Халықты әлеуметтік қорғаудың негізгі көрсеткіштерінің жағдайын талдау
Мазмұны
Кіріспе 6
1 Мемлекеттің әлеуметтік саясатының теориялық аспектілері 10
1.1 Мемлекеттің әлеуметтік саясатының мәні мен мазмұны 10
1.2 Халықты әлеуметтік қорғау жүйесі – мемлекет саясатының маңызды саласы
ретінде 17
1.3 Әлемдік тәжірибе тұрғысынан мемлекеттің әлеуметтік саясат
басымдылықтары мен ерекшеліктері 27
2 Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік әлеуметтік саясат мәселелерінің
жағдайын талдау 30
2.1 Қазақстан Республикасында әлеуметтік саясаттың құрылу кезеңдері 30
2.2 Халықты әлеуметтік қорғаудың негізгі көрсеткіштерінің жағдайын талдау
35
2.3 Мемлекеттiк әлеуметтiк саясатты жүзеге асырудың мәселелерi 48
3 Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік әлеуметтік саясат жүйесін
жетілдіру жолдары 55
3.1 Әлеуметтік салаларды дамыту жолындағы мемлекеттік шараларды жетілдіру
жолдары 55
Қорытынды 75
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 78
Кіріспе
Әлемдік даму аренасына қадам басқан кез келген мемлекет өз қоғам
мүшелерінің барлық қажеттіліктерін қанағаттандырып, жаңа биік белестерге
қадам басуға әрекет жасайды. Бүгінгі таңда әлеуметтік мемлекет болып
табылатын көптеген әлем мемлекеттері үшін әлеуметтік саясаттың айқын басым
бағыттарын анықтап, салиқалы әлеуметтік саясат жүргізу, халықты әлеуметтік
қорғаудың өзіндік моделін қалыптастыру стратегиялық маңызы бар мәселе болып
отыр. Әлеуметтік саясаттың басым бағыттарын анықтау арқылы мемлекет ең
алдымен негізгі халықтың қажеттіліктерін анықтап, саясатты сол арнаға
бағыттайды. Демек, тиімді тетіктерін табу арқылы қоғамның әр түрлі
топтарына, таптарына, әсіресе әлжуаз әлеуметтік қорғауды қажет ететін
топтарын әлеуметтік қорғаумен қамтамасыз етеді.
Дипломдық жұмыс тақырыбының маңыздылығы. Ел басы Н.Ә. Назарбаевтың
Қазақстан-2030 стратегиясындағы әлеуметтік міндеттері орынды қойылған.
Қазақстан мүше болып табылатын халықаралық еңбек ұйымының анықтауы бойынша
әлеуметтік қорғау жүйесі мынандай шаралар кешенін қамтиды: тұрақты, ақылы
еңбекке ынталандыру; негізгі әлеуметтік қателердің алдын алу, туындаған
жағдайда әлеуметтік сақтандыру, қатердің салдарынан айырылған табысының бір
бөлігін қалпына келтіру; халықтың әлеуметтік сақтандыру жүйесіне
қатыспайтын әлсіз топтарына арналған әлеуметтік көмек тәсілдерін енгізу;
азаматтардың білім, медициналық көмек сияқты құқықтармен қызметтерге қол
жеткізу.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы мен тәжірбиелік маңызы. Адам
тіршілігі қашан да тек еңбекпен ғана жұмыс істеу арқылы тек өзіміздің құнды
екені кімге болмасын түсінікті жайт. Елімізде соңғы жылдары нарықтық
саясатқа көшумен байланысты еңбек қатынастарының реттелуімен жалпы
әлеуметтік-экономикалық құлдыраушылар орын алады. Ендігі кезекте адам үшін
осынау ең маңызды да міндетті мемлекеттік тұрғыдан шешу еліміздің
Қазақстан-2030 стратегиялық бағытымен үкіметіміздің іс-қимыл бағдарының
негізгі мәселелерінің бірі болып табылады.
Елбасы Жолдауы – ел мүддесі 2012 жылдың 27 қаңтарында Қазақстан
Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев Парламент палаталарының
бірлескен отырысында Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының
басты бағыты атты Қазақстан халқына Жолдауын жариялаған болатын. Бұл
жолдау халықтың жыл сайын ерекше ықыласпен күтетін басты құжаты. Аса
маңызды осы құжат мемлекетіміздің алдында тұрған негізгі міндеттер мен
мақсаттарды белгілеп, саясаттың басым бағыт-бағдарын айқындайды. Елбасы өз
Жолдауында 10 бағытты ерекшелеп өткен. Ол қазақстандықтардың жұмыспен
қамту, қолжетімді баспана, өңірлерді дамыту, халыққа мемлекеттік қызмет
көрсету сапасын арттыру, кадрлар әлеуетін жақсарту, зейнетақы жүйесін
жетілдіру, индустриалды-инновациялық жобалар, ауыл шаруашылығын дамыту –
міне, осы он бағыт бойынша Елбасы тапсырма берді. Қазіргі таңдағы
жұмыссыздық проблемасын шешу жолдарын қарастыру, ауылдағы кәсіпкерлікті
дамыту, жұмысқа орналасуға көмектесу шараларын жүзеге асыру мәселесі
халықтың көкейінде жүрген сауалға жауап берді. Жастар мен жас отбасылар
үшін ерекше толқыныс тудырған тағы бір жайт – қолжетімді баспаналар соғу
мәселесі. ХХ ғасыр кез келген мемлекеттің ішкі саясатының негізгі
бағыттарының бірі әлеуметтік саясат болуы керек. Әлеуметтік саясаттың басым
міндеттері қоғамдық өмірде белгілі бір деңгейде теңдікті қамтамасыз етуді
көздейді.
Халықты әлеуметтік қорғау – мемлекеттің әлеуметтік саясатының ең негізгі
басым бағыты. Экономикалық нарықтық қатынастар кезеңіне өткенде мемлекеттің
әлеуметтік саясатын жетілдіру қажеттілігі туындады. Әлеуметтік саясат
аясында халықты, оның ішінде көмекке аса мұқтаж адамдар, асыраушысынан
айрылған, мүгедек жандар, жетім балалар әлеуметтік қорғалады.
Қазақстан Республикасы Ата Заңында өзін демократиялық, зайырлы,
құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат
қазынасы адам және адам өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп көрсеткен.
Әрине, әлеуметтік мемлекеттің негізгі принципі де әлеуметтік саясатты
жүргізіп, негізгі функциясы әлеуметтік қорғау болып табылады. Әлеуметтік
қорғау – бұл мұндай қатынастар, яғни оның қамқорлығында индивидтер
қоғамдағы өз позицияларын сақтауға мүмкіндіктері болады. Әлеуметтік қорғау
– саяси немесе әлеуметтік одақты сақтау функциясы. [1]
Әлеуметтік саясатты жүргізудің негізгі мынадай принциптері бар: баға
көтерілгенде компенсацияның түрлі формаларын енгізіп және индексация
жүргізу арқылы халықтың өмір деңгейін қорғау; ең кедей отбасыларға
көмектесу; жұмыссыздық жағдайында көмек беру; әлеуметтік сақтандыру
саясатын жүзеге асыру; мемлекет есебінен білім беру, денсаулық сақтау,
қоршаған ортаны қорғауды дамыту, мамандандыру бағытында белсенді саясат
жүргізу. Жалпы әлеуметтік саясатты жүзеге асыру үш кезеңнен тұрады:
саясатты қалыптастыру, оны халыққа тарату және оны әр адамның қабылдауы.
Әлеуметтік саясатты қалыптастыру процесіне түрлі үкіметтің жасаған
бағдарлама, жобалары және парламент, президенттің бекіткен заң, жарлықтарын
тікелей жатқызуымызға болады.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты – оның қоғам өмірінің әлеуметтік-
экономикалық жағдайларын реттеу жөніндегі қызметінің басты бағыттарының
бірі. Әлеуметтік саясаттың мәні қоғамның әлеуметтік топтары мен
тараптарының арасындағы қатынастарды қолдау, әл-ауқатын жақсарту, қоғам
мүшелерінің тұрмыс деңгейін көтеру үшін олардың қоғамдық өндіріске
қатысуына қажетті экономикалық ынталануын қалыптастыратын әлеуметтік
кепілдіктер жасау болып табылады.
Қазақстан Республикасын саяси жағынан жетілдіру өз кезегінде мемлекеттің
әлеуметтік саясатының мазмұнын сипаттайды. Мұның өзі - әлеуметтік
үдерістерді бір арнаға түсіруге және ойлаған тиімділікке қол жеткізу
мақсатындағы іс-қимылды реттеп отыруға жәрдемдесу деген сөз. Сондықтан,
Қазақстанның әлеуметтік саясатын зерттеу айтарлықтай ынта-ықылас туғызады.
Өйткені, бұл мәселе саясатқа ғана емес, қоғам дамуының экономика, тарих,
заңнама сияқты басқа да салаларының мәселелерін қамтиды.
Әлеуметтік саясат пен жалпы әлеуметтік дамудың түпкі мақсаты - қай елде
болсын, қоғамның әл-ауқатын барынша жақсартуға қол жеткізу. Қазақстан
мемлекеті әлеуметтік саясатының арнаулы мақсаты халықтың өмір саласы және
әлеуметтік қорғалуы тәрізді ұғымдарды білдіреді.
Халық өмірі сапасының жоғары стандартына қол жеткізу және тиімді
әлеуметтік қорғалуын қамтамасыз ету әлеуметтік саясаттының мақсаты ғана
емес, сонымен бірге оның тиімділігін шешуші шара. Өмір сапасы деген
мәселенің ауқымында басты орында жалпы азықтанудың тиімділігі, айналадағы
ортаның жағдайы, денсаулықты, білім мен мәдениет – тұтас алғанда, адам
қарекетінің күллі мәнін айқындайтын экономикалық компоненттерден тұрады.
Әлемдік ауқымда салыстырар болсақ, Қазақстан әлеуметтік құрылымының
өзгеруі ойлаған деңгейге көтерілді деуге келмейді. Нашар дамыған елдер
сияқты, мұнда да аса байлар және тым кедейлер бар. Соған қарамастан,
дамыған елдермен салыстырғанда, республикамыз шапшаң қарқынмен өркендеп
келеді.
Халқымыздың әлеуеті жақсармай, жұмыссыздардың саны да азаймай – еліміз
алға қарай қарыштап дами алмайтыны, экономикамыздың көтерілмейтіні белгілі.
Елімізде күннен күнге көбейіп келе жатқан жұмыс адамдардың санын қалайша
азайтуға болады? Міне, осындай сауалдарға жауап іздеп, жұмыспен қамтудың
белсенді саясатын жүргізу – Қазақстан Республикасының Үкіметі қызметінің
негізгі әлеуметтік басымдықтарының бірі болып табылады. Осы мақсатқа қол
жеткізу үшін Елбасының тікелей тапсырмасымен маңызды құжатта жүктелген
міндеттер негізінде Жұмыспен қамту–2020 бағдарламасы қабылданған болатын.
Үкімет басшысы К. Мәсімов: Осы бағдарлама арқылы халықты лайықты еңбек
орнымен қамтамасыз ету – халықты әлеуметтік қорғаудың негізі. Осы арқылы
адам ресурстары әлеуетін дамыту және іске асырудың маңызды шартын құру,
қоғамдық байлықты арттыру мен өмір сүру сапасын жақсартуға тиіспіз, – деп
атап көрсеткен еді.
Қазақстан қоғамын ілгерілетіп, үлгілендіру көп ұлтты халқымыздың
өркендеуіне қажетті әлеуметтік алғышарттарға баса көңіл бөлінді.
Қазақстанда әлеуметтік бағдарға негізделген экономиканы өркендетудегі ең
маңызды әлеуеті халықтың өмір сапасының деңгейін көтеруге қол жеткізіп, оны
одан әрі дамыту деп біледі. Әлеуметтік бағдар ұстанған нарықтық экономика
негізінен әлеуметтік мәселелерді шешуді міндет санайды. Соған сәйкес,
мемлекет экономикалық мүмкіндіктерге орай өзгеріп отыратын әлеуметтік
бағдарлама жасақтап отыр.
Дипломдық жұмыстың мақсаты нарықтық экономика жағдайындағы әлеуметтік
сфера салаларын мемлекеттік басқарудың теориялық және тәжірибелік
сұрақтарын талдау, сонымен бірге мәселелерді шешу жолдары мен дамыту
бағыттарын ұсыну, осыған сәйкес Республикамыздағы, облысымыздағы жүргізіліп
жатқан шараларды анықтау.
Берілген дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және
қолданылған әдебиеттер тізімінен құралып, суреттермен, кестелермен
толтырылған.
Дипломдық жұмыстың мақсатына жету барысында жұмыста келесідей міндеттер
қойылды:
- әлеуметтік салаларды мемлекеттік басқарудың ілімдік негіздерін
анықтау;
- Қазақстан Республикасының нарықтық экономика жағдайындағы әлеуметтік
сфера салаларының дамуын талдау;
- нарықтық экономика жағдайында Қазақстан Респуликасының әлеуметтік
сфера салалары жүйесін жетілдіру бағыттарын бағалау;
- қоғамдық қатынасты үйлесімді дамыту, халықтың әртүлі топтарының
мүдделері мен қажеттіліктерін қоғамның мүддесімен келістіру, қоғамдық саяси
жүйені тұрақтандыру.
- халықтың материалдық тұрмыс жағдайын көтеруге жағдайлар жасау,
қоғамдық өндіріске қатысу үшін экономикалық ынталандыру, әлеуметтік
мүдделерді теңестіру.
- халықты әлеуметтік қорғау мен мемлекеттік кепілдік беретін әлеуметтік
экономикалық құқықты қамтамассыз ету. Оның ішінде халықтың табысы аз,
тұрмыс жағдайлары төмен бөлігіне қолдау көрсету.
- қоғамдағы еңбекпен қамтамасыз етуге ықпал ету.
- қоғамдағы қылмыс деңгейін төмендету.
- әлеуметтік салаларды (білім беру, денсаулық сақтау, ғылым, мәдениет,
тұрмыстық үй т.б.) дамыту.
- еліміздің экологиялық қауіпсіздігін қамтамассыз ету.
1 Мемлекеттің әлеуметтік саясатының теориялық аспектілері
1.1 Мемлекеттің әлеуметтік саясатының мәні мен мазмұны
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты - қоғамның әлеуметтік-экономикалық өмір
сүру жағдайын реттеудің бір бағыты. Ол елдегі жалпы экономикалық жағдаймен
тығыз байланысты және екі жақты қызмет атқарады. Бір жағынан, әлеуметтік
саясатта тікелей және жанама түрде экономикалық дамудың мақсаттары көрініс
алады, өйткені экономикалық іс-әрекет қоғамның барлық топтарына жақсы
жағдай жасау мақсатында жасалады. Екінші жағынан, әлеуметтік саясат
экономикалық өсудің факторы болып келеді. Егер экономикалық даму халықтың
әлеуметтік жағдайын жақсартпаса, онда еңбек өнімділігі төмендеп, жұмыс
күшінің сапасы кемиді; қоғамда әлеуметтік тұрақсыздық пен қарама-қайшылық
артады. Әлеуметтік саясат әр елде әр түрлі әдіспен қалыптасады. Әлеуметтік
саясат қоғамның әрбір мүшесіне заңды түрде анықталып бекітілетін жұмыс
деңгейін қамтамасыз ететін табыс көлемін алу туралы кепілдік береді. Нарық
жағдайында мемлекет қоғамның әрбір мүшесіне өз мүмкіншілігін іске асырып,
табыс табуына жағдай жасауға міндетті болады. Әлеуметтік саясатта халықты
әлеуметтік қорғау механизімінің орны ерекше. Өтпелі кезеңде экономика
дағдарысқа ұшырап, қоғамда жұмыссыздық пен кедейшілік қалыптасқан кезде
халықты мемлекет тарапынан жаппай қаржыландыру мүмкіншілігі қысқарады.
Дамыған елдердің әлеуметтік саясат жүргізу тәжрибесінде бірнеше бағыттар
қалыптасқан: әлеуметтік сақтандыру; жұмыскерлерді әлеуметтік қорғау;
еңбекақы саясаты; еңбек нарығындағы әлеуметтік шаралар; тұрғын үй саясаты
т.б. Әлеуметтік сақтандыру – мемлекеттің әлеуметтік саясатының ең бір
маңызды бөлігі әртүрлі себептерге байланысты, мысалы, өндірісте жарақат
алған, жұмыскер жұмыс істеуге жарамсыз болып қалуы мүмкін. Бұл жағдайда ол
табыс табу мүмкіндігінен айрылады. Осындай жағдайда қалыптасқан мәселені
екі жолмен шешуге болады. Біріншісі - жұмыскер денсаулығынан келтірілген
зақымға қарай белгілі салада көмек көрсетеледі. Бірақ бір жолғы жәрдем ұзақ
уақытқа жеткіліксіз. Демек, екінші жолды - әлеуметтік сақтандыруды таңдаған
дұрыс болады. Әлеуметтік қамсыздандыру құқығы - еңбекке қабілетсіз
азаматтарға материалдық және әлеуметтік қызмет көрсету саласындағы
қатынастарды, сондай-ақ олармен тығыз байланысты заңдық фактілерін анықтау
және дауларды шешу жөніндегі іс жүргізу қатынастарын реттейтін құқықтық
саласы. Зейнетақылар, жәрдемақылар, жеңілдіктер және алуан түрлі қызметтер
көрсету мен бағып күтудің нақты түрлері болып табылады. Әлеуметтік
қамсыздандыру түрлерінің алуан түрлілігі әлеуметтік қамсыздандыру құқығын
мемлекеттік бюджеттен тікелей қаржы бөлу есебінен мемлекеттік органдардың
қарттар мен жұмысқа қабілетсіздерді қамтамасыз ету ретінде ғана сипатталып
қоймайды. Кең мағынасында әлеуметтік қамсыздандыру азаматтарды қартайғанша
және еңбекке қабілетсіз болған жағдайда қамсыздандырумен, аналар мен
балаларға қамқорлық жасаумен, азаматтарды сауықтырудың профилактикадан
өткізудің және олардың еңбек қабілеттілігін қалпына келтірудің маңызды
құралдары ретінде медициналық қызмет көрсетумен және емдеумен байланысты
мемлекет жүргізіп және қолдап отырғаны белгілі бір әлеуметтік-экономикалық
шаралардың жиынтығын сипаттайды.
Сонымен, бүгінгі күндері Қазақстанда халықты әлеуметтік қорғаудың және
халыққа әлеуметтік кепілдік берудің жаңа мехенизмдері қалыптасуда.
Республикалық және аймақтық деңгейде, өндіріс ұжымдары мен жеке адам
деңгейінде әлеуметтік қорғау мен әлеуметтік кепілдіктер түрлері мен
нормаларын анықтау, олардың есептеу-жоспарлау әдістемелерін жетілдіру, заң
жүзінде бекіту жұмыстары жүргізілуде. Әлеуметтік нормативтер жалпы
мемлекет, өндірісі әртүрлі әлеуметтік топтар мен еңбек ұжымдары деңгейінде
анықталып, бекітіледі. Әлеуметтік нормативтер жүйесін үш салаға бөліп
қарастыруға болады: 1) тұрғындардың барлығына ортақ әлеуметтік-экономикалық
кепілдіктер мен әлеуметтік қорғаулар; 2) қоғамның экономикалық белсенді
мүшелеріне, яғни еңбекпен қамтылғандар мен уақытша жұмыссыздарға арналған
әлеуметтік кепілдіктер мен қорғау шаралары; 3) қоғамның еңбекке жарамсыз
мүшелерінің мүддесін қорғайтын және оларға белгілі мөлшерде әлеуметтік
кепілдік беретін мемлекет шаралары. Нақты алғанда, бұлар: мемлекет
тарапынан кепілдік беретін және анықталып, заң жүзінде бекітілетін
жалақының, окладтар мен ставкалардың, зейнетақы мен әлеуметтік жәрдем-
төлемдердің шекті (ең төменгі) мөлшерлері.
Әлеуметтік мәселелерді реттеу ең алдымен әлеуметтік саясатты қажет
етеді. Әлеуметтік саясат – бұл барлық азаматтардың жан-жақты дамуы, тұрмыс
жағдайы, әл-ауқатын жоғары деңгейде қамтамасыз етуге бағытталған
экономиканы мемлекеттік реттеудің маңызды бағыттарының бірі болып табылады.
Әлеуметтік саясаттың маңыздылығы жұмыс күшін ұдайы өндіру процесіне, еңбек
өнімділігін арттыруға, еңбек ресурсының білім және мамандық деңгейін
көтеруге, өндіргіш күштердің ғылыми-техникалық деңгейіне, қоғамның мәдени
және рухани өміріне байланысты анықталады. Әлеуметтік саясат адамдардың
ауруға шалдығу деңгейін төмендететіп өндірістегі экономикалық шығындарды
қысқартады. Қоғамдық тамақтану, мектепке дейінгі білім беру сияқты
әлеуметтік салалар халықтың басым бөлігін үй шаруашылығы салаларынан
босатып, қоғамдық өндірістегі жұмысбастылықты көтеруге мүмкіндік туғызады.
Әлеуметтік саясаттың негізгі мақсаты - қоғам мүшелерінің материалдық,
мәдени және рухани қажеттіліктерін қамтамассыз ету.
Әлеуметтік саясаттың негізгі мақсаттары:
- қоғамдық қатынасты үйлесімді дамыту, халықтың әртүлі топтарының
мүдделері мен қажеттіліктерін қоғамның мүддесімен келістіру, қоғамдық саяси
жүйені тұрақтандыру.
- халықтың материалдық тұрмыс жағдайын көтеруге жағдайлар жасау,
қоғамдық өндіріске қатысу үшін экономикалық ынталандыру, әлеуметтік
мүдделерді теңестіру.
- халықты әлеуметтік қорғау мен мемлекеттік кепілдік беретін әлеуметтік
экономикалық құқықты қамтамассыз ету. Оның ішінде халықтың табысы аз,
тұрмыс жағдайлары төмен бөлігіне қолдау көрсету.
- қоғамдағы еңбекпен қамтамасыз етуге ықпал ету.
- қоғамдағы қылмыс деңгейін төмендету.
- әлеуметтік салаларды (білім беру, денсаулық сақтау, ғылым, мәдениет,
тұрмыстық үй т.б.) дамыту.
- еліміздің экологиялық қауіпсіздігін қамтамассыз ету.
Әлеуметтік саясат ұғымын теориялық-методологиялық талдау бұл саланың
ғылыми негіздемесін орнықтырады.
Әлеуметтік саясат ұғымы ежелден бастау алады. Адамзат дамуының
тарихында бұл ұғым түрлі қоғам мүшелерінің қажеттіліктеріне байланысты
өзінің негізгі функциясын орындап отырды. Оның астарында қоғам мәдениеті
мен дініне негізделген әлеуметтік әділеттілік жатады.
Саяси тарихты талдау барысында көптеген ойшылдардың зерттеу пәні
мемлекет пен қоғамның қарым-қатынасы және мемлекеттің атқаратын қызметі
екенің көреміз. Бірқатар ғылыми мектеп өкілдері мемлекеттің құрылудағы
басты мақсаты – ол өз тұрғындарының жағдайын жасау деген тұжырымға келді.
Платонның айтуы бойынша кез келген билік, ол билік болғандықтан, өзінің
қамқорлығын басқа біреуге емес, тек өзінің бағыныштыларына жасайды, ал
берілген билеуші өзіне тиімдіні емес, бағынушыларына тиімдіні көздейді.
Платон еңбек бөлінісіне негізделген, әлеуметтік бөліну мәселесіне ерекше
көңіл бөледі. Демек, ежелден-ақ қоғамның әлеуметтік және экономикалық
ерекшеліктері көрінген.
Аристотель еңбектерінде мемлекет өмір сүру үшін ғана емес, бақытты өмір
сүру үшін жаратылады, мемлекет – ...көмек көрсету мақсатындағы одақ, ал ең
жақсы мемлекеттік құрылым деп, ұлы ғұлама әр адамның ізгілікте және бақытта
өмір сүруіне мүмкіндік берген құрылымды мойындауды ұсынған. [2]
Т.Гоббс, И.Кант, Ф.Гегель және т.б. мемлекеттің өзінің азаматтары
алдындағы міндеттерін әлеуметтік және ұнамды құндылықтардың негізі ретінде
қарастырады. В.Гумбольдт Идеи к опыту, определяющему границы деятельности
государства [4] мемлекеттің бейбітшілік, қоғамдағы қауіпсіздік,
индивидтердің еркіндігі мен құқықтарын қорғау секілді заңды функцияларымен
қатар әркімнің әл-ауқаты мен бақытын қамтамасыз ету деген әлеуметтік
міндеттерін де көрсетті. Яғни, мемлекет қоғам тұрақтылығын, азаматтардың
еркіндігін ғана басты міндетке алмай, сонымен бірге әрбір қоғам мүшесінің
қажеттіліктерін қанағаттандырып, олардың бақытының баянды болуын да
назардан еш тастамағаны дұрыс болып табылады.
И.Фихте мемлекеттің азаматтардың өмір жағдайының кезеңдерінде әлеуметтік
қамсыздандыруға максималды қатысуы керек туралы Замкнутое торговое
государство еңбегінде кеңінен талдап өтеді. [3]
О.Хеффе бойынша, егер адамзат тұрмысы легитимди сипатта болса, онда ол
біріншіден, құқықтық сипатта, екіншіден, құқық әділеттілік сапасында болуы
керек, ал үшіншіден, әділетті құқық әділетті мемлекет сипатындағы қоғамдық
тәртіппен қорғалуы тиіс. [4]
Т.И.Заславская әлеуметтік саясат ұғымын тар және кең мағынада
қарастырады. Оның түсіндіруінше әлеуметтік саясат барлық халықты емес, оның
ішінде мемлекет тарапынан қолдауларды қажет ететін белгілі бір әлеуметтік
топтар жатады. Әлеуметтік саясат тар мағынада - бұл түрлі себептермен
өмірдің қиын жағдайларында күн кешіп, жағдайларын түзеуге шамалары
келмейтін қоғамдық топтар мен тұрғындарды қолдауға арналған мемлекеттік іс-
шаралар кешені. Ал кең мағынада Т.И.Заславская негіздеуінше, әлеуметтік
саясат аса күрделі және ауқымды мақсатты, яғни қоғамдық құрылым мен
институттарды социалистік қатынастар орнатуға бағытталады. Әрине, бұл
тұжырымның сол уақыт талабына сәйкес идеологиялық астары бар. [5]
Әлеуметтік саясат ұғымына Р.Барнер мынадай анықтама береді:
Әлеуметтік саясат – индивидтер, топтар, қауымдастықтар, әлеуметтік
мекемелер арасындағы қатынастарға араласатын, реттейтін және
қалыптастыратын әдістер мен қоғамның қызметі мен принципі. [6]
Әлеуметтік ұғымы біздің әдебиетімізде ХХ ғасырдың ортасында пайда
болды. Бұл ұғымды зерттеумен айналысқан неміс ғалымдары еді.
Әлеуметтiк мәселелер мемлекет үшiн ең басты мәселе болып табылады және
солай бола бермек. Қазақстан Республикасының Конституциясының 24-ші бабының
2-тармағына сәйкес әркімнің еңбек шартын қорғауға, еңбек ақысын алуға және
жұмыстың гигиеналық талаптар мен қауіпсіздікке жауап беруіне құқығы бар.
Қазақстан Республикасында соңғы жылдары экономиканың тұрақтануы және
жоспарланған экономикалық өсу тиiмдi әлеуметтiк реформаларды өткiзу үшiн
алғышарттар жасалынды. Мемлекеттің әлеуметтік саясатының ең басты
басымдылығы халықты әлеуметтік қорғау жүйесін әбден жетілдіру. Осыған
байланысты негізгі жағдай жасайтын еңбек белсенділігін арттыру және еңбекке
жарамсыз халықты қолдау, тұрмысы төмен әлеуметтік топтарды
қамтамасыздандыру.
Осы тапсырманың шешiмі халықты әлеуметтiк қорғауды басқару және барлық
жүйе өзгертiлуінің төңiрегiдегi жаңа мемлекеттiң алдыңда тұрған мәселелерді
ұғынудың әдiстерi жетiлдiрілген. Әлеуметтiк қорғауды басқару бұл мемлекеттi
макроэкономикалық реттеу процесстердiң қатысынсыз шешiлуі мүмкiн емес.
Әлеуметтiк қорғау - бұл қажеттi игiлiктерге, нақтылы тiршiлiк деңгейiне
және экономикалық белсендi болатын азаматтардың сенiмдi ақы төленетiн
еңбектегi қатысу табыстары мен өзi жолымен (қарттық, денсаулық жағдайы,
асыраушыдан айырылу немесе жұмыс және басқа заңды негiздер) жағдайлар
нәтижесiнде қамтамасыз ете алмаған азаматтардың әл-ауқатының нақтылы
деңгейi қамтамасыз етуге шақырылған жүйе.
Нарықтық өзгерiстердiң анықталуы, халықты әлеуметтiк қорғауды басқару
жүйесiнiң қалыптасу ерекшелiгі, осы процесс негiзінде экономика салаларына
әлеуметтiк қайшылықтардың асқынуына себепшi болатын терең дағдарыстың
келуімен сипатталады. Бұл өзекті мәселенің туындауы нақты уақыт аралығында
табыстар деңгейін түбегейлi төмендетуiне, негiзгi тұрғындардың бiр
бөлiгiнiң тұрмыс жағдайының сапасы нашарлауына әкеп соғады. Кең мағынада
әлеуметтiк саясаттың бұл макроэкономикалық реттеу бағыттарының бiрi
қоғамның әлеуметтiк тұрақтылығын қамтамасыз етуге және қаншалықты жүзеге
асыруға мүмкiн болатын елдiң азаматтары үшiн бiрдей алғашқы шарт.
Қазақстан азаматтарының денсаулық сақтау, бiлiм беру және халықтың әл-
ауқаты бiздiң мемлекет үшiн Қазақстан Республикасы Президентiнiң ары қарай
дамуы үшiн ұзақ мерзiмдi басымдылық ретiнде анықталды.
Кез келген шаруашылық жүйеде қоғам үш мәселелердiң шешiмi қажеттiлiкпен
қағылысады: не, қалай және кім үшiн өндiру керек деген. Сонымен бiрге
мемлекеттiң әлеуметтiк саясаты қоғамның әр түрлi мүшелер және топтар
табыстарының бөлісуін үйлестiреді және үкiметтердің басқаруымен
бағытталған. Осылай сөздiң тар мағынасындағы әлеуметтiк саясатты анықтауға
болады. Әлеуметтiк саясаттың кең мағынасында - бұл макроэкономикалық
реттеудiң бағыттарының бiрi қоғамның әлеуметтiк тұрақтылығын қамтамасыз
етуге және жасалуға шақырылған қаншалықты бұл болуы мүмкiн, елдiң
азаматтары үшiн бiрдей алғашқы шарттар.
Ғылыми әдебиетте және нормативтiк-құқықтық акттер әлеуметтiк саясатпен
әлеуметтiк бағдарламаларында негiзгi халықтың әлеуметтiк топтарының мүддесi
арқылы реттейтiн iске асырылған мемлекеттердi iшкi саясаттың құрама бөлiгi
түсiнуге қабылдаған тәжірибеге негізделіп, қоғамдық қатынастарды реттейді.
Әлеуметтiк саясатты сонымен бiрге кәсiпорындар, ұйымдар, жұмыссыздық,
бағалардың өсуi және тағы басқалар, халықтарды әлеуметтік қорғауға
бағытталған өкiметтердiң, жергiлiктi органдардың, мемлекеттiң әлеуметтiк-
экономикалық шараларының кешенi сияқты сипаттауға болады. Әлеуметтiк
саясаттың мазмұны қоғамның тарихи және ұлттық дамытуын нақты кезеңi бар
әрдайым өзара байланыста саяси жүйе, көпшiлiгiнде экономикалық және рухани
күймен шартталған.
Әлеуметтiк саясаттың мәнi әлеуметтiк топтарды қамтамасыз ету ғана емес,
оның ішінде қоғам, әлеуметтiк кепiлдiктердi экономикалық қызықтыруларын
құрастыруындағы әл-ауқаттың жоғарылауы, қоғам мүшелерінің өмiр деңгейi және
жасалған шарттар қатынастарының сүйемелдеуiнде болады.
Әлеуметтiк топтар - әлеуметтiк саясат және саясаттың мәнi, әлеуметтiк
құрылымның орнықты элементтерi арақатынасы арқылы бiлiнедi. Мұндай
топтардың орнықтылығы олардың болуы және дамытудың қоғамдық шарттарының
кешенiнiң әсерiне шығарады. Әлеуметтiк саясаттың субъектілерi - бұл іс
жүзінде дербес жұмыс iстейтiн әлеуметтiк топтар, органдар, ұйымдар және
институттар. Саясат субъектілерiне өздерiнiң әлеуметтiк топтарынан басқа
ұйымдық құрылымын көрсететiн мүдделер жатады. Субъектілер екiге бөлінеді.
(Алғашқы) тұңғыш субъектілер - бұл өздерiнiң әлеуметтiк тобы (саясатта
сияқты туған алғашқы ыңғайлы болу үшiн жаттығу әсерлерiмен), екiншi - бұл
олардың мүдделерiн ұсынатын органдар, ұйымдар.
Мысалға, ұшқыштар, жазушылар, ғалымдар, кеншiлер, әртүрлi әлеуметтiк
кәсiби топтар. Олар өз ұйымдарын құрды: жазушылардың одағы; ғылымдардың
академиясы, кеншiлер кәсiподағы.
Таптық саяси ұйымдар, одақтар, қауымдастықтардың қозғалыстары жасалады
және бұның барлығы әлеуметтiк саясаттың қатысушы кейiпкерлерi, оның
субъектілері. Әлеуметтiк саясат субъектілерi - бұл азаматтар мен әлеуметтiк
топтар, сонымен қатар олардың жұмыстарын жүзеге асыратын институттардың
өкілдері, ұйым және орган ұсынатын әлеуметтік топтар. Әлеуметтiк саясаттың
басты субъектісi әлеуметтiк саясат орындайтын мемлекет болып табылады.
Мемлекеттік әлеуметтiк саясаттың негiзгi объектiсі адам болып табылады. [7]
Әлеуметтiк саясаттың маңызын ашу үшiн бiрнеше ең маңызды тұрғылар мен
әлеуметтiк топтардың өзара әрекеттесу процессін сипаттау керек:
- мемлекеттік әлеуметтiк саясатқа шын мәнінде қатысатын олардың
шеңберлерін және енжар қатысатын әлеуметтік субъектілерін анықтау;
- ықпал етiлген (класстар, әлеуметтiк топтар) субъектілердiң құрамы;
- олардың әлеуметтiк жағдайларын шешушi параметрлерi;
- олардың қазіргі кездегі ең маңызды әлеуметтiк мәселелерi;
- әлеуметтiк саясаттағы мемлекеттiң орны;
- әлеуметтiк саясат, олардың стратегиясына ықпал етiлген субъектілерiнiң
мақсаты және бағдарламалық басымдылықтары;
- әлеуметтiк күштердiң айқын-тарихы мен байланыстары;
- пайда болатын орнықты тенденциялар мен әлеуметтiк даму векторлары;
- қоғамның әлеуметтiк орнықтылық дәрежесi, оның тұрақтылығы мен
тұрақсыздықтың ең маңызды факторы ретінде.
Мемлекеттiк әлеуметтiк саясат – бұл мемлекеттің қандай да бір нақты-
тарихи жағдайлар, пропагандалық үгіт-насихат, қаржылық ресурстар және
белгілі бір әлеуметтік нәтиже кезеңімен есептелген қандай да бір мақсаттағы
әлеуметтік сфераға әрекеті.
Әлеуметтiк бағдардағы нарықтық экономика әлеуметтiк мәселелердiң
шешiмiндегi мемлекеттiң түбегейлi қызметiн ойлайды. Бұл нарықтық
экономикада еңбек құқығына еңбекшiмен кепiлдiк бермейтiн, үйреншiктi
бiлiммен байланған, жарым-жандардың әлеуметтiк қорғауы, тұрмысы төмен
халықты, зейнеткерлердi қамтамасыз етпейдi. Тұтас жүйе ретіндегі қоғам
түрлерін әлеуметтік саясаттың түрлері негізінде оның келесі түрлерін
анықтауға мүмкіндік береді (1 сурет).
1 сурет. Әлеуметтiк саясат түрлерi
Мемлекеттік әлеуметтiк саясаттың экономикалық базасын, халық табыстарын
қайта бөлу мемлекеттiк бюджет арқылы құрылады. Әртүрлi әлеуметтiк
бағдарламалар бойынша қосымша ақшалай төлемдер түрінде, мемлекетпен алып
қояр салықтар түрiнде тұрғындарға жартылай қайтарылады. Сонымен бiрге
келесi ұстаным, салық өндiру ретiндегі сол сияқты тұрмыс жағдайы әр түрлi
болатын тұлғаларға әлеуметтiк төлемдерге үйреніп көрінеді
Әлеуметтiк саясаттың қайта құрылуы бiрнеше бағыттар бойынша жүредi.
Әлеуметтiк мұқтаждықтарға шығындарды қысқартады, әлеуметтiк қызмет
түрлерiнiң ақылы болғандығы үлкейедi, әлеуметтiк жәрдемақыларды алу үшiн
талаптар жоғарылайды. Жұмыстан айырылуға өтем ақылық төлемдер барлық
жұмысшы күштiң кәсiби әзiрлiктерiмен көбiрек ауыстырылады, әлеуметтiк
инфрақұрылым салаларындағы мемлекеттiк меншiктiң жолымен жартылай сату және
сектор бөлiндiсiнiң дамытуының қызметтерi әлеуметтiк сала кәсiпорындарының
мемлекет меншiгiнен шығаруында болады.
1.2 Халықты әлеуметтік қорғау жүйесі – мемлекет саясатының маңызды
саласы ретінде
Халықты әлеуметтік қорғау мәселесін әр мемлекет өзінің әлеуметтік-
экономикалық мүмкіндігінің шеңберінде шешеді. Әр аймақтық бөлініске сай әр
мемлекеттің әлеуметтік саясатты жүргізудің өзіндік үлгілері болады.
Мәселен, Ұлыбритания, Жапония, Канада, Жерорта теңізі және т.б. елдерінің
әлеуметтік қорғау үлгілері сияқты Қазақстанның да өз үлгісі бар.
Қазақстанда әлеуметтік саясатты жүргізіп, әлеуметтік қорғауды
ұйымдастырумен 1996 жылы Президент жарлығымен құрылған Еңбек және халықты
әлеуметтік қорғау министрлігі айналысады. Тәуелсіз Қазақстанның халықты
әлеуметтік қорғаудың өзіндік құрылымы 1999 жылдардан қалыптасты. 2001 жылы
27 маусымды Халықты әлеуметтік қорғаудың концепциясы қабылданды. Бұл
маңызды құжат мемлекетте әлеуметтік сақтандыру жүйесінің енгізілуімен
ерекшеленеді. Сонымен бірге құжат бойынша халықты әлеуметтік қорғау үш
деңгейде жүзеге асады. Олар:
- базалық, мемлекеттік бюджет есебінен төлемдер: зейнетақы төлемдері,
мүгедектік бойынша төлемдер, асыраушысынан айрылуына байланысты төлемдер,
әлеуметтік қорғау мекемелері бойынша әлеуметтік көмек көрсету, мекен-жайлық
әлеуметтік көмектер.
- міндетті, міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесі бойынша төлемдер:
еңбек етуге қабілетсіз болған жағдайда, асыраушысынан айрылу жағдайында,
жұмысынан айрылу жағдайында.
- қосымша, жұмыс беруші жауапкершілігімен сақтандыру.
Осының аясында жыл сайын үкімет пен министрлікте ауқымды бағдарламалар
қабылданып, іс-шаралар жоспары бекітіледі.
Қоғамның тағы да бір әлжуаз таптарына арналған мемлекет тарапынан
жасалынатын қолдаулар жүйесі көрсетілген Мемлекеттік атаулы көмек туралы
Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды. Мемлекеттік атаулы көмек
көрсету қаржылай төлемдер арқылы атқарылады. Атаулы әлеуметтік көмек
жәрдемақы төлемдерінің 4 түрін қамтиды:
- тұрғын үймен қамтамасыз ету;
- кедейлік шегіне дейінгі жандарға қаржылай көмек көрсету;
- 4 балалы және 7 жасқа дейінгі балалары бар жұмыс істемейтін аналарға
көмек;
- үйде оқытылып, тәрбиленетін мүгедек-балаларға. [8]
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінде әлеуметтік сақтандыру маңызды
элементтерінің бірі болып табылады. Әлеуметтік сақтандыруға зейнеткерлік,
медициналық, жұмыссыздық бойынша сақтандыру, өндірістегі оқыс оқиғалардан
сақтандыру сияқты түрлері бар. Әлемнің көптеген мемлекеттерінде медициналық
және зейнеткерлік сақтандыру жалақының бір бөлшегін ұстап қалу арқылы
жүзеге асады. АҚШ-та әлеуметтік сақтандыру мақсатында жұмысшылардың
жалақысының 7,5 пайызы ұсталынады. Ал Швецияда әлеуметтік сақтандыру
толықтай мемлекет есебінен қаржыландырылады. Қазақстанда міндетті
әлеуметтік сақтандыру жүйесін жүзеге асыру үшін ҚР Үкіметінің 2004 жылғы 27
ақпандағы N 237 қаулысына сәйкес Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қоры
құрылды.
Мұнда мемлекетке төленетін әлеуметтік салықтың үш пайызын құрайтын
бөлігі ғана Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорына аударылады. Міндетті
әлеуметтік сақтандыру жүйесі қолданысқа енген уақыттан бастап 2010 жылдың 1
қаңтарына дейінгі жағдай бойынша Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорынан
жүргізілген әлеуметтік төлемдердің сомасы 822 542,1 мың теңгені құрады.
Бұл қор төмендегідей қызметтер атқарады:
- еңбек ету қабілетінен айрылу, егер медициналық-әлеуметтік сараптама
азаматқа еңбек ету қабілетінен айрылу дәрежесін белгілесе, мемлекеттік
әлеуметтік жәрдемақыдан басқа еңбек ету қабілетінен айрылуы бойынша
әлеуметтік төлемақы алуға құқылы. Еңбек ету қабілетінен айрылуы бойынша
әлеуметтік төлемақы мөлшері орташа еңбек ақы мөлшеріне, еңбек ету
қабілетінен айрылу дәрежесіне және міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне
қатысу өтіліне байланысты болады.
- асыраушысынан айрылу, мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақыдан басқа қайтыс
(сот хабар-ошарсыз кетті деп таныған) болған адамның асырауында болған
отбасы мүшелеріне асыраушысынан айрылуына байланысты әлеуметтік төлемдер
тағайындалуы мүмкін. Асыраушысынан айрылуына байланысты әлеуметтік төлемдер
орташа еңбек ақысына, асырауында болған адамдар санына және міндетті
әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысу өтіліне байланысты болады.
- жұмысынан айрылу, жұмысқа орналастыруға көмектесу, кәсіптік дайындау,
жергілікті бюджет есебінен қоғамдық жұмыс беруден басқа егер азамат үшін 6
айдан кем емес уақыт әлеуметтік аударымдар жүргізілсе және жұмыссыз ретінде
ресми тіркелсе, онда ол жұмысынан айрылуы бойынша әлеуметтік төлемақы алуға
құқылы.
- жүктілігі және босануына, әлеуметтік төлем бір рет төленеді және ол
әйелдің соңғы он екі айда тапқан табысының орташа мөлшерінде тағайындалады.
Қалыпты босанған жағдайда орташа айлық табыс 4,2 коэффициентке көбейтіледі,
ал ауыр босанған жағдайда және екі немесе одан да көп бала туған жағдайда
орташа айлық табыс 4,7 коэффициентке көбейтіледі. Ядролық сынақтар
өткізілген өңірлерде тұратын әйелдер үшін 5,7 және 6,2 коэффициенттер
қолданылады. Жаңа туған баланы асырап алған жағдайдағы коэффициент 1,9
құрайды.
- нәресте күтімі үшін, бала күтіміне төленетін әлеуметтік төлем ай сайын
төленеді және әйелдің соңғы 24 айдағы орташа табысының қырық пайызы
мөлшерінде тағайындалады. Бұл ретте әлеуметтік төлемнің ең жоғарғы мөлшері
ең төменгі еңбек ақының он еселенген мөлшерінің қырық пайызынан аспау
керек, ал әлеуметтік төлемнің ең кіші бала күтіміне төленетін мемлекеттік
жәрдемақы мөлшерінен кем емес мөлшерде тағайындалады. [9]
Зейнеткерлік жасына жеткен ел тұрғындарын лайықты өмір мен жеткілікті
зейнетақымен қамтамасыз ету – әлеуметтік саясаттың үлкен міндеттерінің
бірі. 1998 жылдан бастап зейнетақымен қамтамасыздандыру екі жүйеден тұрады:
ортақ жүйеден (зейнетақыны төлеу жөніндегі Мемлекеттік орталықтан
зейнетақымен қамтамасыздандыру); жинақтаушы зейнетақы жүйесі (жинақтаушы
зейнетақы қорларынан зейнетақымен қамтамасыздандыру). Қазақстандағы
зейнеткерлікке шығу жасын өсіру туралы мәселе тағы көтерілді. Жуырда ғана
Президент отандық зейнетақы жинақтау жүйесін жетілдіруге Үкімет пәрмен
берген болатын. Бірақ жасты ұлғайту жайлы Елбасы сөз қозғамады, керісінше
биылғы Жолдауында Министрлер кабинетіне отандық зейнетақы жүйесін жетілдіру
және жақсарту туралы тапсырма берген болатын. Өз сөзіне Елбасы зейнеткерлік
жастағы азаматтардың бүгінгі тағдырына алаңдаушылық білдірген болатын.
Осыған байланысты вице-премьер Қайрат Келімбетовтің жетекшілігімен арнайы
жұмыс тобы құрылды. Үстіміздегі жылдың 1 шілдесіне дейін жүйені жетілдіруге
қатысты ұсыныстар заңға енгізілуі тиіс. Басты өзгертулердің ішінде
зейнеткерлік жасты ұлғайту, не ұлғайтпау мәселесі де бар. Қазіргі таңда
Қазақстандағы зейнеткерлік жас әйелдер үшін - 58, ал ерлер үшін – 63. Жалпы
зейнеткерлікке шығуда, орташа өмір сүру жасын ескеру қажет. Қазақстанда бұл
көрсеткіш – 68, ер адамдардың орташа жасы тіпті, 63-пен шектеледі. Ия,
Жапонияда зейнеткерлікке 67 жаста, ал АҚШ-та 65 жаста шығады, бірақ ондағы
өмір сүру ұзақтығы Қазақстанға қарағанда әлдеқайда жоғары – 82 және 78 жас.
Бүгінгі таңда Қазақстан өмір сүру сапасын жақсартуда жоғары деңгейге
ұмтылуда және алғашқы нәтижелерге қол жеткізуде. Дамыған елдердегі деңгейге
жету үшін әлі біраз уақыт керек. Оның үстіне, біздің елде зейнеткерлікке
шығуға жастары жақын жұмыссыздар саны өте көп. Олар зейнеткерлікке шыққасын
мемлекет тарапынан тұрақты күнкөріс көзі болады деген үміт жетегінде жүр.
Олар үшін зейнетақы – аса ірі көлемде болмаса да кепілдігі бар қаражат.
Осы тұста Қазақстан бойынша ең төменгі күнкөріс деңгейінен зейнетақының
ең төменгі мөлшері тіптен төмен болып отыр. Зейнетақы мөлшері халықты әле
де толықтай қанағаттандыра алмай келеді. Зейнетақы тағайындау барысында
теңестіру саясаты жүзеге асқандықтан, минимум және максимум зейнетақы
арасындағы айырмашылық көлемі тым аз. Болашақта зейнетақылық
жинақтаулардың сақталуы мен кәрілік жеткен кезде олардың жетерлік мөлшерде
болуы жөнінде мемлекеттік кепілдіктерді қамтамасыз ету мақсатында зейнетақы
жүйесін қайта жетілдіру жұмыстары жүргізілуде.
Қазақстанда әлеуметтік саясат аясында көрсетіліп келе жатқан әлеуметтік
көмек көрсетудің бір түрі – әлеуметтік көмек төлемдері. Бұл салаға
бөлінетін қаржы соңғы бес жылда жылдан жылға артып келеді, яғни,
мемлекеттің әлеуметтік салаға жіті көңіл бөліп отырғаны байқалады. Жалпы
соңғы жеті жыл ішінде мемлекеттік бюджеттің білім беруге, денсаулық
сақтауға және әлеуметтік қамсыздандыруға арналған шығындары бес еседен
астам ұлғайған екен. Сонымен бірге бес миллионнан аса біздің азаматтарымыз
мемлекеттік әлеуметтік қорғаумен қамтылып отыр. Бұл көрсеткіш – осыдан бес
жыл бұрынғыға қарағанда екі есеге артық. Бүгінде 630 мыңдай адам
мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақы алады. [10] Бұл бүгінгі талданған жүйелер
мемлекетіміздегі әлеуметтік саясаттың негізі болған әлеуметтік қорғаудың
маңызды бөліктері болып табылады. Қарқындап дамып келе жатқан Қазақстан
экономикалық, саяси потенциалымен уақыт өткен сайын әлеуметтік салаға
тереңінен көңіл бөлері анық.
Әлеуметтік қорғау жүйесі – бұл қолайсыз жағдайларға (кәрілік,
мүгедектік, денсаулық жағдайы, асыраушысынан айырылған немесе жұмысынан
айырылуы) байланысты экономикалық белсенді бола алмайтын және лайықты еңбек
ақыны төленетін жолымен өзін табыспен қамтамасыз ете алмайтын азаматтар
үшін өмірлік қажетті игіліктердің және әл ауқаттың белгілі бір деңгейін
қамтамасыз етуге арналған жүйе. Қазақстан мүше болып табылатын халықаралық
еңбек ұйымының анықтауы бойынша әлеуметтік қорғау жүйесі мынандай шаралар
кешенін қамтиды:
- тұрақты, ақылы еңбекке ынталандыру;
- негізгі әлеуметтік қатерлердің алдын алу, ал туындаған жағдайда
әлеуметтік сақтандыру тәсілдері арқылы сол қатердің салдарынан айырылған
табысының бір бөлігін қалпына келтіру;
- халықтың әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатыспайтын әлсіз топтарына
арналған әлеуметтік көмек тәсілдері;
- азаматтардың білім және медициналық көмек сияқты негізгі құқықтарымен
қызметкерлерге қол жеткізу.
Әлеуметтік қорғау жүйесінде толық ынтымақтастық және мемлекеттік
институттардың қатысу деңгейі басымда, ынталандыру деңгейі төмен.
Мүгедектігіне, асыраушысынан айырылуына байланысты, жұмыссыздығы мен жасы
бойынша әлеуметтік қорғау жүйесі толық ынтымақтастық қағидасы негізделген.
Қазақстанның барлық азаматтары өмірдегі қатерлі жағдайлар туындаған кезде
еңбек үлесіне және үйге қосқан жарнасына қарамастан ынтымақтастықты
зейнетақы жүйесінде ішінара ғана ескеріледі. Әлеуметтік төлемдердің
есептеудің экономикалық негізделген нормативтер мен халықтың табыс деңгейі
әлеуметтік төлемдер арасындағы тиісті байланыс болмай отыр. Нәтижесінде
жұмыс істейтін халықтың бір бөлігі әлеуметтік еңбек үлесі болмаған
азаматтардың да алатын әлеуметтік жәрдемақы мөлшерінен де аз жалақы алады.
Еңбеккерлер, яғни ресми жұмыс істейтін азаматтар қатерлі жағдайға тап
болған кезде жүйедегі жарнасына қарай қосымша қорғау деңгейімен қамтамасыз
ететін шектеулі ынтымақтастыққа негізделген жүйе жоқ. [11]
Адам тіршілігі қашан да тек еңбекпен ғана жұмыс істеу арқылы тек
өзіміздің құнды екені кімге болмасын түсінікті жайт. Елімізде соңғы жылдары
нарықтық саясатқа көшумен байланысты еңбек қатынастарының реттелуімен жалпы
әлеуметтік-экономикалық құлдыраушылар орын алады. Ендігі кезекте адам үшін
осынау ең маңызды да міндетті мемлекеттік тұрғыдан шешу еліміздің
Қазақстан-2030 стратегиялық бағытымен үкіметіміздің іс-қимыл бағдарының
негізгі мәселелерінің бірі болып табылады.
Қазіргі таңда елімізде осы мақсатта жүргізіліп жатқан еңбек қатынастарын
реттеу мен қамту саласындағы сандық және сапалық өзгерістер соңғы кезде
экономикалық қызметпен айналысушылардың азаюымен жеке меншік түрлері
бойынша жұмыс істейтіндердің қайта бөлінуімен, қызметкерлердің қызметтен
босатылуының белсенділігімен сондай-ақ еңбек нарығында шетелдік жұмысшы
күшінің басымдылығының төмендеуімен және де басқа да факторларымен
сипатталады. Мұның бірі айналып келгенде жұмыссыздық сақталуына халықтың
бір бөлігіне әлі еңбекке қатынасуының толық шешімін таппауына әкеліп
соғады.
Әлеуметтік қорғау жүйесі – бұл жынысына қарамастан адамның әлеуметтік,
экономикалық, саяси, және өзге де құқықтары мен кепілдіктерін қамтамасыз
етуге бағытталған мемлекеттік саясаты.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесі – бұл адамның жақсы өмір сүруін, оның
қоғамның қазіргі кезгі даму стандарттарының деңгейінде материалдық
қамсыздандырылуын және мәдени құндылықтарға қол жеткізуін қамтамасыз етуге
бағытталған, мемлекетпен кепіл етілген және жүзеге асырылатын құқықтық,
әлеуметтік-экономикалық және ұйымдастырушылық сипаттағы шаралар жүйесі.
Сондықтан, әлеуметтік қорғау жүйесі және әлеуметтік қамсыздандыру
түсініктерінің ара-қатынасы туралы сөз қозғай отырып, аталғандардың
біріншісі - әлдеқайда кең және көлемді түсінік. Ал екіншісі, оған құрамдас
бөлігі ретінде енеді. [12]
Әлеуметтік жұмысты басқару халықты нашар қорғалған қабаттары мен
топтарындағы адамдарға қолдау, көмек көрсетуге бағытталған. Әлеуметтік
жұмыстың басқару объектісі - әлеуметтік қызметкерлер, жұмыскерлер, халықты
әлеуметтік қорғау процесіндегі адамдар арасындағы қарым-қатынастың барлық
жүйесі кіреді. Әлеуметтік жұмыстың басқару субъектісіне – басқару
функцияларын бөлген басқару органдары мен әлеуметтік қызмет көрсету
жетекшілері.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің маңыздылығы - әлеуметтік жұмысты
басқару органының құрылымдық іс-әрекетін жетілдіруде әртүрлі деңгейлерін
атап көрсетуге болады. Бірінші деңгей жоғары – институционалды Қазақстан
Республикасы. Екінші деңгей орта – аймақтық аудандық, қалалық әлеуметтік
қорғау органдары. Үшінші деңгей төменгі - әлеуметтік ұйымдар, әртүрлі
қайырымдылық ұйымдар объектісі мен субъектісі арасында байланыс әлеуметтік
басқару жүйесін құрайды, әсіресе ол халықты әлеуметтік қорғау жүйесінде
қолданылады.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін тиімді құрудағы маңызды жағдай болып
әлеуметтік жұмысты басқару әртүрлі деңгейінің құрылымдық жетуі болып
табылады. Қазақстан Республикасының халықты әлеуметтік саласында негізгі
мемлекеттік органы болып табылатын еңбек және халықты әлеуметтік қорғау
министрлігінің қызметіне мыналар жатады:
- мемлекеттік көмекті қажет ететін әлеуметтік саясат негізінде
ережелерін өңдеу;
- халықтың әртүрлі категориясының өмір сүру деңгейін талдау және болжау.
Әртүрлі аймақтың бағдарламалары бойынша мынандай ұсыныстар дайындалады:
әлеуметтік жәрдемақымен қамтамасыз ету және қызмет көрсетуді ұйымдастыру;
мүгедектерге қайта қалыптастыруда медициналық-әлеуметтік сараптама бойынша
протездік-ортопедиялық көмек көрсету; отбасы мен балаларға әлеуметтік
көмек.
Жергілікті әкімшіліктерде халықты әлеуметтік қорғау департаменті
бөлімдерінде, аймақтық деңгейде әлеуметтік қорғау органдарына, облыстық,
қалалық басқару комитеттерінде әлеуметтік жұмыстың басқарудың атқарушы
органдары болып, әлеуметтік қызмет көрсетудің мынандай мекемелері енеді:
халыққа әлеуметтік-экономикалық, денсаулық әлеуметтік, құқықтық көмекті
қамтамасыз ететін орталық; қарттарға, мүгедектерге, үйде көрсетілетін
әлеуметтік көмек көрсету бөлімшілері; кәмелетке жасы толмағанды әлеуметтік
реабилитациясын жүзеге асырушы орталық, мысалы (ЦВИАРН-центр временной
изоляции адаптации и реабилитации несовершеннолетних); ата-анасының
қарауынсыз қалған балаларға көмек көрсету орталығы (Қор); еңбекпен қамту
орталықтары (еңбек биржасы); зейнетақымен қамтамасыз ету орталықтары.
Әлеуметтік жұмыс органдары институты көп салалы болып халықты әлеуметтік
қорғаудың жалпы жүйесіне енеді. Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінде
әлеуметтік жұмыс органдарының мақсаты – мүмкіндігі шектеулі азаматтарды
тұрақты әртүрлі көмек беру, тұрмыстық қамту басқарудағы экономикалық
дербестікті дамыту жатады. Әлеуметтік мәселені шешудегі асығыстық адамды
тәртіпсіздікке, саясы-әлеуметтік тұрақсыздыққа әкеледі.
Сондықтан әлеуметтік қорғау органдарының негізгі қызметі жеке адамның
толыққанды өмір сүруін, басқару органдарының қызмет жүйесі арқылы
қамтамасыз ету болып табылады. Ал ол жүйе өз қызметкерлерінің мамандық
біліктілігін ескеріп отырады.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің басқару объектілеріне: осы жүйенің
мекемесі мен ұйымдары, еңбек және оқу ұжымдары. Сондай-ақ өндіріс
процестеріндегі адамдар арасында қалыптасқан жиынтығы жатады.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің басқару субъектілеріне: халыққа
әлеуметтік көмек көрсетудің нақты мәселесімен айқасушы органдар,
министрліктер, департаменттер, еңбек ұжымдар т.б. жатады. Сөйтіп, халықты
әлеуметтік қорғау жүйесінің қалыптасуы оның құрылымы мен қызметі кездейсоқ
емес, мақсатты түрдегі жүйелі жүргізіліп отыратын қоғамдағы субъектілер мен
объектілер әрекеті.
Қазір Қазақстандағы әлеуметтік жұмыс органдары құрылымындағы өзгерістер
даму кезеңінде отыр. Маңызды мәселелерінің бірі заң шығарушы және атқарушы
билік әрекет болу және де келістіру жатады, өйткені олардың әрқайсысы
халықты әлеуметтік қорғау саясатына белсенді ықпал етіп отыр. Сондай-ақ
Қазақстан мемлекетінің Зейнетақы және Қазақстан ұлттық Банкі сияқты
басшылық жасайтын аса маңызды құрылымдары бар. Тұтастай алғанда мемлекет
өзінің жан-жақты тармақталған заң шығарушы және атқарушы билік жүйесі
арқылы халыққа әлеуметтік көмек көрсетудің түрлі формалалары мен түрлерін
жүзеге асырады. Ал бұл жүйеде әлеуметтік жұмыс органдары маңызды роль
атқарады. Жүйенің тең ортасында адам тұрады. Ол қоғамдағы тіршілік иесі
болғандықтан өндірістен тыс жүйелер қызметінсіз күн көре алмайды.
Халықты әлеуметтік қорғау қоғамды әлеуметтік басқару жүйесінің маңызды
түйіні болып табылады. Сонымен қоса ол қоғамда болып жатқан саяси-
экономикалық жағдайларына әсерін тигізеді.
Әлеуметтік қорғау жүйесінің басты бағыты ол құқықтық-нормативтік,
экономикалық, қаржылық, әлеуметтік-психологиялық және ұйымдық-техникалық
әдістері арқылы белгілі бір халықтың тобын мен жеке адамдарға көмектесу
және қолдау көрсету.
Мекеме институты мен әлеуметтік жұмыс ұйымы көп деңгейлі және жалпы
халықты әлеуметтік қорғау жүйесіне жатады.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесіндегі әлеуметтік жұмыс ұйымының
қызметінің негізгі мақсаты көмекті қажет ететін адамдарды тиянақты, ретті,
әртүрлі деңгейлі жүйесімен көмекті ұйымдастыру, адамдар мен қоғам арасында
әлеуметтік-психологиялық қарым-қатынасты қалыптастыру.
Қоғамның барлық құрылымдары қоғамдық басқарудағы мемлекеттік билік
институттары тағы да басқа көбісі әлеуметтік жұмыс проблемасымен
айналысады. Бірақта әлеуметтік жұмыс тар мағынада өмірлік іс әрекетке
байланысты ұйымдарда, мекемелерде жүзеге асырылады. Мысалы, еңбек жағдайы,
тұрмыстық жағдай, бос уақытты ұйымдастыру, денсаулықты қорғау, жұмыспен
қамтамасыз ету тағы да басқа.
Халыққа әлеуметтік көмек беру жүйесінің құрылымын екі глобальді деңгейде
бөлінеді: заң шығарушы және орындаушы, яғни біліктілігі мемлекеттік және
аймақтық деңгеймен айқындалатын. Барлық жүйе келесідей көрініс алады:
Қазақстан Республикасына кіретін аймақтық, облыстық, республикалық билеудің
жоғарғы мүшелері мен аймақтық әкімшілік жүйесінің барлығы деңгейі;
Қазақстан Республикасының президенті және оның әкімшіліктері; Қазақстан
Республикасын басқарушылары.
Халықты мемлекет тарапынан әлеуметтік қорғаудың ірге тасы әрине,
құқықтық базасы – халықаралық және отандық заңдар мен заң актілері,
жергілікті әкімшіліктің шешімі, нұсқаулары мен ұсыныстары. Демек,
Республикамызда азаматтарды әлеуметтік қорғаудың ең басты құқықтық базасы –
Аза Заңымыз болып табылады. Сондықтан әлеуметтік қызметкер өз жұмыс
барысында мұқтаж тұлғалар мен топтардың әлеуметтік мәселелерін шешу
барысында, сол азамат мүддесін қанағаттандыруға мемлекеттік әлеуметтік
саясат негізінде құрылған құқықтық, ведомствалық құжаттарды толығымен
меңгеріп, тиімді қолдануы тиіс.
Мемлекеттің әлеуметтік саладағы азаматтарды қорғаудағы этносаяси іс
әрекетінде, қазіргі кезеңде ұлтаралық қарым-қатынас мәселесі ерекше орын
алып отырғаны белгілі. Сондықтан да көп ұлтты республикамызда этносаяси
жұмыстар, нақтылы басқару органдары арқылы әлеуметтік-этникалық
қауымдастықтар азаматтарын әлеуметтік қорғау іс әрекетін кәсіби деңгейде
жан-жақты жүргізуді алып отыр. Оған дәлел ретінде Қазақстан Халықтар
Ассамблеясының, ұлттық-мәдени орталықтардың жұмысын келтіруге болады. Бұл
құрылымдар әрбір этнос азаматтарының әлеуметтік-материалдық, рухани-мәдени
мүдделерін қорғауды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 6
1 Мемлекеттің әлеуметтік саясатының теориялық аспектілері 10
1.1 Мемлекеттің әлеуметтік саясатының мәні мен мазмұны 10
1.2 Халықты әлеуметтік қорғау жүйесі – мемлекет саясатының маңызды саласы
ретінде 17
1.3 Әлемдік тәжірибе тұрғысынан мемлекеттің әлеуметтік саясат
басымдылықтары мен ерекшеліктері 27
2 Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік әлеуметтік саясат мәселелерінің
жағдайын талдау 30
2.1 Қазақстан Республикасында әлеуметтік саясаттың құрылу кезеңдері 30
2.2 Халықты әлеуметтік қорғаудың негізгі көрсеткіштерінің жағдайын талдау
35
2.3 Мемлекеттiк әлеуметтiк саясатты жүзеге асырудың мәселелерi 48
3 Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік әлеуметтік саясат жүйесін
жетілдіру жолдары 55
3.1 Әлеуметтік салаларды дамыту жолындағы мемлекеттік шараларды жетілдіру
жолдары 55
Қорытынды 75
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 78
Кіріспе
Әлемдік даму аренасына қадам басқан кез келген мемлекет өз қоғам
мүшелерінің барлық қажеттіліктерін қанағаттандырып, жаңа биік белестерге
қадам басуға әрекет жасайды. Бүгінгі таңда әлеуметтік мемлекет болып
табылатын көптеген әлем мемлекеттері үшін әлеуметтік саясаттың айқын басым
бағыттарын анықтап, салиқалы әлеуметтік саясат жүргізу, халықты әлеуметтік
қорғаудың өзіндік моделін қалыптастыру стратегиялық маңызы бар мәселе болып
отыр. Әлеуметтік саясаттың басым бағыттарын анықтау арқылы мемлекет ең
алдымен негізгі халықтың қажеттіліктерін анықтап, саясатты сол арнаға
бағыттайды. Демек, тиімді тетіктерін табу арқылы қоғамның әр түрлі
топтарына, таптарына, әсіресе әлжуаз әлеуметтік қорғауды қажет ететін
топтарын әлеуметтік қорғаумен қамтамасыз етеді.
Дипломдық жұмыс тақырыбының маңыздылығы. Ел басы Н.Ә. Назарбаевтың
Қазақстан-2030 стратегиясындағы әлеуметтік міндеттері орынды қойылған.
Қазақстан мүше болып табылатын халықаралық еңбек ұйымының анықтауы бойынша
әлеуметтік қорғау жүйесі мынандай шаралар кешенін қамтиды: тұрақты, ақылы
еңбекке ынталандыру; негізгі әлеуметтік қателердің алдын алу, туындаған
жағдайда әлеуметтік сақтандыру, қатердің салдарынан айырылған табысының бір
бөлігін қалпына келтіру; халықтың әлеуметтік сақтандыру жүйесіне
қатыспайтын әлсіз топтарына арналған әлеуметтік көмек тәсілдерін енгізу;
азаматтардың білім, медициналық көмек сияқты құқықтармен қызметтерге қол
жеткізу.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы мен тәжірбиелік маңызы. Адам
тіршілігі қашан да тек еңбекпен ғана жұмыс істеу арқылы тек өзіміздің құнды
екені кімге болмасын түсінікті жайт. Елімізде соңғы жылдары нарықтық
саясатқа көшумен байланысты еңбек қатынастарының реттелуімен жалпы
әлеуметтік-экономикалық құлдыраушылар орын алады. Ендігі кезекте адам үшін
осынау ең маңызды да міндетті мемлекеттік тұрғыдан шешу еліміздің
Қазақстан-2030 стратегиялық бағытымен үкіметіміздің іс-қимыл бағдарының
негізгі мәселелерінің бірі болып табылады.
Елбасы Жолдауы – ел мүддесі 2012 жылдың 27 қаңтарында Қазақстан
Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев Парламент палаталарының
бірлескен отырысында Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының
басты бағыты атты Қазақстан халқына Жолдауын жариялаған болатын. Бұл
жолдау халықтың жыл сайын ерекше ықыласпен күтетін басты құжаты. Аса
маңызды осы құжат мемлекетіміздің алдында тұрған негізгі міндеттер мен
мақсаттарды белгілеп, саясаттың басым бағыт-бағдарын айқындайды. Елбасы өз
Жолдауында 10 бағытты ерекшелеп өткен. Ол қазақстандықтардың жұмыспен
қамту, қолжетімді баспана, өңірлерді дамыту, халыққа мемлекеттік қызмет
көрсету сапасын арттыру, кадрлар әлеуетін жақсарту, зейнетақы жүйесін
жетілдіру, индустриалды-инновациялық жобалар, ауыл шаруашылығын дамыту –
міне, осы он бағыт бойынша Елбасы тапсырма берді. Қазіргі таңдағы
жұмыссыздық проблемасын шешу жолдарын қарастыру, ауылдағы кәсіпкерлікті
дамыту, жұмысқа орналасуға көмектесу шараларын жүзеге асыру мәселесі
халықтың көкейінде жүрген сауалға жауап берді. Жастар мен жас отбасылар
үшін ерекше толқыныс тудырған тағы бір жайт – қолжетімді баспаналар соғу
мәселесі. ХХ ғасыр кез келген мемлекеттің ішкі саясатының негізгі
бағыттарының бірі әлеуметтік саясат болуы керек. Әлеуметтік саясаттың басым
міндеттері қоғамдық өмірде белгілі бір деңгейде теңдікті қамтамасыз етуді
көздейді.
Халықты әлеуметтік қорғау – мемлекеттің әлеуметтік саясатының ең негізгі
басым бағыты. Экономикалық нарықтық қатынастар кезеңіне өткенде мемлекеттің
әлеуметтік саясатын жетілдіру қажеттілігі туындады. Әлеуметтік саясат
аясында халықты, оның ішінде көмекке аса мұқтаж адамдар, асыраушысынан
айрылған, мүгедек жандар, жетім балалар әлеуметтік қорғалады.
Қазақстан Республикасы Ата Заңында өзін демократиялық, зайырлы,
құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат
қазынасы адам және адам өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп көрсеткен.
Әрине, әлеуметтік мемлекеттің негізгі принципі де әлеуметтік саясатты
жүргізіп, негізгі функциясы әлеуметтік қорғау болып табылады. Әлеуметтік
қорғау – бұл мұндай қатынастар, яғни оның қамқорлығында индивидтер
қоғамдағы өз позицияларын сақтауға мүмкіндіктері болады. Әлеуметтік қорғау
– саяси немесе әлеуметтік одақты сақтау функциясы. [1]
Әлеуметтік саясатты жүргізудің негізгі мынадай принциптері бар: баға
көтерілгенде компенсацияның түрлі формаларын енгізіп және индексация
жүргізу арқылы халықтың өмір деңгейін қорғау; ең кедей отбасыларға
көмектесу; жұмыссыздық жағдайында көмек беру; әлеуметтік сақтандыру
саясатын жүзеге асыру; мемлекет есебінен білім беру, денсаулық сақтау,
қоршаған ортаны қорғауды дамыту, мамандандыру бағытында белсенді саясат
жүргізу. Жалпы әлеуметтік саясатты жүзеге асыру үш кезеңнен тұрады:
саясатты қалыптастыру, оны халыққа тарату және оны әр адамның қабылдауы.
Әлеуметтік саясатты қалыптастыру процесіне түрлі үкіметтің жасаған
бағдарлама, жобалары және парламент, президенттің бекіткен заң, жарлықтарын
тікелей жатқызуымызға болады.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты – оның қоғам өмірінің әлеуметтік-
экономикалық жағдайларын реттеу жөніндегі қызметінің басты бағыттарының
бірі. Әлеуметтік саясаттың мәні қоғамның әлеуметтік топтары мен
тараптарының арасындағы қатынастарды қолдау, әл-ауқатын жақсарту, қоғам
мүшелерінің тұрмыс деңгейін көтеру үшін олардың қоғамдық өндіріске
қатысуына қажетті экономикалық ынталануын қалыптастыратын әлеуметтік
кепілдіктер жасау болып табылады.
Қазақстан Республикасын саяси жағынан жетілдіру өз кезегінде мемлекеттің
әлеуметтік саясатының мазмұнын сипаттайды. Мұның өзі - әлеуметтік
үдерістерді бір арнаға түсіруге және ойлаған тиімділікке қол жеткізу
мақсатындағы іс-қимылды реттеп отыруға жәрдемдесу деген сөз. Сондықтан,
Қазақстанның әлеуметтік саясатын зерттеу айтарлықтай ынта-ықылас туғызады.
Өйткені, бұл мәселе саясатқа ғана емес, қоғам дамуының экономика, тарих,
заңнама сияқты басқа да салаларының мәселелерін қамтиды.
Әлеуметтік саясат пен жалпы әлеуметтік дамудың түпкі мақсаты - қай елде
болсын, қоғамның әл-ауқатын барынша жақсартуға қол жеткізу. Қазақстан
мемлекеті әлеуметтік саясатының арнаулы мақсаты халықтың өмір саласы және
әлеуметтік қорғалуы тәрізді ұғымдарды білдіреді.
Халық өмірі сапасының жоғары стандартына қол жеткізу және тиімді
әлеуметтік қорғалуын қамтамасыз ету әлеуметтік саясаттының мақсаты ғана
емес, сонымен бірге оның тиімділігін шешуші шара. Өмір сапасы деген
мәселенің ауқымында басты орында жалпы азықтанудың тиімділігі, айналадағы
ортаның жағдайы, денсаулықты, білім мен мәдениет – тұтас алғанда, адам
қарекетінің күллі мәнін айқындайтын экономикалық компоненттерден тұрады.
Әлемдік ауқымда салыстырар болсақ, Қазақстан әлеуметтік құрылымының
өзгеруі ойлаған деңгейге көтерілді деуге келмейді. Нашар дамыған елдер
сияқты, мұнда да аса байлар және тым кедейлер бар. Соған қарамастан,
дамыған елдермен салыстырғанда, республикамыз шапшаң қарқынмен өркендеп
келеді.
Халқымыздың әлеуеті жақсармай, жұмыссыздардың саны да азаймай – еліміз
алға қарай қарыштап дами алмайтыны, экономикамыздың көтерілмейтіні белгілі.
Елімізде күннен күнге көбейіп келе жатқан жұмыс адамдардың санын қалайша
азайтуға болады? Міне, осындай сауалдарға жауап іздеп, жұмыспен қамтудың
белсенді саясатын жүргізу – Қазақстан Республикасының Үкіметі қызметінің
негізгі әлеуметтік басымдықтарының бірі болып табылады. Осы мақсатқа қол
жеткізу үшін Елбасының тікелей тапсырмасымен маңызды құжатта жүктелген
міндеттер негізінде Жұмыспен қамту–2020 бағдарламасы қабылданған болатын.
Үкімет басшысы К. Мәсімов: Осы бағдарлама арқылы халықты лайықты еңбек
орнымен қамтамасыз ету – халықты әлеуметтік қорғаудың негізі. Осы арқылы
адам ресурстары әлеуетін дамыту және іске асырудың маңызды шартын құру,
қоғамдық байлықты арттыру мен өмір сүру сапасын жақсартуға тиіспіз, – деп
атап көрсеткен еді.
Қазақстан қоғамын ілгерілетіп, үлгілендіру көп ұлтты халқымыздың
өркендеуіне қажетті әлеуметтік алғышарттарға баса көңіл бөлінді.
Қазақстанда әлеуметтік бағдарға негізделген экономиканы өркендетудегі ең
маңызды әлеуеті халықтың өмір сапасының деңгейін көтеруге қол жеткізіп, оны
одан әрі дамыту деп біледі. Әлеуметтік бағдар ұстанған нарықтық экономика
негізінен әлеуметтік мәселелерді шешуді міндет санайды. Соған сәйкес,
мемлекет экономикалық мүмкіндіктерге орай өзгеріп отыратын әлеуметтік
бағдарлама жасақтап отыр.
Дипломдық жұмыстың мақсаты нарықтық экономика жағдайындағы әлеуметтік
сфера салаларын мемлекеттік басқарудың теориялық және тәжірибелік
сұрақтарын талдау, сонымен бірге мәселелерді шешу жолдары мен дамыту
бағыттарын ұсыну, осыған сәйкес Республикамыздағы, облысымыздағы жүргізіліп
жатқан шараларды анықтау.
Берілген дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және
қолданылған әдебиеттер тізімінен құралып, суреттермен, кестелермен
толтырылған.
Дипломдық жұмыстың мақсатына жету барысында жұмыста келесідей міндеттер
қойылды:
- әлеуметтік салаларды мемлекеттік басқарудың ілімдік негіздерін
анықтау;
- Қазақстан Республикасының нарықтық экономика жағдайындағы әлеуметтік
сфера салаларының дамуын талдау;
- нарықтық экономика жағдайында Қазақстан Респуликасының әлеуметтік
сфера салалары жүйесін жетілдіру бағыттарын бағалау;
- қоғамдық қатынасты үйлесімді дамыту, халықтың әртүлі топтарының
мүдделері мен қажеттіліктерін қоғамның мүддесімен келістіру, қоғамдық саяси
жүйені тұрақтандыру.
- халықтың материалдық тұрмыс жағдайын көтеруге жағдайлар жасау,
қоғамдық өндіріске қатысу үшін экономикалық ынталандыру, әлеуметтік
мүдделерді теңестіру.
- халықты әлеуметтік қорғау мен мемлекеттік кепілдік беретін әлеуметтік
экономикалық құқықты қамтамассыз ету. Оның ішінде халықтың табысы аз,
тұрмыс жағдайлары төмен бөлігіне қолдау көрсету.
- қоғамдағы еңбекпен қамтамасыз етуге ықпал ету.
- қоғамдағы қылмыс деңгейін төмендету.
- әлеуметтік салаларды (білім беру, денсаулық сақтау, ғылым, мәдениет,
тұрмыстық үй т.б.) дамыту.
- еліміздің экологиялық қауіпсіздігін қамтамассыз ету.
1 Мемлекеттің әлеуметтік саясатының теориялық аспектілері
1.1 Мемлекеттің әлеуметтік саясатының мәні мен мазмұны
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты - қоғамның әлеуметтік-экономикалық өмір
сүру жағдайын реттеудің бір бағыты. Ол елдегі жалпы экономикалық жағдаймен
тығыз байланысты және екі жақты қызмет атқарады. Бір жағынан, әлеуметтік
саясатта тікелей және жанама түрде экономикалық дамудың мақсаттары көрініс
алады, өйткені экономикалық іс-әрекет қоғамның барлық топтарына жақсы
жағдай жасау мақсатында жасалады. Екінші жағынан, әлеуметтік саясат
экономикалық өсудің факторы болып келеді. Егер экономикалық даму халықтың
әлеуметтік жағдайын жақсартпаса, онда еңбек өнімділігі төмендеп, жұмыс
күшінің сапасы кемиді; қоғамда әлеуметтік тұрақсыздық пен қарама-қайшылық
артады. Әлеуметтік саясат әр елде әр түрлі әдіспен қалыптасады. Әлеуметтік
саясат қоғамның әрбір мүшесіне заңды түрде анықталып бекітілетін жұмыс
деңгейін қамтамасыз ететін табыс көлемін алу туралы кепілдік береді. Нарық
жағдайында мемлекет қоғамның әрбір мүшесіне өз мүмкіншілігін іске асырып,
табыс табуына жағдай жасауға міндетті болады. Әлеуметтік саясатта халықты
әлеуметтік қорғау механизімінің орны ерекше. Өтпелі кезеңде экономика
дағдарысқа ұшырап, қоғамда жұмыссыздық пен кедейшілік қалыптасқан кезде
халықты мемлекет тарапынан жаппай қаржыландыру мүмкіншілігі қысқарады.
Дамыған елдердің әлеуметтік саясат жүргізу тәжрибесінде бірнеше бағыттар
қалыптасқан: әлеуметтік сақтандыру; жұмыскерлерді әлеуметтік қорғау;
еңбекақы саясаты; еңбек нарығындағы әлеуметтік шаралар; тұрғын үй саясаты
т.б. Әлеуметтік сақтандыру – мемлекеттің әлеуметтік саясатының ең бір
маңызды бөлігі әртүрлі себептерге байланысты, мысалы, өндірісте жарақат
алған, жұмыскер жұмыс істеуге жарамсыз болып қалуы мүмкін. Бұл жағдайда ол
табыс табу мүмкіндігінен айрылады. Осындай жағдайда қалыптасқан мәселені
екі жолмен шешуге болады. Біріншісі - жұмыскер денсаулығынан келтірілген
зақымға қарай белгілі салада көмек көрсетеледі. Бірақ бір жолғы жәрдем ұзақ
уақытқа жеткіліксіз. Демек, екінші жолды - әлеуметтік сақтандыруды таңдаған
дұрыс болады. Әлеуметтік қамсыздандыру құқығы - еңбекке қабілетсіз
азаматтарға материалдық және әлеуметтік қызмет көрсету саласындағы
қатынастарды, сондай-ақ олармен тығыз байланысты заңдық фактілерін анықтау
және дауларды шешу жөніндегі іс жүргізу қатынастарын реттейтін құқықтық
саласы. Зейнетақылар, жәрдемақылар, жеңілдіктер және алуан түрлі қызметтер
көрсету мен бағып күтудің нақты түрлері болып табылады. Әлеуметтік
қамсыздандыру түрлерінің алуан түрлілігі әлеуметтік қамсыздандыру құқығын
мемлекеттік бюджеттен тікелей қаржы бөлу есебінен мемлекеттік органдардың
қарттар мен жұмысқа қабілетсіздерді қамтамасыз ету ретінде ғана сипатталып
қоймайды. Кең мағынасында әлеуметтік қамсыздандыру азаматтарды қартайғанша
және еңбекке қабілетсіз болған жағдайда қамсыздандырумен, аналар мен
балаларға қамқорлық жасаумен, азаматтарды сауықтырудың профилактикадан
өткізудің және олардың еңбек қабілеттілігін қалпына келтірудің маңызды
құралдары ретінде медициналық қызмет көрсетумен және емдеумен байланысты
мемлекет жүргізіп және қолдап отырғаны белгілі бір әлеуметтік-экономикалық
шаралардың жиынтығын сипаттайды.
Сонымен, бүгінгі күндері Қазақстанда халықты әлеуметтік қорғаудың және
халыққа әлеуметтік кепілдік берудің жаңа мехенизмдері қалыптасуда.
Республикалық және аймақтық деңгейде, өндіріс ұжымдары мен жеке адам
деңгейінде әлеуметтік қорғау мен әлеуметтік кепілдіктер түрлері мен
нормаларын анықтау, олардың есептеу-жоспарлау әдістемелерін жетілдіру, заң
жүзінде бекіту жұмыстары жүргізілуде. Әлеуметтік нормативтер жалпы
мемлекет, өндірісі әртүрлі әлеуметтік топтар мен еңбек ұжымдары деңгейінде
анықталып, бекітіледі. Әлеуметтік нормативтер жүйесін үш салаға бөліп
қарастыруға болады: 1) тұрғындардың барлығына ортақ әлеуметтік-экономикалық
кепілдіктер мен әлеуметтік қорғаулар; 2) қоғамның экономикалық белсенді
мүшелеріне, яғни еңбекпен қамтылғандар мен уақытша жұмыссыздарға арналған
әлеуметтік кепілдіктер мен қорғау шаралары; 3) қоғамның еңбекке жарамсыз
мүшелерінің мүддесін қорғайтын және оларға белгілі мөлшерде әлеуметтік
кепілдік беретін мемлекет шаралары. Нақты алғанда, бұлар: мемлекет
тарапынан кепілдік беретін және анықталып, заң жүзінде бекітілетін
жалақының, окладтар мен ставкалардың, зейнетақы мен әлеуметтік жәрдем-
төлемдердің шекті (ең төменгі) мөлшерлері.
Әлеуметтік мәселелерді реттеу ең алдымен әлеуметтік саясатты қажет
етеді. Әлеуметтік саясат – бұл барлық азаматтардың жан-жақты дамуы, тұрмыс
жағдайы, әл-ауқатын жоғары деңгейде қамтамасыз етуге бағытталған
экономиканы мемлекеттік реттеудің маңызды бағыттарының бірі болып табылады.
Әлеуметтік саясаттың маңыздылығы жұмыс күшін ұдайы өндіру процесіне, еңбек
өнімділігін арттыруға, еңбек ресурсының білім және мамандық деңгейін
көтеруге, өндіргіш күштердің ғылыми-техникалық деңгейіне, қоғамның мәдени
және рухани өміріне байланысты анықталады. Әлеуметтік саясат адамдардың
ауруға шалдығу деңгейін төмендететіп өндірістегі экономикалық шығындарды
қысқартады. Қоғамдық тамақтану, мектепке дейінгі білім беру сияқты
әлеуметтік салалар халықтың басым бөлігін үй шаруашылығы салаларынан
босатып, қоғамдық өндірістегі жұмысбастылықты көтеруге мүмкіндік туғызады.
Әлеуметтік саясаттың негізгі мақсаты - қоғам мүшелерінің материалдық,
мәдени және рухани қажеттіліктерін қамтамассыз ету.
Әлеуметтік саясаттың негізгі мақсаттары:
- қоғамдық қатынасты үйлесімді дамыту, халықтың әртүлі топтарының
мүдделері мен қажеттіліктерін қоғамның мүддесімен келістіру, қоғамдық саяси
жүйені тұрақтандыру.
- халықтың материалдық тұрмыс жағдайын көтеруге жағдайлар жасау,
қоғамдық өндіріске қатысу үшін экономикалық ынталандыру, әлеуметтік
мүдделерді теңестіру.
- халықты әлеуметтік қорғау мен мемлекеттік кепілдік беретін әлеуметтік
экономикалық құқықты қамтамассыз ету. Оның ішінде халықтың табысы аз,
тұрмыс жағдайлары төмен бөлігіне қолдау көрсету.
- қоғамдағы еңбекпен қамтамасыз етуге ықпал ету.
- қоғамдағы қылмыс деңгейін төмендету.
- әлеуметтік салаларды (білім беру, денсаулық сақтау, ғылым, мәдениет,
тұрмыстық үй т.б.) дамыту.
- еліміздің экологиялық қауіпсіздігін қамтамассыз ету.
Әлеуметтік саясат ұғымын теориялық-методологиялық талдау бұл саланың
ғылыми негіздемесін орнықтырады.
Әлеуметтік саясат ұғымы ежелден бастау алады. Адамзат дамуының
тарихында бұл ұғым түрлі қоғам мүшелерінің қажеттіліктеріне байланысты
өзінің негізгі функциясын орындап отырды. Оның астарында қоғам мәдениеті
мен дініне негізделген әлеуметтік әділеттілік жатады.
Саяси тарихты талдау барысында көптеген ойшылдардың зерттеу пәні
мемлекет пен қоғамның қарым-қатынасы және мемлекеттің атқаратын қызметі
екенің көреміз. Бірқатар ғылыми мектеп өкілдері мемлекеттің құрылудағы
басты мақсаты – ол өз тұрғындарының жағдайын жасау деген тұжырымға келді.
Платонның айтуы бойынша кез келген билік, ол билік болғандықтан, өзінің
қамқорлығын басқа біреуге емес, тек өзінің бағыныштыларына жасайды, ал
берілген билеуші өзіне тиімдіні емес, бағынушыларына тиімдіні көздейді.
Платон еңбек бөлінісіне негізделген, әлеуметтік бөліну мәселесіне ерекше
көңіл бөледі. Демек, ежелден-ақ қоғамның әлеуметтік және экономикалық
ерекшеліктері көрінген.
Аристотель еңбектерінде мемлекет өмір сүру үшін ғана емес, бақытты өмір
сүру үшін жаратылады, мемлекет – ...көмек көрсету мақсатындағы одақ, ал ең
жақсы мемлекеттік құрылым деп, ұлы ғұлама әр адамның ізгілікте және бақытта
өмір сүруіне мүмкіндік берген құрылымды мойындауды ұсынған. [2]
Т.Гоббс, И.Кант, Ф.Гегель және т.б. мемлекеттің өзінің азаматтары
алдындағы міндеттерін әлеуметтік және ұнамды құндылықтардың негізі ретінде
қарастырады. В.Гумбольдт Идеи к опыту, определяющему границы деятельности
государства [4] мемлекеттің бейбітшілік, қоғамдағы қауіпсіздік,
индивидтердің еркіндігі мен құқықтарын қорғау секілді заңды функцияларымен
қатар әркімнің әл-ауқаты мен бақытын қамтамасыз ету деген әлеуметтік
міндеттерін де көрсетті. Яғни, мемлекет қоғам тұрақтылығын, азаматтардың
еркіндігін ғана басты міндетке алмай, сонымен бірге әрбір қоғам мүшесінің
қажеттіліктерін қанағаттандырып, олардың бақытының баянды болуын да
назардан еш тастамағаны дұрыс болып табылады.
И.Фихте мемлекеттің азаматтардың өмір жағдайының кезеңдерінде әлеуметтік
қамсыздандыруға максималды қатысуы керек туралы Замкнутое торговое
государство еңбегінде кеңінен талдап өтеді. [3]
О.Хеффе бойынша, егер адамзат тұрмысы легитимди сипатта болса, онда ол
біріншіден, құқықтық сипатта, екіншіден, құқық әділеттілік сапасында болуы
керек, ал үшіншіден, әділетті құқық әділетті мемлекет сипатындағы қоғамдық
тәртіппен қорғалуы тиіс. [4]
Т.И.Заславская әлеуметтік саясат ұғымын тар және кең мағынада
қарастырады. Оның түсіндіруінше әлеуметтік саясат барлық халықты емес, оның
ішінде мемлекет тарапынан қолдауларды қажет ететін белгілі бір әлеуметтік
топтар жатады. Әлеуметтік саясат тар мағынада - бұл түрлі себептермен
өмірдің қиын жағдайларында күн кешіп, жағдайларын түзеуге шамалары
келмейтін қоғамдық топтар мен тұрғындарды қолдауға арналған мемлекеттік іс-
шаралар кешені. Ал кең мағынада Т.И.Заславская негіздеуінше, әлеуметтік
саясат аса күрделі және ауқымды мақсатты, яғни қоғамдық құрылым мен
институттарды социалистік қатынастар орнатуға бағытталады. Әрине, бұл
тұжырымның сол уақыт талабына сәйкес идеологиялық астары бар. [5]
Әлеуметтік саясат ұғымына Р.Барнер мынадай анықтама береді:
Әлеуметтік саясат – индивидтер, топтар, қауымдастықтар, әлеуметтік
мекемелер арасындағы қатынастарға араласатын, реттейтін және
қалыптастыратын әдістер мен қоғамның қызметі мен принципі. [6]
Әлеуметтік ұғымы біздің әдебиетімізде ХХ ғасырдың ортасында пайда
болды. Бұл ұғымды зерттеумен айналысқан неміс ғалымдары еді.
Әлеуметтiк мәселелер мемлекет үшiн ең басты мәселе болып табылады және
солай бола бермек. Қазақстан Республикасының Конституциясының 24-ші бабының
2-тармағына сәйкес әркімнің еңбек шартын қорғауға, еңбек ақысын алуға және
жұмыстың гигиеналық талаптар мен қауіпсіздікке жауап беруіне құқығы бар.
Қазақстан Республикасында соңғы жылдары экономиканың тұрақтануы және
жоспарланған экономикалық өсу тиiмдi әлеуметтiк реформаларды өткiзу үшiн
алғышарттар жасалынды. Мемлекеттің әлеуметтік саясатының ең басты
басымдылығы халықты әлеуметтік қорғау жүйесін әбден жетілдіру. Осыған
байланысты негізгі жағдай жасайтын еңбек белсенділігін арттыру және еңбекке
жарамсыз халықты қолдау, тұрмысы төмен әлеуметтік топтарды
қамтамасыздандыру.
Осы тапсырманың шешiмі халықты әлеуметтiк қорғауды басқару және барлық
жүйе өзгертiлуінің төңiрегiдегi жаңа мемлекеттiң алдыңда тұрған мәселелерді
ұғынудың әдiстерi жетiлдiрілген. Әлеуметтiк қорғауды басқару бұл мемлекеттi
макроэкономикалық реттеу процесстердiң қатысынсыз шешiлуі мүмкiн емес.
Әлеуметтiк қорғау - бұл қажеттi игiлiктерге, нақтылы тiршiлiк деңгейiне
және экономикалық белсендi болатын азаматтардың сенiмдi ақы төленетiн
еңбектегi қатысу табыстары мен өзi жолымен (қарттық, денсаулық жағдайы,
асыраушыдан айырылу немесе жұмыс және басқа заңды негiздер) жағдайлар
нәтижесiнде қамтамасыз ете алмаған азаматтардың әл-ауқатының нақтылы
деңгейi қамтамасыз етуге шақырылған жүйе.
Нарықтық өзгерiстердiң анықталуы, халықты әлеуметтiк қорғауды басқару
жүйесiнiң қалыптасу ерекшелiгі, осы процесс негiзінде экономика салаларына
әлеуметтiк қайшылықтардың асқынуына себепшi болатын терең дағдарыстың
келуімен сипатталады. Бұл өзекті мәселенің туындауы нақты уақыт аралығында
табыстар деңгейін түбегейлi төмендетуiне, негiзгi тұрғындардың бiр
бөлiгiнiң тұрмыс жағдайының сапасы нашарлауына әкеп соғады. Кең мағынада
әлеуметтiк саясаттың бұл макроэкономикалық реттеу бағыттарының бiрi
қоғамның әлеуметтiк тұрақтылығын қамтамасыз етуге және қаншалықты жүзеге
асыруға мүмкiн болатын елдiң азаматтары үшiн бiрдей алғашқы шарт.
Қазақстан азаматтарының денсаулық сақтау, бiлiм беру және халықтың әл-
ауқаты бiздiң мемлекет үшiн Қазақстан Республикасы Президентiнiң ары қарай
дамуы үшiн ұзақ мерзiмдi басымдылық ретiнде анықталды.
Кез келген шаруашылық жүйеде қоғам үш мәселелердiң шешiмi қажеттiлiкпен
қағылысады: не, қалай және кім үшiн өндiру керек деген. Сонымен бiрге
мемлекеттiң әлеуметтiк саясаты қоғамның әр түрлi мүшелер және топтар
табыстарының бөлісуін үйлестiреді және үкiметтердің басқаруымен
бағытталған. Осылай сөздiң тар мағынасындағы әлеуметтiк саясатты анықтауға
болады. Әлеуметтiк саясаттың кең мағынасында - бұл макроэкономикалық
реттеудiң бағыттарының бiрi қоғамның әлеуметтiк тұрақтылығын қамтамасыз
етуге және жасалуға шақырылған қаншалықты бұл болуы мүмкiн, елдiң
азаматтары үшiн бiрдей алғашқы шарттар.
Ғылыми әдебиетте және нормативтiк-құқықтық акттер әлеуметтiк саясатпен
әлеуметтiк бағдарламаларында негiзгi халықтың әлеуметтiк топтарының мүддесi
арқылы реттейтiн iске асырылған мемлекеттердi iшкi саясаттың құрама бөлiгi
түсiнуге қабылдаған тәжірибеге негізделіп, қоғамдық қатынастарды реттейді.
Әлеуметтiк саясатты сонымен бiрге кәсiпорындар, ұйымдар, жұмыссыздық,
бағалардың өсуi және тағы басқалар, халықтарды әлеуметтік қорғауға
бағытталған өкiметтердiң, жергiлiктi органдардың, мемлекеттiң әлеуметтiк-
экономикалық шараларының кешенi сияқты сипаттауға болады. Әлеуметтiк
саясаттың мазмұны қоғамның тарихи және ұлттық дамытуын нақты кезеңi бар
әрдайым өзара байланыста саяси жүйе, көпшiлiгiнде экономикалық және рухани
күймен шартталған.
Әлеуметтiк саясаттың мәнi әлеуметтiк топтарды қамтамасыз ету ғана емес,
оның ішінде қоғам, әлеуметтiк кепiлдiктердi экономикалық қызықтыруларын
құрастыруындағы әл-ауқаттың жоғарылауы, қоғам мүшелерінің өмiр деңгейi және
жасалған шарттар қатынастарының сүйемелдеуiнде болады.
Әлеуметтiк топтар - әлеуметтiк саясат және саясаттың мәнi, әлеуметтiк
құрылымның орнықты элементтерi арақатынасы арқылы бiлiнедi. Мұндай
топтардың орнықтылығы олардың болуы және дамытудың қоғамдық шарттарының
кешенiнiң әсерiне шығарады. Әлеуметтiк саясаттың субъектілерi - бұл іс
жүзінде дербес жұмыс iстейтiн әлеуметтiк топтар, органдар, ұйымдар және
институттар. Саясат субъектілерiне өздерiнiң әлеуметтiк топтарынан басқа
ұйымдық құрылымын көрсететiн мүдделер жатады. Субъектілер екiге бөлінеді.
(Алғашқы) тұңғыш субъектілер - бұл өздерiнiң әлеуметтiк тобы (саясатта
сияқты туған алғашқы ыңғайлы болу үшiн жаттығу әсерлерiмен), екiншi - бұл
олардың мүдделерiн ұсынатын органдар, ұйымдар.
Мысалға, ұшқыштар, жазушылар, ғалымдар, кеншiлер, әртүрлi әлеуметтiк
кәсiби топтар. Олар өз ұйымдарын құрды: жазушылардың одағы; ғылымдардың
академиясы, кеншiлер кәсiподағы.
Таптық саяси ұйымдар, одақтар, қауымдастықтардың қозғалыстары жасалады
және бұның барлығы әлеуметтiк саясаттың қатысушы кейiпкерлерi, оның
субъектілері. Әлеуметтiк саясат субъектілерi - бұл азаматтар мен әлеуметтiк
топтар, сонымен қатар олардың жұмыстарын жүзеге асыратын институттардың
өкілдері, ұйым және орган ұсынатын әлеуметтік топтар. Әлеуметтiк саясаттың
басты субъектісi әлеуметтiк саясат орындайтын мемлекет болып табылады.
Мемлекеттік әлеуметтiк саясаттың негiзгi объектiсі адам болып табылады. [7]
Әлеуметтiк саясаттың маңызын ашу үшiн бiрнеше ең маңызды тұрғылар мен
әлеуметтiк топтардың өзара әрекеттесу процессін сипаттау керек:
- мемлекеттік әлеуметтiк саясатқа шын мәнінде қатысатын олардың
шеңберлерін және енжар қатысатын әлеуметтік субъектілерін анықтау;
- ықпал етiлген (класстар, әлеуметтiк топтар) субъектілердiң құрамы;
- олардың әлеуметтiк жағдайларын шешушi параметрлерi;
- олардың қазіргі кездегі ең маңызды әлеуметтiк мәселелерi;
- әлеуметтiк саясаттағы мемлекеттiң орны;
- әлеуметтiк саясат, олардың стратегиясына ықпал етiлген субъектілерiнiң
мақсаты және бағдарламалық басымдылықтары;
- әлеуметтiк күштердiң айқын-тарихы мен байланыстары;
- пайда болатын орнықты тенденциялар мен әлеуметтiк даму векторлары;
- қоғамның әлеуметтiк орнықтылық дәрежесi, оның тұрақтылығы мен
тұрақсыздықтың ең маңызды факторы ретінде.
Мемлекеттiк әлеуметтiк саясат – бұл мемлекеттің қандай да бір нақты-
тарихи жағдайлар, пропагандалық үгіт-насихат, қаржылық ресурстар және
белгілі бір әлеуметтік нәтиже кезеңімен есептелген қандай да бір мақсаттағы
әлеуметтік сфераға әрекеті.
Әлеуметтiк бағдардағы нарықтық экономика әлеуметтiк мәселелердiң
шешiмiндегi мемлекеттiң түбегейлi қызметiн ойлайды. Бұл нарықтық
экономикада еңбек құқығына еңбекшiмен кепiлдiк бермейтiн, үйреншiктi
бiлiммен байланған, жарым-жандардың әлеуметтiк қорғауы, тұрмысы төмен
халықты, зейнеткерлердi қамтамасыз етпейдi. Тұтас жүйе ретіндегі қоғам
түрлерін әлеуметтік саясаттың түрлері негізінде оның келесі түрлерін
анықтауға мүмкіндік береді (1 сурет).
1 сурет. Әлеуметтiк саясат түрлерi
Мемлекеттік әлеуметтiк саясаттың экономикалық базасын, халық табыстарын
қайта бөлу мемлекеттiк бюджет арқылы құрылады. Әртүрлi әлеуметтiк
бағдарламалар бойынша қосымша ақшалай төлемдер түрінде, мемлекетпен алып
қояр салықтар түрiнде тұрғындарға жартылай қайтарылады. Сонымен бiрге
келесi ұстаным, салық өндiру ретiндегі сол сияқты тұрмыс жағдайы әр түрлi
болатын тұлғаларға әлеуметтiк төлемдерге үйреніп көрінеді
Әлеуметтiк саясаттың қайта құрылуы бiрнеше бағыттар бойынша жүредi.
Әлеуметтiк мұқтаждықтарға шығындарды қысқартады, әлеуметтiк қызмет
түрлерiнiң ақылы болғандығы үлкейедi, әлеуметтiк жәрдемақыларды алу үшiн
талаптар жоғарылайды. Жұмыстан айырылуға өтем ақылық төлемдер барлық
жұмысшы күштiң кәсiби әзiрлiктерiмен көбiрек ауыстырылады, әлеуметтiк
инфрақұрылым салаларындағы мемлекеттiк меншiктiң жолымен жартылай сату және
сектор бөлiндiсiнiң дамытуының қызметтерi әлеуметтiк сала кәсiпорындарының
мемлекет меншiгiнен шығаруында болады.
1.2 Халықты әлеуметтік қорғау жүйесі – мемлекет саясатының маңызды
саласы ретінде
Халықты әлеуметтік қорғау мәселесін әр мемлекет өзінің әлеуметтік-
экономикалық мүмкіндігінің шеңберінде шешеді. Әр аймақтық бөлініске сай әр
мемлекеттің әлеуметтік саясатты жүргізудің өзіндік үлгілері болады.
Мәселен, Ұлыбритания, Жапония, Канада, Жерорта теңізі және т.б. елдерінің
әлеуметтік қорғау үлгілері сияқты Қазақстанның да өз үлгісі бар.
Қазақстанда әлеуметтік саясатты жүргізіп, әлеуметтік қорғауды
ұйымдастырумен 1996 жылы Президент жарлығымен құрылған Еңбек және халықты
әлеуметтік қорғау министрлігі айналысады. Тәуелсіз Қазақстанның халықты
әлеуметтік қорғаудың өзіндік құрылымы 1999 жылдардан қалыптасты. 2001 жылы
27 маусымды Халықты әлеуметтік қорғаудың концепциясы қабылданды. Бұл
маңызды құжат мемлекетте әлеуметтік сақтандыру жүйесінің енгізілуімен
ерекшеленеді. Сонымен бірге құжат бойынша халықты әлеуметтік қорғау үш
деңгейде жүзеге асады. Олар:
- базалық, мемлекеттік бюджет есебінен төлемдер: зейнетақы төлемдері,
мүгедектік бойынша төлемдер, асыраушысынан айрылуына байланысты төлемдер,
әлеуметтік қорғау мекемелері бойынша әлеуметтік көмек көрсету, мекен-жайлық
әлеуметтік көмектер.
- міндетті, міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесі бойынша төлемдер:
еңбек етуге қабілетсіз болған жағдайда, асыраушысынан айрылу жағдайында,
жұмысынан айрылу жағдайында.
- қосымша, жұмыс беруші жауапкершілігімен сақтандыру.
Осының аясында жыл сайын үкімет пен министрлікте ауқымды бағдарламалар
қабылданып, іс-шаралар жоспары бекітіледі.
Қоғамның тағы да бір әлжуаз таптарына арналған мемлекет тарапынан
жасалынатын қолдаулар жүйесі көрсетілген Мемлекеттік атаулы көмек туралы
Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды. Мемлекеттік атаулы көмек
көрсету қаржылай төлемдер арқылы атқарылады. Атаулы әлеуметтік көмек
жәрдемақы төлемдерінің 4 түрін қамтиды:
- тұрғын үймен қамтамасыз ету;
- кедейлік шегіне дейінгі жандарға қаржылай көмек көрсету;
- 4 балалы және 7 жасқа дейінгі балалары бар жұмыс істемейтін аналарға
көмек;
- үйде оқытылып, тәрбиленетін мүгедек-балаларға. [8]
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінде әлеуметтік сақтандыру маңызды
элементтерінің бірі болып табылады. Әлеуметтік сақтандыруға зейнеткерлік,
медициналық, жұмыссыздық бойынша сақтандыру, өндірістегі оқыс оқиғалардан
сақтандыру сияқты түрлері бар. Әлемнің көптеген мемлекеттерінде медициналық
және зейнеткерлік сақтандыру жалақының бір бөлшегін ұстап қалу арқылы
жүзеге асады. АҚШ-та әлеуметтік сақтандыру мақсатында жұмысшылардың
жалақысының 7,5 пайызы ұсталынады. Ал Швецияда әлеуметтік сақтандыру
толықтай мемлекет есебінен қаржыландырылады. Қазақстанда міндетті
әлеуметтік сақтандыру жүйесін жүзеге асыру үшін ҚР Үкіметінің 2004 жылғы 27
ақпандағы N 237 қаулысына сәйкес Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қоры
құрылды.
Мұнда мемлекетке төленетін әлеуметтік салықтың үш пайызын құрайтын
бөлігі ғана Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорына аударылады. Міндетті
әлеуметтік сақтандыру жүйесі қолданысқа енген уақыттан бастап 2010 жылдың 1
қаңтарына дейінгі жағдай бойынша Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорынан
жүргізілген әлеуметтік төлемдердің сомасы 822 542,1 мың теңгені құрады.
Бұл қор төмендегідей қызметтер атқарады:
- еңбек ету қабілетінен айрылу, егер медициналық-әлеуметтік сараптама
азаматқа еңбек ету қабілетінен айрылу дәрежесін белгілесе, мемлекеттік
әлеуметтік жәрдемақыдан басқа еңбек ету қабілетінен айрылуы бойынша
әлеуметтік төлемақы алуға құқылы. Еңбек ету қабілетінен айрылуы бойынша
әлеуметтік төлемақы мөлшері орташа еңбек ақы мөлшеріне, еңбек ету
қабілетінен айрылу дәрежесіне және міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне
қатысу өтіліне байланысты болады.
- асыраушысынан айрылу, мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақыдан басқа қайтыс
(сот хабар-ошарсыз кетті деп таныған) болған адамның асырауында болған
отбасы мүшелеріне асыраушысынан айрылуына байланысты әлеуметтік төлемдер
тағайындалуы мүмкін. Асыраушысынан айрылуына байланысты әлеуметтік төлемдер
орташа еңбек ақысына, асырауында болған адамдар санына және міндетті
әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысу өтіліне байланысты болады.
- жұмысынан айрылу, жұмысқа орналастыруға көмектесу, кәсіптік дайындау,
жергілікті бюджет есебінен қоғамдық жұмыс беруден басқа егер азамат үшін 6
айдан кем емес уақыт әлеуметтік аударымдар жүргізілсе және жұмыссыз ретінде
ресми тіркелсе, онда ол жұмысынан айрылуы бойынша әлеуметтік төлемақы алуға
құқылы.
- жүктілігі және босануына, әлеуметтік төлем бір рет төленеді және ол
әйелдің соңғы он екі айда тапқан табысының орташа мөлшерінде тағайындалады.
Қалыпты босанған жағдайда орташа айлық табыс 4,2 коэффициентке көбейтіледі,
ал ауыр босанған жағдайда және екі немесе одан да көп бала туған жағдайда
орташа айлық табыс 4,7 коэффициентке көбейтіледі. Ядролық сынақтар
өткізілген өңірлерде тұратын әйелдер үшін 5,7 және 6,2 коэффициенттер
қолданылады. Жаңа туған баланы асырап алған жағдайдағы коэффициент 1,9
құрайды.
- нәресте күтімі үшін, бала күтіміне төленетін әлеуметтік төлем ай сайын
төленеді және әйелдің соңғы 24 айдағы орташа табысының қырық пайызы
мөлшерінде тағайындалады. Бұл ретте әлеуметтік төлемнің ең жоғарғы мөлшері
ең төменгі еңбек ақының он еселенген мөлшерінің қырық пайызынан аспау
керек, ал әлеуметтік төлемнің ең кіші бала күтіміне төленетін мемлекеттік
жәрдемақы мөлшерінен кем емес мөлшерде тағайындалады. [9]
Зейнеткерлік жасына жеткен ел тұрғындарын лайықты өмір мен жеткілікті
зейнетақымен қамтамасыз ету – әлеуметтік саясаттың үлкен міндеттерінің
бірі. 1998 жылдан бастап зейнетақымен қамтамасыздандыру екі жүйеден тұрады:
ортақ жүйеден (зейнетақыны төлеу жөніндегі Мемлекеттік орталықтан
зейнетақымен қамтамасыздандыру); жинақтаушы зейнетақы жүйесі (жинақтаушы
зейнетақы қорларынан зейнетақымен қамтамасыздандыру). Қазақстандағы
зейнеткерлікке шығу жасын өсіру туралы мәселе тағы көтерілді. Жуырда ғана
Президент отандық зейнетақы жинақтау жүйесін жетілдіруге Үкімет пәрмен
берген болатын. Бірақ жасты ұлғайту жайлы Елбасы сөз қозғамады, керісінше
биылғы Жолдауында Министрлер кабинетіне отандық зейнетақы жүйесін жетілдіру
және жақсарту туралы тапсырма берген болатын. Өз сөзіне Елбасы зейнеткерлік
жастағы азаматтардың бүгінгі тағдырына алаңдаушылық білдірген болатын.
Осыған байланысты вице-премьер Қайрат Келімбетовтің жетекшілігімен арнайы
жұмыс тобы құрылды. Үстіміздегі жылдың 1 шілдесіне дейін жүйені жетілдіруге
қатысты ұсыныстар заңға енгізілуі тиіс. Басты өзгертулердің ішінде
зейнеткерлік жасты ұлғайту, не ұлғайтпау мәселесі де бар. Қазіргі таңда
Қазақстандағы зейнеткерлік жас әйелдер үшін - 58, ал ерлер үшін – 63. Жалпы
зейнеткерлікке шығуда, орташа өмір сүру жасын ескеру қажет. Қазақстанда бұл
көрсеткіш – 68, ер адамдардың орташа жасы тіпті, 63-пен шектеледі. Ия,
Жапонияда зейнеткерлікке 67 жаста, ал АҚШ-та 65 жаста шығады, бірақ ондағы
өмір сүру ұзақтығы Қазақстанға қарағанда әлдеқайда жоғары – 82 және 78 жас.
Бүгінгі таңда Қазақстан өмір сүру сапасын жақсартуда жоғары деңгейге
ұмтылуда және алғашқы нәтижелерге қол жеткізуде. Дамыған елдердегі деңгейге
жету үшін әлі біраз уақыт керек. Оның үстіне, біздің елде зейнеткерлікке
шығуға жастары жақын жұмыссыздар саны өте көп. Олар зейнеткерлікке шыққасын
мемлекет тарапынан тұрақты күнкөріс көзі болады деген үміт жетегінде жүр.
Олар үшін зейнетақы – аса ірі көлемде болмаса да кепілдігі бар қаражат.
Осы тұста Қазақстан бойынша ең төменгі күнкөріс деңгейінен зейнетақының
ең төменгі мөлшері тіптен төмен болып отыр. Зейнетақы мөлшері халықты әле
де толықтай қанағаттандыра алмай келеді. Зейнетақы тағайындау барысында
теңестіру саясаты жүзеге асқандықтан, минимум және максимум зейнетақы
арасындағы айырмашылық көлемі тым аз. Болашақта зейнетақылық
жинақтаулардың сақталуы мен кәрілік жеткен кезде олардың жетерлік мөлшерде
болуы жөнінде мемлекеттік кепілдіктерді қамтамасыз ету мақсатында зейнетақы
жүйесін қайта жетілдіру жұмыстары жүргізілуде.
Қазақстанда әлеуметтік саясат аясында көрсетіліп келе жатқан әлеуметтік
көмек көрсетудің бір түрі – әлеуметтік көмек төлемдері. Бұл салаға
бөлінетін қаржы соңғы бес жылда жылдан жылға артып келеді, яғни,
мемлекеттің әлеуметтік салаға жіті көңіл бөліп отырғаны байқалады. Жалпы
соңғы жеті жыл ішінде мемлекеттік бюджеттің білім беруге, денсаулық
сақтауға және әлеуметтік қамсыздандыруға арналған шығындары бес еседен
астам ұлғайған екен. Сонымен бірге бес миллионнан аса біздің азаматтарымыз
мемлекеттік әлеуметтік қорғаумен қамтылып отыр. Бұл көрсеткіш – осыдан бес
жыл бұрынғыға қарағанда екі есеге артық. Бүгінде 630 мыңдай адам
мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақы алады. [10] Бұл бүгінгі талданған жүйелер
мемлекетіміздегі әлеуметтік саясаттың негізі болған әлеуметтік қорғаудың
маңызды бөліктері болып табылады. Қарқындап дамып келе жатқан Қазақстан
экономикалық, саяси потенциалымен уақыт өткен сайын әлеуметтік салаға
тереңінен көңіл бөлері анық.
Әлеуметтік қорғау жүйесі – бұл қолайсыз жағдайларға (кәрілік,
мүгедектік, денсаулық жағдайы, асыраушысынан айырылған немесе жұмысынан
айырылуы) байланысты экономикалық белсенді бола алмайтын және лайықты еңбек
ақыны төленетін жолымен өзін табыспен қамтамасыз ете алмайтын азаматтар
үшін өмірлік қажетті игіліктердің және әл ауқаттың белгілі бір деңгейін
қамтамасыз етуге арналған жүйе. Қазақстан мүше болып табылатын халықаралық
еңбек ұйымының анықтауы бойынша әлеуметтік қорғау жүйесі мынандай шаралар
кешенін қамтиды:
- тұрақты, ақылы еңбекке ынталандыру;
- негізгі әлеуметтік қатерлердің алдын алу, ал туындаған жағдайда
әлеуметтік сақтандыру тәсілдері арқылы сол қатердің салдарынан айырылған
табысының бір бөлігін қалпына келтіру;
- халықтың әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатыспайтын әлсіз топтарына
арналған әлеуметтік көмек тәсілдері;
- азаматтардың білім және медициналық көмек сияқты негізгі құқықтарымен
қызметкерлерге қол жеткізу.
Әлеуметтік қорғау жүйесінде толық ынтымақтастық және мемлекеттік
институттардың қатысу деңгейі басымда, ынталандыру деңгейі төмен.
Мүгедектігіне, асыраушысынан айырылуына байланысты, жұмыссыздығы мен жасы
бойынша әлеуметтік қорғау жүйесі толық ынтымақтастық қағидасы негізделген.
Қазақстанның барлық азаматтары өмірдегі қатерлі жағдайлар туындаған кезде
еңбек үлесіне және үйге қосқан жарнасына қарамастан ынтымақтастықты
зейнетақы жүйесінде ішінара ғана ескеріледі. Әлеуметтік төлемдердің
есептеудің экономикалық негізделген нормативтер мен халықтың табыс деңгейі
әлеуметтік төлемдер арасындағы тиісті байланыс болмай отыр. Нәтижесінде
жұмыс істейтін халықтың бір бөлігі әлеуметтік еңбек үлесі болмаған
азаматтардың да алатын әлеуметтік жәрдемақы мөлшерінен де аз жалақы алады.
Еңбеккерлер, яғни ресми жұмыс істейтін азаматтар қатерлі жағдайға тап
болған кезде жүйедегі жарнасына қарай қосымша қорғау деңгейімен қамтамасыз
ететін шектеулі ынтымақтастыққа негізделген жүйе жоқ. [11]
Адам тіршілігі қашан да тек еңбекпен ғана жұмыс істеу арқылы тек
өзіміздің құнды екені кімге болмасын түсінікті жайт. Елімізде соңғы жылдары
нарықтық саясатқа көшумен байланысты еңбек қатынастарының реттелуімен жалпы
әлеуметтік-экономикалық құлдыраушылар орын алады. Ендігі кезекте адам үшін
осынау ең маңызды да міндетті мемлекеттік тұрғыдан шешу еліміздің
Қазақстан-2030 стратегиялық бағытымен үкіметіміздің іс-қимыл бағдарының
негізгі мәселелерінің бірі болып табылады.
Қазіргі таңда елімізде осы мақсатта жүргізіліп жатқан еңбек қатынастарын
реттеу мен қамту саласындағы сандық және сапалық өзгерістер соңғы кезде
экономикалық қызметпен айналысушылардың азаюымен жеке меншік түрлері
бойынша жұмыс істейтіндердің қайта бөлінуімен, қызметкерлердің қызметтен
босатылуының белсенділігімен сондай-ақ еңбек нарығында шетелдік жұмысшы
күшінің басымдылығының төмендеуімен және де басқа да факторларымен
сипатталады. Мұның бірі айналып келгенде жұмыссыздық сақталуына халықтың
бір бөлігіне әлі еңбекке қатынасуының толық шешімін таппауына әкеліп
соғады.
Әлеуметтік қорғау жүйесі – бұл жынысына қарамастан адамның әлеуметтік,
экономикалық, саяси, және өзге де құқықтары мен кепілдіктерін қамтамасыз
етуге бағытталған мемлекеттік саясаты.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесі – бұл адамның жақсы өмір сүруін, оның
қоғамның қазіргі кезгі даму стандарттарының деңгейінде материалдық
қамсыздандырылуын және мәдени құндылықтарға қол жеткізуін қамтамасыз етуге
бағытталған, мемлекетпен кепіл етілген және жүзеге асырылатын құқықтық,
әлеуметтік-экономикалық және ұйымдастырушылық сипаттағы шаралар жүйесі.
Сондықтан, әлеуметтік қорғау жүйесі және әлеуметтік қамсыздандыру
түсініктерінің ара-қатынасы туралы сөз қозғай отырып, аталғандардың
біріншісі - әлдеқайда кең және көлемді түсінік. Ал екіншісі, оған құрамдас
бөлігі ретінде енеді. [12]
Әлеуметтік жұмысты басқару халықты нашар қорғалған қабаттары мен
топтарындағы адамдарға қолдау, көмек көрсетуге бағытталған. Әлеуметтік
жұмыстың басқару объектісі - әлеуметтік қызметкерлер, жұмыскерлер, халықты
әлеуметтік қорғау процесіндегі адамдар арасындағы қарым-қатынастың барлық
жүйесі кіреді. Әлеуметтік жұмыстың басқару субъектісіне – басқару
функцияларын бөлген басқару органдары мен әлеуметтік қызмет көрсету
жетекшілері.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің маңыздылығы - әлеуметтік жұмысты
басқару органының құрылымдық іс-әрекетін жетілдіруде әртүрлі деңгейлерін
атап көрсетуге болады. Бірінші деңгей жоғары – институционалды Қазақстан
Республикасы. Екінші деңгей орта – аймақтық аудандық, қалалық әлеуметтік
қорғау органдары. Үшінші деңгей төменгі - әлеуметтік ұйымдар, әртүрлі
қайырымдылық ұйымдар объектісі мен субъектісі арасында байланыс әлеуметтік
басқару жүйесін құрайды, әсіресе ол халықты әлеуметтік қорғау жүйесінде
қолданылады.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін тиімді құрудағы маңызды жағдай болып
әлеуметтік жұмысты басқару әртүрлі деңгейінің құрылымдық жетуі болып
табылады. Қазақстан Республикасының халықты әлеуметтік саласында негізгі
мемлекеттік органы болып табылатын еңбек және халықты әлеуметтік қорғау
министрлігінің қызметіне мыналар жатады:
- мемлекеттік көмекті қажет ететін әлеуметтік саясат негізінде
ережелерін өңдеу;
- халықтың әртүрлі категориясының өмір сүру деңгейін талдау және болжау.
Әртүрлі аймақтың бағдарламалары бойынша мынандай ұсыныстар дайындалады:
әлеуметтік жәрдемақымен қамтамасыз ету және қызмет көрсетуді ұйымдастыру;
мүгедектерге қайта қалыптастыруда медициналық-әлеуметтік сараптама бойынша
протездік-ортопедиялық көмек көрсету; отбасы мен балаларға әлеуметтік
көмек.
Жергілікті әкімшіліктерде халықты әлеуметтік қорғау департаменті
бөлімдерінде, аймақтық деңгейде әлеуметтік қорғау органдарына, облыстық,
қалалық басқару комитеттерінде әлеуметтік жұмыстың басқарудың атқарушы
органдары болып, әлеуметтік қызмет көрсетудің мынандай мекемелері енеді:
халыққа әлеуметтік-экономикалық, денсаулық әлеуметтік, құқықтық көмекті
қамтамасыз ететін орталық; қарттарға, мүгедектерге, үйде көрсетілетін
әлеуметтік көмек көрсету бөлімшілері; кәмелетке жасы толмағанды әлеуметтік
реабилитациясын жүзеге асырушы орталық, мысалы (ЦВИАРН-центр временной
изоляции адаптации и реабилитации несовершеннолетних); ата-анасының
қарауынсыз қалған балаларға көмек көрсету орталығы (Қор); еңбекпен қамту
орталықтары (еңбек биржасы); зейнетақымен қамтамасыз ету орталықтары.
Әлеуметтік жұмыс органдары институты көп салалы болып халықты әлеуметтік
қорғаудың жалпы жүйесіне енеді. Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінде
әлеуметтік жұмыс органдарының мақсаты – мүмкіндігі шектеулі азаматтарды
тұрақты әртүрлі көмек беру, тұрмыстық қамту басқарудағы экономикалық
дербестікті дамыту жатады. Әлеуметтік мәселені шешудегі асығыстық адамды
тәртіпсіздікке, саясы-әлеуметтік тұрақсыздыққа әкеледі.
Сондықтан әлеуметтік қорғау органдарының негізгі қызметі жеке адамның
толыққанды өмір сүруін, басқару органдарының қызмет жүйесі арқылы
қамтамасыз ету болып табылады. Ал ол жүйе өз қызметкерлерінің мамандық
біліктілігін ескеріп отырады.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің басқару объектілеріне: осы жүйенің
мекемесі мен ұйымдары, еңбек және оқу ұжымдары. Сондай-ақ өндіріс
процестеріндегі адамдар арасында қалыптасқан жиынтығы жатады.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің басқару субъектілеріне: халыққа
әлеуметтік көмек көрсетудің нақты мәселесімен айқасушы органдар,
министрліктер, департаменттер, еңбек ұжымдар т.б. жатады. Сөйтіп, халықты
әлеуметтік қорғау жүйесінің қалыптасуы оның құрылымы мен қызметі кездейсоқ
емес, мақсатты түрдегі жүйелі жүргізіліп отыратын қоғамдағы субъектілер мен
объектілер әрекеті.
Қазір Қазақстандағы әлеуметтік жұмыс органдары құрылымындағы өзгерістер
даму кезеңінде отыр. Маңызды мәселелерінің бірі заң шығарушы және атқарушы
билік әрекет болу және де келістіру жатады, өйткені олардың әрқайсысы
халықты әлеуметтік қорғау саясатына белсенді ықпал етіп отыр. Сондай-ақ
Қазақстан мемлекетінің Зейнетақы және Қазақстан ұлттық Банкі сияқты
басшылық жасайтын аса маңызды құрылымдары бар. Тұтастай алғанда мемлекет
өзінің жан-жақты тармақталған заң шығарушы және атқарушы билік жүйесі
арқылы халыққа әлеуметтік көмек көрсетудің түрлі формалалары мен түрлерін
жүзеге асырады. Ал бұл жүйеде әлеуметтік жұмыс органдары маңызды роль
атқарады. Жүйенің тең ортасында адам тұрады. Ол қоғамдағы тіршілік иесі
болғандықтан өндірістен тыс жүйелер қызметінсіз күн көре алмайды.
Халықты әлеуметтік қорғау қоғамды әлеуметтік басқару жүйесінің маңызды
түйіні болып табылады. Сонымен қоса ол қоғамда болып жатқан саяси-
экономикалық жағдайларына әсерін тигізеді.
Әлеуметтік қорғау жүйесінің басты бағыты ол құқықтық-нормативтік,
экономикалық, қаржылық, әлеуметтік-психологиялық және ұйымдық-техникалық
әдістері арқылы белгілі бір халықтың тобын мен жеке адамдарға көмектесу
және қолдау көрсету.
Мекеме институты мен әлеуметтік жұмыс ұйымы көп деңгейлі және жалпы
халықты әлеуметтік қорғау жүйесіне жатады.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесіндегі әлеуметтік жұмыс ұйымының
қызметінің негізгі мақсаты көмекті қажет ететін адамдарды тиянақты, ретті,
әртүрлі деңгейлі жүйесімен көмекті ұйымдастыру, адамдар мен қоғам арасында
әлеуметтік-психологиялық қарым-қатынасты қалыптастыру.
Қоғамның барлық құрылымдары қоғамдық басқарудағы мемлекеттік билік
институттары тағы да басқа көбісі әлеуметтік жұмыс проблемасымен
айналысады. Бірақта әлеуметтік жұмыс тар мағынада өмірлік іс әрекетке
байланысты ұйымдарда, мекемелерде жүзеге асырылады. Мысалы, еңбек жағдайы,
тұрмыстық жағдай, бос уақытты ұйымдастыру, денсаулықты қорғау, жұмыспен
қамтамасыз ету тағы да басқа.
Халыққа әлеуметтік көмек беру жүйесінің құрылымын екі глобальді деңгейде
бөлінеді: заң шығарушы және орындаушы, яғни біліктілігі мемлекеттік және
аймақтық деңгеймен айқындалатын. Барлық жүйе келесідей көрініс алады:
Қазақстан Республикасына кіретін аймақтық, облыстық, республикалық билеудің
жоғарғы мүшелері мен аймақтық әкімшілік жүйесінің барлығы деңгейі;
Қазақстан Республикасының президенті және оның әкімшіліктері; Қазақстан
Республикасын басқарушылары.
Халықты мемлекет тарапынан әлеуметтік қорғаудың ірге тасы әрине,
құқықтық базасы – халықаралық және отандық заңдар мен заң актілері,
жергілікті әкімшіліктің шешімі, нұсқаулары мен ұсыныстары. Демек,
Республикамызда азаматтарды әлеуметтік қорғаудың ең басты құқықтық базасы –
Аза Заңымыз болып табылады. Сондықтан әлеуметтік қызметкер өз жұмыс
барысында мұқтаж тұлғалар мен топтардың әлеуметтік мәселелерін шешу
барысында, сол азамат мүддесін қанағаттандыруға мемлекеттік әлеуметтік
саясат негізінде құрылған құқықтық, ведомствалық құжаттарды толығымен
меңгеріп, тиімді қолдануы тиіс.
Мемлекеттің әлеуметтік саладағы азаматтарды қорғаудағы этносаяси іс
әрекетінде, қазіргі кезеңде ұлтаралық қарым-қатынас мәселесі ерекше орын
алып отырғаны белгілі. Сондықтан да көп ұлтты республикамызда этносаяси
жұмыстар, нақтылы басқару органдары арқылы әлеуметтік-этникалық
қауымдастықтар азаматтарын әлеуметтік қорғау іс әрекетін кәсіби деңгейде
жан-жақты жүргізуді алып отыр. Оған дәлел ретінде Қазақстан Халықтар
Ассамблеясының, ұлттық-мәдени орталықтардың жұмысын келтіруге болады. Бұл
құрылымдар әрбір этнос азаматтарының әлеуметтік-материалдық, рухани-мәдени
мүдделерін қорғауды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz