Зар заман поэзиясының бастау көздері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-6
I тарау.Зар заман ағымы–заман шындығы мен халық тағдырының
әдебиеттегі
көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .7-34
1.1 Ағымның зерттелуі және теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ...7-19
1.2 Зар заман поэзиясының бастау
көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20-34
II тарау. Мұрат Мөңкеұлының әдеби
мұрасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .35-62
2.1 Ақын өмірі және айтыс
өлеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35-45
2.2 Мұрат Мөңкеұлы шығармаларының мазмұндық сипаты
мен көркемдік
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
-62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...63-6 5
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .66-67
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі:
Түрлі саяси науқандардың тұсында зар заман ағымына әр қилы мән
берілді, әдеби мұрамызды бағалау әр түрлі тұрғыда жүргізілді. Ғасырдың
алғашқы ширегінде М. Әуезов әуелгі пікірлерді ілгері дамыта отырып, қазақ
әдебиеті тарихындағы айрықша әдеби ағымды ғылыми негізде тұжырымдады. Қазақ
әдебиетінің тарихындағы айрықша бір кезең туғызған өзгеше, өз өрнегімен,
өзіндік мазмұнымен қалыптасқан әдеби кезең жүйелей отырып, дамыта
зерттеуді, зерделеуді қажет етеді.
Мұрат ақынның заман шындығын жырлаған әдеби мұрасын айтуда зар заман
ағымының сипатына, қалыптасып – дамуының ұзақ жолына кідіріс жасамай өту
мүмкін емес.
Зар заманның әдебиетіміздің ұзақ тарихындағы өзіндік орнын, көркемдік
сипаттарын, ғылыми – теориялық негіздерін жүйелеп, ағым өкілдерінің әдеби
мұрасын сол негізде тұжырымдау – ғылым қажеттілігі.
Дипломдық жұмыстың мақсат – міндеттері:
Дипломдық жұмысты жазуда қазақ әдебиеттану ғылымының көп жылғы
ізденісі, жинақталған ғылыми пікірлерді пайдалану арқылы төмендегідей
міндеттерді шешу көзделді:
- Зар заман ағымының әр кезеңдердегі зерттелуіне шолу жасап, ғылыми
тұжырымдарды жинақтау.
- Дәстүр жалғастығын негізге ала отырып, ағымның бастау көздерін
анықтау.
- Мұрат Мөңкеұлы шығармаларындағы зар заман ағымының сипаттарын,
мазмұндық, көркемдік көрінісін жүйелеу.
- Мұрат ақын мұрасының зар заман поэзиясындағы, әдебиет тарихындағы
алар орнын, әдеби туындыларының тарихи маңыздылығын анықтау.
Жұмыстың нысанасы ретінде зар заман ақындарының, Мұрат ақынның
шығармалары енгізілген “Бес ғасыр жырлайды”, “Ай, заман – ай, заман - ай”,
“Зар заман” жинақтары пайдаланылды. Тақырыпты зерттеу барысында М. Әуезов,
С. Мұқанов, Қ. Жұмалиев, Б. Кенжебаев, С. Қирабаев, М. Мырзахметов,
Бауыржан Омарұлы т.б. әдебиетші ғалымдардың еңбектеріне жүгіндік.
Дипломдық жұмыстың теориялық және практикалық маңызы:
Дипломдық жұмыстың нәтижесін осы тақырып қарастырылатын ХIХ ғасыр
әдебиеті, арнайы курс сияқты пәндерде пайдалануға болады.
Сондай – ақ әдеби ағым, көркемдік әдіс сияқты мәселелерді тереңдете
түсіндіру мақсатында әдебиет теориясы курсына да қажет болып табылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы:
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан,
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бодандықтың қамытын киген көшпенді халық кешегі күнгі жалына қол
тигізбейтін еркіндігін, өзінің табиғатына ғана жарасатын салт –
дәстүрлерін, той – думанмен өткен дәуренін шерлі сағынышпен еске алады.
Сонымен қатар қайғы жұтқан қалың елдің өз басындағы ахуалға, замананың
өзгерген түріне, отарлаушылардың озбыр іс - әрекетіне, жаңа билеушілердің
мінез – құлқына, оларға құлдық ел пысықтарының жағымсыз жүріс – тұрыстарына
бағыштап өз сөзін айтуы заңды нәрсе. Бұл шерлі шындық тіршіліктің қақпасын
ән – жырмен ашып, пәниден көшкенде зар – жырмен қоштасатын қазақ халқының
әдебиетінде көрініс тапса, оған таң қалатын дәнеңесі де жоқ. Мұндай рухани
құндылықтарды санаға саясаттың салқыны тиген, ой – пікір бостандығына тұсау
салынған кезеңді шынайы бағалап, шоқтығын көтеруге мүмкіндік болмады. Қазақ
әдебиетіндегі зар заман ақындарының ой – тұжырымдарын олардың өздері ғұмыр
кешкен кезеңге көзқарастарының жиынтығы тұрғысынан бағалағанның өзінде жыр
жүйріктерінің мұраларынан ғибрат аларлық нәрсе аз емес.
“Зар заман” – бұл белгілі бастау – бұлағы бар, даму арнасы, қалыптасу
жолдары, тамамдалар тұсы айқын, қоғамдық ойдағы және әдебиеттегі құбылыс.
Зар заман жырлары – отаршылдықтың талдауына түскен ұлт тағдырының тығырыққа
тірелгендігінің белгісі. “Зар заман жырлары” тосыннан ойлап табылған әдеби
атау емес. Бұл – қазақ әдебиетінің ғана емес, ұлтымыздың ақыл – ойының
көшбастаушылары болып есептелетін ғалымдар еңгізген ұғым.
Зар заман поэзиясы тек әдебиеттану ғылымының зерттеу объектісі ғана
емес, бұл өрелі тақырып әлеуметтік, қоғамдық – саяси ой ағымы ретінде
тарихшылар мен философтардың ізденістерінен де шеткері қалмайды. “Зар заман
ақындары” деген М. Әуезовтің анықтамасы кейіннен олардың мұраларын қоғамнан
шеттеткенде таптырмайтын тіркеске айналды. Болмыстың берекесіздігінен
жерініп, өткенді көксеген ақындардың қайғы – мұңы “зарлауық”, “сары уайымға
салынушылық” ұғымдарына телінді. Әдебиеттануда бұлардың “зарлану” үрдісін
зорайтып көрсетіп, поэзиядағы басқа құндылықтарын соның көлеңкесінде
қалдырып, бағасын кетіріңкіреп көрсету орын алды. Күні кешеге дейін қазақ
әдебиетінің тұлғалы өкілдері Дулат Бабатайұлы, Ш. Қанайұлы, М. Мөңкеұлы,
Кердері Әбубәкір ағартушылық демократияшылдық бағытқа қарсы кертартпа
бағыттың өкілдері ретінде бағаланып келді. Қоғамды ғана емес, әдебиетті де
кері қарай тартатын ағымның ақындары жөнінде мыңдаған мектептер мен ондаған
оқу орындарында дәрістер оқылды. “ Зар заман “ деген ұғым пессимизмнің
талассыз баламасы болып кеткені де содан.
Бұл ақындардың шығармаларына тұсау салудың бірінші себебі – олардың
өлең – жырларында қазіргі тіршілікке разылық танытпай, болашақтан аса үміт
күткен, қазақтың көшпенді өмірінің көріністерін аңсау сарынының орын алуы.
Қоғамды алға қарай тоқтаусыз сүйреген прогрестік бағдарламаның мақсат –
мұраттарымен “зар заман” , “қу заман” , “тар заман” деп жырлаған ақындардың
рухани үндестік таба қоймасы белгілі.
Екіншіден, зар заман жыршылары отаршылдыққа қарсы бой көтерді.
Олардың өлең – толғауларында “Орыс”, “Кәуір” сөздері қазақ даласын басып
алып, ойран салған шапқыншылардың атауы ретінде жиі ұшырасады. Зар заман
поэзиясында отаршылдықтың озбырлығынан күйзеліске ұшыраған қазақ елінің
ауыр ахуалы, кетеуі кеткен тіршілігі жан – жақты баяндалады. Саяси
қырағылық мұны да байқамай қалған жоқ.
Үшіншіден, олардың бірқатарының шығармаларында ақырзамандық
(эсхатологиялық) сарын орын алды. Айналадағы болып жатқан өзгерістерді
қабылдамай, оны ақыр заманның тақалып келгенімен байланыстыру, діни
мистикаға телу үрдісі де әдебиеттегі кертартпалықтың мысалы есебінде тілге
тиек болды.
Зар заман поэзиясын зерттеп бағалаудың көп жылдық дәстүрінде
байқалған тағы бір жайт – бұл ақын – жыраулардың өлең – толғауларының
көркемдік құндылықтары, өзіндік өрнектері мен өрісті ойларының саяси
көзқарас тұрғысынан еленіп – екшелуі.Олардың қазақ поэзиясындағы орыны,
әдеби процестегі ролі, жыр әлеміне қосқан үлестері идеологиялық талап
таразысының өлшемі арқылы бағаланды.
Идеологиялық қатаң қиыншылыққа қарамастан аталған дәуірдің айтулы
өкілдері Дулат, Шортанбай, Мұрат, Әбубәкір шығармаларының кеңестік кезең
тұсында жарияланған сәттері де болды. Бұл толғауларға тыйым салынған
уақыттың өзінде әдебиетші – ғалымдар зар заман поэзиясы, оның өкілдері
туралы жағымды пікірлер білдірді.
Зар заман өлеңдерінде азаттықты аңсаған қазақтың рухы сақталды. Бұл
шығармалардың өзегінде ұлтты езгіден құтқару идеясының негізі қаланды.
“Әдебиет – ақиқат өмірдің сырлы суреті, халықтың көркем тарихы” – деген
академик З. Қабдоловтың тұжырымына сай зерделесек, зар заман – бұғауда
бұлқынған қазақ ұлтының шерлі шындығы. Зар заман жырларындағы отаршылдыққа
наразылық сарыны кейін ұлт қамын ойлаған ақындардың шығармашылығына түгел
жайылды, рухты оятып, күрескерлік сананың қалыптасуына жол ашты.
I тарау
Зар заман ағымы – заман шындығы мен халық тағдырының әдебиеттегі көрінісі.
1.1 Ағымның зерттелуі және теориялық негіздері.
Зар заман атауын әдеби термин ретінде алғаш рет М. Әуезов қолданысқа
енгізді. Ол өзінің 1927 жылы жарық көрген Әдебиет тарихы атты еңбегінде
зар заман ақындарына арнайы бөлім арнап, күрделі кезең поэзиясына жан –
жақты талдау жасады, зар заманның өкілдерін атады, бұл дәуірдің басы мен
соңына дейінгі аралықты белгілейді. Сондай – ақ тарихи және теориялық
негіздемелерін ұсынды. Зар заман деген – XIX ғасырда өмір сүрген Шортанбай
ақынның заман халін айтқан бір өлеңінің аты. Шортанбайдың өлеңі ілгергі,
соңғы ақындардың барлық күй, сарынын бір арнаға тұтастырғандай жиынды өлең
болғандықтан, бүкіл бір дәуірде бір сарынмен өлең айтқан ақындардың
барлығына зар заман ақындары деген ат қойдық [2; 192], -деген М.
Әуезовтың тұжырымды сөзі кейін әдебиеттану ғылымында нақты ұғым ретінде
қалыптасқан.
М. Әуезов бұл кезеңнің әлеуметтік ахуалына, осы топқа жататын
ақындардың әдебиеттегі орнына, өзіндік ерекшеліктеріне, ұсынған бағыт –
бағдарына жан – жақты баға берді. Ол бұл еңбегінде өзі атап көрсеткендей,
Зар заман деген бағыт неден басталып, немен бітті? Ақындары кім? Бұрынғы
өлеңдерден басқалық жаңалық бар ма? Кейінгі заманға қандай сарқыт қалдырды?
Одан соң әдебиетте бұл дәуір қандай орын алады? [2; 193] – деген сауалдарды
берік түпқазық етіп ұстанды.
М. Әуезов зар заман дәуірін Абылай тұсынан басталып, Абаймен
аяқталатын жүз жылдық кезеңге әкеп тіреді. Зар заман ақындарынан бастап
біздің әдебиетіміз жазбаша сипат алатынын атап көрсетеді. Бұл еңбекте
қазақтың зар заман ақындарының шығармашылығы әр қырынан алынып, талдап –
таразыланады. Ұлы суреткердің алдымен баса назар аударғаны – олардың
келешекке көрегендікпен назар жасауы. Заманның азған белгісін түстеп
танытып, алдағы уақыттың кереметтерін көзбен көріп, қолмен ұстағандай
айқындап беретін көріпкелдік қасиетті бөле – жара атаған ғалым ақындарды
келер күннің жұмбағын шешкен деп сипаттайды.
М. Әуезов зар заман ақындарының сары уайымшылдық сарынына да,
қайраткерлік роліне де айрықша тоқталады.
Сары уайымшылдық халықтың мұң – мұқтажымен сабақтастығына,
қайраткерліктің ұлттық рухпен өзектестігіне назар аударады. Жазушы зар
заманды бір жағынан елді бүліншілікке ұшыратып, мұңды жыр айтқызған шерлі
дәуір деп санаған, екінші жағынан қайғы басқа түскенде, қайраткер
ақындардың ой – пікірі ортақтасып, рух шақырған, салт – дәстүрді сақтап
қалуға үндеген, бірлікке бастаған ұйысу кезеңі ретінде де бағалайды.
Зар заманнан бастап әдебиеттің жазбаша сипат алатыны жөніндегі М.
Әуезов тұжырымына жоғарыда тоқталдық. Сондай – ақ бұл халықтың, ұлттық
қоғамдық бір сатыдан екінші сатыға өту кезеңі еді. Бодан болудың басқа
түскен қиямет – қайымын көрген жұрттың рухы оянды. Ұлттық намыс бой
көтерді. Қарсыласу қозғалысы күшейді. Міне, осындай ахуал ел басына түскен
нәубетті жүрегімен, жан – тәнімен сезінетін ақындарды тарих сахнасына алып
шықты. Зар заман поэзиясы өкілдерінің жырларының мақсат – мүддесі алдыңғы
жыраулардың шығармаларынан өзгешерек болды. Жазушы – ғалым бұл
өзгерістердің де тамырын дәп басты: Соңғы ақындардың заманында сол бұлт
бір есептен қазақ даласының үстінен соғып өтті. Сондықтан бұл күннің
ақындары баяғыдай шыққан бұлтты сөз қылмай, содан түскен бұршақты, үй
жыққан дауылды, мал ықтырған соққынды сөз қылды. Дала жайлайтын елдің
өмірінде бұлттан түскен қаза менен дерт қандай болды, соларды айтып,
күңіренетін болды. [2; 213]
Қазақ әдебиетіндегі зар заманға ұқсас құбылыс қырғыз әдебиетінде де
бар. Егіз елдің әдебиетін бір – бірінен бөле – жармай, елеп – екшеген М.
Әуезов қырғыздың зар заман ақындары жөнінде де сындарлы көзқарас танытып,
байыпты пікірлер айтқан. Екі жұрттың төлтума дүниелеріндегі сабақтастық
заман ағымын жырлаудан көрінетініне баса мән берген. М. Әуезовтің Зар
заман дәуірі қазақ әдебиетінің тарихында жаңағыдай кезең асқан дәуір
болғандықтан, қазақтың жазба әдебиеті осыладан бастап әлеумет халін ұғып,
ел қамын жоқтауға кіріседі. Өлең бұрынғыша қызық, сауық сияқты ермек емес,
қауым қызметін атқара бастайды. Елдің саяси пікірі мен тілек, мақсат, мұң –
зар сияқты сезімдерінің басын қосып, жаңадан ой негізін, салт – санасын
құрай бастайды. Бұл уақытқа шейін болмаған әлеуметшілдік сарыны, азаматтық
нысанасы шығады [2; 194-195], - деген тұжырымы тағдыр талайы ортақ, тарих
тағылымын бірге көріп келе жатқан екі елдің әдебиетіне де қатысты. Әсіресе
қазақ пен қырғыздың зар заман ақындарының көрегендікпен айтылған болжамдары
басқа айналып, ой – армандары орындалған қазіргідей ақтарылған кезеңде
Әуезов қағидаларының құны арта түскені сөзсіз. Қандай мақсатпен, қандай
көзқараспен болсын, бұл тақырыпқа бойлап көрген зерттеушілер ғалымның зар
заман ақындары туралы пайымдауларын негізгі бағыт етіп ұстады. Тіпті кейін
кертартпа әдебиет тұрғысынан бағалаған оқулықтарға енгізілгенде де жыр
жүйріктеріне Әуезовтың берген атауы өзгерген жоқ. Бүгін де солай. Қай кезде
де зар заман ақындары болып қала бермек.
Қазақтың ірі қоғам қайраткері Халел Досмұхамедұлы М. Әуезовтың бұл
еңбегінен соң бір жылдан кейін жарық көрген Год работы Казахского высшего
педагогического института атты жинаққа енген Қазақ халық әдебиеті.
Қысқаша очерк деген ғылыми зерттеуінде өзі жіктеген поэзияның түрлерінің
бірін зар заман деп атады (Скорбная поэзия).
Ы. Алтынсарин горе киргиз - Қазақтың қайғысы; В. Радлов Зар заман
мен Заман ақыр тәрізді ғибрат өлеңдер Ертістің шығысындағы дала
қазақтарының молдалары шығарған қолтума дүниелер.
Шортанбай өлеңінен кейін зар заман тіркесі қалыптаса бастаған.
Әлихан Бөкейхан – зар заман атты орыстарға қарсы әдеби топтың мүшесі. С.
Сейфулин - әдебиетті (төңкеріске дейінгі) екіге бөледі: 1) Билер дәірі,
2) патша дәуірі - зар заман. С. Мұқанов Қазақтың XVIII - XIX
ғасырдағы әдебиеттің тарихынан очерктер деген еңбегінде былай дейді: Бас
бостандығынан, жерден айырылған, кедейленген халық, бұл зорлыққа қарсы
басын көтере алмады, көтерем дегенге үкімет көтертпей, қозғала бергенге
тарпа бас салып, орнында езіп тастап отырды. Осындай қолдан күш, бастан
ерік кеткен кезде, қайғыдан тұншыққан халықтың зарынан туған көркем
әдебиетін біз Зар заман әдебиеті дейміз.
Ол Шортанбай орыс халыққа емес, орыс мемлекетіне қарсы емес, патша
үкіметінің отаршылдық саясатына қарсы болды деген ойды айтады.
Әдебиет пен өнерге идеологиялық бақылау үстемдік құрып тұрған кезеңде
зар заман ақындары шығармаларының жолы оңғарылмады. Қазақстан Компартиясы
орталық Комитетінің 1997 жылғы 21 қаңтардағы Қазақ ССР ғылым академиясының
Тіл және әдебиет институтының жұмысындағы саяси өрескел қателер туралы
қаулысы халық мұрасын архивке қайта тықты. Әрине, бұл қаулыдан кейін
аталмыш ақындардың өлең жырлары жарыққа шықпайтын болды. Олардың
шығармалары мектеп оқушыларына тәрбие беру ісінен аулақтатылды. Ол кезде
қазақ әдебиетінің өкілдерін прогрессивті жәнекертартпа бағытқа жіктеп,
қолда бар мұраның мән – мазмұнын екпінін біріне жатқызу үрдіс болғаны
белгілі. Ал зар заман поэзиясыц ілгерілеуші бағыттың жүгін көтере
қоймайтыны анық. Сол себепті зерттеушілеріміздің көбі идеологиялық
мәжбүрліктің шырғалаңынан шыға алмады.
Алқалы бас қосуда зар заман ақындары, зар заман поэзиясы, зар
заман ағымы деген сөз тіркестері көп қолданылған жоқ. Бұлар көбіне – көп
кртартпалық, реакцияшыл бағыт деген секілді ұғымдармен ауыстырылды.
Бұрынғы зерттеулерінде Дулат, Шортанбайды жеріне жеткізе алмағандар аяусыз
айыпталды . Сонан соң сынампаздар аталған ақындардың шығармаларына ауыз
салды.
Мәселеге қазіргі көзқарас бойынша үңілсек, Дулат пен Мұрат, Шортанбай
мен Әбубәкір жырлары өз заманын нағыз шынайы түрде сипаттап көрсете
білгендігімен ерекшеленеді. Суреттемеске шарасы қалмағандықтан емес, саналы
түрде көңілдегі сырын толғап, кестелі жыр төккен сөз зергерлерінің ой –
арманын ғалымдар амалсыздан саясаттың талаптарымен бүркемелеуге мәжбүр
болды. Әйтпесе, осы жазылғандардың бәрі ұлттық мұрамызды тереңдете
зерттеймін деп басын дауға тігіп, сотты болған ғалымның нақты позициясы еді
деудің жөні жоқ шығар. 1959 жылы 15-19 маусым аралығында Қазақ ССР Ғылым
академиясының Тіл және әдебиет институты өткізген ғылыми теориялық
конференцияда XIX ғасырдың 50-70 жылдарындағы қазақ әдебиетін зерттеу
мәселелері жөнінде баяндама жасаған Ысқақ Дүйсенбаевтің пікірлерін бүгінгі
көзқараспен қайта зерделегенде көп нәрсеге көз жеткізуге болады. Әрине, қай
әдебиетші де қоғамдағы саяси ахуалдың ыңғайынан шыға алмағаны белгілі.
Негізінен, Ы. Дүйсенбаевтің аталған ақын жыраулардың мұралары жөніндегі ой
– тұжырымдары осы әлемнің төңірегінде өрбіді. Сол себепті әдебиетші – ғалым
бас қосудағы жалпы сарыннан ауытқымай, Шортанбай, Дулат, Мұрат, Әбубәкір,
Кердері, Базар жырау сияқты ақындардың XIX ғасырдың екінші жартысындағы
қазақ қоғамының әлеуметтік өміріндегі жаңалықтарын түсінбей шошынғанын,
патшалық отаршылықтан үрку нәтижесінде орыс халқының мәдениетінен де
тартынып, жатырқағанын, кей сәтте қарсы шыққанын атап өтті. Кейіннен осы
кезең ақындарының мұрасын жан – жақты зерттеген ғылымның Дулат, Мұрат және
басқа да заман күйін толғаған жыр жүйріктері жөнінде сүбелі дүниелер
ұсынғаны ақындардың шығармаларының ақ – қарасын айырып, түсініп талдауы
міндетті. Олардың мұрасының саясатқа қатыстылығынан гөрі, поэзиялық
қуатына, көркемдік нәріне назар аудару керек дегенді астарлап болса да
аңғартты.
Ы. Дүйсенбаев сынды ғалымдар жыр жүйріктерінің өлең – толғауларын
жоғары оқу орындарында оқытуды табанды түрде талап еткенін атап көрсетуіміз
керек.
Конференцияда бүгінгі күн тұрғысынан қарасаң да пәлендей мағынасы
өзгермейтін, қай жағынан үңілгенімен ұстатпайтын байыпты байлам жасаған
пікірлер орын алды. (Е. Ысмайылов, М. Хасенов – осы конференцияға қатысты).
Бұл ғылыми теориялық конференция аталған ақындар шығармаларының
тағдырын шешетін алқалы басқосу еді. Сондықтан ірбір пікір, әрбір ұсыныс
есепке алынды. Сөз сөйлеушілердің ішінде Дулат, Шортанбай, Мұрат,
Әбубәкірлердің өлең – толғауларының мазмұнына, идеялық сипатына, әдебиет
тарихындағы орнына тоқталмағаны кемдк – кем. Ал шығармаларының көркем
ерекшеліетері, өлең өрнектері көп сөз бола қойған жоқ. Өйткені
конференцияда қалдырған мұрасының идеялық мазмұны талас тудыратын
ақындардың шығармаларын көп ұлтты әдебиеттің тарихына қандай дәрежеде
жақындастыру жөнінде мәселе қаралып жатты.
Зерттеушілер кертартпа бағыттың ақындарына ұлы Абайды қарсы қойды.
Олардың мұраларындағы қайшылықтарды салыстыра қарау үшін Абайдың өлеңдері
өлшем ретінде пайдаланылды. Конференцияда аты ең көп аталған ақын –
Шортанбай. Шортанбайдың шығармалары да, оны зерттегендердің еңбектері де
сынға түсті. Солай болғанына қарамастан С. Талжанов ақын туралы
баяндамасында жиындағы дәстүрлі талдау ауқымынан шығып, оң көзқарас
танытты. Зерттеуші – ғалымның ұғымында, ол өмір шындығын айқын көрсетуші,
отарлаушы ұлықтарға қарсы күресуші, ауыз әдебиетін жазба әдебиетке
жеткізуші. Зар заман поэзиясын жабыла сынаған сол конференциядағы С.
Талжановтың Шортанбай - өз заманындағы әлеуметтік өмірді жетік білген, кем
– кетігін сынай отырып, көргенін қаз қалпында айнаға түсірген шебер ақын -
деген шынайы бағалауы күні бүгінге дейін құнын жоғалтқан жоқ. Оның
Шортанбайды ақтау жағына бейім болып, әрбір сыннан арашалап алуға
тырысқанын М. Әуезовтің өзі де атап өтті.
Дулат ақынның шығармашылығы жөнінде конференцияда әрқилы пікірлер
айтылды. Х. Сүйіншәлиевтің арнайы баяндамасы өзіндік ұстанымымен, айқын
поэзиясымен ерекшеленеді. Осыған орай оның көзқарастары конференция үстінде
сынға ұшырады. Бәрі бір ғалым: Дүние өзгерді, жер, су, адам, әкем – бәрі
өзгерді. Олар азды, тозды, бұзылды, енді бұл дүниені өзгертпесе, қайтадан
бірлесіп, ел болып, еркіндік тимесе, қазақтың бағы ашылмайды - деп зар
заман поэзиясының нағыз сипатын ашып, мақсат – мұратын айқын көрсетеді.
Конференция қаулысында Мұрат пен Дулаттың шығармашылығы бірге
сараланды: Дулат пен Мұрат творчествосы жоғары мектепте сол кездегі тарихи
әдеби процестің күрделі сипатын, әдебиеттің қандай қиыншылық жағдайда
дамығанын талдап көрсету мақсатымен аталуы тиіс. Жалпы білім беретін
мектептердің ерекшелігін еске ала отырып, бұл ақындардың творчествосын орта
мектепте оқыту қажетсіз деп саналсын. Әбубәкір мен Мұрат шығармашылығы
жөнінде қосымша баяндамалар жасалған жоқ. Олардың ақындық таным –
түйнектерін идеялық жағынан терістеуге көбірек мән берді. Бұлардың
мұраларын жоғары оқу орындарында оқытып – үйретуге ұсынумен шектелді. Міне,
мектеп жасындағы ұрпақтың аталған ақындардың шығармаларын жетік білмей
өскені сондықтан. Аталған ақындардың бәрінің шығармаларын зерттеп –
зерделеген әдебиет тарихының білгірі Ханғали Сүйіншәлиев. Ғалым қай кезде
де зар заман поэзиясына арашашы болды.
Қазақ әдебиетіндегі зар заман поэзиясын қай тұрғыда түйініп – түсіну
жөнінде салмақты пікір білдірген ғалымдардың бірі – академик С. Қирабаев.
Ол мұнда өлең – жырлардың тууы, аталған жыр жампоздпрының ішкі күйзелісі
мен үмітсіздігіне байланысты екендігі тұрғысынан ой толғады. Академик З.
Ахметов зар заман поэзиясын Абай өлеңдерімен жақындатады, ал Е. А. Костюхин
зар заман ақындарын Абайға қарсы қою тәсілін ұстанды.
Зар заман әдебиетін, оның тұлғалы өкілі Шортанбай шығармашылығымен
байланыстыра зерттеп, бұл кезінен өзіндік ерекшеліктерін нақты көрсеткен
әдебиетшілердің бірі Қанипаш Мәдібай. Оның ғылыми ізденістері М. Әуезов
дәстүрі бойынша зар заман ұғымын жан – жақты байыптамалармен байытып, әдеби
ағым ретінде түйсініп қабылдауға негізделген.
Соңғы уақытта әдебиеттегi зар заман құбылысына философ – ғалымдар да
өзiндiк парық – пайымдары арқылы өзгеше, жаңаша сипат берiп жүр. Әрине,
ұзақ жылдар бойы идеологиялық өктемдiк салдарынан пәлсапалық еңбектерде зар
заман жырларының мән –мазмұны терiс түсiндiрiп келгенi рас. Мысалы, философ
Қ. Бейсембиев зар заман ақындардың шығармашылығының идеялық мазмұнын көп
сынға алып, оларды консерваторлық бағыттың жақтаушылары деп атады.
Сондай – ақ қазақ философиясының пайда болу, қалыптасу және даму
кезеңдерiн зерттеп, ұлт мүддесiн көздеген ой – сананың бастау – бұлақтарын
iздеген ғалымдар А. Қалабеков пен Ж. Алтаев зар заман поэзиясына арнайы
тоқталады. "Қазақ философиясы" атты сүбелi еңбектiң бiр тарауын "зар заман
ақындарының әлеуметтiк философиясы" деп атаған. Олардың тұжырымын түйiндер
болсақ, "Зар заман ақындарының әлеуметтiк – философиялық дүниетанымы,
ойлары, қазақ халқының, ұлтының қоғамдық сана – сезiмiнiң қалыптасуына,
қоғамдық ойдың дамуына, кейiнгi ұрпақты гуманисттiк, патриоттық, ұлтжанды
рухта тәрбиелеуге үлкен әсерiн тигiздi". [22; 157].
Қазақ философтардың iшiнен Х. Ақназаров зар заман поэзиясын алғаш рет
қырғыз ақындарының шығармашылығымен тығыз бiрлiкте қарастырды.
Қырғыз зерттеушiсi Ж. Рақышевтың Қазақстанда қорғалған ғылыми еңбегiне
негiзiнен Молда Қылыштың әлеуметтiк және философиялық ой – пiкiрлерi өзек
болды. Ол қырғыз әдебиетiнде "заман" делiнетiн ағымның немесе бағыттың
былайша аталуын Қалығұл Байұлының "Ақыр заман", Арыстанбек Буйлашұлының
"Тар заман", Молда Қылыштың "Зар заман" шығармаларындағы өзара үндестiк
мәселесiмен байланыстырады.
Зар заман сарынын қазақтың күй өнерiнен iздеу жөнiндегi ой – пiкiрлер
арагiлiк айтылып жүр. Елдiң мұң – шерiн домбыраның тiлiмен жеткiзiп, өткен
дәурендi сағындыру, көз алдыңа көшпендi өмiрдiң сән – салтанатын елестетiп,
зарлата – сарната күй төгу арқылы бүкiл тарихыңды баяндап беретiн өрiстi
өнерiмiздi зерттеушiлер бiр қатар тұжырымдар жасайды. Қазақтың арғы – бергi
дәуiрiн бiрнеше зар заманға бөлiп, жiктеп тұрып талдаған Әбiш Кекiлбаев, өз
ойын күйшiлiк дәстүрмен астастыра толғай келiп, "Құрманғазының сонау керi
кеткен кер заманын өзiнде жер болып жентектелiп бара жатқан ұлттық санына
желпiнтiп, қайратына қайта мiнгiзердей дауылпаз күйлер шалқытатыны да
содан" [22.65], - деп қорытады.
Бұл жөнiнде Тарақты Ақселеу әдебиеттегi антиутопиялық ағымның өкiлдерi
ретiнде зар заман ақындарын атап өтедi.
Ендi зар заман поэзиясы туралы шетелде айтылған пiкiрге назар
аударалық. 1958 жылы АҚШ – тың Оңтүстiк Каролина штатындағы Дьюк
университетi Томас Густав Виннердiң "Орталық Азия қазақтарының сөз өнерi
мен әдебиетi" атты кiтабын бастырып шығарды. Виннердiң еңбегi ауыз әдебиетi
нұсқаларынан бастап қазақ әдебиетiнiң елуiншi жылдарға дейiнгi кезеңiн
қамтиды.
Автор зар заман дәуiрi “Time of Lament” ақындарының санатында
Шортанбай мен Мұратты айтады. Базар, Әбубәкiр және Ақан Серiнiң
шығармаларын да осы сарынмен байланыстырады. Виннер зерттеуiнде,
Шортанбайдың “Зар заман” " Time of Lament "және “Алдаушы жалған”
"Faithless Lying", Мұраттың “Үш қиян”"Three Epochs" толғаулары орыс
тіліндегі аудармасы арқылы ағылшыншаға тәржімаланған. Бұл, әрине,
түпнұсқаның бар бояуын сақтаған аударма емес. Автордың өзі айтқандай
әлеуметтік көзқкркасты таныту мақсаты ғана алға қойылған секілді. Бұл
зерттеу осынысымен де құнды. 1940 жылы Мәскеуде жарық көрген “Песни степей”
атты қазақ поэзиясының антологиясында (құрастырған А.Соболев) зар заман
поэзиясының бір қатар үлгілері енгізілді.
1978 жылы зар заман өкілдерінің (Дулат, Шортанбай, Мұрат) өлеңдері М.
Мағауиннің құрастыруымен Советский писатель баспасының Ленинград
бөлімшесінен орыс тілінде жарық көрді.
Зар заман поэзиясының өкілдері саналған ақындардың шығармашылығы
хақында әр жылдарда С. Мұқанов, Қ. Жұмалиев, Ы. Дүйсенбаев, Е. Ысмайылов,
Т. Нұртазин, Ә. Қоңыратбаев, С. Талжанов, Х. Сүйіншәлиев, С. Қирабаев, Ғ.
Мұсабаев, Т. Кәкішев, Р. Сыздықова, М. Локеев, Ә. Тоқмағамбетов, С.
Садырбаев, Д. Ысқақов, Қ. Өмірашев, Б. Қорқытов, Қ. Саздықов, С. Дәуітов,
Қ. Мәдібаева, Т. Тебегенов, Ш. Керімов, С. Бермағамбетов, Қ. Жүністегі, Б.
Омарұлы т.б. ғалымдар мен әдебиетшілер арнайы ғылыми еңбектер және зерттеу
мақалаларда өлеңдері төңкеріске дейінгі жинақтарда, Қазақтың ескі әдебиет
нұсқаларында (1931), XIX ғасыр мен XX ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің
оқу кітабында (1933), XVIII – XIX ғасырдағы қазақ ақындары шығармалары
жинағында (1962), Үш ғасыр жырлайды, Бес ғасыр жырлайды, Ай заман –
ай, заман - ай антологияларында, Әлем альманағында, XIX ғасыр әдебиеті
(1991) хрестоматиясында жарық көрді.
Әдебиетіміздің беттерін қалпына келтіру қолға алынған жылдардан бастап
зар заман ақындарының шығармашылығын арнайы зерттеуге нақты қадам жасалды.
Мұрат Мөңкеұлы, Шортанбай Қанайұлы, Әбубәкір Кердерінің әдеби мұралары
жөнінде ғылыми еңбектер қорғалды. Ал Дулат мұрасы тәрбиелік тағылымдары
тұрғысынан педагогика ғылымының нысанасы ретінде зерттеледі.
Зар заман – отаршылдық қысымын көрген елдің әдебиетінде рухани
құндылықтардың азып – тозуына налудан, қоғамның болашағына үміт артпай,
ізгілікті өткен өмірден іздеп, халықтың салт – дәстүрлері салтанат құрған
кешегі күнін аңсаудан, ежелден ұлттық танымына, көшпенділік табиғатына жат
құбылыстарды қабылдамай, дәуірге наразылық білдіруден туған ағым.
Кеңестік дәуірдегі мектеп оқушыларына көнені көксеп, жаңаны жатсынған
зар заман ақындары ретінде Дулат Бабатайұлы, Шортанбай Қанайұлы, Мұрат
Мөңкеұлы, Әбубәкір Шоқанұлының есімдері аталды. Әдебиеттанудағы зар заман
ұғымы көбіне – көп осы төртеуінің атымен байланыстырылып келді. М.
Әуезовтің зар заман ақындарының шығармашылығын талдаған Әдебиет тарихы
еңбегінде Дулат Бабатайұлының аты аталмайды. Дулат шығармаларын егжей –
тегжейлі зерттеген Құлмат Өмірәлиев пен Рабиға Сыздықованың еңбектерінде де
ұлы жырауға қатысты Зар заман ақыны деген тіркес ұшыраса қоймайды. Бірақ
бұдан Дулат Бабатайұлының өлеңдерінде зар заманның сарыны жоқ деген ұғым
тумауға тиіс.
М. Әуезов зар заман ақындары деген тіркеске Асан Қайғыны, Бұқар
жырауды, Найманбетті, Шерниязды, Досқожаны, Күдері Қожаны, Ыбырай
Алтынсаринды, Базар жырауды, Ығылманды, Алама Байтоқты қосады. Бұдан
шығатын қорытынды, М. Әуезов ақын – жыраулар шығармаларының зар заман
поэзиясына ыңғайлас келетін жақтарын тілге тиек еткен.
Қазақ тұрмысына жат құбылыстарға шошына қарау – зар заман жырларының
бір шарты ғана. Зар заман поэзиясының ең негізгі белгісі – көшпенді өмірдің
салт – дәстүрлерінің отаршылдық дәуірде бұзылып – бүлінуін жырлау. Бұл
өлеңдерде тозған қоғамның, азған адамның бейнесі жасалады. Осыған ақынның
ішкі қарсылығы бой көтереді.
Заманның зары – Дулат өлеңдерінің негізгі желісі, онда өткенді жоқтап,
зар илеу сарыны байқалмайды деп тұжырымдағанның өзінде оның замана ахуалын
жырлағанда қазақтың бұрынғы тіршілігін, көшпенді өмірдің сән – салтанатын
өлшем етіп алатыны көзге көрініп тұрған нәрсе.
Біздің әдебиетімізде қой үстінде бозторғай жұмыртқалаған заманды аңсау
сарыны да, алдағы сенімсіздікпен қарау үрдісі өте ертеден басталады.
Ежелден еркіндік аңсаған қазақтың утопиясы өлең – жырларымызбен қатар
дамыса, бұған қарама – қайшы антиутопиялық түсініктердің түп – тамыры да
әріде жатыр. Яғни, антиутопия – утопияға кереғар ұғым. Утопия жоқ нәрсені
іздейді, қиялдағы игілікті аңсайды. Антиутопия утопиялық дәстүрлерді
қиялилықтан гөрі шынайылыққа бейімдеу ыңғайында өмірге келген.
1991 жылы жарық көрген Әлем альманағын құрастырушылар зар заман
жырларын антиутопиялық поэзияның үлгісі ретінде құрастырды.
Келешектен үміт күтпей, өткен өмірді идеал тұту – қазақ зар заман
поэзиясының негізгі түпқазығы екені белгілі. Утопия – ешқашан жүзеге
аспайтын, қиялдағы нәрсе. Ендеше, қайтып оралмайтын кешегі күнді аңсау
сарынына да осы тұрғыдан мән бергеніміз дұрыс болар еді.
Зар заман өлеңдері антиутопиядан гөрі дистопияға жақындайды (дистопия
– грек тілінен енген сөз, дис - жаман; топос - орын, мекен). Антиутопия
жағымды утопияға карикатура ретінде туған, сондағы идеяны сынап – мінеп,
күлкіге айналдыру үшін жазылған шығармаларға өзек болады. Зар заман
поэзиясы мұнда мақсат көздемейді. Қайта бұлар қазақ утопиясы – Жерұйықты
аңсаған Асан Қайғыны өздеріне үндес, мұраттас санайды. Зар заман
поэзиясында отаршылдық билеген дәуір мен елдің ілгеріректігі еркін тұрмысы
тартысқа түсті. Халық енді қайтып мұндай заманның келеріне күмәнмен қарады.
Көкіректегі ой – арманды сенімсіздік басты. Осы көңіл – күй Шортанбай
толғауларына да ауысқан:
Айтып та айтпай немене,
Өткен заман келер ме?
***
Айғыр айтып сойсаң да,
Әуелгі заман келмейді.
Осылай өзара салыстыра бағалаған уақыттың өлшемдері (өткен дәуір,
бүгінгі өмір, келер заман) тұтас күйінде әсер үстіндегі тіршілік ұғымын
құрайды.
Көшпенді елдің отырықшылыққа айналуы да оның әдебиетіне ықпал етпей
қоймайды. Ежелгі дәстүрден бірте – бірте ажырап, отырықшылыққа бой үйреткен
кезең өтпелі дәуір саналса, бұл уақыт мерзіміндегі ахуал әдебиетте айқын
көрінері хақ. Осы процесс барысындағы жаңа үрдістер мен дағдылар бұрын –
соңды салт – дәстүрі бұзылмай келген еркін қазақтың ұлттық иммунитетін
оятады. Зар заман құбылысын туындатқан негізгі факторлардың бірі –
көшпенділік пен отырықшылықтың бетпе – бет келуі.
Зар заман алдымен, әдебиеттің еншісі. Қазақ өлеңдеріндегі жаңаша
күйді, өзгеше әуенді, ерекше сарынды білдіретін анықтама. Кең даланың боз
жусанының иісі аңқып, жауынгерлік рух асқақтап тұратын жыраулық өнерімізге
зар заман поэзиясы арқылы қайғы – мұңға толы көңіл – күй мен елең – алаң
заманның алуан түрлі пенделерінің іс - әрекетін танытатын ойлы образдар
келді. Аталған ақындардың әрқайсысының шығармашылығы өз алдына бір әлем.
Жеке тұлға ретінде олардың мұрасын әр қырынан қарастыра беруге болады.
Мәселен, бірі – қазақ өлеңін түрлендіріп, жаңа сапаға жеткізуші, екіншісі –
имандылықты, мұсылмандық шарттарын жыр тілімен уағыздаушы, үшіншісі –
алдына жан салмаған айтыс ақыны. Бірақ зар заман ағымы осылардың
шығармашылық бірлестігінен, ой – пікір ортақтығынан көрінеді. Бұлардың өлең
– толғауларының бәрі бірдей зар заман жырлары болып табылмайтыны белгілі.
Сондықтан идеялық – стильдік, тақырыптық – мазмұндық байланыстары бойынша
іріктеп, топтастырғанның өзінде зар заман поэзиясы ауқымды дүниелерді
құрайды. Керісінше, шығармашылық бағыт бағдары мүлде бөлек ақындардың
жырларында зар замандық тұжырымдарға негізделген өлең үлгілері жүреді.
Зар заман поэзиясын зерттеп – зерделеп, теориялық мәселелерін талдап –
таразылау әлі де жалғаса бермек. Мысалы, бұл сарындағы өлең – жырларды
текстологиялық бірізділікке түсіру жұмысы толық аяқталған жоқ. Кейбір
жинақтарда Шортанбайдікі делінген жекелеген шумақтар басқа бір зерттеулерде
Дулаттікі болып ғылыми пікір нысанасына айналып жүр
1.2 Зар заман поэзиясының бастау көздері.
Әдебиетіміздің тарихы ежелгі дәірден тамыр тарататыны секілді
поэзиядағы зар заман құбылысының да өзіндік бастау көздері, қалыптасу
арналары, даму процесі бар. Ертедегі әдебиет нұсқаларында осы ағымның
бастапқы нышандары – заманға көңіл толмастық, дүниеден жеріну, адами
қасиеттердің азып – тозуын айтып, дәуірге наразылық білдіру сарындары
байқалады. Уақыттың көші ілгері жылжыған сайын поэзиядағы мұндай көңіл –
күй күшейе түсті. Ақыры әр қилы арнамен бір ағымға келіп тоғысты. Бұған
тарихи дамуды зерделеу әрі әдебиеттің өсіп - өркендеу жолын саралау арқылы
түсінік берілмек. Зар заман құбылысының мән – мағынасын ашып, бастауын
қайдан алып, қалай өрістегенін айқындау үшін елдің тарихнамасына халықтың
сөз өнерінің шежіресіне сүйенбей пайымдау жасау әсте мүмкін емес. Поэзияның
қай түрінің де бай дәстүрі, терең тағылымы бар екені анық.
Қазақтың фольклорлық мұраларын қалыптастырған халық санасындағы мол
оппозициялы ұғымдар зар заман әдебиетінің негізін қалайды. Ежелгі жұртпен
бірге жасасып, тіршілігінің тінін құрап келе жатқан бір – біріне қайшы
ұғымдардың қақтығысы, бәсекелестігі, рухани өрісті де қозғалысқа келтірмек
және мұның әр кезеңдегі көріністері де түрліше болады. Бұл турасында
фольклоист – ғалым Шәкір Ыбыраев былай дейді: “Жамандық пен жақсылық, ерлік
пен ездік, кісілік пен кәсіпкерлікті, адамдық пен адалдықты, зорлық пен
қорлықты, күштілік пен әлсіздікті, достық пен қастықты, өзімдікі мен
өзгенікі дегенді халық өзінің әлеуметтік, қоғамдық, өмірлік болмысына қарай
жіктеп келді... Бір ғажабы, мол оппозициялы ұғымдардың фольклор
поэтикасындағы негізгі бітімі өзімдікі және өзгенікі деген түсініктердің
маңына топтасуында екен. Әлгі айтқан ұғымдардың бір сыңары, яғни, жамандық,
ездік, қастық, күштілік, зорлық, т. б. Мұнда негізінен өзгеге, дәлірек
айтсақ, жауға тән қасиет болып шығады... Осындай ұғымдарды өзгелерден қол
үздіріп,ұлттың өз ішіндегі кесір -–кесапатқа қарай бұру Махамбет, Дулат,
Шортанбай поэзиясынан көрініс тапты”.
Ел мен жерді, жігер мен намысты сақтап қалу үшін, талай тар жол,
тайғақ кешулерден өтіп, заманның зары мен запыранын көрген қазақ ұлтының
қилы қалыптасу кезеңдері жайында жазушы Әбіш Кекілбаев былайша ой өрбітеді:
“Шекарасын айдаған малының тұяғы, астанасын – жайлаған көлінің құрағы,
береке бірлігін – ауыз екі уәде, тәртібі мен төрін ауыз екі уәж шешіп,
дәулеті – төрт аяғына, әулеті – екі аяғына жалынған көшпелі қауым ішіне
ала, іргесіне шала түскен кездің бәрінде де омырыла құлдырап, ойсырай
дағдаратын зар заманға ұшыраған да отырған” [21.54]. Жұртымыздың тарихын
талдап – таразылаған уақытта “зар заман” тіркесінің ойға оралатыны сөзсіз.
Ә. Кекілбаев қазақ даласы соңғы мың жылдықта зар заман дәуірін төрт
рет бастан кешкен деп тұжырымдайды.
“Иман ұясы мешітте көпке уәжі өтпеген хазіретті Иассауи жер астына
тірілей сүңгіп кетті, билік ұясы Ордада бекке уәжі өтпеген Қорқыт барар
жер, басар тау таба алмай, ел ақтап кетті. Бұл – біздің күні бүгінге
дейінгі желісін үзбей келе жатқан дәстүрлі рухани тарихымыздағы ең бірінші
Зар заман еді”...[21.57].
Ұлы тұлғалардың өз ортасынан безінуі, оларды болмыстың
қанағаттандырмауы – қоғамдағы рухани күйреудің, ар – ұяттың құнсызданғанына
наразылықтың көрінісі. Заманның түріне көңіл толмастың, тіршіліктен
оқшауланып, ізгілікті өзге бір әлемнен іздеу сарыны әдебиетімізге сол дәуір
арқылы келді. Зар заман поэзиясының эсхатологиялық сипатының басым болуын
да осы кезең ойшылдарының ақырзамандық тұжырымдары ықпал етті. Ал бұдан
соңғы дәуір жаугершілік пен шапқыншылықтың залалымен байланыстырылады:
“Қараталда іріген ұйытқы Еділ бойында қайта ұйысты. Бас – аяғы бес ғасырға
созылған далалықтардың жаңа дәурендеуінің түбіне Ақсақ Темір жетті... Бір –
бірінің жағасына жармасып жүріп, іргедегі ата жауларын қалай күшейтіп
алғандарын өздері білмей қалған көшпенділер бірінен соң бірі жат құлқынға
жұтыла бастады. Аран ауыздан алысырақ қоныс аударып аман қалудан басқа амал
таба алмаған Асан Қайғы желмая мініп, жер кезді. Бұл – біздің тікелей
бабаларымыз кешкен екінші зар заман еді” [21.60].
Келешектің келбетіне көрегендікпен үңілген Асан абыздың болжамдары
кейін зар заман поэзиясының негізгі жемісіне айналғанын ескерсек, ойшылдық
ғұмыр кешкен дәуіріндегі сауалды тарихи – танымдық тұрғыдан салмақтап
саралаудың маңызы зор. Оның өлең – толғауларына өзек болған халықтық -
әлеуметтік көңіл – күй зар заман жырларында да айқын көрініс тапты. Бұл
ағымның жеке өкілдері Асан Қайғы тұлғасын идеал тұтты. Асан заманының
сипатымен салыстыра отырып өз дәуірінің табиғатын кең танытуға ұмтылды.
Жазушы ел тарихын қазақ халқының басынан кешкен зар замандар арқылы
дәуірлегенде, әрине, алдымен өзгенің жеріне сұқтану әрекетінің алғашқы
нышандары белгі берген. Кейіннен кең даланы емін – еркін билеп – төстеген
отаршылдық кезеңді де қамтиды: “...Қаратау бойында қайтадан ес жиып, өз
хандығына ұйысқан қазақтардың төбесіне тағы да қиқу төнді. Тағы да
төбелестің астында қап, тағы да басымыз шашылды. Бұл – үшінші Зар заман
еді...
Дәурені тасқанда көршілерді ықтырып, дәрмені басылғанда бос жатқан
қоныстарға ығысып, әйтеуір, кең жүріп, кең тұрғанға үйренген күздіктерге
ауып қона салар адыра қоныстар мен бөрікпен басыр алар бос белбеу көршілер
де қалмады. Өзінікі түгілі, өз жер, өз суы мұң болды. Атақонысыңның шөлі –
сенікі де, көлі – басқанікі, шаңдағы – сенікі де, шалғыны – басқанікі,
бетіндегі қылтанақ түгі сенікі де, астындағы алтын қойма – қазынасы
басқанікі заман туды... Күллі ұлысыңмен ұлытып жіберетіндей нағыз үлкен Зар
заман осы болды”.
Қасіретке ұшырағанда кешегі күнді жоқтау, елдің зарын зарлап, қайғыру
сарынын сонау Орхон ескерткіштеріндегі Күлтегін жазуларынан ұшырастырамыз.
“Жазуда хроника мен жылнама, жоқтау аралас. Тілінде таптық қоғамы тән
қаған, бек, тархан, тардүш, шад, бодан, құл, күң дейтін касталық сөздер
басым. Жазудың әдеби, тарихи, этнографиялық, тілдік мәні айрықша зор”
[36;39] – деп Ә. Қоңыратбаев баға берген осы жәдігерлік ескерткіштерден
кейіннен халықтың ой – арманымен, ұлттық ұлы мұратымен үндескен зар заман
поэзиясына бастау – бұлақ болған негізгі желіні табатынымыз анық.
Орта ғасырлық ойшылдарымыздың бірі Махмұд Қашқаридің Диуани
лұғат ат – түрік жинағындағы түркі халықтарының бейіттерінен зар заман
жырларына айна – қатесіз ұқсас үлгілерді ұшырастыруға болады. Бұл
бейіттердегі тұжырым бойынша, заманның ашуы тектіліктің жойылуына, бардың
бағасының төмендеуіне, парасаттың азайып, пейілдің тарылуына, яғни, адамның
азғындауына байланысты. Бейіттерде заманды бұзатын, сорақылыққа бастайтын
нәрсе ретінде адам қолынан жасалатын жамандықтар ауызға алынады. (Заманның
қас дұшпаны сұғанақ қол, Апарар сұмдықтарға сүреңсіз жол, пенделердің
парықсыз іс - әрекеті түбінде жер – дүниені құртып тынатыны айтылады Су
тартылып, ауа болды жермен жексен).
М. Қашқари сөздігіндегі өлеңдерге өзек болған негізгі желі – заман
және адам. Өзгерген заманды, азған адамды біртұтас құбылыс күйінде
қабылдап, тілге тиек еткен бейіттер аз кездеспейді. Мысалы:
Дүние қызынды,
Адам азып, бұзылды
***
Адамды заман күйі әлсіретті
***
Бүтіндей заман өзгерді,
Құтыртып жаман ездерді
Адамдар өтірік сөзге ерді,
Парасатты бек кеткен соң.
Заманға көңіл толмаушылық, адамның азғандығын айтып, торығушылық
Қашқари заманына дейін де, одан кейін де болған. Яғни, әдеби шығармаларда
үздіксіз жырланған тақырып, тұрақты мотив. Замана ахуалының, адамның ықылас
– пейілінің өзгерісі Диуана лұғат ат - түріктегі поэзиялық шығармаларға
өзек болғаны дау тудырмайды.
Заманның азғаны мен тозғаны туралы толғамдарды Жүсіп Баласағұнның
Құтты білігінен (Құдадғу білік) де кездестіруге болады. Жүсіп адам
бойындағы асыл қасиеттердің құнын кетірген, елдің пейілін өзгерткен
кезеңнің келгеніне налиды (Ей, білікті, бақсаң заман сыңайын, Бәрі
өзгерген, өзгерткен ел райын), халықтың тағдырын ойлап қайғырады.
Ғұламаның қалдырған мұрасын жан – жақты талдап – таразылаған кезде, зар
заман ақындарының жырларындағы негізгі ой – толғамдар Баласағұн
тұжырымдарымен берік үндесетініне куә боламыз.
Жүсіп:
Кішіде - әдеп, қалмады ақыл ағады,
Сыйластық жоқ, бөктік дау – шар, жалаға.
Әбубәкір:
Ағадан кетті ағалық,
Ініден кетті кішілік.
Жүсіп:
Ел ақшаның құлы болды, табынды.
Күміс кімде болса, соған жағынды.
Мұрат:
Ақшаны сүйеніп,
Айтқан сөзі бұл болды.
Жүсіп Баласағұн шығармасындағы ақыр замандық сарынның болжауды келер
шақта емес, бастан өтіп жатқан әдеттегідей күйінде көрінуі көп нәрсені
аңғартады. Құдадғу біліктегі заманның азуы, ақыр заманның орнауы, адамдық
қасиеттердің жоғалуы ақшаның үстемдік етуі сарындары кейіннен, отаршылдық
кезеңде туған зар – заман поэзиясына өзек болды.
Зар заман поэзиясының негізгі арқауы болып табылатын өз төңірегіндегі
құбылыстарға көңіл толмаушылық, бей – берекет әрекеттерді ақыр заманға телу
үрдісінің бастау бұлағы сопылық әдебиетінің ірі өкілі Қожа Ахмет Иассауидің
әйгілі ақыл кітабы – Диуани хикметтерінде жатқаны дау тудырмайды. Мұны
алғаш атап өткен М. Әуезов бастаған әдебиетшілер: Заман азды, заманның
ұлығы азды, байы азды, атасы мен баласы азды – бұның бәрі ақыр заман нышаны
деу ескіден, XII ғасырда тіршілік еткен Қожа Ахмет Иассауиден қалған
сарын[32; 56].
Ұлы ойшылдың өлеңімен өрілген алпыс тоғыз хикметтің өн – бойын
жайлаған зар ұғымы бар екені аңғарылады. Бірде жұрттың зары, бірде жеке
адамның зары, кейде ақынның өзінің зары ретінде көрінетін бұл ұғым
хикметтерде діни наным – сенім бойынша бұл дүниеде зар жыласаң, бақи
дүниеде рахатқа батасың деп түсіндіріледі. Мәселен, Зар еңіреумен күні –
түні көзілмей бір, Зар жыламай хақ дидарын көрмес, достар.
Хикметтерде сипатталған заман – қатігездік жайлаған (Ел – жұрттан
мейір, шапағат кетті достар), тәрбиесіздік пен арсыздық билеген (Үлкен,
кіші адамдардан әдеп кетті, Қыз – келіншек нәзіктен ұят кетті) заман.
Ежелгі дәуір әдебиетінен бастау алатын өз ортасына көңіл толмаушылық,
заманнан жирену мотивінің негізін құрайды. Дәл осы мотив бірте – бірте дами
келе отаршылдық кезеңдегі зар заман ағымын қалыптастырған арнаның бірі
болды.
Зар заман поэзиясының табан тірейтін тағы бір қазығы – болжал
өлеңдер. Болжал өлеңдерде, әдетте, келешектен күтілген қауіп – қатер, кесел
– кесапат жөнінде айтылады. Қазақ әдебиетіндегі болжал өлеңдерді
саралағанда отаршылдық дәірді күн ілгері тұспалдаған Асан Қайғының
толғамдарынан бастайтынымыз анық.
Зар заман ақындарының барлығындағы сары уайым Асан бастаған сарын.
Сондықтан зар заман ақындарының алғашқы белгісі Асан Қайғыдан басталады
дейміз [2; 201] – деген М. Әуезов.
Аты аңызға айналған бабамыз келер заманның сипатын айна – қатесіз
болжап берген. Болашақта қиындықтың қыспаққа алатыны, ел ішінің азып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-6
I тарау.Зар заман ағымы–заман шындығы мен халық тағдырының
әдебиеттегі
көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .7-34
1.1 Ағымның зерттелуі және теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ...7-19
1.2 Зар заман поэзиясының бастау
көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20-34
II тарау. Мұрат Мөңкеұлының әдеби
мұрасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .35-62
2.1 Ақын өмірі және айтыс
өлеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35-45
2.2 Мұрат Мөңкеұлы шығармаларының мазмұндық сипаты
мен көркемдік
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
-62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...63-6 5
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .66-67
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі:
Түрлі саяси науқандардың тұсында зар заман ағымына әр қилы мән
берілді, әдеби мұрамызды бағалау әр түрлі тұрғыда жүргізілді. Ғасырдың
алғашқы ширегінде М. Әуезов әуелгі пікірлерді ілгері дамыта отырып, қазақ
әдебиеті тарихындағы айрықша әдеби ағымды ғылыми негізде тұжырымдады. Қазақ
әдебиетінің тарихындағы айрықша бір кезең туғызған өзгеше, өз өрнегімен,
өзіндік мазмұнымен қалыптасқан әдеби кезең жүйелей отырып, дамыта
зерттеуді, зерделеуді қажет етеді.
Мұрат ақынның заман шындығын жырлаған әдеби мұрасын айтуда зар заман
ағымының сипатына, қалыптасып – дамуының ұзақ жолына кідіріс жасамай өту
мүмкін емес.
Зар заманның әдебиетіміздің ұзақ тарихындағы өзіндік орнын, көркемдік
сипаттарын, ғылыми – теориялық негіздерін жүйелеп, ағым өкілдерінің әдеби
мұрасын сол негізде тұжырымдау – ғылым қажеттілігі.
Дипломдық жұмыстың мақсат – міндеттері:
Дипломдық жұмысты жазуда қазақ әдебиеттану ғылымының көп жылғы
ізденісі, жинақталған ғылыми пікірлерді пайдалану арқылы төмендегідей
міндеттерді шешу көзделді:
- Зар заман ағымының әр кезеңдердегі зерттелуіне шолу жасап, ғылыми
тұжырымдарды жинақтау.
- Дәстүр жалғастығын негізге ала отырып, ағымның бастау көздерін
анықтау.
- Мұрат Мөңкеұлы шығармаларындағы зар заман ағымының сипаттарын,
мазмұндық, көркемдік көрінісін жүйелеу.
- Мұрат ақын мұрасының зар заман поэзиясындағы, әдебиет тарихындағы
алар орнын, әдеби туындыларының тарихи маңыздылығын анықтау.
Жұмыстың нысанасы ретінде зар заман ақындарының, Мұрат ақынның
шығармалары енгізілген “Бес ғасыр жырлайды”, “Ай, заман – ай, заман - ай”,
“Зар заман” жинақтары пайдаланылды. Тақырыпты зерттеу барысында М. Әуезов,
С. Мұқанов, Қ. Жұмалиев, Б. Кенжебаев, С. Қирабаев, М. Мырзахметов,
Бауыржан Омарұлы т.б. әдебиетші ғалымдардың еңбектеріне жүгіндік.
Дипломдық жұмыстың теориялық және практикалық маңызы:
Дипломдық жұмыстың нәтижесін осы тақырып қарастырылатын ХIХ ғасыр
әдебиеті, арнайы курс сияқты пәндерде пайдалануға болады.
Сондай – ақ әдеби ағым, көркемдік әдіс сияқты мәселелерді тереңдете
түсіндіру мақсатында әдебиет теориясы курсына да қажет болып табылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы:
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан,
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бодандықтың қамытын киген көшпенді халық кешегі күнгі жалына қол
тигізбейтін еркіндігін, өзінің табиғатына ғана жарасатын салт –
дәстүрлерін, той – думанмен өткен дәуренін шерлі сағынышпен еске алады.
Сонымен қатар қайғы жұтқан қалың елдің өз басындағы ахуалға, замананың
өзгерген түріне, отарлаушылардың озбыр іс - әрекетіне, жаңа билеушілердің
мінез – құлқына, оларға құлдық ел пысықтарының жағымсыз жүріс – тұрыстарына
бағыштап өз сөзін айтуы заңды нәрсе. Бұл шерлі шындық тіршіліктің қақпасын
ән – жырмен ашып, пәниден көшкенде зар – жырмен қоштасатын қазақ халқының
әдебиетінде көрініс тапса, оған таң қалатын дәнеңесі де жоқ. Мұндай рухани
құндылықтарды санаға саясаттың салқыны тиген, ой – пікір бостандығына тұсау
салынған кезеңді шынайы бағалап, шоқтығын көтеруге мүмкіндік болмады. Қазақ
әдебиетіндегі зар заман ақындарының ой – тұжырымдарын олардың өздері ғұмыр
кешкен кезеңге көзқарастарының жиынтығы тұрғысынан бағалағанның өзінде жыр
жүйріктерінің мұраларынан ғибрат аларлық нәрсе аз емес.
“Зар заман” – бұл белгілі бастау – бұлағы бар, даму арнасы, қалыптасу
жолдары, тамамдалар тұсы айқын, қоғамдық ойдағы және әдебиеттегі құбылыс.
Зар заман жырлары – отаршылдықтың талдауына түскен ұлт тағдырының тығырыққа
тірелгендігінің белгісі. “Зар заман жырлары” тосыннан ойлап табылған әдеби
атау емес. Бұл – қазақ әдебиетінің ғана емес, ұлтымыздың ақыл – ойының
көшбастаушылары болып есептелетін ғалымдар еңгізген ұғым.
Зар заман поэзиясы тек әдебиеттану ғылымының зерттеу объектісі ғана
емес, бұл өрелі тақырып әлеуметтік, қоғамдық – саяси ой ағымы ретінде
тарихшылар мен философтардың ізденістерінен де шеткері қалмайды. “Зар заман
ақындары” деген М. Әуезовтің анықтамасы кейіннен олардың мұраларын қоғамнан
шеттеткенде таптырмайтын тіркеске айналды. Болмыстың берекесіздігінен
жерініп, өткенді көксеген ақындардың қайғы – мұңы “зарлауық”, “сары уайымға
салынушылық” ұғымдарына телінді. Әдебиеттануда бұлардың “зарлану” үрдісін
зорайтып көрсетіп, поэзиядағы басқа құндылықтарын соның көлеңкесінде
қалдырып, бағасын кетіріңкіреп көрсету орын алды. Күні кешеге дейін қазақ
әдебиетінің тұлғалы өкілдері Дулат Бабатайұлы, Ш. Қанайұлы, М. Мөңкеұлы,
Кердері Әбубәкір ағартушылық демократияшылдық бағытқа қарсы кертартпа
бағыттың өкілдері ретінде бағаланып келді. Қоғамды ғана емес, әдебиетті де
кері қарай тартатын ағымның ақындары жөнінде мыңдаған мектептер мен ондаған
оқу орындарында дәрістер оқылды. “ Зар заман “ деген ұғым пессимизмнің
талассыз баламасы болып кеткені де содан.
Бұл ақындардың шығармаларына тұсау салудың бірінші себебі – олардың
өлең – жырларында қазіргі тіршілікке разылық танытпай, болашақтан аса үміт
күткен, қазақтың көшпенді өмірінің көріністерін аңсау сарынының орын алуы.
Қоғамды алға қарай тоқтаусыз сүйреген прогрестік бағдарламаның мақсат –
мұраттарымен “зар заман” , “қу заман” , “тар заман” деп жырлаған ақындардың
рухани үндестік таба қоймасы белгілі.
Екіншіден, зар заман жыршылары отаршылдыққа қарсы бой көтерді.
Олардың өлең – толғауларында “Орыс”, “Кәуір” сөздері қазақ даласын басып
алып, ойран салған шапқыншылардың атауы ретінде жиі ұшырасады. Зар заман
поэзиясында отаршылдықтың озбырлығынан күйзеліске ұшыраған қазақ елінің
ауыр ахуалы, кетеуі кеткен тіршілігі жан – жақты баяндалады. Саяси
қырағылық мұны да байқамай қалған жоқ.
Үшіншіден, олардың бірқатарының шығармаларында ақырзамандық
(эсхатологиялық) сарын орын алды. Айналадағы болып жатқан өзгерістерді
қабылдамай, оны ақыр заманның тақалып келгенімен байланыстыру, діни
мистикаға телу үрдісі де әдебиеттегі кертартпалықтың мысалы есебінде тілге
тиек болды.
Зар заман поэзиясын зерттеп бағалаудың көп жылдық дәстүрінде
байқалған тағы бір жайт – бұл ақын – жыраулардың өлең – толғауларының
көркемдік құндылықтары, өзіндік өрнектері мен өрісті ойларының саяси
көзқарас тұрғысынан еленіп – екшелуі.Олардың қазақ поэзиясындағы орыны,
әдеби процестегі ролі, жыр әлеміне қосқан үлестері идеологиялық талап
таразысының өлшемі арқылы бағаланды.
Идеологиялық қатаң қиыншылыққа қарамастан аталған дәуірдің айтулы
өкілдері Дулат, Шортанбай, Мұрат, Әбубәкір шығармаларының кеңестік кезең
тұсында жарияланған сәттері де болды. Бұл толғауларға тыйым салынған
уақыттың өзінде әдебиетші – ғалымдар зар заман поэзиясы, оның өкілдері
туралы жағымды пікірлер білдірді.
Зар заман өлеңдерінде азаттықты аңсаған қазақтың рухы сақталды. Бұл
шығармалардың өзегінде ұлтты езгіден құтқару идеясының негізі қаланды.
“Әдебиет – ақиқат өмірдің сырлы суреті, халықтың көркем тарихы” – деген
академик З. Қабдоловтың тұжырымына сай зерделесек, зар заман – бұғауда
бұлқынған қазақ ұлтының шерлі шындығы. Зар заман жырларындағы отаршылдыққа
наразылық сарыны кейін ұлт қамын ойлаған ақындардың шығармашылығына түгел
жайылды, рухты оятып, күрескерлік сананың қалыптасуына жол ашты.
I тарау
Зар заман ағымы – заман шындығы мен халық тағдырының әдебиеттегі көрінісі.
1.1 Ағымның зерттелуі және теориялық негіздері.
Зар заман атауын әдеби термин ретінде алғаш рет М. Әуезов қолданысқа
енгізді. Ол өзінің 1927 жылы жарық көрген Әдебиет тарихы атты еңбегінде
зар заман ақындарына арнайы бөлім арнап, күрделі кезең поэзиясына жан –
жақты талдау жасады, зар заманның өкілдерін атады, бұл дәуірдің басы мен
соңына дейінгі аралықты белгілейді. Сондай – ақ тарихи және теориялық
негіздемелерін ұсынды. Зар заман деген – XIX ғасырда өмір сүрген Шортанбай
ақынның заман халін айтқан бір өлеңінің аты. Шортанбайдың өлеңі ілгергі,
соңғы ақындардың барлық күй, сарынын бір арнаға тұтастырғандай жиынды өлең
болғандықтан, бүкіл бір дәуірде бір сарынмен өлең айтқан ақындардың
барлығына зар заман ақындары деген ат қойдық [2; 192], -деген М.
Әуезовтың тұжырымды сөзі кейін әдебиеттану ғылымында нақты ұғым ретінде
қалыптасқан.
М. Әуезов бұл кезеңнің әлеуметтік ахуалына, осы топқа жататын
ақындардың әдебиеттегі орнына, өзіндік ерекшеліктеріне, ұсынған бағыт –
бағдарына жан – жақты баға берді. Ол бұл еңбегінде өзі атап көрсеткендей,
Зар заман деген бағыт неден басталып, немен бітті? Ақындары кім? Бұрынғы
өлеңдерден басқалық жаңалық бар ма? Кейінгі заманға қандай сарқыт қалдырды?
Одан соң әдебиетте бұл дәуір қандай орын алады? [2; 193] – деген сауалдарды
берік түпқазық етіп ұстанды.
М. Әуезов зар заман дәуірін Абылай тұсынан басталып, Абаймен
аяқталатын жүз жылдық кезеңге әкеп тіреді. Зар заман ақындарынан бастап
біздің әдебиетіміз жазбаша сипат алатынын атап көрсетеді. Бұл еңбекте
қазақтың зар заман ақындарының шығармашылығы әр қырынан алынып, талдап –
таразыланады. Ұлы суреткердің алдымен баса назар аударғаны – олардың
келешекке көрегендікпен назар жасауы. Заманның азған белгісін түстеп
танытып, алдағы уақыттың кереметтерін көзбен көріп, қолмен ұстағандай
айқындап беретін көріпкелдік қасиетті бөле – жара атаған ғалым ақындарды
келер күннің жұмбағын шешкен деп сипаттайды.
М. Әуезов зар заман ақындарының сары уайымшылдық сарынына да,
қайраткерлік роліне де айрықша тоқталады.
Сары уайымшылдық халықтың мұң – мұқтажымен сабақтастығына,
қайраткерліктің ұлттық рухпен өзектестігіне назар аударады. Жазушы зар
заманды бір жағынан елді бүліншілікке ұшыратып, мұңды жыр айтқызған шерлі
дәуір деп санаған, екінші жағынан қайғы басқа түскенде, қайраткер
ақындардың ой – пікірі ортақтасып, рух шақырған, салт – дәстүрді сақтап
қалуға үндеген, бірлікке бастаған ұйысу кезеңі ретінде де бағалайды.
Зар заманнан бастап әдебиеттің жазбаша сипат алатыны жөніндегі М.
Әуезов тұжырымына жоғарыда тоқталдық. Сондай – ақ бұл халықтың, ұлттық
қоғамдық бір сатыдан екінші сатыға өту кезеңі еді. Бодан болудың басқа
түскен қиямет – қайымын көрген жұрттың рухы оянды. Ұлттық намыс бой
көтерді. Қарсыласу қозғалысы күшейді. Міне, осындай ахуал ел басына түскен
нәубетті жүрегімен, жан – тәнімен сезінетін ақындарды тарих сахнасына алып
шықты. Зар заман поэзиясы өкілдерінің жырларының мақсат – мүддесі алдыңғы
жыраулардың шығармаларынан өзгешерек болды. Жазушы – ғалым бұл
өзгерістердің де тамырын дәп басты: Соңғы ақындардың заманында сол бұлт
бір есептен қазақ даласының үстінен соғып өтті. Сондықтан бұл күннің
ақындары баяғыдай шыққан бұлтты сөз қылмай, содан түскен бұршақты, үй
жыққан дауылды, мал ықтырған соққынды сөз қылды. Дала жайлайтын елдің
өмірінде бұлттан түскен қаза менен дерт қандай болды, соларды айтып,
күңіренетін болды. [2; 213]
Қазақ әдебиетіндегі зар заманға ұқсас құбылыс қырғыз әдебиетінде де
бар. Егіз елдің әдебиетін бір – бірінен бөле – жармай, елеп – екшеген М.
Әуезов қырғыздың зар заман ақындары жөнінде де сындарлы көзқарас танытып,
байыпты пікірлер айтқан. Екі жұрттың төлтума дүниелеріндегі сабақтастық
заман ағымын жырлаудан көрінетініне баса мән берген. М. Әуезовтің Зар
заман дәуірі қазақ әдебиетінің тарихында жаңағыдай кезең асқан дәуір
болғандықтан, қазақтың жазба әдебиеті осыладан бастап әлеумет халін ұғып,
ел қамын жоқтауға кіріседі. Өлең бұрынғыша қызық, сауық сияқты ермек емес,
қауым қызметін атқара бастайды. Елдің саяси пікірі мен тілек, мақсат, мұң –
зар сияқты сезімдерінің басын қосып, жаңадан ой негізін, салт – санасын
құрай бастайды. Бұл уақытқа шейін болмаған әлеуметшілдік сарыны, азаматтық
нысанасы шығады [2; 194-195], - деген тұжырымы тағдыр талайы ортақ, тарих
тағылымын бірге көріп келе жатқан екі елдің әдебиетіне де қатысты. Әсіресе
қазақ пен қырғыздың зар заман ақындарының көрегендікпен айтылған болжамдары
басқа айналып, ой – армандары орындалған қазіргідей ақтарылған кезеңде
Әуезов қағидаларының құны арта түскені сөзсіз. Қандай мақсатпен, қандай
көзқараспен болсын, бұл тақырыпқа бойлап көрген зерттеушілер ғалымның зар
заман ақындары туралы пайымдауларын негізгі бағыт етіп ұстады. Тіпті кейін
кертартпа әдебиет тұрғысынан бағалаған оқулықтарға енгізілгенде де жыр
жүйріктеріне Әуезовтың берген атауы өзгерген жоқ. Бүгін де солай. Қай кезде
де зар заман ақындары болып қала бермек.
Қазақтың ірі қоғам қайраткері Халел Досмұхамедұлы М. Әуезовтың бұл
еңбегінен соң бір жылдан кейін жарық көрген Год работы Казахского высшего
педагогического института атты жинаққа енген Қазақ халық әдебиеті.
Қысқаша очерк деген ғылыми зерттеуінде өзі жіктеген поэзияның түрлерінің
бірін зар заман деп атады (Скорбная поэзия).
Ы. Алтынсарин горе киргиз - Қазақтың қайғысы; В. Радлов Зар заман
мен Заман ақыр тәрізді ғибрат өлеңдер Ертістің шығысындағы дала
қазақтарының молдалары шығарған қолтума дүниелер.
Шортанбай өлеңінен кейін зар заман тіркесі қалыптаса бастаған.
Әлихан Бөкейхан – зар заман атты орыстарға қарсы әдеби топтың мүшесі. С.
Сейфулин - әдебиетті (төңкеріске дейінгі) екіге бөледі: 1) Билер дәірі,
2) патша дәуірі - зар заман. С. Мұқанов Қазақтың XVIII - XIX
ғасырдағы әдебиеттің тарихынан очерктер деген еңбегінде былай дейді: Бас
бостандығынан, жерден айырылған, кедейленген халық, бұл зорлыққа қарсы
басын көтере алмады, көтерем дегенге үкімет көтертпей, қозғала бергенге
тарпа бас салып, орнында езіп тастап отырды. Осындай қолдан күш, бастан
ерік кеткен кезде, қайғыдан тұншыққан халықтың зарынан туған көркем
әдебиетін біз Зар заман әдебиеті дейміз.
Ол Шортанбай орыс халыққа емес, орыс мемлекетіне қарсы емес, патша
үкіметінің отаршылдық саясатына қарсы болды деген ойды айтады.
Әдебиет пен өнерге идеологиялық бақылау үстемдік құрып тұрған кезеңде
зар заман ақындары шығармаларының жолы оңғарылмады. Қазақстан Компартиясы
орталық Комитетінің 1997 жылғы 21 қаңтардағы Қазақ ССР ғылым академиясының
Тіл және әдебиет институтының жұмысындағы саяси өрескел қателер туралы
қаулысы халық мұрасын архивке қайта тықты. Әрине, бұл қаулыдан кейін
аталмыш ақындардың өлең жырлары жарыққа шықпайтын болды. Олардың
шығармалары мектеп оқушыларына тәрбие беру ісінен аулақтатылды. Ол кезде
қазақ әдебиетінің өкілдерін прогрессивті жәнекертартпа бағытқа жіктеп,
қолда бар мұраның мән – мазмұнын екпінін біріне жатқызу үрдіс болғаны
белгілі. Ал зар заман поэзиясыц ілгерілеуші бағыттың жүгін көтере
қоймайтыны анық. Сол себепті зерттеушілеріміздің көбі идеологиялық
мәжбүрліктің шырғалаңынан шыға алмады.
Алқалы бас қосуда зар заман ақындары, зар заман поэзиясы, зар
заман ағымы деген сөз тіркестері көп қолданылған жоқ. Бұлар көбіне – көп
кртартпалық, реакцияшыл бағыт деген секілді ұғымдармен ауыстырылды.
Бұрынғы зерттеулерінде Дулат, Шортанбайды жеріне жеткізе алмағандар аяусыз
айыпталды . Сонан соң сынампаздар аталған ақындардың шығармаларына ауыз
салды.
Мәселеге қазіргі көзқарас бойынша үңілсек, Дулат пен Мұрат, Шортанбай
мен Әбубәкір жырлары өз заманын нағыз шынайы түрде сипаттап көрсете
білгендігімен ерекшеленеді. Суреттемеске шарасы қалмағандықтан емес, саналы
түрде көңілдегі сырын толғап, кестелі жыр төккен сөз зергерлерінің ой –
арманын ғалымдар амалсыздан саясаттың талаптарымен бүркемелеуге мәжбүр
болды. Әйтпесе, осы жазылғандардың бәрі ұлттық мұрамызды тереңдете
зерттеймін деп басын дауға тігіп, сотты болған ғалымның нақты позициясы еді
деудің жөні жоқ шығар. 1959 жылы 15-19 маусым аралығында Қазақ ССР Ғылым
академиясының Тіл және әдебиет институты өткізген ғылыми теориялық
конференцияда XIX ғасырдың 50-70 жылдарындағы қазақ әдебиетін зерттеу
мәселелері жөнінде баяндама жасаған Ысқақ Дүйсенбаевтің пікірлерін бүгінгі
көзқараспен қайта зерделегенде көп нәрсеге көз жеткізуге болады. Әрине, қай
әдебиетші де қоғамдағы саяси ахуалдың ыңғайынан шыға алмағаны белгілі.
Негізінен, Ы. Дүйсенбаевтің аталған ақын жыраулардың мұралары жөніндегі ой
– тұжырымдары осы әлемнің төңірегінде өрбіді. Сол себепті әдебиетші – ғалым
бас қосудағы жалпы сарыннан ауытқымай, Шортанбай, Дулат, Мұрат, Әбубәкір,
Кердері, Базар жырау сияқты ақындардың XIX ғасырдың екінші жартысындағы
қазақ қоғамының әлеуметтік өміріндегі жаңалықтарын түсінбей шошынғанын,
патшалық отаршылықтан үрку нәтижесінде орыс халқының мәдениетінен де
тартынып, жатырқағанын, кей сәтте қарсы шыққанын атап өтті. Кейіннен осы
кезең ақындарының мұрасын жан – жақты зерттеген ғылымның Дулат, Мұрат және
басқа да заман күйін толғаған жыр жүйріктері жөнінде сүбелі дүниелер
ұсынғаны ақындардың шығармаларының ақ – қарасын айырып, түсініп талдауы
міндетті. Олардың мұрасының саясатқа қатыстылығынан гөрі, поэзиялық
қуатына, көркемдік нәріне назар аудару керек дегенді астарлап болса да
аңғартты.
Ы. Дүйсенбаев сынды ғалымдар жыр жүйріктерінің өлең – толғауларын
жоғары оқу орындарында оқытуды табанды түрде талап еткенін атап көрсетуіміз
керек.
Конференцияда бүгінгі күн тұрғысынан қарасаң да пәлендей мағынасы
өзгермейтін, қай жағынан үңілгенімен ұстатпайтын байыпты байлам жасаған
пікірлер орын алды. (Е. Ысмайылов, М. Хасенов – осы конференцияға қатысты).
Бұл ғылыми теориялық конференция аталған ақындар шығармаларының
тағдырын шешетін алқалы басқосу еді. Сондықтан ірбір пікір, әрбір ұсыныс
есепке алынды. Сөз сөйлеушілердің ішінде Дулат, Шортанбай, Мұрат,
Әбубәкірлердің өлең – толғауларының мазмұнына, идеялық сипатына, әдебиет
тарихындағы орнына тоқталмағаны кемдк – кем. Ал шығармаларының көркем
ерекшеліетері, өлең өрнектері көп сөз бола қойған жоқ. Өйткені
конференцияда қалдырған мұрасының идеялық мазмұны талас тудыратын
ақындардың шығармаларын көп ұлтты әдебиеттің тарихына қандай дәрежеде
жақындастыру жөнінде мәселе қаралып жатты.
Зерттеушілер кертартпа бағыттың ақындарына ұлы Абайды қарсы қойды.
Олардың мұраларындағы қайшылықтарды салыстыра қарау үшін Абайдың өлеңдері
өлшем ретінде пайдаланылды. Конференцияда аты ең көп аталған ақын –
Шортанбай. Шортанбайдың шығармалары да, оны зерттегендердің еңбектері де
сынға түсті. Солай болғанына қарамастан С. Талжанов ақын туралы
баяндамасында жиындағы дәстүрлі талдау ауқымынан шығып, оң көзқарас
танытты. Зерттеуші – ғалымның ұғымында, ол өмір шындығын айқын көрсетуші,
отарлаушы ұлықтарға қарсы күресуші, ауыз әдебиетін жазба әдебиетке
жеткізуші. Зар заман поэзиясын жабыла сынаған сол конференциядағы С.
Талжановтың Шортанбай - өз заманындағы әлеуметтік өмірді жетік білген, кем
– кетігін сынай отырып, көргенін қаз қалпында айнаға түсірген шебер ақын -
деген шынайы бағалауы күні бүгінге дейін құнын жоғалтқан жоқ. Оның
Шортанбайды ақтау жағына бейім болып, әрбір сыннан арашалап алуға
тырысқанын М. Әуезовтің өзі де атап өтті.
Дулат ақынның шығармашылығы жөнінде конференцияда әрқилы пікірлер
айтылды. Х. Сүйіншәлиевтің арнайы баяндамасы өзіндік ұстанымымен, айқын
поэзиясымен ерекшеленеді. Осыған орай оның көзқарастары конференция үстінде
сынға ұшырады. Бәрі бір ғалым: Дүние өзгерді, жер, су, адам, әкем – бәрі
өзгерді. Олар азды, тозды, бұзылды, енді бұл дүниені өзгертпесе, қайтадан
бірлесіп, ел болып, еркіндік тимесе, қазақтың бағы ашылмайды - деп зар
заман поэзиясының нағыз сипатын ашып, мақсат – мұратын айқын көрсетеді.
Конференция қаулысында Мұрат пен Дулаттың шығармашылығы бірге
сараланды: Дулат пен Мұрат творчествосы жоғары мектепте сол кездегі тарихи
әдеби процестің күрделі сипатын, әдебиеттің қандай қиыншылық жағдайда
дамығанын талдап көрсету мақсатымен аталуы тиіс. Жалпы білім беретін
мектептердің ерекшелігін еске ала отырып, бұл ақындардың творчествосын орта
мектепте оқыту қажетсіз деп саналсын. Әбубәкір мен Мұрат шығармашылығы
жөнінде қосымша баяндамалар жасалған жоқ. Олардың ақындық таным –
түйнектерін идеялық жағынан терістеуге көбірек мән берді. Бұлардың
мұраларын жоғары оқу орындарында оқытып – үйретуге ұсынумен шектелді. Міне,
мектеп жасындағы ұрпақтың аталған ақындардың шығармаларын жетік білмей
өскені сондықтан. Аталған ақындардың бәрінің шығармаларын зерттеп –
зерделеген әдебиет тарихының білгірі Ханғали Сүйіншәлиев. Ғалым қай кезде
де зар заман поэзиясына арашашы болды.
Қазақ әдебиетіндегі зар заман поэзиясын қай тұрғыда түйініп – түсіну
жөнінде салмақты пікір білдірген ғалымдардың бірі – академик С. Қирабаев.
Ол мұнда өлең – жырлардың тууы, аталған жыр жампоздпрының ішкі күйзелісі
мен үмітсіздігіне байланысты екендігі тұрғысынан ой толғады. Академик З.
Ахметов зар заман поэзиясын Абай өлеңдерімен жақындатады, ал Е. А. Костюхин
зар заман ақындарын Абайға қарсы қою тәсілін ұстанды.
Зар заман әдебиетін, оның тұлғалы өкілі Шортанбай шығармашылығымен
байланыстыра зерттеп, бұл кезінен өзіндік ерекшеліктерін нақты көрсеткен
әдебиетшілердің бірі Қанипаш Мәдібай. Оның ғылыми ізденістері М. Әуезов
дәстүрі бойынша зар заман ұғымын жан – жақты байыптамалармен байытып, әдеби
ағым ретінде түйсініп қабылдауға негізделген.
Соңғы уақытта әдебиеттегi зар заман құбылысына философ – ғалымдар да
өзiндiк парық – пайымдары арқылы өзгеше, жаңаша сипат берiп жүр. Әрине,
ұзақ жылдар бойы идеологиялық өктемдiк салдарынан пәлсапалық еңбектерде зар
заман жырларының мән –мазмұны терiс түсiндiрiп келгенi рас. Мысалы, философ
Қ. Бейсембиев зар заман ақындардың шығармашылығының идеялық мазмұнын көп
сынға алып, оларды консерваторлық бағыттың жақтаушылары деп атады.
Сондай – ақ қазақ философиясының пайда болу, қалыптасу және даму
кезеңдерiн зерттеп, ұлт мүддесiн көздеген ой – сананың бастау – бұлақтарын
iздеген ғалымдар А. Қалабеков пен Ж. Алтаев зар заман поэзиясына арнайы
тоқталады. "Қазақ философиясы" атты сүбелi еңбектiң бiр тарауын "зар заман
ақындарының әлеуметтiк философиясы" деп атаған. Олардың тұжырымын түйiндер
болсақ, "Зар заман ақындарының әлеуметтiк – философиялық дүниетанымы,
ойлары, қазақ халқының, ұлтының қоғамдық сана – сезiмiнiң қалыптасуына,
қоғамдық ойдың дамуына, кейiнгi ұрпақты гуманисттiк, патриоттық, ұлтжанды
рухта тәрбиелеуге үлкен әсерiн тигiздi". [22; 157].
Қазақ философтардың iшiнен Х. Ақназаров зар заман поэзиясын алғаш рет
қырғыз ақындарының шығармашылығымен тығыз бiрлiкте қарастырды.
Қырғыз зерттеушiсi Ж. Рақышевтың Қазақстанда қорғалған ғылыми еңбегiне
негiзiнен Молда Қылыштың әлеуметтiк және философиялық ой – пiкiрлерi өзек
болды. Ол қырғыз әдебиетiнде "заман" делiнетiн ағымның немесе бағыттың
былайша аталуын Қалығұл Байұлының "Ақыр заман", Арыстанбек Буйлашұлының
"Тар заман", Молда Қылыштың "Зар заман" шығармаларындағы өзара үндестiк
мәселесiмен байланыстырады.
Зар заман сарынын қазақтың күй өнерiнен iздеу жөнiндегi ой – пiкiрлер
арагiлiк айтылып жүр. Елдiң мұң – шерiн домбыраның тiлiмен жеткiзiп, өткен
дәурендi сағындыру, көз алдыңа көшпендi өмiрдiң сән – салтанатын елестетiп,
зарлата – сарната күй төгу арқылы бүкiл тарихыңды баяндап беретiн өрiстi
өнерiмiздi зерттеушiлер бiр қатар тұжырымдар жасайды. Қазақтың арғы – бергi
дәуiрiн бiрнеше зар заманға бөлiп, жiктеп тұрып талдаған Әбiш Кекiлбаев, өз
ойын күйшiлiк дәстүрмен астастыра толғай келiп, "Құрманғазының сонау керi
кеткен кер заманын өзiнде жер болып жентектелiп бара жатқан ұлттық санына
желпiнтiп, қайратына қайта мiнгiзердей дауылпаз күйлер шалқытатыны да
содан" [22.65], - деп қорытады.
Бұл жөнiнде Тарақты Ақселеу әдебиеттегi антиутопиялық ағымның өкiлдерi
ретiнде зар заман ақындарын атап өтедi.
Ендi зар заман поэзиясы туралы шетелде айтылған пiкiрге назар
аударалық. 1958 жылы АҚШ – тың Оңтүстiк Каролина штатындағы Дьюк
университетi Томас Густав Виннердiң "Орталық Азия қазақтарының сөз өнерi
мен әдебиетi" атты кiтабын бастырып шығарды. Виннердiң еңбегi ауыз әдебиетi
нұсқаларынан бастап қазақ әдебиетiнiң елуiншi жылдарға дейiнгi кезеңiн
қамтиды.
Автор зар заман дәуiрi “Time of Lament” ақындарының санатында
Шортанбай мен Мұратты айтады. Базар, Әбубәкiр және Ақан Серiнiң
шығармаларын да осы сарынмен байланыстырады. Виннер зерттеуiнде,
Шортанбайдың “Зар заман” " Time of Lament "және “Алдаушы жалған”
"Faithless Lying", Мұраттың “Үш қиян”"Three Epochs" толғаулары орыс
тіліндегі аудармасы арқылы ағылшыншаға тәржімаланған. Бұл, әрине,
түпнұсқаның бар бояуын сақтаған аударма емес. Автордың өзі айтқандай
әлеуметтік көзқкркасты таныту мақсаты ғана алға қойылған секілді. Бұл
зерттеу осынысымен де құнды. 1940 жылы Мәскеуде жарық көрген “Песни степей”
атты қазақ поэзиясының антологиясында (құрастырған А.Соболев) зар заман
поэзиясының бір қатар үлгілері енгізілді.
1978 жылы зар заман өкілдерінің (Дулат, Шортанбай, Мұрат) өлеңдері М.
Мағауиннің құрастыруымен Советский писатель баспасының Ленинград
бөлімшесінен орыс тілінде жарық көрді.
Зар заман поэзиясының өкілдері саналған ақындардың шығармашылығы
хақында әр жылдарда С. Мұқанов, Қ. Жұмалиев, Ы. Дүйсенбаев, Е. Ысмайылов,
Т. Нұртазин, Ә. Қоңыратбаев, С. Талжанов, Х. Сүйіншәлиев, С. Қирабаев, Ғ.
Мұсабаев, Т. Кәкішев, Р. Сыздықова, М. Локеев, Ә. Тоқмағамбетов, С.
Садырбаев, Д. Ысқақов, Қ. Өмірашев, Б. Қорқытов, Қ. Саздықов, С. Дәуітов,
Қ. Мәдібаева, Т. Тебегенов, Ш. Керімов, С. Бермағамбетов, Қ. Жүністегі, Б.
Омарұлы т.б. ғалымдар мен әдебиетшілер арнайы ғылыми еңбектер және зерттеу
мақалаларда өлеңдері төңкеріске дейінгі жинақтарда, Қазақтың ескі әдебиет
нұсқаларында (1931), XIX ғасыр мен XX ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің
оқу кітабында (1933), XVIII – XIX ғасырдағы қазақ ақындары шығармалары
жинағында (1962), Үш ғасыр жырлайды, Бес ғасыр жырлайды, Ай заман –
ай, заман - ай антологияларында, Әлем альманағында, XIX ғасыр әдебиеті
(1991) хрестоматиясында жарық көрді.
Әдебиетіміздің беттерін қалпына келтіру қолға алынған жылдардан бастап
зар заман ақындарының шығармашылығын арнайы зерттеуге нақты қадам жасалды.
Мұрат Мөңкеұлы, Шортанбай Қанайұлы, Әбубәкір Кердерінің әдеби мұралары
жөнінде ғылыми еңбектер қорғалды. Ал Дулат мұрасы тәрбиелік тағылымдары
тұрғысынан педагогика ғылымының нысанасы ретінде зерттеледі.
Зар заман – отаршылдық қысымын көрген елдің әдебиетінде рухани
құндылықтардың азып – тозуына налудан, қоғамның болашағына үміт артпай,
ізгілікті өткен өмірден іздеп, халықтың салт – дәстүрлері салтанат құрған
кешегі күнін аңсаудан, ежелден ұлттық танымына, көшпенділік табиғатына жат
құбылыстарды қабылдамай, дәуірге наразылық білдіруден туған ағым.
Кеңестік дәуірдегі мектеп оқушыларына көнені көксеп, жаңаны жатсынған
зар заман ақындары ретінде Дулат Бабатайұлы, Шортанбай Қанайұлы, Мұрат
Мөңкеұлы, Әбубәкір Шоқанұлының есімдері аталды. Әдебиеттанудағы зар заман
ұғымы көбіне – көп осы төртеуінің атымен байланыстырылып келді. М.
Әуезовтің зар заман ақындарының шығармашылығын талдаған Әдебиет тарихы
еңбегінде Дулат Бабатайұлының аты аталмайды. Дулат шығармаларын егжей –
тегжейлі зерттеген Құлмат Өмірәлиев пен Рабиға Сыздықованың еңбектерінде де
ұлы жырауға қатысты Зар заман ақыны деген тіркес ұшыраса қоймайды. Бірақ
бұдан Дулат Бабатайұлының өлеңдерінде зар заманның сарыны жоқ деген ұғым
тумауға тиіс.
М. Әуезов зар заман ақындары деген тіркеске Асан Қайғыны, Бұқар
жырауды, Найманбетті, Шерниязды, Досқожаны, Күдері Қожаны, Ыбырай
Алтынсаринды, Базар жырауды, Ығылманды, Алама Байтоқты қосады. Бұдан
шығатын қорытынды, М. Әуезов ақын – жыраулар шығармаларының зар заман
поэзиясына ыңғайлас келетін жақтарын тілге тиек еткен.
Қазақ тұрмысына жат құбылыстарға шошына қарау – зар заман жырларының
бір шарты ғана. Зар заман поэзиясының ең негізгі белгісі – көшпенді өмірдің
салт – дәстүрлерінің отаршылдық дәуірде бұзылып – бүлінуін жырлау. Бұл
өлеңдерде тозған қоғамның, азған адамның бейнесі жасалады. Осыған ақынның
ішкі қарсылығы бой көтереді.
Заманның зары – Дулат өлеңдерінің негізгі желісі, онда өткенді жоқтап,
зар илеу сарыны байқалмайды деп тұжырымдағанның өзінде оның замана ахуалын
жырлағанда қазақтың бұрынғы тіршілігін, көшпенді өмірдің сән – салтанатын
өлшем етіп алатыны көзге көрініп тұрған нәрсе.
Біздің әдебиетімізде қой үстінде бозторғай жұмыртқалаған заманды аңсау
сарыны да, алдағы сенімсіздікпен қарау үрдісі өте ертеден басталады.
Ежелден еркіндік аңсаған қазақтың утопиясы өлең – жырларымызбен қатар
дамыса, бұған қарама – қайшы антиутопиялық түсініктердің түп – тамыры да
әріде жатыр. Яғни, антиутопия – утопияға кереғар ұғым. Утопия жоқ нәрсені
іздейді, қиялдағы игілікті аңсайды. Антиутопия утопиялық дәстүрлерді
қиялилықтан гөрі шынайылыққа бейімдеу ыңғайында өмірге келген.
1991 жылы жарық көрген Әлем альманағын құрастырушылар зар заман
жырларын антиутопиялық поэзияның үлгісі ретінде құрастырды.
Келешектен үміт күтпей, өткен өмірді идеал тұту – қазақ зар заман
поэзиясының негізгі түпқазығы екені белгілі. Утопия – ешқашан жүзеге
аспайтын, қиялдағы нәрсе. Ендеше, қайтып оралмайтын кешегі күнді аңсау
сарынына да осы тұрғыдан мән бергеніміз дұрыс болар еді.
Зар заман өлеңдері антиутопиядан гөрі дистопияға жақындайды (дистопия
– грек тілінен енген сөз, дис - жаман; топос - орын, мекен). Антиутопия
жағымды утопияға карикатура ретінде туған, сондағы идеяны сынап – мінеп,
күлкіге айналдыру үшін жазылған шығармаларға өзек болады. Зар заман
поэзиясы мұнда мақсат көздемейді. Қайта бұлар қазақ утопиясы – Жерұйықты
аңсаған Асан Қайғыны өздеріне үндес, мұраттас санайды. Зар заман
поэзиясында отаршылдық билеген дәуір мен елдің ілгеріректігі еркін тұрмысы
тартысқа түсті. Халық енді қайтып мұндай заманның келеріне күмәнмен қарады.
Көкіректегі ой – арманды сенімсіздік басты. Осы көңіл – күй Шортанбай
толғауларына да ауысқан:
Айтып та айтпай немене,
Өткен заман келер ме?
***
Айғыр айтып сойсаң да,
Әуелгі заман келмейді.
Осылай өзара салыстыра бағалаған уақыттың өлшемдері (өткен дәуір,
бүгінгі өмір, келер заман) тұтас күйінде әсер үстіндегі тіршілік ұғымын
құрайды.
Көшпенді елдің отырықшылыққа айналуы да оның әдебиетіне ықпал етпей
қоймайды. Ежелгі дәстүрден бірте – бірте ажырап, отырықшылыққа бой үйреткен
кезең өтпелі дәуір саналса, бұл уақыт мерзіміндегі ахуал әдебиетте айқын
көрінері хақ. Осы процесс барысындағы жаңа үрдістер мен дағдылар бұрын –
соңды салт – дәстүрі бұзылмай келген еркін қазақтың ұлттық иммунитетін
оятады. Зар заман құбылысын туындатқан негізгі факторлардың бірі –
көшпенділік пен отырықшылықтың бетпе – бет келуі.
Зар заман алдымен, әдебиеттің еншісі. Қазақ өлеңдеріндегі жаңаша
күйді, өзгеше әуенді, ерекше сарынды білдіретін анықтама. Кең даланың боз
жусанының иісі аңқып, жауынгерлік рух асқақтап тұратын жыраулық өнерімізге
зар заман поэзиясы арқылы қайғы – мұңға толы көңіл – күй мен елең – алаң
заманның алуан түрлі пенделерінің іс - әрекетін танытатын ойлы образдар
келді. Аталған ақындардың әрқайсысының шығармашылығы өз алдына бір әлем.
Жеке тұлға ретінде олардың мұрасын әр қырынан қарастыра беруге болады.
Мәселен, бірі – қазақ өлеңін түрлендіріп, жаңа сапаға жеткізуші, екіншісі –
имандылықты, мұсылмандық шарттарын жыр тілімен уағыздаушы, үшіншісі –
алдына жан салмаған айтыс ақыны. Бірақ зар заман ағымы осылардың
шығармашылық бірлестігінен, ой – пікір ортақтығынан көрінеді. Бұлардың өлең
– толғауларының бәрі бірдей зар заман жырлары болып табылмайтыны белгілі.
Сондықтан идеялық – стильдік, тақырыптық – мазмұндық байланыстары бойынша
іріктеп, топтастырғанның өзінде зар заман поэзиясы ауқымды дүниелерді
құрайды. Керісінше, шығармашылық бағыт бағдары мүлде бөлек ақындардың
жырларында зар замандық тұжырымдарға негізделген өлең үлгілері жүреді.
Зар заман поэзиясын зерттеп – зерделеп, теориялық мәселелерін талдап –
таразылау әлі де жалғаса бермек. Мысалы, бұл сарындағы өлең – жырларды
текстологиялық бірізділікке түсіру жұмысы толық аяқталған жоқ. Кейбір
жинақтарда Шортанбайдікі делінген жекелеген шумақтар басқа бір зерттеулерде
Дулаттікі болып ғылыми пікір нысанасына айналып жүр
1.2 Зар заман поэзиясының бастау көздері.
Әдебиетіміздің тарихы ежелгі дәірден тамыр тарататыны секілді
поэзиядағы зар заман құбылысының да өзіндік бастау көздері, қалыптасу
арналары, даму процесі бар. Ертедегі әдебиет нұсқаларында осы ағымның
бастапқы нышандары – заманға көңіл толмастық, дүниеден жеріну, адами
қасиеттердің азып – тозуын айтып, дәуірге наразылық білдіру сарындары
байқалады. Уақыттың көші ілгері жылжыған сайын поэзиядағы мұндай көңіл –
күй күшейе түсті. Ақыры әр қилы арнамен бір ағымға келіп тоғысты. Бұған
тарихи дамуды зерделеу әрі әдебиеттің өсіп - өркендеу жолын саралау арқылы
түсінік берілмек. Зар заман құбылысының мән – мағынасын ашып, бастауын
қайдан алып, қалай өрістегенін айқындау үшін елдің тарихнамасына халықтың
сөз өнерінің шежіресіне сүйенбей пайымдау жасау әсте мүмкін емес. Поэзияның
қай түрінің де бай дәстүрі, терең тағылымы бар екені анық.
Қазақтың фольклорлық мұраларын қалыптастырған халық санасындағы мол
оппозициялы ұғымдар зар заман әдебиетінің негізін қалайды. Ежелгі жұртпен
бірге жасасып, тіршілігінің тінін құрап келе жатқан бір – біріне қайшы
ұғымдардың қақтығысы, бәсекелестігі, рухани өрісті де қозғалысқа келтірмек
және мұның әр кезеңдегі көріністері де түрліше болады. Бұл турасында
фольклоист – ғалым Шәкір Ыбыраев былай дейді: “Жамандық пен жақсылық, ерлік
пен ездік, кісілік пен кәсіпкерлікті, адамдық пен адалдықты, зорлық пен
қорлықты, күштілік пен әлсіздікті, достық пен қастықты, өзімдікі мен
өзгенікі дегенді халық өзінің әлеуметтік, қоғамдық, өмірлік болмысына қарай
жіктеп келді... Бір ғажабы, мол оппозициялы ұғымдардың фольклор
поэтикасындағы негізгі бітімі өзімдікі және өзгенікі деген түсініктердің
маңына топтасуында екен. Әлгі айтқан ұғымдардың бір сыңары, яғни, жамандық,
ездік, қастық, күштілік, зорлық, т. б. Мұнда негізінен өзгеге, дәлірек
айтсақ, жауға тән қасиет болып шығады... Осындай ұғымдарды өзгелерден қол
үздіріп,ұлттың өз ішіндегі кесір -–кесапатқа қарай бұру Махамбет, Дулат,
Шортанбай поэзиясынан көрініс тапты”.
Ел мен жерді, жігер мен намысты сақтап қалу үшін, талай тар жол,
тайғақ кешулерден өтіп, заманның зары мен запыранын көрген қазақ ұлтының
қилы қалыптасу кезеңдері жайында жазушы Әбіш Кекілбаев былайша ой өрбітеді:
“Шекарасын айдаған малының тұяғы, астанасын – жайлаған көлінің құрағы,
береке бірлігін – ауыз екі уәде, тәртібі мен төрін ауыз екі уәж шешіп,
дәулеті – төрт аяғына, әулеті – екі аяғына жалынған көшпелі қауым ішіне
ала, іргесіне шала түскен кездің бәрінде де омырыла құлдырап, ойсырай
дағдаратын зар заманға ұшыраған да отырған” [21.54]. Жұртымыздың тарихын
талдап – таразылаған уақытта “зар заман” тіркесінің ойға оралатыны сөзсіз.
Ә. Кекілбаев қазақ даласы соңғы мың жылдықта зар заман дәуірін төрт
рет бастан кешкен деп тұжырымдайды.
“Иман ұясы мешітте көпке уәжі өтпеген хазіретті Иассауи жер астына
тірілей сүңгіп кетті, билік ұясы Ордада бекке уәжі өтпеген Қорқыт барар
жер, басар тау таба алмай, ел ақтап кетті. Бұл – біздің күні бүгінге
дейінгі желісін үзбей келе жатқан дәстүрлі рухани тарихымыздағы ең бірінші
Зар заман еді”...[21.57].
Ұлы тұлғалардың өз ортасынан безінуі, оларды болмыстың
қанағаттандырмауы – қоғамдағы рухани күйреудің, ар – ұяттың құнсызданғанына
наразылықтың көрінісі. Заманның түріне көңіл толмастың, тіршіліктен
оқшауланып, ізгілікті өзге бір әлемнен іздеу сарыны әдебиетімізге сол дәуір
арқылы келді. Зар заман поэзиясының эсхатологиялық сипатының басым болуын
да осы кезең ойшылдарының ақырзамандық тұжырымдары ықпал етті. Ал бұдан
соңғы дәуір жаугершілік пен шапқыншылықтың залалымен байланыстырылады:
“Қараталда іріген ұйытқы Еділ бойында қайта ұйысты. Бас – аяғы бес ғасырға
созылған далалықтардың жаңа дәурендеуінің түбіне Ақсақ Темір жетті... Бір –
бірінің жағасына жармасып жүріп, іргедегі ата жауларын қалай күшейтіп
алғандарын өздері білмей қалған көшпенділер бірінен соң бірі жат құлқынға
жұтыла бастады. Аран ауыздан алысырақ қоныс аударып аман қалудан басқа амал
таба алмаған Асан Қайғы желмая мініп, жер кезді. Бұл – біздің тікелей
бабаларымыз кешкен екінші зар заман еді” [21.60].
Келешектің келбетіне көрегендікпен үңілген Асан абыздың болжамдары
кейін зар заман поэзиясының негізгі жемісіне айналғанын ескерсек, ойшылдық
ғұмыр кешкен дәуіріндегі сауалды тарихи – танымдық тұрғыдан салмақтап
саралаудың маңызы зор. Оның өлең – толғауларына өзек болған халықтық -
әлеуметтік көңіл – күй зар заман жырларында да айқын көрініс тапты. Бұл
ағымның жеке өкілдері Асан Қайғы тұлғасын идеал тұтты. Асан заманының
сипатымен салыстыра отырып өз дәуірінің табиғатын кең танытуға ұмтылды.
Жазушы ел тарихын қазақ халқының басынан кешкен зар замандар арқылы
дәуірлегенде, әрине, алдымен өзгенің жеріне сұқтану әрекетінің алғашқы
нышандары белгі берген. Кейіннен кең даланы емін – еркін билеп – төстеген
отаршылдық кезеңді де қамтиды: “...Қаратау бойында қайтадан ес жиып, өз
хандығына ұйысқан қазақтардың төбесіне тағы да қиқу төнді. Тағы да
төбелестің астында қап, тағы да басымыз шашылды. Бұл – үшінші Зар заман
еді...
Дәурені тасқанда көршілерді ықтырып, дәрмені басылғанда бос жатқан
қоныстарға ығысып, әйтеуір, кең жүріп, кең тұрғанға үйренген күздіктерге
ауып қона салар адыра қоныстар мен бөрікпен басыр алар бос белбеу көршілер
де қалмады. Өзінікі түгілі, өз жер, өз суы мұң болды. Атақонысыңның шөлі –
сенікі де, көлі – басқанікі, шаңдағы – сенікі де, шалғыны – басқанікі,
бетіндегі қылтанақ түгі сенікі де, астындағы алтын қойма – қазынасы
басқанікі заман туды... Күллі ұлысыңмен ұлытып жіберетіндей нағыз үлкен Зар
заман осы болды”.
Қасіретке ұшырағанда кешегі күнді жоқтау, елдің зарын зарлап, қайғыру
сарынын сонау Орхон ескерткіштеріндегі Күлтегін жазуларынан ұшырастырамыз.
“Жазуда хроника мен жылнама, жоқтау аралас. Тілінде таптық қоғамы тән
қаған, бек, тархан, тардүш, шад, бодан, құл, күң дейтін касталық сөздер
басым. Жазудың әдеби, тарихи, этнографиялық, тілдік мәні айрықша зор”
[36;39] – деп Ә. Қоңыратбаев баға берген осы жәдігерлік ескерткіштерден
кейіннен халықтың ой – арманымен, ұлттық ұлы мұратымен үндескен зар заман
поэзиясына бастау – бұлақ болған негізгі желіні табатынымыз анық.
Орта ғасырлық ойшылдарымыздың бірі Махмұд Қашқаридің Диуани
лұғат ат – түрік жинағындағы түркі халықтарының бейіттерінен зар заман
жырларына айна – қатесіз ұқсас үлгілерді ұшырастыруға болады. Бұл
бейіттердегі тұжырым бойынша, заманның ашуы тектіліктің жойылуына, бардың
бағасының төмендеуіне, парасаттың азайып, пейілдің тарылуына, яғни, адамның
азғындауына байланысты. Бейіттерде заманды бұзатын, сорақылыққа бастайтын
нәрсе ретінде адам қолынан жасалатын жамандықтар ауызға алынады. (Заманның
қас дұшпаны сұғанақ қол, Апарар сұмдықтарға сүреңсіз жол, пенделердің
парықсыз іс - әрекеті түбінде жер – дүниені құртып тынатыны айтылады Су
тартылып, ауа болды жермен жексен).
М. Қашқари сөздігіндегі өлеңдерге өзек болған негізгі желі – заман
және адам. Өзгерген заманды, азған адамды біртұтас құбылыс күйінде
қабылдап, тілге тиек еткен бейіттер аз кездеспейді. Мысалы:
Дүние қызынды,
Адам азып, бұзылды
***
Адамды заман күйі әлсіретті
***
Бүтіндей заман өзгерді,
Құтыртып жаман ездерді
Адамдар өтірік сөзге ерді,
Парасатты бек кеткен соң.
Заманға көңіл толмаушылық, адамның азғандығын айтып, торығушылық
Қашқари заманына дейін де, одан кейін де болған. Яғни, әдеби шығармаларда
үздіксіз жырланған тақырып, тұрақты мотив. Замана ахуалының, адамның ықылас
– пейілінің өзгерісі Диуана лұғат ат - түріктегі поэзиялық шығармаларға
өзек болғаны дау тудырмайды.
Заманның азғаны мен тозғаны туралы толғамдарды Жүсіп Баласағұнның
Құтты білігінен (Құдадғу білік) де кездестіруге болады. Жүсіп адам
бойындағы асыл қасиеттердің құнын кетірген, елдің пейілін өзгерткен
кезеңнің келгеніне налиды (Ей, білікті, бақсаң заман сыңайын, Бәрі
өзгерген, өзгерткен ел райын), халықтың тағдырын ойлап қайғырады.
Ғұламаның қалдырған мұрасын жан – жақты талдап – таразылаған кезде, зар
заман ақындарының жырларындағы негізгі ой – толғамдар Баласағұн
тұжырымдарымен берік үндесетініне куә боламыз.
Жүсіп:
Кішіде - әдеп, қалмады ақыл ағады,
Сыйластық жоқ, бөктік дау – шар, жалаға.
Әбубәкір:
Ағадан кетті ағалық,
Ініден кетті кішілік.
Жүсіп:
Ел ақшаның құлы болды, табынды.
Күміс кімде болса, соған жағынды.
Мұрат:
Ақшаны сүйеніп,
Айтқан сөзі бұл болды.
Жүсіп Баласағұн шығармасындағы ақыр замандық сарынның болжауды келер
шақта емес, бастан өтіп жатқан әдеттегідей күйінде көрінуі көп нәрсені
аңғартады. Құдадғу біліктегі заманның азуы, ақыр заманның орнауы, адамдық
қасиеттердің жоғалуы ақшаның үстемдік етуі сарындары кейіннен, отаршылдық
кезеңде туған зар – заман поэзиясына өзек болды.
Зар заман поэзиясының негізгі арқауы болып табылатын өз төңірегіндегі
құбылыстарға көңіл толмаушылық, бей – берекет әрекеттерді ақыр заманға телу
үрдісінің бастау бұлағы сопылық әдебиетінің ірі өкілі Қожа Ахмет Иассауидің
әйгілі ақыл кітабы – Диуани хикметтерінде жатқаны дау тудырмайды. Мұны
алғаш атап өткен М. Әуезов бастаған әдебиетшілер: Заман азды, заманның
ұлығы азды, байы азды, атасы мен баласы азды – бұның бәрі ақыр заман нышаны
деу ескіден, XII ғасырда тіршілік еткен Қожа Ахмет Иассауиден қалған
сарын[32; 56].
Ұлы ойшылдың өлеңімен өрілген алпыс тоғыз хикметтің өн – бойын
жайлаған зар ұғымы бар екені аңғарылады. Бірде жұрттың зары, бірде жеке
адамның зары, кейде ақынның өзінің зары ретінде көрінетін бұл ұғым
хикметтерде діни наным – сенім бойынша бұл дүниеде зар жыласаң, бақи
дүниеде рахатқа батасың деп түсіндіріледі. Мәселен, Зар еңіреумен күні –
түні көзілмей бір, Зар жыламай хақ дидарын көрмес, достар.
Хикметтерде сипатталған заман – қатігездік жайлаған (Ел – жұрттан
мейір, шапағат кетті достар), тәрбиесіздік пен арсыздық билеген (Үлкен,
кіші адамдардан әдеп кетті, Қыз – келіншек нәзіктен ұят кетті) заман.
Ежелгі дәуір әдебиетінен бастау алатын өз ортасына көңіл толмаушылық,
заманнан жирену мотивінің негізін құрайды. Дәл осы мотив бірте – бірте дами
келе отаршылдық кезеңдегі зар заман ағымын қалыптастырған арнаның бірі
болды.
Зар заман поэзиясының табан тірейтін тағы бір қазығы – болжал
өлеңдер. Болжал өлеңдерде, әдетте, келешектен күтілген қауіп – қатер, кесел
– кесапат жөнінде айтылады. Қазақ әдебиетіндегі болжал өлеңдерді
саралағанда отаршылдық дәірді күн ілгері тұспалдаған Асан Қайғының
толғамдарынан бастайтынымыз анық.
Зар заман ақындарының барлығындағы сары уайым Асан бастаған сарын.
Сондықтан зар заман ақындарының алғашқы белгісі Асан Қайғыдан басталады
дейміз [2; 201] – деген М. Әуезов.
Аты аңызға айналған бабамыз келер заманның сипатын айна – қатесіз
болжап берген. Болашақта қиындықтың қыспаққа алатыны, ел ішінің азып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz