынан
қолайлы жағдайлар туған кезде денелік басқыншылыққа әкеп соғуы мүмкін, ал
кейде қылмыс жасауға жол беруі ықтимал. Сондықтан сөзді агрессияны дер
кезінде талқылап, кінәлі балалар арасында арнайы педагогикалық-
психологиялық кеңестер мен қатар іс-шаралар ұйымдастырудың маңызы зор [58].
Балалардың сөзді агрессиясының бірнеше көрінісі байқалады:
- қоршаған орта пікіріне дөрекі сөздермен әрдайым қарсылық білдіру;
- белгілі бір адам туралы теріс пікір білдіру және дөрекі сөздермен
шындыққа сәйкес келмейтін сынды ескертулер жасау;
- белгілі бір адам туралы белсенді-басқыншылық мәні бар ойлар (Мен
оны өлтіремін!, Мен оның аяқ-қолын сындырамын! т.б.) айту;
- басқа бір адамдардың іс-әрекеттеріне көңілі толмайтындығын ату,
ұрсысу, қарсыласу, өкпелету мақсатымен және сол адамды өкпелетуге
бағытталған сөзтіркестерімен оның кемшіліктерін бетіне басу, көңіліне
келетін лақап аттарымен атау, адамның сыртқы ерекшеліктерін немесе қимыл-
қозғалыстарын күлкіге айналдыру, белгілі бір адамға байланысты өзінің
жеккөрушілігін, ызасын білдіру;
- таныс болсын, бейтаныс болсын – кез-келген адамды кінәсіз
балағаттау;
- сөзбен қорқыта отырып немесе сөзбен мәжбүрлеп өз әміріне көндіруге
тырысу;
- көбінесе негізсіз отбасының ересектеріне немесе педагогтарға тіл
тигізу;
- қарым-қатынастың жалпы қатаң, тік болуы, үстемдік таныту. осы
аталған сөзді агрессия бала өмірінің жас кезінен бастап орын алса, кейде
олар қарым-қатынас жасаудың негізгі формасы осындай екен деп, өзгелермен
қарым-қатынасты сол мәнерде жүргізеді.
Физикалық агрессия әртүрлі белсенді әрекеттер кезінде өзгенің денесін
– ауырту, азап шектіру, жарақаттау т.б. нұсқан келтіру.
Балалардың жүріс-тұрысында, әрекетінде агрессияның пайда болу
себебінің жиі тарағаны – ересектер тарапынан баланың өзіндікке деген
талпынысын қатаң басу, шектеу, абыройын түсіру болып табылады. Мұндай
балалар көбіне өзіне деген сенімі мен өзіндік бағасы төмен, өзгелерден
қорқатын, жасқаншақ, ынжық болып өседі. Балалардың агрессиясын ересектер
немесе өзінен күштірек адамдар тұрғысынан көрсетілген мәжбүрлеу, намысын
аяққа басу сияқты теріс қылықтар негізінде қалыптасып, өзгелерге тек
жанама түрде ғана қарсы тұра алатын қарсылық ретінде де қарастыруға
болады.
Агрессивті мінез жанама түрде болуы мүмкін, яғни нақты ешкімге
бағытталмаған. Балалар арасында агрессияның осы түрі кеңінен тараған.
Түсініксіз де себепсіз қадігездік көрсету, қатты айғайлау, аяқ-қолын
сермелеу, аяқпен қабырғаны тебу немесе қолмен үстелді ұру, ойыншықтарын
сындыру, – мұның бәрі жанама агрессивті мінез көріністері. Агресситі
мінезі ретінде баланың жеңіл ашулаңшақтығы, себепсіз жылауы мен күлуі,
негативті жағыдайларда белсенділік немесе немқұрайлылық таныту арқылы
қарсыластығын білдіру де байқалады [Квитковская Агр р. агр.дети].
Көптеген ғалымдар (Рогов Е.И., Кон И.С., Приходан А.А. т.б.) үшін
агрессивті мінез балалар үшін:
- өзінің алдына қойған мақсатына (нақтылы немесе абстрактылы мақсатқа)
жетудің бір тәсілі;
- басқадай жолы болмаған жағыдайда психикасын босаңсыну тәсілі;
- өзінен күш-қуаты артығырақ (көптеген жағдайда жасы үлкен) кісілердің
балаға қысым жасаған дағыдайда әділетсіздікке, басымшылдыққа қарсы тұру
тәсілі ретінді [56].
Әрине, бала бойында агрессияның туу себептері әртүрлі болуы мүмкін.
Бірақ отандық психологтардың (Мухина В.С., Петровский А.В., Зимняя И.А.,
Рогов Е.И., Реан А.А. т.б.) зерттеулерінің көбі баланың агрессивті мінез-
құлығының қалыптасуына жанұядадағы ата-ананың тәрбиесіне, балаға деген
сүйіспеншілігне, оның жеке тұлғалық қасиетін силаушылығына т.б. тығыз
байланыстылығын атап көрсетеді. Жанұя әлеуметтену институттарының
белсенді бір мектебі бола отырып, баланың болашағына жол ашатын, абыройлы
азамат болып қалыптасуына негіз беретін әлеумет ортасы болып
табылғандықтан, жанұядағы бала тәрбиесі адамзат тарихының антикалық
кезеңінен бастап ғалымдардың қаламына тиек болған. Мысалы, Аристотель
Бала тәрбиесі ата мен ананың және мемлекеттің жауапты қызметі деген.
Кейінгі оншақты жыл ішінде жанұя әлеуметтену институты қоғамдық
ортада жүріп жатқан әлеуметтік-психологиялық, саяси-экономикалық жаңару
үрдісіне байланысты өзгерістерге душар болы. Отау құру, некеге отыру, ұрпақ
сүю рухани құндылықтардың бағасы төмендеп, көптеген жастар жеңіл жүріс
жүру, баланы тірі жетім ету, балаға жанұяда қатыгездік пен зорлық –зомбылық
жасау, аштық пен қорлық т.б. келеңсіз жағыдайда өмір сүруге мәжбүр етуде.
Осындай келеңсіз әлеуметтік-психологиялық жағыдайлар баланың әлі буыны
бекіп, ақылы толмаған шақта дұрыс жолдан тайып, күн көрістің амалын іздеп,
өз беттерінше өмір сүруге итермелейді [55].
Есею кезеңінде балалар, әдеттегідей, өзіндікке, еркіндікке,
үлкендермен сыйластыққа талпынады. Балалар ересектер арасында нақты бір
маңызды әлеуметтік рөл атқаруға тырысады. Өзнің талпыныстарына сәйкес әлі
келетін ғана емес сонымен қатар ересектермен бірге үлкен іс-әрекеттерді
жасауға талпынады. Ал ересектер үшін баланың мұндай беталысын табиғатына
қарсы, оған тән емес сияқты көрінсе де оның талабын көтермелеу қажет, бірақ
бірқатар жағдайларда – ата-ана баланың талабы ерте сияқты көрінеді де оның
өзіндік іс-әрекеттерін, ниетін, талабын шектеуге бар күштерін салады. Бұл
жерден біз Л.С.Выготскийдің психикалық дамуындағы әлеуметтік жағыдайларды
тудыру баланың болашағы үшін қандай маңыздылығын көптеген ата-аналардың
есепке алмайтындығын, оның жаңа бастауларын (новообразование) басып, ынжық,
салғырт болуына өздері себеп болатындығын көріп отырмыз. Сонысымен ескі
нұсқа бойынша өмір сүруді жалғастыруға, қалыптасқан өмір салты мен әдеті
ең дұрыс, бізді де ата-аналарымыз солай тәрбиелеген деген қағидамен өмір
сүретін ата-аналар балаларының психикалық дамуына, өмірден өз жолдарын
табуға кедергі жасайды.
Аталған тәрбиелеу тактикасының нәтижесінде көптеген жағдайларда ата-
аналар мен өсіп келе жатқан балалар арасында психологиялық кедергі
туындайды, және сол кедергіден құтылу күннен-күнге қиындай береді. Соңында
ата-анамен бала арасында алдымен күрес, соңынан агрессивті мінез пайда
болады. Баланың жақсы немесе жаман болуы көбіне ата-анаға тікелей
байланысты [9].
Балалық шақта көптеген жаңа қажеттіліктер мен мотивтер пайда болады.
Соған қол жеткізу үшін бала ересек адамдардан ақыл-кеңестер сұрайды. Бала
ата-аналарымен, ересектермен бірігіп іс атқарғанды, соның нәтижесімен
бөліскенді қалайды. Бұл ересектермен өзара қарым-қатынастар құруға,
тәжірибе игеруге деген қажеттілік. Осындай қарым-қатынас кезінде бала
өзіне роль алады да белгілі бір әрекеттерді орындау барысында мінез-
құлықтың белгілі ережелерін, әлеуметтік нормаларын сақтауға тырысады.
[11].
Балалық кезеңде ерік- жігер сапарларының дамуына ойынмен қоса, ата-
аналарымен, ересектермен жемісті іс-әрекет түрлерін атқару едәуір әсер
етеді. Сурет салу, конструкциялау, аппликация іс-әрекеттерінде нәтиже алуға
бағытталған мақсаттар пайда болады. Балалық шақта қоғамдық пайдалы еңбек
мотивтерін ғана емес, сонымен қоса үйренген адамгершілік нормаларын
басшылыққа алауға тырысады. Ол өз мінез-құлқын жақсылық пен жамандық
жөніндегі өз түсінігіне сай бағдарлап ұйымдастыруға тырысады. Мотивтер
сатысының дамуына қарай бала мотивтер тартысын басынан өткізе отырып, шешім
қабылдауға, алдына қойған мақсатқа жетуге талпынады. Бұл жерде тағы да
ересек адамдар мен ата-аналардың тәрбиелік мәні өте зор.
Баланың түрлі іс-әрекеттерді игеру дәрежесі оның өскен ортасының
жағдайына, тәрбиесіне байланысты.
Балалық шақта басты іс-әрекет ойын болып табылады. Ойын әрекетінде
бала психикасында сапалы өзгерістер пайда болады деп тұжырымдайды
Д.Б.Эльконин. Оның ойынша, жетекші іс-әрекет ретіндегі ойынның маңызы
мынада: бала ойын үстінде өмірдегі түрлі жағдайларды, ересектердің іс-
әрекеті мен өзара қатынастың ерекшеліктерін көрсетеді (идентификация),
сыртқы қоршаған орта жайлы білімдерін нақтылайды. Ойын ұжымында балада
құрбы-құрдастармен өзара әрекетке түсу, мінез-құлқын реттеу сияқты
адамгершілік нормалары қалыптасады. Олар ойын үстінде өз мінез-құлықтарын
өзгелермен салыстыруы нәтижесінде өзін-өзі тануы, өзінің “менін” ұғыну
мүмкіндігі пайда болады. Сондықтан да баланың жайлы отрада, айналасындағы
өзге адамдармен жарасымды қарым-қатынаста болуы оның психикалық және жеке
тұлғалық қалыптасуына ыңғайлы ықпалын тигізеді [54].
Балалық шақта ойын әрекеті баланың қоршаған дүниені танып білуіне,
өзгелермен үйлесімді қарым-қатынас орнатуына негіз береді. Бірақ осы ойын
кезінде көптеген балалар теледидардан көрген бейнелердің қылықтарын
қайталап, айтқан сөздерін айтып белсенді түрде өздерінің агрессивті
фантазияларын, идеяларын сыртқа шығарады.
И.Н.Родионованың балалық фантазия ойын кезінде балалардың
қорқынышты ойындар ойнағанды, соның ішінде өздері ойлап тапқан ойындармен
әуестігін байқаған. Ойын кезінде бір-бірінің қолын, аяғын, басын кесіп
тастап, орнына бірнеше қол, аяқ өсіп шығып, бір колымен автомат атса,
екінші қолы қарсыласын семсермен түйреп өлтіреді. Өлген бала кішкенеден соң
тіріліп келіп, өзіне жамандық істегендерді өлтіреді [43]. Қарап отырсақ
теледидардан отқа салса күймейтін, суға салса батпайтын, өлтірсе өлмейтін
кино батырларының бейнесін көзіңе елестетесің. Балалық шақ фантазия
дамуының ерекше кезеңі. Ал теледидар олардың фантазиясын жағымсыз
кейіпкерлердің әрекеттерімен, қылықтарымен байытып жатса, өсер ұрпақтың
болашағы қорқынышты деуге болады.
Балалық шақта тіл дамуы қарқынды болғандықтан сөз қоры жинақталып
балалар біршама күрделі сөйлемдер құрап сөйлеуге тырысады. Балалардың
тілдік қорының дамуына кері әсерін тигізетін теледидар десек
қателеспейміз. Балалар өз сөздеріне көптеген мағынасы таныс емес немесе
теледидарда қолданатын жанама сөздерді белсенді қолданады. Бұл бір жағынан
балалардың белсенді теледидар, компьютерлік ойындармен көп айналысатынын
байқатса, екіншіден олардың тілін дамытуда ересектер мен ата-аналардың
селқостығын көрсетеді. Әрине барлық ата-аналарды жазғыруға болмайды,
дегенмен көптеген ата-ана өздерінің бос еместігін алға тартып, бала
тәрбиесіне аз уақыт бөлетіндіктерін жасырмайды.
Ойын ақыл-ойдың дамуына да әсер етеді, бала ойын үстінде заттар мен
іс-әрекеттерді жалпылауды, сөздерді мағынасына қарай қолдануды үйренеді.
Рольдік-сюжеттік ойын психикалық іс-әрекеттің басқа формаларын дамыту үшін
де маңызды роль атқарады. Д.Б.Элькониннің ойынша қиял тек ойын жағдайында
және соның әсерімен ғана ерекше дами бастайды [65]. Ойын әрекетінде бір
затты екінші затпен алмастыруға, өзіне түрлі рольдерді алуға үйренеді.
Зерттеп отырғанымыз агрессивті мінез құлық болғандықтан тағыда
И.Н.Родионованың Наши дети – наши проблемы еңбегінде келтірілген зерттеу
нәтижелеріне тоқталып өтейік. Бала компьютер, теледидар экранынан көрген
хикаяларды сол қалпында тізіп айтып бермейді, оны түрлендіріп, қиялынан
өткізе отырып, өзі құрастырған жаңа мағынада, мазмұнда баяндайды, ойын
кезінде қолданады. Кейбір балалардың фантазиясы агрессивті әрекеттер
жасауға тым жақындығы және шеберлілігі байқалады. Автордың ойынша бұл
балалар ата-аналарынан, өздерін қоршаған ересектерден соншалықты азап
көргендіктен, олар өздерін қорлаған адамдарға қарсы агрессивті фантазияға
берілген, ал ойын кезінде сол агрессивті фантазияларының демонстрациясын
жасайды [43].
Аталған мысал ересектер тарапынан көрсетілген зорлық-зомбылық пен
психологиялық қысымға деген қарсылық формасы ретінде және қорлық көрсеткен
адамдарға деген өзінің көңілі қалғандық сезімін және жауабы ретінде
қарастырылады.
Әрине, агрессияның себептері әртүрлі болуы мүмкін. Осындай көріністер
өсіп келе жатқан ұл мен қыз ертеңгі әке, ана. Оның ерте алған жағымсыз
әлеуметтік тәжірибесі ертеңгі күні өз жанұясын құрып бала тәрбиелеу ісіне
теріс әсер етпесіне кім куә.
Әрбір бала өзіндік талпынысын қолдаған, тәрбиелеу барысында барынша
шыдамдылық пен әдеп таныта білген, баласының болашағына үлкен еңбек еткен
ата-аналар көп. Соған қарамастан, кейбір балалар дөрекі сөйлеп, үлкендермен
әңгімелесу кезінде тіл тигізіп, қажетті құрметтеу белгілерін білдірмей,
өктем мінез танытатын жағыдайлар да жиі кездеседі. Өктем сөйлесу мен іс-
әрекеттеріне тән әдепсіздік, тұрпайылық пен басқыншылық баланың біреуге
еліктеуінен де болуы мүмкін. Әлеумет ортасында жақсылар мен қатар жаман
әсерлер қатар жүреді.
Баланың жақсы мен жаман, оң мен теріс түсініктерді таңдауына
мүмкіндік туындаған кезде, ол бәрі бір саналы түрде жаманды таңдауын
қалай түсіндіруге болады?
Ата-аналардың өзара ұрыс-керістері, бірін-бірі сыйламауы, баланың
көзінше теріс қылықтар жасауы және т.б. өсіп келе жатқан қыз немесе ұл
куәгер болса, соған қоса жиі жазалаулар мен зорлық-зомбылыққа төзіп отырса
– осының бәрі ересектерден балаға ауысатын агрессияшылдықтың өзіндік
үлгісін қалыптастырады. Баланы тек қана денелік немесе тұрпайы сөзді
жазалау, бірдеңеге мәжбүрлеу – оның санасында агрессиялық мінездің үлгісін
қалыптастыратын тікелей жол болып табылады. Әсіресе, агрессияшылдыққа жиі
бейім болатын балалар бұрын әкесінен агрессияны көрген балалар екен [52].
Бала тәрбиесінде педагогикалық әдіс ретінде жазалау қауіпсіз де
тиімді болады. Ең бастысы бала жазаның әділдігі мен ата-анасының өзіне
деген позитивтік қарым-қатынасын сезінсе, өзінің теріс қылығын мойындаған
жағыдайда жазалау тәрбиелік мәнге ие болады. Басқа жағдайларда жазалау
әрқашан да агрессивті мінез құлықты тудырады [57].
Агрессия әр деңгейде балалардың бәріне дерлік тән болады. Балалар
агрессивтілігінің дамуының нақты алғышарттары болады. Жоғарыда аталған
себептерден басқа да тереңде жатқан, оңайлықпен танылмайтындары да болады.
Мысалы Анатолий деген бала мектептің үшінші классында оқиды. Мамасы оны
жалғыз тәрбиелейді. Мамасы ерте жұмысқа кетіп кеш келеді. Анатолийді
кішкене кезінен еркіндікке, еңбеккорлыққа үйреткен. Бала ауладағы
балалармен жақсы араласып, мектепте оқуын жақсы оқыған. Бірде сол аулаға
Сергей деген бала көшіп келеді. Әке шешесі бай, ал Сергей қалай болса солай
сөйлейтін өктем бала болады. Ол Анатолийге сен заңсыз баласың, сенің
құқығың жоқ, сен сөйлеме, ойнама т.б. қоқан-лоқылық танытады. Бұған қатты
өкпелеген Анатолий аулаға шығуға, достарымен ойнауға қорланады. Оны сезген
Сергей Анатолийге қол көтеріп бірнеше рет денесін көгертіп қояды. Қорлыққа
шыдамаған Анатолий ойланып толғанып, Сергейді жазалауды ойлайды. Аңдып
жүріп оны сыртынан үлкен ағаш таяқпен бастан жаралайды.
Ата-аналарымен сұхбат барысында екі баланың да ата-анасы ештеңе
білмеген. Сергейдің ата-аналары қандай бай болса да үйде кітап атауымен жоқ
көрінеді; әке-шешесі Сергейдің тәрбиесіне байланысты, одан да басқа
себептермен үйде жиі жанжалдасып тұрады екен. Сергей бүкіл бос уақытын
теледидар, видео-компьтер, дэнди т.б. ойнаумен өткізеді екен. Жанұяда
жалғыз болғандықтан одан ата-анасы ештеңені аямай не ішем, не кием демей
өсіп келе жатқан бала болып шықты. Ол өзге адамның жандүниесін түсіну,
басқа адамға көмектесу деген құндылықтарды әлсіз адамның принциптері деп
түсінгендіктен, айналасындағы балаларды жиі ренжітеді. Өзін үкім шығарушы,
өктемдік етуші ретінде қабылдайды. Үй шаруасына араласпайды, бос уақыттарын
барлық отбасы болып тек теледидардың алдында ғана өткізген. Сергейден
жақсы оқуды талап еткенімен, олар ешқашан оның бір пәнге деген
қызығушылығын ынталандырмаған, ынта ретінде институт, мансап, қаржылық
тәуелсіздік қана алға тартылатын.
Жалпы алғанда осы мысалда келтірілген жағыдай өмірде жиі кездеседі.
Осындай балаларға тән мінез-құлық ерекшеліктерін жалпы бір топқа енгізіп
қарауға болады:
- рухани құндылықтарының өте төмен деңгейі;
- құндылық талпыныстарының жоқтығы;
- жалпы өмірде өз еңбектерімен жетістікке жетуге талпынбаулары;
- өмірлік мәнді құндылықтарды танымаулары.
Аталған жағдайларға тән балалардың ерекшеліктері: өзімшілдік және
көзқарастарының цинизмділігі тұтынушылық қажеттіліктерінің жоғарылығы,
қоршаған ортадағы адамдардың өміріне көңілінің толмауы, біреудің кем
мәселесі ашуланушылық немесе басынушылық туғызуы, денелік не, сөзді
агрессивті мінез көрсету [36].
Отбасындағы тәрбиенің жалпы құнсыздануы, рухани құндылықтардың
девольвацияға ұшырауы өсіп келе жатқан жас ұрпақтың имандылықтан, рухани-
адамгершіліктен ада болуына әкеп соғып отырғанын байқаймыз.
Күштілер ғана өмір сүруге құқылы, ал әлсіздерді адам қатарына қосуға
болмайды деген тұжырымды ұстанған балалар өзінен әлсіздерге денелік азап
шектіруден рахат тауып және өз кінәсін сезінбеуі бір жағынан қорқыныш
сезімін ұялатады. Өйткені ондай балалар ешкімді де аямайды, кейде сондай
балалар өз ата-анасына қарсы агрессивті мінез көрсетуі ықтимал [10].
Әр бала – қайталанбас дүние. Мектеп әлеуметтену үрдісінің екінші бір
белді буыны болғанымен, онда көбіне баланың оқуы, білім алу деңгейімен ғана
айналасатын секілді. Тәрбие жұмысы мектептің негізгі қызыметінің бірі.
Дегенмен кейбір балалардың мектептен қол үзіп, онда ол өзін жан түршігерлік
азапқа салатын орындай еспетейтін балалар аз емес. Кейбір ұстаздар баланың
жан дүниесіне терең бойлап ортақ тіл табыса алмай, қайта балаға лақап ат
қойып, ата-анасының жаман мінездерін бетіне басып, абыройын ақтарып үлкен
қылмыс жасайды. Ондай ұстаздарға тап болған балалардың агрессивті мінез
көрсетіп қана қоймай, ауыр қылмыстарға да барады [8].
Бала мінезінде агрессивтік мінездің пайда болу себептері мен
формалары әртүрлі болуы мүмкін. Баланы жақсы көрген ата-аналар мен ұстаздар
оның жақсы азамат болып қалыптасуы үшін қолдан келген әрекеттің бәрін
жасауға, ең алдымен баланы шын жүректен жақсы көріп, оған шын қамқоршы
болуға тырысады [13].
3. Психика дамуындағы фантазияның ролі.
Қиял, фантазия - жинақталған тәжірибе негізінде жаңа ұғымдар мен
ойларды құруды қамтитын күрделі психикалық процесс.
Адамның қиялы қоғамдық тарихи процесстің атрибуты ретінде дамиды, іс-
әрекетте қалыптасады. Киялдың жоғарғы формаларының бірі фантазия –
шығармашылық дамудың негізгі сатысы болып саналады [14].
Мектеп жасына дейінгі балалардың қиялының дамуы кебір авторлар арасында
пікірталастар тудыруда, мысалы, Э.Э.Иьяноков бөлшектен бұрын бүтінді
тартып алу, яғни олар қабылданған тәжірибені талдамай сол қалпында іс-
әрекетте пайдалану мәселесі жайында. Оны көптеген зерттеулермен дәлелдеп,
өз тұжырымдарының ақиқаттығын растады. Соның ішінде жас балалардың
агрессивті фантазиялары кеңінен зерттелді (А.М.Макарова, В.С.Стебнева,
С.Л.Левитованың зерттеулері). Мұны қабылданып, жинақталған байланыстар
мен объективті әлем заңдылықтары өзіндік символикалық формада көрінуін
тануға мүмкіндік береді [20].
С.Л.Рубинштейннің пікірінше, қиялдың ең басты ерекшелігі – реалдылықтың
жеке белгісі ретінде жаңа бейне құруы.
Выготский Л.С. ... қиял адам психикасының дамуына негіз беретін
процесс. Дамудың мәні – субъектінің арнайы құрал арқылы объективті
дүниені танып біліп, өз орнын, адами мәнін табуы. Арнайы құрал ретінде
сөзді қарастырды. Шынында да адам дамуының, соның ішінде, өзін өзі адам
ретінде өтеп, өзіндік мәнін танып білуге, өзін-өзі өзектендіре отырып,
дамудың жоғарғы сатысына көтерілуге негіз болатын - қиял немесе фантазия
[15].
Қиял мәселесін жан-жақты оқып-зерттеп, оның психика дамуындағы орнын
анықтағандар Л.А.Венгер, Л.С.Выготский, Д.Б.Эльконин т.б.
Психикалық даму процесінде бала үшін негізгі құралдың бірі ретінде
құрылымдық бейнелердің ерекше типтері – сенсорлық эталондар, моделді
ұғымдар. Құралдарды меңгеру жалпы адамзаттық тәжірибені игерумен байланысты
деген А.В.Запорожецтің пікірі қиялды жоғарғы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
К І Р І С П
Е ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..3
1. Психология ғылымында агрессияны теориялық
зерттеу ... ... ... ... .6
1.1. Агрессия туралы ұғым және оны психологиялық зерттеудегі
кейбір мәселелер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Бала жасындағы агрессиялық көріністер
... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.3. Психика дамуыныдағы фантазияның
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2. Бала жасындағы агрессиялық фантазияларды
эксперименталды зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2.1. Зерттеу бағдарламасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.2. Әдістер мен әдістемелерге сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
2.3. Зерттеу деректерін талдау және қорытындылау ... ... ... ... ... ... ..47
Түйін ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...56
Ұсыныс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ...64
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..66
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70
К І Р І С П Е
Агрессия әлеуметтік-психологиялық көрністердің бірі. Қазіргі біздің
әлеуметтік-экономикалық жағдайымызда балалардың агрессивті болуына көптеген
себептер бар. Олардың ішінде маңыздыларын атап айтсақ ата-ананың балалармен
өз ара сенімді, үйлесімді қарым-қатынас жасамауы, әлеумет ортасындағы
келеңсіз жайлардың үлкендер балалар болып талқыланбауы және баланың
тәрбиесіне, психикалық дамуына тікелей әсер ететін теледидар арнасынан
сапасыз, қатыгездікке итермелейтін хабарлардың үнемі көрсетілуі. Осылардың
әсерінен елімізде жас балалар арасында қылмыс жасау, наркомания,
алкоголдікке салыну сияқты теріс қылықты жүріс-тұрыстың етек жаюы көбейді.
Теледидар хабарларына шек қойылмағандықтан бала әр түрлі кинолардан,
видеофильмдерден көрген зорлық-зомбылық, төбелес, шабуыл, ату, өлтіру тағы
басқа әрекеттерді ойын кезінде ойыншықтармен еліктеу арқылы жаңғырта
отырып, өз әрекетіне айналдырады. Кейін келе бала фантазиясы фантастикалық
ойындарды қиялдай отырып, ойын әрекетінде бекітілген қылықтарын шынайы
әрекетке айналдырады, оны өзге балалармен ойын кезінде іс жүзінде
қолданады.
Баланың қарсы алдындағы экранда адам жаны төзгісіз зорлық, хайуанға
тән қантөгіс, ұрыс, төбелес сияқты көрністерді көріп отырып, балалар,
әсіресе ұл балалар оған еліктеп, өзін сол кейіпкердей батыр болуды
армандайды, сол кейіпкер сияқты қылықтар жасауға тырысады. Осындай
қылықтарға, әрекеттерге көбіне әлеуметтік жағдайы нашар жанұядан жәбір
көрген балалар үйір келеді. Олар жора-жолдастарының арасында қадірі
төмен, қарым-қатынасы нашар, физикалық немесе әлеуметтік-психологиялық
мән-мағынасы жағынан шектеулік көріп жүргендіктен, экрандағы кейіпкерлер
сияқты өзіне зорлық-зомбылық көрсетушілерден өш алуды, өзін қорқытып
сыйлатуды армандайды [51].
Белгілі психолог К. Бюлердің айтуыша әскери ойындар, әскери фильмдер
агрессивті, озбырлықты жүріс-тұрыстың қалыптасуына негіз болады дейді [11].
З.Фрейдтің пікіріне сүйенсек, фантазия біздің санамыздың тереңінде
жатқан, кезінде қанағаттандырылмаған қажеттіліктеріміз, олар әлеуметтік –
адамгершілік нормаларына сәйкес келмегендіктен немесе тағы да басқа бір
жағдайларға байланысты қанағаттандырылмағандықтан санадан тыстық деңгейге
өткен, сол аймақтан санаға өте алмаса да адам мінез-құлқына, жүріс-тұрысына
белгілі бір дәрежеде әсер етіп отыратын тілектер[53].
Баланың әлеуметтік базалық қажеттіліктері (түсіністік, сыйластық,
сүйіспеншілік, теңдік) жанұяда, мектепке дейінгі және алғашқы мектептегі
оқу орындарында қанағаттанбаған жағдайда бала сыртқы дүниеге
сенімсіздікпен, қорқынышпен қарап, онымен агрессивті қарым-қатынас
орнатады. Ал кинобоевиктер, триллерлер, порнофильмдер бала фантазиясына
әсер ете отырып, агрессия деңгейінің ұлғаюына, күшеюіне бірден-бір себепкер
болады [63].
Баланың агрессивті болуына оның ата-анасының тәрбиесі де әсер етеді.
Күнделікті жанұядағы зорлық-зомбылық көріністері мен өзінің жан
дүниесіне, тәніне тиген қорлықтан баланың бойында агрессиялық фантазиялар
туындайды. Өзіне жамандық жасаған адамдардан өш алуға әлі келмегендіктен,
ол адамдарды өзінің фантазиясында жазалап, өшін алуға тырысады. Егер бала
осындай келеңсіз жағдайда біршама ұзақ уақыт өмір сүрсе, онда өш алуға,
агрессиялық қылық көрсетуге деген мүмкіндігі де жоғары болады [40].
В.П.Пирожковтың зерттеулері көрсеткендей балалық жасында зорлық-
зомбылық көп көрген балалар ойын кезінде, басқадай да әрекеттер кезінде
өзгелерге күш көрсету, зорлық жасау жағына әрдайым жақын тұрады [6]. Яғни
агрессивті балалар өзара әрекет кезінде күш көрсетудің бірден бір оңтайлы
тәсілі ретінде фантазиясындағы қабылданған әрекетті қолданады.
Осы проблема бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі болғандықтан өз
диплом жұмысымызды бала жасындағы агрессивті фантазияларды оқып-зерттеуді
мақсат еттік.
Зерттеудің болжамы: мектепке дейінгі балалар жиі агрессивті
фантазияларға беріліп, оны күнделікті ойын әрекетінде қолданады.
Зерттеудің объектісі: – агрессивті фантазия.
Зерттеудің пәні: балалардың агрессивті фантазияларының ерекшеліктері.
Зерттеудің міндеттері:
- зерттеудің тақырыбына байланысты ғылыми-теориялық әдебиеттерді
оқып талдау;
- психодиагностикалық әдістерді таңдау;
- балалардың агрессиялық фантазия ерекшеліктерін айқындау;
- теориялық және эмпирикалық мәліметтерге сүйене отырып практикалық
ұсыныстар жасау.
Ғылыми жаңалығы: зерттеу нәтижесінде алынған мәліметтер арқылы осы
мәселе жайындағы ой-пікірлерді жаңа мағлұматтармен толықтыру.
Практикалық маңыздылығы: теориялық және эмпирикалық мәліметтерге сүйене
отырып, тәрбиешілерге, ұстаздарға, ата-аналарға және психологтарға
ұсыныстар жасау.
Методологиялық негізі: - С.Л. Рубинштейннің, Л.С.Выготскийдің,
А.Н.Леонтьевтің жеке тұлғалық тәсілі, Б.Г. Ананьевтің, Б.Ф.Ломовтың
жүйелілік тәсілі.
Зерттеу әдістері:
психодиагностикалық және статистика-математикалық әдістер.
Диплом жұмысының құрылымы: екі бөлімнен, қортындыдан, ұсыныстан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымша материалдардан тұрады.
1. Психология ғылымында агрессияны теориялық зерттеу.
1.1 Агрессия туралы ұғым және оны психологиялық зерттеулердегі кейбір
мәселелер.
Агрессияның мәнін түсінудегі ең бірінші қадамы – терминнің түсінікті
және нақты тұжырымын табудан бастау қажет. Жалпы айтқанда, көптеген
оқулықтарда агрессия біреуге физикалық және психологиялық зардап әкелуге
бағытталған кез келген мінез-құлық формасы деп анықтама берілген [38]. Бұл
анықтама осы мәселені зерттеуші ғалымдардан қалданыс тапқанымен, қазіргі
кездегі ғылыми жұмыстарда да, ауызекі сөйлеуде де агрессия терминінің
көптеген жаңа мағыналары ашылып отыр.
Осының нәтижесінде индивидті агрессивті деп сипаттағанда оның
өзгеге зардап әкелетін әрекетін түсінеміз, бірақ бұл сөздің астарында
бірнеше мағына жатыр. Мысалы психологиялық зардап, ар ождан зардабы,
экономикалық, құқықтық зардап немесе жасырын, біреулер арқылы т.б.
Сондықтан кейбір сөздіктерде келтірілген түсініктер ұғымның толық мағынасын
ашып бере алмай қалатын кездері де кездесіп жатады. Яғни олардың
кейбіреулерінде агрессия сөзі басқаның құқығын зорлап бұзу және
қорлаушылық әрекетін ассертивті мінез деп түсіндірсе, кейбіреулерінде
психологиялық агрессияны толық ашады. Бұл түсініктер жүйке жүйесі
қызыметінің бұзылуына байланысты әр түрлі потологиялық емес психикалық
ауытқушылықтағы адамдардың мінез құлқын зерттеуші ғалымдардың жаңа
ұғымдарымен толықтырыла отырып агрессия терминінің ауқымы кең бірнеше
мағыналардан тұратынын дәлелдейді. [36].
Кей уақытта агрессия анықтамасы кең мағынада қолнылады. Мысалы,
психоаналитиктердің көбі көптеген әрекеттік актілердің (бірақ осы
актілердің көбісі агрессивті болып табылмайды) себепшісі болатын жалпы
агрессивті драйвті бөліп дәлелсіз пікірлер айтады. Осылайша агрессия басқа
адамға бағытталған мотивтенбеген шабуыл сияқты ғана емес, сонымен қатар
тәуелсіздікке ұмтылу немесе өзінің бисаналық импулстерін білдіру деп
қарастырады [39].
Психологиялық зерттеулер агрессия түсінігіне байланысты
әрекеттердің кеңдігін дәлелдеді. Ассертивтілік жиі агрессия сөзімен
атағандықтан, бұл сөздің құрамына ассертивтілік те, осы мағынаға байланысты
туындайтын мотивация да, оның энергетикалық жағы яғни қайсарлы мінез-
құлық таныту да кіреді. Мысалы, біз агрессивті бала дегенде, өзінің
еркіндігін, абыройын, ар оджанын энергетикалық (белсенділік) және аса
табандылықпен қорғап отырған бала туралы айтамыз. Бұл гипотиза талас
тудыруы мүмкін, бірақ В.П. Пирожковтың, А.Бандураның агрессивті балалар
арасында жүргізген зерттеулері дәлелдер отыр [24].
Көптеген ғалымдар агрессияны эмоция, мотив немесе ұстаным
(установки) ретінде емес, мінез-құлық моделі ретінде қабылдау керек деп
түсіндіреді. Бірақ бұл анықтама үлкен түсініспеушілік тудырды. Агрессия
термині жиі негативті эмоция (ашу, ыза), мотив (зиян келтіруге, қорлауға
ұмтылу) және негативті қалыптастырушылықтар (тәртіп бұзушылықтар мен ылаң
кестік жағыдайлар) деген ұғымдармен бірлеседі. Сондықтан да осылардың
барлығы біреуге, өзіне, қоршаған ортасына нұқсан келтіруші мінез-құлықты
қарастырғандықтан агрессия термині адамның көптеген объективті және
субъективті жақтарын қамтитын күрделі ұғым. Сондықтан да агрессия
түсінігі теорияларды қарастырайық.
Агрессияны психологиялық тұрғыдан ең алғаш зерттеушілердің бірі З.
Фрейдтің атымен байланысты. Ол индивидтің фундаментальды инстинктісін
екіге бөліп қарастырды: біріншісі – өмір сүру инстинкгісі (Эрос – құру
бастамасы, сексуалды құмарлықта көрінеді), екіншісі – өлім инстинктісі
(Танатос – бұзу бастамасы, онымен агрессияшылдық байланысты). Бұл екі
инстинкт бір-біріне қарама-қарсы, өмірлік жаулар. Бұдан агрессия адамның
табиғи қасиеті ретінде қалыптасатынын түсінеміз.
Агрессияның психоаналитикалық теориясы адамда агрессиялық драйв
энергиясы адам санасының бисаналық бөлімінде жиналып, белгілі бір уақыт
аралығында аргессиялық жарылғыш зат ретінде жарылып сыртқа агрессивті мінез
құлық ретінде шығады. Психоаналитиктер адамда өзі бағындыра алмайтын
зорлықтарды, өзі бағындыра алмайтын агрессиялық мінез-құлықты алдын алу
үшін, адам бойындағы агрессиялық энергияны үнемі босаңсыту үшін
сублимациямен айналысуы керек деп есептейді. Мысалға, әр түрлі спорттық
жарыстарға қатысу, істелінбей жатқан үй шаруаларын ретке келтіру, таза
ауада жүгірі, дем алу т.б. пайдалы ісермен айналысу арқылы агрессиялық
энергияны сыртқа шығаруі. Ашу – басқаларға зиян келтіруші күш болса, оған
суыққандылық таныту арқылы шектен шыққан эмоцияның қозу кезінде оны
пайдалы энергияға ауыстыруды З.Фрейд катарсис терминімен белгілеп
психологиялық тазару жолын өз теориясына арқау еткен. Психоаналитиктер
агрессорлар өзінің әрекеттерін бағыттайтын адамдар жек көру немесе
антипатия тудырушы адамдар болу міндетті емес, олар көбіне өзіне қымбат
жандарға нұқсан келтіреді. Отбасындағы жақын адамдарына зорлық-зомбылық,
достарымен ұрыс керіске келіп ара қатынастары бұзылуына әкелетін
болғандықтан әр адам ашу кезінде оны сублимацияға айналдырып отырса, жаны
да сау, дені де сау, адамдар арасындағы қатынасы да жарқын болатынын
теориялық дәлелдеген. [28].
Агрессияның нативистік теориясы. Бұл теория адам мен жануарлардың
агрессиялық қасиетін тек биологиялық тұрғыдан тұрғыдан түсіндіреді., яғни
олар агрессияны басқалармен өмір сүру және өзгелерден қорғану, оларды жеңу
және оларға үстемдік ету құралы ретінде пайдаланады. Сондықтан да еркек
адам өзінің өмірін (өзінің биологиялық тегін) сақтаушысы болғандықтан, ол
агрессияға табиғи түрде бағдарламандырылған.
К.Лоренц адамның агрессиялық мінез-құлқы оның туа біткен реакция
ретінде қарастырады. Оның айтуынша, өзі тәрізділерді өлтіруге тиым салатын
механиз секілді адам агрессиясының табиғаты инстинктивті жүреді. Бірақ К.
Лоренц адам өз агрессиясын басқара алады деп айтты. Адам өз агрессиясын
қанағаттандыру үшін арнайы қару жарақ ойлап шығарды. Өз жауларына алыстан
(оқ ату, бомба жару) нұқсан келтіреді. Оның осы пікірін серіктестері
Т.Лири, Г.Смит т.б. қуаттай отырып, адамдар өзінің агрессивті мінез-
құлқын білдірмеуге қаншалықты тырысса да, оны басқара алмайды және
сондықтанда да соғыстар мен зорлық-зомбылық әрекеттердің алдын алу мүмкін
емес, ең соңында адамдзат өздерінің агрессиясынан туындаған ядорлық соғыста
өздерінің көзін жойып тынады деп тұжырымдайды [17].
Агрессиялық теориялардың ең көп тарағаны фрустрация-агрессия
теориясы. Оның негізін салушылар Доллард-Миллер әрбір фрустрация агрессияны
тудырушы ішкі ынта немесе мотивті құрайды деп еспетейді. Агрессивті мінез-
құлықты осы тұрғыдан зерттеген бихевиористер болатын. Олар агрессия мен
фрустракцияны өзара байланыстыра қарастырды. Француз ғалымы Г.Селье
фрустрация дегеніміз – көздеген мақсатқа жету жолындағы белгілі бір
кедергілердің пайда болу жағдайындағы адамның жоғарғы эмоцияналдық күйі,
яғни фрустрация – бұл өз қажеттіліктерін қанағаттандыра алмау (қалаймын,
бірақ болмайды немесе алуға мүмкіндік жоқ) деген мағынаны білдіреді. Әрбір
агрессия қандайда бір фрустрация арқылы туы мүмкін. Бұлар екеуі де
әлеуметтік жағыдайлар негізінде пайда болуы мүмкін (маған басқаларға
қарағанда аз берді, мені басқаларға қарағанда аз жақсы көреді).
Фрустракция адам агрессиясын күшейтеді және оны тұрақтатады немесе адам
бойында толымсыздық комплексін қалыптастырады (яғни, өзіне деген агрессия).
Соңында агрессияға фрустракция себепші бола отырып, ″әлсіздерге″ қарай
бағытталады. Өйткені өзінен күштіректерге әлі жетпегендіктен әлсіздерді
іздейді немесе өз өзіне қол жұмсайды [26].
Фрустрация-агрессия теориясына Л.Берковиц үш мәнді өзгерістер
еңгізді: 1) фрустрация агрессия іс-әрекетінде іске асуы міндетті емес,
бірақ ол оған дайыдықты ынталандырады; 2) дайын болған кезде де агрессия
қажетті жағдайсыз пайда бола алмайды; 3) фрустрациялық жағдайдан агрессия
арқылы шығу адамда осындай әрекеттерді қайталау дағдысын тәрбиелейді [45].
Әлеуметтік оқыту теориясының негізін салушылар Л.Фестингер, Дж.Брунер,
К.Халл, Г.Блумер, Дж.Хоманс, г.Гофман т.б. агрессиялық мінез-құлықты
әлеуметтік дамудың нәтижесінде мәдени мінез-құлықтармен алмастыру арқылы
адам өзін-өзі тәрбиелейді деген тұжырым жаксаған. Бұл теория бойынша
фрустрация және тұлғааралық конфликтер агрессияның пайда болуына негіз
болғанымен адам оны туа біткен өзін-өзі қорғау инстинктер жүйесінде
шешпей, адами қасиеттерін сақтай отырып әлеуметтік үйрену негізінде
реттеуге тырысады. Адам тарихи-мәдени дамудың нәтижесі болғандықтан
психологиялық икемділік әлеуметтік даму мен оқыту кезінде қалыптасып
тұрақталады: басқалардың мінез-құлқын бақылау, туындаған агрессияны пайдалы
қолдану, өзгелердің алдында абыройын сақтау кезіндегі өзінің жинақтаған
әлеуметтік тәжірибесі арқылы өз мінез-құлқын қоғамдық нормаларға сай
реттеп отыруды үйренеді. Осылайша, агрессияны бәсеңдетіп, адам өзін
қалыптасқан әлеуметтік ортадағы құндылықтар мен нормалар жүйесінде қалыпты
ұстауына әлеуметтік даму негізгі рөл атқарады [50].
Қазігі кезде бұл теория жеке тұлға психологияда үстем етуші орын алып
жатыр.
Нейробиологиялық теория. Бұл теорияның мәні мынада: басқа тәсілдер
(дәлелдеу күші) таусылған кезде (немесе болмаған кезде) физикалық зорлық
(көндіру күші) көздеген мақсатқа жету құралы ретінде қолданылады.
Осыған байланысты Р.Фишбах құралды агрессия түрін бөліп қарастырады.
Агрессияның бұл түрінде агрессия белгілі бір мақсатқа жету құралы болып
табылады, мұндағы біреуге нұқсан келтіру мақсат деп қаралмайды, ол тек әсер
ету құралы деп есептеледі. Агрессияның пайда болуына көптеген биологиялық
фактілер әсер етеді, яғни мидың қыртысасты құрылымы, гипоталамус, лимбиялық
жүйе т.б. Мінез тек тұлғалық қасиет ретінде немесе тек ситуация ретінде
ғана қарастырылып, анықталатын жағдайларға байланысты талдау жасау.
Бірінші жағдайда, бұл арнайы бір психопатологиялық (агрессивті психопат)
ауытқушылықты байқатса, екіншісінде, бұл стимул – реакция түрі бойынша
автоматтанған мінез-құлықты танытады [23].
Қазіргі кезде көптеген авторлар агрессияға әр түрлі түсініктемелер
ұсынған: біріншіден, агрессия бұл активтілік күші, тәуелсіздікке ұмтылыс,
сыртқы орта күшіне тойтарыс жасауға мүмкіндік беретін ішкі күш деп Ф.Аллан
есептесе, екішіден, агрессия бұл шапқыншылық, бұзушылық, зорлық актілер
мен реакциялар, басқа адамға, объектіге немесе қоғамға зиян немесе нұқсан
келтірудегі күшті білдіреді деп есептейді Х.Дельгадо [46].
Қарап отырсақ агрессияның көрініс табуы әр жағыдайда түрліше
болғандықтан, енді оның түрлеріне тоқталып өтейік. Адам агрессиясы белгілі
бір әлеуметтік мәселені шешуде қолданатын ерекше бір реакция, әрекет
ретінде көрініс тауып отырады. Бұл адамның өмір үшін күресу мәселесімен
тығыз байланысты. Бірнеше жылдар бұрын Мойер өзінің зерттеулеріне сүйене
отырып жануарлар агрессиясынның бірнеше түрін қарастырған. Агрессияның бұл
түрлерін адам мінезінде де көруге болады. Мойер осы түрлердің ұқсастықтары
бар болғанымен, олардың бір-бірінен айырмашылықтары да бар деп тұжырымдады.
Жыртқыштық агрессия. Өзінің құрбанына бағытталған жануарлардың шабуылшы
әрекеті. Біздің арғы ата-бабаларымыз қорек табу үшін аңшылықпен айналасқан.
Ал қазіргі кездегі аңшылар тек көңіл көтеру үшін жануарларды өлтіреді;
Еркек жыныстылары арасындағы агрессия. Бөтен біреу келгенде еркек
жыныстының өз отарын, жерін қорғау мақсатында қорқытуын, шабуылдауын
немесе көңуін көрсетуі. АҚШ – та абақтыда отыратын еркектердің 87%-і
біреуге нұқсан көрсету немесе зорлық зомбылық үшін кінәларын өтеуде;
Қорқыныш агрессиясы. Жануарларды тығырыққа айдап тыққанда көрінетін
мінез-құлық. Шабуыл әрекеті әдетте қашу әдетімен ұштасады. Адамдар да
жануарлар сияқты бостандықты ұнатады. Сондықтан да, бостандығына нұқсан
келтіргенде адам агрессия танытады. Қылмыскер мен соғыс тұтқындарын
бостандыққа қашып кетрес үшін қатаң түрде күзетеді. Осыған қарамастан, кей
кезде күзетшілерге шабуыл жасайтындар да кездеседі. 3.Территориялық
агрессия. Жануарлардың территориясына бөтен біреу кіргенде, оны қорқыту
немесе шабуылдау әрекеті. Үй, офис, аула, жеке меншік жерлер т.б. адамның
қорғауға ұмтылатын территориялары. Осы объектілерді қорғау үшін адам қауіп
төндірушілерге қарсы агрессиялық мінез көрсетеді.
Ана агрессиясы. Өз балаларына қауіп төңгенде аналық жануарлар балаларын
қорғау үшін жауларына қарсы шабуылшы әрекетін жасайды. Жануарлар болсын,
адамдар болсын – барлығы да әрқашан өз балаларын қорғайды, қамқорлыққа
алады.
Қозу агрессиясы. Өміріне, қалыпты жағыдайына қауіп төнгенде жануарлар
агрессивті мінезге көшеді. Адамдар да депривацияларға, фрустрация мен
зақым тудыратын белгілі бір объектіге бағытталған шабуылшы немесе
декруктивті мінез-құлық көрсетеді. Қазіргі кезде адамдарды ашу-ыза мінез
танытуға бағытталған әлеуметтік жағыдайлар көбейіп кеткен: кезекте тұру,
автобусты күту т.б. Д. Берковицтің айтуынша, негативті сезімдер агрессияға,
тіпті ашу-ызаға да әкелуі мүмкін. Сондықтан адамдарға көптеген әлеуметтік
жағыдайларға психологиялық бейімделу қажет.
Сексуалды агрессия. Сексуалды қылыққа әсер етуші стумулдардың қатысуымен
пайда болатын агрессивті мінез-құлық. Сексуалды ұштасқан екі жануарлардың
да адамдардың да екінші бақталасқа деген қызғаныш сезімі агрессия
тудыруға негіз береді.
Құралды агрессия. Белгілі бір мақсатқа жетуде әртүрлі агрессивті әдістерді
қолдануында көрінетін әрекеттер [8].
Бұл Мойердің ұсынған агрессия түрлері. Одан басқа ғалымдар да
агрессияны бірнеше түрге бөліп қарастырған.
Дифференциаланбаған агресситілік. Әр түрлі адамдармен кез келген себептен
пайда болатын дау-жанжалдарда, қозуларда көрінетін әлсіз ғана агрессия.
Бірақ мұндай адамдар денелік агрессияға дейін, тіпті қылмысқа да баруы
мүмкін;
Қатігез агрессиясы. Қарсыласына қарағанда агрессивті мінез-құлығы үнемі
басым болады. Зорлау мен агрессия өзіндік мақсат ретінде қалыптасқан.
Айрықша қаталдық пен аса қатігездігімен ерекшеленеді: минимальды себеп және
максимальды қатыгездік. Осындай адамдар тым қатыгез қылмыстар жасайды;
Импульсивті агрессия. Конфликті жағдайға жауап ретінде көрінетін агрессия
түрі. Адам қарсыласына тіл тигізіп те алуы да мүмкін (вербальды агрессия),
ұрып тастауы да (физикалық агрессия) мүмкін. Бірақ алдындағы агрессия
түрлеріне қарағанда, қозу көрсеткіші аз болады;
Психопатты агрессия. Қатігезді және жиі мәнсіз болатын агрессия түрі.
Агрессиялық әрекеттер болымсыз жағыдайларға байланысты қайталана береді
және агрессивті әрекетті жасаушы өзін ешқашан кінәлі санамайды. Оның
ойынша ол өзінің жасаған қылығын әділетті санап, жер бетіне әділдік
орнатушымын деп есептейді;
Антиагрессивтілік. Адамның агрессивті мінез-құлқына қарсы негативті
қатынасы. Мұндай адамдар ешқашанда өзінен әлсіз адамдарға, анасына,
әйелдерге, балаларға, мүгедектерге қолын көтермейді. Конфликті жағдай
кезінде кетіп қалу, шыдау немесе милиция шақырғанды дұрыс деп есептейді.
Жалпы конфликтілерден аулақ жүреді, өзінің күшін тек қорғану үшін
қолданады;
Жаушылықты агрессия. Ашу, жек көру, қызғаншақтық эмоцияларының тұрақтылығы.
Мұндай адам өз жаушылығын ашық түрде көрсетеді, бірақ қарсыларымен
қақтығусыға ұмтылмайды, денелік агрессияны білдірмеуі де мүмкін. Жек
көрушілігі білгілі бір адамға немесе тіптен таныс адамдарға бағытталады.
Басқа адамды қорлау арқылы айналадағылардан құрмет алу тілегі пайда болады.
Төбелес кезінде ешкімді де аямайды. Өзінің агрессиясын басында ұстап, кейін
кек ала бастайды. Жалпы адамдарға жаушылықпен қарайды;
Интинсивті агрессия. Шартты агрессивті әрекеттер (ойын, күрес, жарыс)
жасағаннан қанағаттану пайда болады. Мұнда біреуге нұқсан келтіру мақсаты
алға қойылмайды. Жиналған негативті энергияны әр түрлі әлеуметтік пайдалы
істерге айналдыру арқылы интенсивті сыртқа шығарып отырады.
Осылайша, спортпен шұғылдану адамның агрессиясын шығаруда әлеуметтік
қолайлы формасы болып есептеледі [37].
Агрессия мәселесі отандық психологтардың да зерттеуінен твс қалмаған.
Кудрявцев С.В. агрессиялық мінез адам өміріне қауіп туғанда, жаңа ортадан
өз орнын табу кезінде, өзгелерді өзіне бағындыру, үстемдігін жүргізу
кезінде туындап отыратын жалпы мінез құлық көріністерінің бірі деп
еспетейді [ 29].
Плетников М. Агрессивтік мінез адамның жинаған тәжірибесіне сай туындап
отыратын қорғану механизмі. Егер алдындағы өмір тәжірибесі жайлы әлеуметтік-
психологиялық ортада жинақталса, онда ол өмірдің қандай да бір қиындығын
табандылықпен жеңеді, ал керісінше жағыдайда біреуге психологиялық немесе
физикалық нұқсан келтіру арқылы шешеді. Басқа адамға қарсы агрессивті мінез
көрсете отырып, сол адамның жауап агрессиясын тудырамыз – өзіңнің
айнадағы бейнеңдей [37].
Петровский А.В. пен Ярошевский М.Г. агрессия – қоғамдық нормалар мен
құндылықтарға, басқа адамның құндылықтарына (жанына, денсаулығына,
моралдық, ар ождан) бағытталған деструктивті мінез. Деструктивті мінез
белгілі бір мақсатқа бағытталған, мотивті, психикалық жеңілдеуді қамтамасыз
ететін әрекет десе, Рогов Е.И. агрессивті мінез тек жаман мінез деп
айтуға болмайды, ол әр түрлі күрделі өмірлік жағыдайда туындап, одан
шығудың жолын іздеу кезінде адамның шығармашылық кабілетін оятып,
оптималды жол табуға мүмкіндік береді. Мысалы, адам жас ерекшелік дамуына
сай бір жастан екінші жасқа өткенде бастан кешіретін психологиялық тоқырау
кезінде де агрессивті мінез туындағанымен оны ұстамдылыққа салынады [41].
Сонымен агрессивті мінез туралы ғалымдар арасында біркелкі түсінік
болмағанымен, ол жеке тұлғаның жалпы мінезінде көрініс тауып отыратын
құбылыс. Агрессивті мінез әлеуметтік-психологиялық құрылымы жағынан күрделі
құбылыс бола отырып, адам табиғатының біте қайнаған бір бөлінбес бөлігі
болып есептелінеді.
1.2. Балалық жастағы балалардың агрессиясы
Қазіргі кездегі қоғамдағы әлеуметтік, экономикалық, экологиялық,
идиологиялық тұрақсыздық жағдайы адамның мінезінде, тұлғалық дамуында
көптеген кемшіліктердің болуына әкеліп отыр. Балалардың рухани дүниесінің
жоқтығы, олардың мейірімсіздігі мен агрессиясы, жоғары мазаланушылықтың
көрініс табуы ерекше бір алаңдаушылық туғызып отыр. Соңғы жылдары қоғам
алдында тұрған өзекті мәселелердің бірі – балалардың агрессиясының
жоғарлауы, әр түрлі зорлық – зомбылықтар, тонаушылық пен қарақшылықтың,
қатігез заңбұзушуылықтың балалар арасында жоғары дәрежеге көтеріліп
отырғаны заңгерлер, психологтар, педагогтар, дәрігерлер, әлеуметтанушылар
және басқа да мамаңдарды қатты толғандыруда.
Кейінгі кезде қиын балалардың жасы жылдан жылға кішірейіп келе
жатқаны үлкен алаңдаушылық туғызып отыр. Егер бұрын 13-14 жастағы
балаларға қиын балалар деп айдар тағып, кәмелет жасқа толмаған балалар
ісі басқармасының инспектрлерінің есебіне қойылса, қазір 7 – 8 жастағы
балалар үйден безіп кетіп, күн көріс үшін өздерінен ересек балалармен
қосылып әр түрлі тәртіп бұзушылықтар мен қылмыстар жасайды. Психологтардың
зерттеулерінің нәтижелері бойынша осы балалардың көбі әлеуметтік жағыдайы
нашар отбасынан шыққан балалар, ата-аналарының ұрып-соғу, жәбірлеулеріне
шыдамай қаңғыбас атанған. [17]
Агрессия – қоғамда адамдардың бірге тұру ережелері мен нормаларын
бұзатын, шабуыл объектілеріне (жанды, жансыз заттарға) бағытталған, адамдар
денсаулығына зиян келтіретін, оларда психологиялық дискомфорт туғызатын
(уайым, қорқу, қозу) мотивтенген дескруктивті мінез-құлық [48].
Бала жанұяда, балабақшада, мектепте тәрбиелене отырып, өзінің
агрессивті әрекеттерін айналасындағылардың реакциясын көре отырып, тәжірибе
жинақтайды. Бала агрессиясының келешекте дамуы осы реакцияға және жанұяда
тәрбиелеу мәселелеріне тығыз байланысты. Жанұяда, бала бақшада, мектепте
жүріп баланың теріс қылықтарына шектеу қоятын нормаларды, құндылықтарды
игеру арқылы әлеуметтік ортада бала өз мінез-құлықтарын реттейді. Ал егер
жанұяда баланың құқығы бұзылса, бала бақшаға бармаған бала мектепке
келгенде бірден өз міне-құлқын әлеуметтік нормалар жүйесінде реттей алмай,
қиын оқушы атағына ие болады. Ондай балалар мұғалімнің тәрбиелеу
мақсатында жасаған ескертпелері мен шектеулерін теріс қабылдап оған ашк-у,
ыза мінез танытады. Жанына жара салатын ескертпелер мен шектеулер көбйіп
кетсе, оның арты әлеуметтік-психологиялық (мектепке барудан бас тарту,
сабақты себепсіз босату т.б.) немесе психосоматикалық (бас ауруы, ұйқы
бұзылу, невроз, депрессия т.б.) жағыдайларға әкелуі мүмкін [59].
Балалардың агрессивті мінез-құлық танытуына негіз беретін теледидар.
Ресейлік психологтар Родионва И.Г., Селезнева В.А. балалар арасында
жүргізген зерттеулері тәулік бойынша есептегенде балалар теледидар алдында
4-5 сағ өткізеді екен. Қандай бағдарламаларды сүйіп көресіңдер деген
сұраққа мультфильмдер, триллерлер, вампирлер туралы, фантастикалық
фильмдерді ұнататынын атап айтқан. Арнайы экспериментальды топ құрып осы
бағдарламаларды 2-2,5 сағат көрсеткен. Эксперименттің алдынан және соңынан
балалардың агрессивті қалпына диагностика жасап отырған. Қортынды нәтижесі
балалардың эксперимент соңында агрессивті деңгейлерінің әлде қайда жоғары
болғандығы дәлелденген. Эксперимент 1-1,5 ай жүргізілгенде осындай нәтиже
берсе, ал балалар осындай бағдарламаларды үйде 4-5 сағаттан үнемі
қарағандықтан, олар агрессивті фантазияларға беріледі, аулада құрбыларымен
ойын кезінде әрекеттерінде қолданады. Агрессивті әрекеттері сөз жүзінде,
өзгенің денесіне нұқсан келтіру немесе жасырын агрессия (затына, біреулер
арқылы абыройына, ар ожданына нұқсан келтіру) түрінде іске асырылады [23].
Балалар арасында агрессивті мінездің бірнеше көрінісі кездеседі, бірақ
мамандар пікірінше солардың бәрін негізгі екі топқа бөлуге болады: вербалды
(сөзді) және физикалық агрессия.
Сөзді агрессия балалар арасында өте жиі кездеседі де денелік
агрессияға қарағанда қауіпті болып есептелмейді. Сонымен қатар баланың
мұндай мінезі ата-аналарды қатты алаңдатпайыны белгілі жайт. Өйткені сөзді
агрессия өзгеге тигізген моралдық-психологиялық нұқсан физикалық нұқсан
қарағанда жеңіл желпі жәй сөз ретінде қарастырылады. Бірақ оның соңынан
қолайлы жағдайлар туған кезде денелік басқыншылыққа әкеп соғуы мүмкін, ал
кейде қылмыс жасауға жол беруі ықтимал. Сондықтан сөзді агрессияны дер
кезінде талқылап, кінәлі балалар арасында арнайы педагогикалық-
психологиялық кеңестер мен қатар іс-шаралар ұйымдастырудың маңызы зор [58].
Балалардың сөзді агрессиясының бірнеше көрінісі байқалады:
- қоршаған орта пікіріне дөрекі сөздермен әрдайым қарсылық білдіру;
- белгілі бір адам туралы теріс пікір білдіру және дөрекі сөздермен
шындыққа сәйкес келмейтін сынды ескертулер жасау;
- белгілі бір адам туралы белсенді-басқыншылық мәні бар ойлар (Мен
оны өлтіремін!, Мен оның аяқ-қолын сындырамын! т.б.) айту;
- басқа бір адамдардың іс-әрекеттеріне көңілі толмайтындығын ату,
ұрсысу, қарсыласу, өкпелету мақсатымен және сол адамды өкпелетуге
бағытталған сөзтіркестерімен оның кемшіліктерін бетіне басу, көңіліне
келетін лақап аттарымен атау, адамның сыртқы ерекшеліктерін немесе қимыл-
қозғалыстарын күлкіге айналдыру, белгілі бір адамға байланысты өзінің
жеккөрушілігін, ызасын білдіру;
- таныс болсын, бейтаныс болсын – кез-келген адамды кінәсіз
балағаттау;
- сөзбен қорқыта отырып немесе сөзбен мәжбүрлеп өз әміріне көндіруге
тырысу;
- көбінесе негізсіз отбасының ересектеріне немесе педагогтарға тіл
тигізу;
- қарым-қатынастың жалпы қатаң, тік болуы, үстемдік таныту. осы
аталған сөзді агрессия бала өмірінің жас кезінен бастап орын алса, кейде
олар қарым-қатынас жасаудың негізгі формасы осындай екен деп, өзгелермен
қарым-қатынасты сол мәнерде жүргізеді.
Физикалық агрессия әртүрлі белсенді әрекеттер кезінде өзгенің денесін
– ауырту, азап шектіру, жарақаттау т.б. нұсқан келтіру.
Балалардың жүріс-тұрысында, әрекетінде агрессияның пайда болу
себебінің жиі тарағаны – ересектер тарапынан баланың өзіндікке деген
талпынысын қатаң басу, шектеу, абыройын түсіру болып табылады. Мұндай
балалар көбіне өзіне деген сенімі мен өзіндік бағасы төмен, өзгелерден
қорқатын, жасқаншақ, ынжық болып өседі. Балалардың агрессиясын ересектер
немесе өзінен күштірек адамдар тұрғысынан көрсетілген мәжбүрлеу, намысын
аяққа басу сияқты теріс қылықтар негізінде қалыптасып, өзгелерге тек
жанама түрде ғана қарсы тұра алатын қарсылық ретінде де қарастыруға
болады.
Агрессивті мінез жанама түрде болуы мүмкін, яғни нақты ешкімге
бағытталмаған. Балалар арасында агрессияның осы түрі кеңінен тараған.
Түсініксіз де себепсіз қадігездік көрсету, қатты айғайлау, аяқ-қолын
сермелеу, аяқпен қабырғаны тебу немесе қолмен үстелді ұру, ойыншықтарын
сындыру, – мұның бәрі жанама агрессивті мінез көріністері. Агресситі
мінезі ретінде баланың жеңіл ашулаңшақтығы, себепсіз жылауы мен күлуі,
негативті жағыдайларда белсенділік немесе немқұрайлылық таныту арқылы
қарсыластығын білдіру де байқалады [Квитковская Агр р. агр.дети].
Көптеген ғалымдар (Рогов Е.И., Кон И.С., Приходан А.А. т.б.) үшін
агрессивті мінез балалар үшін:
- өзінің алдына қойған мақсатына (нақтылы немесе абстрактылы мақсатқа)
жетудің бір тәсілі;
- басқадай жолы болмаған жағыдайда психикасын босаңсыну тәсілі;
- өзінен күш-қуаты артығырақ (көптеген жағдайда жасы үлкен) кісілердің
балаға қысым жасаған дағыдайда әділетсіздікке, басымшылдыққа қарсы тұру
тәсілі ретінді [56].
Әрине, бала бойында агрессияның туу себептері әртүрлі болуы мүмкін.
Бірақ отандық психологтардың (Мухина В.С., Петровский А.В., Зимняя И.А.,
Рогов Е.И., Реан А.А. т.б.) зерттеулерінің көбі баланың агрессивті мінез-
құлығының қалыптасуына жанұядадағы ата-ананың тәрбиесіне, балаға деген
сүйіспеншілігне, оның жеке тұлғалық қасиетін силаушылығына т.б. тығыз
байланыстылығын атап көрсетеді. Жанұя әлеуметтену институттарының
белсенді бір мектебі бола отырып, баланың болашағына жол ашатын, абыройлы
азамат болып қалыптасуына негіз беретін әлеумет ортасы болып
табылғандықтан, жанұядағы бала тәрбиесі адамзат тарихының антикалық
кезеңінен бастап ғалымдардың қаламына тиек болған. Мысалы, Аристотель
Бала тәрбиесі ата мен ананың және мемлекеттің жауапты қызметі деген.
Кейінгі оншақты жыл ішінде жанұя әлеуметтену институты қоғамдық
ортада жүріп жатқан әлеуметтік-психологиялық, саяси-экономикалық жаңару
үрдісіне байланысты өзгерістерге душар болы. Отау құру, некеге отыру, ұрпақ
сүю рухани құндылықтардың бағасы төмендеп, көптеген жастар жеңіл жүріс
жүру, баланы тірі жетім ету, балаға жанұяда қатыгездік пен зорлық –зомбылық
жасау, аштық пен қорлық т.б. келеңсіз жағыдайда өмір сүруге мәжбүр етуде.
Осындай келеңсіз әлеуметтік-психологиялық жағыдайлар баланың әлі буыны
бекіп, ақылы толмаған шақта дұрыс жолдан тайып, күн көрістің амалын іздеп,
өз беттерінше өмір сүруге итермелейді [55].
Есею кезеңінде балалар, әдеттегідей, өзіндікке, еркіндікке,
үлкендермен сыйластыққа талпынады. Балалар ересектер арасында нақты бір
маңызды әлеуметтік рөл атқаруға тырысады. Өзнің талпыныстарына сәйкес әлі
келетін ғана емес сонымен қатар ересектермен бірге үлкен іс-әрекеттерді
жасауға талпынады. Ал ересектер үшін баланың мұндай беталысын табиғатына
қарсы, оған тән емес сияқты көрінсе де оның талабын көтермелеу қажет, бірақ
бірқатар жағдайларда – ата-ана баланың талабы ерте сияқты көрінеді де оның
өзіндік іс-әрекеттерін, ниетін, талабын шектеуге бар күштерін салады. Бұл
жерден біз Л.С.Выготскийдің психикалық дамуындағы әлеуметтік жағыдайларды
тудыру баланың болашағы үшін қандай маңыздылығын көптеген ата-аналардың
есепке алмайтындығын, оның жаңа бастауларын (новообразование) басып, ынжық,
салғырт болуына өздері себеп болатындығын көріп отырмыз. Сонысымен ескі
нұсқа бойынша өмір сүруді жалғастыруға, қалыптасқан өмір салты мен әдеті
ең дұрыс, бізді де ата-аналарымыз солай тәрбиелеген деген қағидамен өмір
сүретін ата-аналар балаларының психикалық дамуына, өмірден өз жолдарын
табуға кедергі жасайды.
Аталған тәрбиелеу тактикасының нәтижесінде көптеген жағдайларда ата-
аналар мен өсіп келе жатқан балалар арасында психологиялық кедергі
туындайды, және сол кедергіден құтылу күннен-күнге қиындай береді. Соңында
ата-анамен бала арасында алдымен күрес, соңынан агрессивті мінез пайда
болады. Баланың жақсы немесе жаман болуы көбіне ата-анаға тікелей
байланысты [9].
Балалық шақта көптеген жаңа қажеттіліктер мен мотивтер пайда болады.
Соған қол жеткізу үшін бала ересек адамдардан ақыл-кеңестер сұрайды. Бала
ата-аналарымен, ересектермен бірігіп іс атқарғанды, соның нәтижесімен
бөліскенді қалайды. Бұл ересектермен өзара қарым-қатынастар құруға,
тәжірибе игеруге деген қажеттілік. Осындай қарым-қатынас кезінде бала
өзіне роль алады да белгілі бір әрекеттерді орындау барысында мінез-
құлықтың белгілі ережелерін, әлеуметтік нормаларын сақтауға тырысады.
[11].
Балалық кезеңде ерік- жігер сапарларының дамуына ойынмен қоса, ата-
аналарымен, ересектермен жемісті іс-әрекет түрлерін атқару едәуір әсер
етеді. Сурет салу, конструкциялау, аппликация іс-әрекеттерінде нәтиже алуға
бағытталған мақсаттар пайда болады. Балалық шақта қоғамдық пайдалы еңбек
мотивтерін ғана емес, сонымен қоса үйренген адамгершілік нормаларын
басшылыққа алауға тырысады. Ол өз мінез-құлқын жақсылық пен жамандық
жөніндегі өз түсінігіне сай бағдарлап ұйымдастыруға тырысады. Мотивтер
сатысының дамуына қарай бала мотивтер тартысын басынан өткізе отырып, шешім
қабылдауға, алдына қойған мақсатқа жетуге талпынады. Бұл жерде тағы да
ересек адамдар мен ата-аналардың тәрбиелік мәні өте зор.
Баланың түрлі іс-әрекеттерді игеру дәрежесі оның өскен ортасының
жағдайына, тәрбиесіне байланысты.
Балалық шақта басты іс-әрекет ойын болып табылады. Ойын әрекетінде
бала психикасында сапалы өзгерістер пайда болады деп тұжырымдайды
Д.Б.Эльконин. Оның ойынша, жетекші іс-әрекет ретіндегі ойынның маңызы
мынада: бала ойын үстінде өмірдегі түрлі жағдайларды, ересектердің іс-
әрекеті мен өзара қатынастың ерекшеліктерін көрсетеді (идентификация),
сыртқы қоршаған орта жайлы білімдерін нақтылайды. Ойын ұжымында балада
құрбы-құрдастармен өзара әрекетке түсу, мінез-құлқын реттеу сияқты
адамгершілік нормалары қалыптасады. Олар ойын үстінде өз мінез-құлықтарын
өзгелермен салыстыруы нәтижесінде өзін-өзі тануы, өзінің “менін” ұғыну
мүмкіндігі пайда болады. Сондықтан да баланың жайлы отрада, айналасындағы
өзге адамдармен жарасымды қарым-қатынаста болуы оның психикалық және жеке
тұлғалық қалыптасуына ыңғайлы ықпалын тигізеді [54].
Балалық шақта ойын әрекеті баланың қоршаған дүниені танып білуіне,
өзгелермен үйлесімді қарым-қатынас орнатуына негіз береді. Бірақ осы ойын
кезінде көптеген балалар теледидардан көрген бейнелердің қылықтарын
қайталап, айтқан сөздерін айтып белсенді түрде өздерінің агрессивті
фантазияларын, идеяларын сыртқа шығарады.
И.Н.Родионованың балалық фантазия ойын кезінде балалардың
қорқынышты ойындар ойнағанды, соның ішінде өздері ойлап тапқан ойындармен
әуестігін байқаған. Ойын кезінде бір-бірінің қолын, аяғын, басын кесіп
тастап, орнына бірнеше қол, аяқ өсіп шығып, бір колымен автомат атса,
екінші қолы қарсыласын семсермен түйреп өлтіреді. Өлген бала кішкенеден соң
тіріліп келіп, өзіне жамандық істегендерді өлтіреді [43]. Қарап отырсақ
теледидардан отқа салса күймейтін, суға салса батпайтын, өлтірсе өлмейтін
кино батырларының бейнесін көзіңе елестетесің. Балалық шақ фантазия
дамуының ерекше кезеңі. Ал теледидар олардың фантазиясын жағымсыз
кейіпкерлердің әрекеттерімен, қылықтарымен байытып жатса, өсер ұрпақтың
болашағы қорқынышты деуге болады.
Балалық шақта тіл дамуы қарқынды болғандықтан сөз қоры жинақталып
балалар біршама күрделі сөйлемдер құрап сөйлеуге тырысады. Балалардың
тілдік қорының дамуына кері әсерін тигізетін теледидар десек
қателеспейміз. Балалар өз сөздеріне көптеген мағынасы таныс емес немесе
теледидарда қолданатын жанама сөздерді белсенді қолданады. Бұл бір жағынан
балалардың белсенді теледидар, компьютерлік ойындармен көп айналысатынын
байқатса, екіншіден олардың тілін дамытуда ересектер мен ата-аналардың
селқостығын көрсетеді. Әрине барлық ата-аналарды жазғыруға болмайды,
дегенмен көптеген ата-ана өздерінің бос еместігін алға тартып, бала
тәрбиесіне аз уақыт бөлетіндіктерін жасырмайды.
Ойын ақыл-ойдың дамуына да әсер етеді, бала ойын үстінде заттар мен
іс-әрекеттерді жалпылауды, сөздерді мағынасына қарай қолдануды үйренеді.
Рольдік-сюжеттік ойын психикалық іс-әрекеттің басқа формаларын дамыту үшін
де маңызды роль атқарады. Д.Б.Элькониннің ойынша қиял тек ойын жағдайында
және соның әсерімен ғана ерекше дами бастайды [65]. Ойын әрекетінде бір
затты екінші затпен алмастыруға, өзіне түрлі рольдерді алуға үйренеді.
Зерттеп отырғанымыз агрессивті мінез құлық болғандықтан тағыда
И.Н.Родионованың Наши дети – наши проблемы еңбегінде келтірілген зерттеу
нәтижелеріне тоқталып өтейік. Бала компьютер, теледидар экранынан көрген
хикаяларды сол қалпында тізіп айтып бермейді, оны түрлендіріп, қиялынан
өткізе отырып, өзі құрастырған жаңа мағынада, мазмұнда баяндайды, ойын
кезінде қолданады. Кейбір балалардың фантазиясы агрессивті әрекеттер
жасауға тым жақындығы және шеберлілігі байқалады. Автордың ойынша бұл
балалар ата-аналарынан, өздерін қоршаған ересектерден соншалықты азап
көргендіктен, олар өздерін қорлаған адамдарға қарсы агрессивті фантазияға
берілген, ал ойын кезінде сол агрессивті фантазияларының демонстрациясын
жасайды [43].
Аталған мысал ересектер тарапынан көрсетілген зорлық-зомбылық пен
психологиялық қысымға деген қарсылық формасы ретінде және қорлық көрсеткен
адамдарға деген өзінің көңілі қалғандық сезімін және жауабы ретінде
қарастырылады.
Әрине, агрессияның себептері әртүрлі болуы мүмкін. Осындай көріністер
өсіп келе жатқан ұл мен қыз ертеңгі әке, ана. Оның ерте алған жағымсыз
әлеуметтік тәжірибесі ертеңгі күні өз жанұясын құрып бала тәрбиелеу ісіне
теріс әсер етпесіне кім куә.
Әрбір бала өзіндік талпынысын қолдаған, тәрбиелеу барысында барынша
шыдамдылық пен әдеп таныта білген, баласының болашағына үлкен еңбек еткен
ата-аналар көп. Соған қарамастан, кейбір балалар дөрекі сөйлеп, үлкендермен
әңгімелесу кезінде тіл тигізіп, қажетті құрметтеу белгілерін білдірмей,
өктем мінез танытатын жағыдайлар да жиі кездеседі. Өктем сөйлесу мен іс-
әрекеттеріне тән әдепсіздік, тұрпайылық пен басқыншылық баланың біреуге
еліктеуінен де болуы мүмкін. Әлеумет ортасында жақсылар мен қатар жаман
әсерлер қатар жүреді.
Баланың жақсы мен жаман, оң мен теріс түсініктерді таңдауына
мүмкіндік туындаған кезде, ол бәрі бір саналы түрде жаманды таңдауын
қалай түсіндіруге болады?
Ата-аналардың өзара ұрыс-керістері, бірін-бірі сыйламауы, баланың
көзінше теріс қылықтар жасауы және т.б. өсіп келе жатқан қыз немесе ұл
куәгер болса, соған қоса жиі жазалаулар мен зорлық-зомбылыққа төзіп отырса
– осының бәрі ересектерден балаға ауысатын агрессияшылдықтың өзіндік
үлгісін қалыптастырады. Баланы тек қана денелік немесе тұрпайы сөзді
жазалау, бірдеңеге мәжбүрлеу – оның санасында агрессиялық мінездің үлгісін
қалыптастыратын тікелей жол болып табылады. Әсіресе, агрессияшылдыққа жиі
бейім болатын балалар бұрын әкесінен агрессияны көрген балалар екен [52].
Бала тәрбиесінде педагогикалық әдіс ретінде жазалау қауіпсіз де
тиімді болады. Ең бастысы бала жазаның әділдігі мен ата-анасының өзіне
деген позитивтік қарым-қатынасын сезінсе, өзінің теріс қылығын мойындаған
жағыдайда жазалау тәрбиелік мәнге ие болады. Басқа жағдайларда жазалау
әрқашан да агрессивті мінез құлықты тудырады [57].
Агрессия әр деңгейде балалардың бәріне дерлік тән болады. Балалар
агрессивтілігінің дамуының нақты алғышарттары болады. Жоғарыда аталған
себептерден басқа да тереңде жатқан, оңайлықпен танылмайтындары да болады.
Мысалы Анатолий деген бала мектептің үшінші классында оқиды. Мамасы оны
жалғыз тәрбиелейді. Мамасы ерте жұмысқа кетіп кеш келеді. Анатолийді
кішкене кезінен еркіндікке, еңбеккорлыққа үйреткен. Бала ауладағы
балалармен жақсы араласып, мектепте оқуын жақсы оқыған. Бірде сол аулаға
Сергей деген бала көшіп келеді. Әке шешесі бай, ал Сергей қалай болса солай
сөйлейтін өктем бала болады. Ол Анатолийге сен заңсыз баласың, сенің
құқығың жоқ, сен сөйлеме, ойнама т.б. қоқан-лоқылық танытады. Бұған қатты
өкпелеген Анатолий аулаға шығуға, достарымен ойнауға қорланады. Оны сезген
Сергей Анатолийге қол көтеріп бірнеше рет денесін көгертіп қояды. Қорлыққа
шыдамаған Анатолий ойланып толғанып, Сергейді жазалауды ойлайды. Аңдып
жүріп оны сыртынан үлкен ағаш таяқпен бастан жаралайды.
Ата-аналарымен сұхбат барысында екі баланың да ата-анасы ештеңе
білмеген. Сергейдің ата-аналары қандай бай болса да үйде кітап атауымен жоқ
көрінеді; әке-шешесі Сергейдің тәрбиесіне байланысты, одан да басқа
себептермен үйде жиі жанжалдасып тұрады екен. Сергей бүкіл бос уақытын
теледидар, видео-компьтер, дэнди т.б. ойнаумен өткізеді екен. Жанұяда
жалғыз болғандықтан одан ата-анасы ештеңені аямай не ішем, не кием демей
өсіп келе жатқан бала болып шықты. Ол өзге адамның жандүниесін түсіну,
басқа адамға көмектесу деген құндылықтарды әлсіз адамның принциптері деп
түсінгендіктен, айналасындағы балаларды жиі ренжітеді. Өзін үкім шығарушы,
өктемдік етуші ретінде қабылдайды. Үй шаруасына араласпайды, бос уақыттарын
барлық отбасы болып тек теледидардың алдында ғана өткізген. Сергейден
жақсы оқуды талап еткенімен, олар ешқашан оның бір пәнге деген
қызығушылығын ынталандырмаған, ынта ретінде институт, мансап, қаржылық
тәуелсіздік қана алға тартылатын.
Жалпы алғанда осы мысалда келтірілген жағыдай өмірде жиі кездеседі.
Осындай балаларға тән мінез-құлық ерекшеліктерін жалпы бір топқа енгізіп
қарауға болады:
- рухани құндылықтарының өте төмен деңгейі;
- құндылық талпыныстарының жоқтығы;
- жалпы өмірде өз еңбектерімен жетістікке жетуге талпынбаулары;
- өмірлік мәнді құндылықтарды танымаулары.
Аталған жағдайларға тән балалардың ерекшеліктері: өзімшілдік және
көзқарастарының цинизмділігі тұтынушылық қажеттіліктерінің жоғарылығы,
қоршаған ортадағы адамдардың өміріне көңілінің толмауы, біреудің кем
мәселесі ашуланушылық немесе басынушылық туғызуы, денелік не, сөзді
агрессивті мінез көрсету [36].
Отбасындағы тәрбиенің жалпы құнсыздануы, рухани құндылықтардың
девольвацияға ұшырауы өсіп келе жатқан жас ұрпақтың имандылықтан, рухани-
адамгершіліктен ада болуына әкеп соғып отырғанын байқаймыз.
Күштілер ғана өмір сүруге құқылы, ал әлсіздерді адам қатарына қосуға
болмайды деген тұжырымды ұстанған балалар өзінен әлсіздерге денелік азап
шектіруден рахат тауып және өз кінәсін сезінбеуі бір жағынан қорқыныш
сезімін ұялатады. Өйткені ондай балалар ешкімді де аямайды, кейде сондай
балалар өз ата-анасына қарсы агрессивті мінез көрсетуі ықтимал [10].
Әр бала – қайталанбас дүние. Мектеп әлеуметтену үрдісінің екінші бір
белді буыны болғанымен, онда көбіне баланың оқуы, білім алу деңгейімен ғана
айналасатын секілді. Тәрбие жұмысы мектептің негізгі қызыметінің бірі.
Дегенмен кейбір балалардың мектептен қол үзіп, онда ол өзін жан түршігерлік
азапқа салатын орындай еспетейтін балалар аз емес. Кейбір ұстаздар баланың
жан дүниесіне терең бойлап ортақ тіл табыса алмай, қайта балаға лақап ат
қойып, ата-анасының жаман мінездерін бетіне басып, абыройын ақтарып үлкен
қылмыс жасайды. Ондай ұстаздарға тап болған балалардың агрессивті мінез
көрсетіп қана қоймай, ауыр қылмыстарға да барады [8].
Бала мінезінде агрессивтік мінездің пайда болу себептері мен
формалары әртүрлі болуы мүмкін. Баланы жақсы көрген ата-аналар мен ұстаздар
оның жақсы азамат болып қалыптасуы үшін қолдан келген әрекеттің бәрін
жасауға, ең алдымен баланы шын жүректен жақсы көріп, оған шын қамқоршы
болуға тырысады [13].
3. Психика дамуындағы фантазияның ролі.
Қиял, фантазия - жинақталған тәжірибе негізінде жаңа ұғымдар мен
ойларды құруды қамтитын күрделі психикалық процесс.
Адамның қиялы қоғамдық тарихи процесстің атрибуты ретінде дамиды, іс-
әрекетте қалыптасады. Киялдың жоғарғы формаларының бірі фантазия –
шығармашылық дамудың негізгі сатысы болып саналады [14].
Мектеп жасына дейінгі балалардың қиялының дамуы кебір авторлар арасында
пікірталастар тудыруда, мысалы, Э.Э.Иьяноков бөлшектен бұрын бүтінді
тартып алу, яғни олар қабылданған тәжірибені талдамай сол қалпында іс-
әрекетте пайдалану мәселесі жайында. Оны көптеген зерттеулермен дәлелдеп,
өз тұжырымдарының ақиқаттығын растады. Соның ішінде жас балалардың
агрессивті фантазиялары кеңінен зерттелді (А.М.Макарова, В.С.Стебнева,
С.Л.Левитованың зерттеулері). Мұны қабылданып, жинақталған байланыстар
мен объективті әлем заңдылықтары өзіндік символикалық формада көрінуін
тануға мүмкіндік береді [20].
С.Л.Рубинштейннің пікірінше, қиялдың ең басты ерекшелігі – реалдылықтың
жеке белгісі ретінде жаңа бейне құруы.
Выготский Л.С. ... қиял адам психикасының дамуына негіз беретін
процесс. Дамудың мәні – субъектінің арнайы құрал арқылы объективті
дүниені танып біліп, өз орнын, адами мәнін табуы. Арнайы құрал ретінде
сөзді қарастырды. Шынында да адам дамуының, соның ішінде, өзін өзі адам
ретінде өтеп, өзіндік мәнін танып білуге, өзін-өзі өзектендіре отырып,
дамудың жоғарғы сатысына көтерілуге негіз болатын - қиял немесе фантазия
[15].
Қиял мәселесін жан-жақты оқып-зерттеп, оның психика дамуындағы орнын
анықтағандар Л.А.Венгер, Л.С.Выготский, Д.Б.Эльконин т.б.
Психикалық даму процесінде бала үшін негізгі құралдың бірі ретінде
құрылымдық бейнелердің ерекше типтері – сенсорлық эталондар, моделді
ұғымдар. Құралдарды меңгеру жалпы адамзаттық тәжірибені игерумен байланысты
деген А.В.Запорожецтің пікірі қиялды жоғарғы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz