Негізгі құралдардың жөндеу шығындары есебінің аудиті
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 НЕГІЗГІ ҚОРЛАРДЫҢ ЕСЕБІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ..5
1. Негізгі құралдар есебінің теориялық мәні
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
2. Шаруашылық субъектінің экономикалық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ...9
3. Субъектінің есеп
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 14
2 НЕГІЗГІ ҚОРЛАРДЫҢ
ЕСЕБІ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
1
2.1 Негізгі құралдарды бағалау және
тану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2.2 Негізгі құралдардың қозғалысының есебі мен
талдауы ... ... ... ... ... ... ..27
2.3 Негізгі құралдардың амортизациясы және есептен шығарылуы ... ... ... 32
3 НЕГІЗГІ ҚОРЛАРДЫҢ
АУДИТІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
3.1 Негізгі құралдардың қозғалысының
аудиті ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 48
3.2 Негізгі құралдардың амортизациясы есебінің
аудиті ... ... ... ... ... ... ... . 56
3.3 Негізгі құралдардың жөндеу шығындары есебінің
аудиті ... ... ... ... ... .58
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 64
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
АННОТАЦИЯ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .69
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Бүгінгі күні әлем адамдарға қарағанда
жылдамырақ өзгеруде. Бүгінгі күннің реалийлері шекараларды өшіріп,
арақашықтықты жақындатып, қазіргі заманғы коммуникациялар құралдарының
мүмкіндігін арттыруда, әртүрлі елдердегі адамдардың күнделікті өмірін
қазіргі заманның бүкіл сан-алуандығымен байытумен олардың арасындағы
байланыстарды кеңейтуде. Бұл әлем өзінде аса бағалы құндылықтарға жылдамдық
пен уақыт айналып келе жатқан, ресурстар мен ақпаратты, қаржылық және
адамдар ағынын белсенді түрде шоғырландырып жатқан ортақ жаһандық
кеңістікке айналып келеді.
Кәсіпорын мүлкіне салынған әрбір теңге жаңа табыс әкелу үшін негізгі
қорларды қозғалысқа келтіреді. Жасанды көрсеткіш пен жоспар үшін жұмыс
істеу келмеске кетеді.
Нарықтық экономика оған қатысушылардың барлығынан ой жүйесі мен өзгеше
іс-әрекетті талап етеді. Ол зауыт қоймалары мен ашық алаңдарда, ма-
териалдар мен шикізаттың қисапсыз қорларының көгеріп, тот басып жатуына,
яғни миллиондаған теңгенің доғарылып, бекерге ысырап болуына жол бере
алмайды.
Кез келген өндіріс өз қызметіне құрал-жабдықтарын тартса ғана жүреді,
ал ол еңбек заттары (шикізат, материалдар, сатып алынған жартылай
фабрикаттар) және еңбек кұралдары (машина, станок) болып бөлінеді. Бұл
арада еңбек кұралдарының құрамы сырткы белгісімен емес, олардың өндіріс
процесінде атқаратын роліне қарап анықталады. Мысалға, заводта дайындалған
бу қазаны сол зауыт үшін дайын өнім болып саналады; ал орнату үшін сатып
алған субъект үшін осы қазан еңбек құралы болып табылады. Осы қазанды
келешекте кайта сатуға алса, онда ол тауар болып табылады.
Негізгі кұралдар материалдық өндіріс саласында да, өндірістік емес
(әлеуметтік) салада да ұзақ уақыт бойы (бір жылдан астам) қызмет етеді. Осы
негізгі кұралдарға: жер; үйлер; ғимараттар; көп жылдық екпе ағаштары;
машиналар және құрал-жабдықтар (соның ішінде автоматты машиналар және кұрал-
жабдық); машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және
қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; есептеу техникасы; басқа
машиналар мен кұрал-жабдық; көлік құралдары; құрал-сайман; өндірістік мүлік
және жабдықтар; шаруашылық мүлкі; жұмысшы және өнім беретін мал; көп жылдық
екпе ағаштар; жерді жақсартуға (ғимараттарсыз) шыққан күрделі шығын; басқа
да негізгі құралдар жатады.
Кәсіпорын мүлкінің есебі мен бастапқы бақылауын дұрыс жүзеге асыру
үшін есеп саясаты қабылданады. Онда таңдап алынған тәсілдер жиынтығы,
құндық мөлшері, ағымдағы топтасыруы және бухгалтерлік есептегі шаруашылық
қызметіне жасалған қортынды шолу фактілері кәсіпорындардың есептік
саясатында көрініс табуы тиіс. Басқаша айтқанда, есептік саясат-
бухгалтерлік есептің әдісін жүзеге асыратын тетігі.
Егер бүгінгі күнге дейін біз көптеген Қазақстандық компаниялардың
халықаралық қаржылық есептілігінің стандартына (ХҚЕС) өтуіне қатысты
болашақтағы уақытпен айтып келген болсақ, міне, сол уақытта келіп жетті.
2007 жылғы 1 қаңтарынан бастап Бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп
беру туралы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес, Қазақстан
Республикасы ұйымдарының барлығы дерлік ХҚЕС-қа сай қаржылық есеп жасауға
тиіс. Заңнаманың осы талабының шын мәнінде іске асуы көптеген
қиыншылықтарды туғызып отырғаны жасырын емес.
Сондай қиыншылықтардың бірі негізгі құралдардың амортизациясын
есептеуде де туып отыр. Халықаралық қаржылық есеп стандартына көшуіне
байланысты амортизацияны есептеуде де көптеген өзгешеліктер пайда болды.
Субъект негізгі құралдар объектісінің құнын жинақталған амортизацияның және
құнсызданудан жинақталған залалдың бүкіл сомасын шегергендегі оның өзіндік
құнымен ескеруге тиіс.
Үлкен кәсіпорындарды санамағанда, өндірістік қызметпен айналысатын
көптеген кәсіпорындар азғантай негізгі құралдар мен материалдық емес
активтерді пайдаланады. Сондықтан ұзақ мерзімді активтер мен оларға сәйкес
шаруашылық операцияларға ішкі бақылау процедуралары жеке көлемді
жасалмайды, өйткені арнайы бақылауға кететін шығындар көлемі өзін-өзі
ақтамайды. Осы айтылғандардың барлығы дипломдық жұмыстың өзектілігін
көрсетеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – негізгі құралдардың маңыздылығын ашып
көрсетіп, оның есептелуін, талдауын және аудитін халықаралық қаржылық есеп
стандартының заңдылықтырына сәйкес қарастыру.
Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндеттер қойылды: негізгі құралдар
есебінің теориялық аспектілерін; субъектінің экономикалық сипатын; есеп
саясатын ХҚЕС сәйкес ұйымдастыру; негізгі құралдардың жекелеген түрлерінің
есебіне талдау, негізгі құралдары бағалау, тану, қозғалысының есебі және
олардың аммортизациясы мен есептен шығаруын; негізгі құралдар есебінің
аудитінің ерекшеліктері мен туындайтын қателіктерді жете зерттеу болып
табылады.
Зерттеу объектісі ретінде АҚ Казпошта алынды. Оның негізгі қызметі
байланысы саласында уәкілетті органмен бекітілген түрлері мен көлеміне
сәйкес мемлекеттік пошта төлемдерінің белгілерін шығаруды ұйымдастыру
болып табылады.
Бухгалтерлік есеп жүйесіннің тәжірибесі кәсіпорынның қаржы ресурстарын
қалыптастыру процесін талдауға мүмкіндік береді. Бухгалтерлік есеп
туралы ғылыми зерттеулер ұзақ уақыт бойы жүргізіліп келеді. Осы
мәселелерге төмендегі қаржы ресурстары мен бухгалтерлік есеп мәселелеріне
қазақстандық келесі ғалымдар өз еңбектерін арнаған: Радостовец В.К.,
Габдуллин Т.Ғ., Шмитд О.И., Әбдіманапов Ә.Ә., Кеулімжаев Қ.Қ., Әжібаева
З.Н., Құдайбергенов Н.А., Назарова В.А. т.б.
1 НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАР ЕСЕБІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1. Негізгі құралдар есебінің теориялық мәні
Кез келген өндіріс өз қызметіне құрал-жабдықтарын тартса ғана жүреді,
ал ол еңбек заттары (шикізат, материалдар, сатып алынған жартылай
фабрикаттар) және еңбек кұралдары (машина, станок) болып бөлінеді. Бұл
арада еңбек кұралдарының құрамы сырткы белгісімен емес, олардың өндіріс
процесінде атқаратын роліне қарап анықталады. Мысалға, заводта дайындалған
бу қазаны сол зауыт үшін дайын өнім болып саналады; ал орнату үшін сатып
алған субъект үшін осы қазан еңбек құралы болып табылады. Осы қазанды
келешекте кайта сатуға алса, онда ол тауар болып табылады.
Негізгі кұралдар материалдық өндіріс саласында да, өндірістік емес
(әлеуметтік) салада да ұзақ уақыт бойы (бір жылдан астам) қызмет етеді. Осы
негізгі кұралдарға: жер; үйлер; ғимараттар; көп жылдық екпе ағаштары;
машиналар және құрал-жабдықтар (соның ішінде автоматты машиналар және кұрал-
жабдық); машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және
қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; есептеу техникасы; басқа
машиналар мен кұрал-жабдық; көлік құралдары; құрал-сайман; өндірістік мүлік
және жабдықтар; шаруашылық мүлкі; жұмысшы және өнім беретін мал; көп жылдық
екпе ағаштар; жерді жақсартуға (ғимараттарсыз) шыққан күрделі шығын; басқа
да негізгі құралдар жатады.
Кәсіпорында негізгі құралдардың есебі №16 ХҚЕС сәйкес ұйымдастырылады.
Осы стандарт негізгі құралдың есебін жүргізудің, субъектіге жататын меншік
құқығын, шаруашылық пен оперативтік баскару жүйесін анықтайды.
Инвентарлық объектілер негізгі құралдың есеп бірлігі болып табылады.
Инвентарлық объект күрделі әрі жай болып келеді. Негізгі құралдың есебін
дұрыс ұйымдастырудың басты шарты оны жіктеу болып табылады.
Өндіріс процесіне қатысу сипатына байланысты негізгі құралдар
өндірістік және өндірістік емес болып екіге бөлінеді.
Негізгі өндіріс құралдарына өндіріс процесіне тікелей қатысатын
объектілер жатады, олардың көмегімен өнімді әзірлеген кезде еңбек
құралдарына (машина, құрал-жабдық, құрал-саймандар т.б.) әсер ету жүзеге
асады немесе өндірісті жүргізу үшін кажет материалдық жағдайын жасайды
(ғимараттар, құрал-жабдықтар, өткізгіш қондырғылар). Негізгі өндірістік
құралдардың пайдалануын сипаттайтын шолушы экономикалық көрсеткіші — қор
қайтарымы болып табылады, ол негізгі құралдардың бір өлшеміне шакқандағы
өндірілетін заттай немесе ақшалай түріндегі өнімді көрсетеді
Өндірістік емес негізгі құрал-жабдықтар — тұтынуға арналған құрал-
жабдықтар. Олар ұжымның мәдени-тұрмыстық (ғимараттар, тұрғын-үй коммуналдық
шаруашылық, денсаулық сақтау мүлкі, т.б.) кажеттіліктерін ұзақ мерзім бойы
өтеуге арналған [1,21б.].
Иелігіне қарай негізгі құралдар - меншікті және жалға алынған болып
бөлінеді.
Меншікті дегеніміз - субъектіге тиесілі және оның балансында көрініс
табатын негізгі кұралдар. Белгіленген мерзімге шарт бойынша басқа
субъектіден алынған негізгі құралдар, жалға алынған кұралдар болып
саналады. Оларды жалға берушінің балансында есептейді, жалға алушы "Жалға
алынған негізгі құралдар" баланстан тыс шотында есептейді. Жалға алу
мерзімі аяқталған соң немесе ол аякталмай тұрып, жалға алушы келісілген
бағамен сатып алуына болады. Оларды 2411 "Жер", 2412 "Үйлер мен
ғимараттар", 2413 "Машиналар мен жабдықтар", 2414 "Көлік құралдары", 2415
"Компьютерлер, перифериялық қондырғылар және деректерді өңдеу жөніндегі
жабдық", 2416 Кеңсе жихазы, 2417 Өндірістік құрал – саймандар мен керек
жарақтар шоттарының тиісті аралық шоттарында есептейді.
Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар жұмыс істеп тұрған, істемей
тұрған (тоқтатылып қойған) және қор ретінде тұрған болып бөлінеді.
Қолданыстағы жұмыс істеп тұрған негізгі кұралдар, әрекет етіп тұрғандар
болып саналады. Жұмыс істемей тұрғандар — бұл жұмысы тоқтатылған немесе
басқа жағдайларға байланысты уакытша пайдаланбайтын негізгі кұрал -
жабдықтар. Қордатұрғандар болып жұмыс істеп тұрған құрал - жабдықтарды
жоспарлы түрде олардың запас бөлшектерін ауыстыру үшін тоқтатылған
объектілер есептеледі [1,37 б].
Заттық кұрамына қарай негізгі құралдар мүліктік және мүліктік емес
болып бөлінеді. Мүліктікке (заттай) керінісі бар, яғни санауға және өлшеуге
болатындар (үйлер, ғимараттар, машиналар, жабдықтар) жатады. Мүліктік
еместерге пайдаланылатын жер, орман алқабы, су ресурстары (ғимараттардан
басқа күрделі қаржы салымы, яғни заттық нысаны жоқ шығындар (жер
учаскелерін, егістік үшін пайдаланылатын жерді өндеу, жалға алынған негізгі
кұралдарға күрделі қаржы жұмсау, т.б.) жатады.
Әр субъектіде негізгі құралдар пайдалану мақсатына және атқаратын
қызметтеріне карай мынандай түрлерге (топтарға) белінеді: жер; үйлер;
ғимараттар; өткізгіш тетіктер; машиналар және құрал-жабдықтар (соның ішінде
автоматты машиналар және құрал-жабдық); күш беретін машиналар және
жабдықтар; жұмысшы машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары
және қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; есептеу техникасы; басқа
машиналар мен құрал-жабдық, көлік кұралдары, кұрал-сайман; өндірістік мүлік
және жабдықтар; шаруашылық мүлкі; жұмысшы және өнім беретін мал; көп жылдық
екпе ағаштар; жерді жақсартуға (ғимараттарсыз) шыққан күрделі шығын; басқа
да негізгі құралдар.
Келтірілген негізгі құралдардың әрқайсысының құрамына енетіндер:
• жер — субъект меншігіне сатып алған жердің көлемі мен құны.
Жерге меншік құқығы бар болса, онда олар құқық актісімен
расталуы керек. Ондай актісі берілген болса, онда ондай жер
учаскілері мүліктік объекті болып саналады;
• ғимараттар — еңбек заттарын өзгертуге катысы жоқ белгілі бір
қызметтерді орындау жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға
арналған инженерлік-құрылыс объектілері (шахта ұңғысы, мұнай
мұнарасы, бөгет, көпір, автомобиль жолы). Барлық жағдайлары бар
әрбір жеке ғимарат мүліктік объект болып табылады;
• өткізгіш тетіктер (қондырғылар) — электр, жылу немесе
механикалық энергияны өткізу қондырғылары (электр өткізу
желілері, трансмиссиялар, құбырлар). Электр желілері бойынша,
мысалы, электр станциясы бөлу қондырғыларының желісі немесе
генератор клеммаларынан бөлу кондырғыларына дейін, қабылдау
подстанцияларынан және подстанциялардан трансформатор жайына
дейін мүліктік объекті бола алады;
• машиналар мен жабдықтар - күш беретін машиналар және жабдықтар;
жұмысшы машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары
және қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; әрбір машина,
егер ол басқа мүліктік объектінің бөлшегі болмаса, оған кіретін
бейімделген кұралдарды, соған тиісті заттарды, аспаптарды,
қоршауды, фундаментті коса алғанда, мүліктік объекті болып
саналады. Негізгі құралдардың бұл тобы бес топтан тұрады;
• күш беретін машиналар және жабдықтар — жылу және электр
энергиясын өндіретін генератор-машиналары; түрлі энергияны
механикалық энергияға, яғни қозғалыс энергиясына айналдыратын
двигатель-машиналары (тракторлар мен өздігінен жүретін
шассилер, бу двигательдері, турбиналар, іштей жану
двигательдері, электрлік двигательдер).
• жұмыс машиналары мен жабдықтар — еңбек өнімдерін жасау
процесінде еңбек затына механикалық жылу және химиялық әсер
етуге арналған машиналар, аппараттар және құрал-жабдық
(токарлық бұранда кесетін станоктар, ағаш кесетін аралар);
• өлшеу жане реттеу приборлары, қондырғылар және лабораториялық
жабдықтар — өлшеуге, өндірістік процестерді реттеуге арналған
аспаптар мен қондырғылар, сондай-ақ лабораторияларда
пайдаланылатын приборлар мен аппаратуралар (дозаторлар,
амперметрлер, микроскоптар);
• есептеу техникасы — процестерді жылдамдату және
автоматтандыруға арналған машиналар, қондырғылар, аспаптар
(компьютерлер, баскарушы және басқа есептеу машиналары);
• басқадай машиналар мен жабдықтар — машиналар, аппараттар және
басқа құрал-жабдық (телефон станцияларының, радио тораптарының
жабдығы, өрт сөндіргіш машиналар);
• көлік кұралдары — адамдар мен жүктерді тасымалдауға арналған
қозғалыс құралдары (автомобиль, темір жол және су көлігінің
қозғалмалы құрамы, жегін көлігі). Әрбір объект өзіне тиісті
барлық бейімдегіш құралдары мен заттарын қоса алғанда мүліктік
объект болып табылады;
• құрал-сайман — қол еңбегінің механикаландырылған немесе
механикаландырылмаған құралдары немесе металдарды, ағашты және
т.б. өңдеу үшін машиналарға бекітілген заттар (кесетін, соғатын
және нығыздайтын еңбек құралдары). Басқа мүліктік объектінің
құрамына кірмейтін заттар ғана мүліктік объект болып табылады;
• өндірістік мүлік және соған жататын заттар — өндірістік
операцияларды орындау немесе жеңілдету үшін қызмет ететін
өндірістік заттар; еңбекті қорғауға көмектесетін жабдықтар;
сұйық, сусымалы және басқа материалдарды сақтауға арналған
сыйымды заттар; өндірістік арналымы бар басқа да заттар. Басқа
мүліктік объектінің бөлшегі болып табылмайтын және дербес мәні
бар заттарда мүліктік объекті бола алады;
• шаруашылық мүлік — кеңсе және шаруашылық мекемелерінін заттары
(орындықтар, шкафтар, кілемдер). Дербес мәні бар әрбір объект -
мүліктік объекті бола алады;
• жұмысқа пайдаланылатын және өнім беретін мал — ат, өгіз, түйе
және басқа жұмысқа пайдаланылатын малдар; өнім беретін мал -
мүйізді ірі қара мал; асыл тұқымды айғырлар мен биелер, буралар
мен інгендер; бұғылар, маралдар, еркек шошқалар мен мегежіндер,
ешкілер, саулық қой мен қошқарлар. Әрбір ересек мал мүліктік
объект болып табылады;
• көп жылдық өсімдіктер — қолдан егілген, көп жылдық өсімдіктер
(жеміс және жидек ағаштары, жүзімдіктер, гүлдердің көп жылдық
түрлері, роза плантациялары, өсімдіктен жасалған қоршаулар,
жерді қорғайтын өсімдіктер). Жас өсімдіктер даму деңгейі толық
жетілген (жеміс-жидек бере бастаған) өсімдіктерден бөлек есепке
алынады;
• жерді жақсартуға байланысты күрделі шығындар (ғимаратсыз) —
ауыл шаруашылық мақсатта пайдалану үшін ауыл шаруашылығында
пайдалану үшін жер қыртысын жақсартудың шараларына жұмсалған
мүліктік емес сипаттағы шығындар (жер учаскелерін жоспарлау,
жерді егін егу үшін өңдеу, егіс даласын тастардан тазарту);
• басқа да негізгі құралдар — кітапхана қорлары, спорт мүлкі және
басқа да салымдар.
Негізгі құралдардардың есебі кәсіпорынның бухгалтериясында
жүргізіледі. Кәсіпорында негізгі құралдардыңесебін дұрыс жүргізуі үшін және
олардың тиісті түрде сақталуын қамтамасыз ету үшін әрбір негізгі құралға
түгендеме номері беріледі.Ол тұрақты түрде белгіленеді. Кәсіпорынның
бухгалтериясында негізгі құралдардың әрбір обьектісіне типтік ведомствалық
түгендеу карточка ашылады [2,56 б].
Негізгі құралдар - өнім өндіру, қызмет көрсету және жұмыс орындау
кезінде еңбек құралдары ретінде қолданылатын мүліктердің бөлігі.
Негізгі құралдар есебі бойынша қарастырылатын сұрақтар:
- Негізгі құралдарды активтердің топтары бойынша топтастыру, жою құнын
анықтау туралы және негізгі құралдарды әділ құны бойынша бағалауды
кімнің жүргізуі тиіс. ХҚЕС-на көшу кезінде осы мәселелердің қалай
шешілетіні қарастырылады . ХҚЕС-на сәйкес негізгі құралдарды есепке
алу тақырыбының жалғасы ретінде шоттар корреспонденциясын ұсынылған.
- Негізгі құралдар, оларды жіктеу және бағалау.
- Жалпы кәсіпорынның негізгі құралдарының сатып алуы, есептеу
ерекшеліктері, тозу және жөндеу есебі және есептен шығару және т.б.
2. Шаруашылық субъектінің экономикалық сипаты
Кербұлақ ауданының АҚ Казпошта - бұл Қазақстанның барлық
тұрғындарының тікелей байланыс жасайтын жүйе болып табылады.
АҚ Казпошта Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1999 жылғы 20
желтоқсандағы Республикалық мемлекеттік пошта байланысы кәсіпорынның және
оның еншілес мемлекеттік кәсіпорындарын қайта ұйымдастыру туралы№1940
Қаулысына сәйкес құрылған.
Қоғам Жарғы капиталына 100% мемлекеттік қатысуымен ұйымдастыру-
құқықтық нысанындағы акционерлік қоғам болып құрылған заңды тұлға. Өз
қызметін осы Жарғыға және Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жүзеге
асырады.
Қоғам мынадай қызмет түрлерін жүзеге асырады:
1. Пошта байланысы саласында уәкілетті органмен бекітілген түрлері мен
көлеміне сәйкес мемлекеттік пошта төлемдерінің белгілерін шығаруды
ұйымдастырады;
2. Хаттардың (жай, тапсырысты, құндылығы жарияланған), пошта
карточкаларының (жай, тапсырысты), бандерольдардың, сәлемдемелердің
(қарапайым, құндылығы жарияланған), ұсақ пакеттер мен пошта
контейнерлерінің қабылдануын, өңделуін және табыс етілуін
қамтамасыз етеді;
3. Пошта арқылы ақша аударуды жүзеге асырады;
4. Жеделдетілген және курьерлік пошта қызметін көрсетеді;
5. Дүниежүзізілік пошта конвенциясында және оның Атқарушы
регламентінде Дүниежүзілік Пошта Одағының басқа да актілерінің,
арнайы баланыс жөнелтілімдерін алмасуды тоқтату туралы үкіиетаралық
келісімдерде қарастырылған міндеттемелерге сәйкес халықаралық
пошта жөнелтілімдерінің қабылдануын, жөнелтілуін, жеткізілуін және
табыс етілуін табыс етілуін қамтамасыз етеді;
6. Және басқа да көптеген қызметтер атқарады.
Бүгінгі ТМД территорияларында бірінші рет пошталық – жинақтық
жүйе Қазпошта құрылған және қазіргі таңға дейін орталықтандырылған
және дамыған жүйе болып табылады. Қазіргі таңда Қазақстан
пошталарында – 21000 адамдар, 3200 бөлімдер басқа да
мемлекеттермен байланыс жасайтын, 14 облыстық және 4 филиалдары бар .
Қазақстандық пошталарды көп функционалды қаржылық супермаркетке
айналдыру үшін тыңғылықты жұмыстар атқарылуда. Ол үшін бірыңғай база
құрылды. Халықаралық рейтингтік агенттіктің көмегімен STANDARD BOOS
2005 жылы АҚ Қазпошта ұзақ мерзімді рейтингтің ВВ+, Стабильный KZAA
– айтуынша Қазпошта жақсы дамып келе жатқан кәсіпорын ретінде танылады.
2006 жылы қаңтарынан бастап, АҚ Қазпошта, Самұрық мемлекеттік
холдинг құрамына кірді. Бұл құрылған институттың дамуының басты
мақсаты - бұл корпоративті басқару, мемлекеттік қызығушылықтарды қорғау
және макроэкономикалық тұрақтылықты болашақта қамтамасыз ету.
Компаниялардың Директорлар Кеңесінде 2007-2009 жылдарға
арналған стратегиялық даму бағдарламасы жасалынды, онда
ұлттық пошта операторларының кұрылымын модернизациялауды қарастырды. Бұл
модернизациялаудың мақсаты - пошталық байланыс бөлімдерін,
ақпараттық, коммуникациялық және банктік жабдықтармен
қамтамасыз ету.
2006 жылы мамырда Қазпошта нарықта бағалы қағаздармен трансфер -
агенттік қызметтерді жүзеге асыруда лицензия алды.
Қазіргі таңда АҚ Қазпошта бағалық қағаздар нарығында өз қызметін
жетілдіріп келеді. Бұл жерде екі негізгі бағытты
бөліп көрсетуге болады. Бірінші, Қазпост -
секьюритиз деп аталатын уникалыды пошталық сектор жобасы жасалды. Ол
Алматы қаласында Аймақтық қаржылық орталығында бағалы
кағаздармен жүргізілуге бағытталған. Екіншіден,
АҚ Қазпошта бағалы қағаздар нарығында
трансфер - агенттік жолы арқылы АҚ Қазтелекомның жай
акцияларының көлемі 4,6% мемлекеттік холдинг Самұрыққа сатуы болып
табылады.
Қазақстан Республикасында ЕМS халықаралық қызметтерінің
автоматтандырылған жүйесінің дамуы болып табылады, 2006 жылғы
қорытындысы бойынша ЕМS КАZРОSТ қола деңгейіне ие болды.
Қазіргі таңда IРS-LIGНТ халықаралық жүйесі барлық облыс
орталықтарында орнатылған. Және бұл жұмыс
INТЕRNАТIONАL РОSТ СОRРОRАТION компаниясы арқылы жүзеге асырылады.
Компанияларды басты орында - өндірістік
фондтарды
модернизациялау болып табылады. 2006 жылы пошта жинақтық құрылымды
дамыту үшін 2,5 млрд. теңге инвестиция тартылды. Нәтижесінде,
өндірістік объектілерді, компанияларды, пошталық жабдықтар
мен көліктік парктерді жаңартылды.
АҚ Қазпошта мекемесінің жылдық балансы актив
пен пассивтен тұрады. АҚ Қазпошта мекемесінде тауарлы-материалдық
қорларды өндірмейді. Өндірістік іс-тәжірибеін АҚ Қазпошта
мекемесінде өткізгендіктен, талдауды осы мекеменің жылдық есебінен алынып,
талдаулар жасалды. Қорларды талдау барысында, осы
қорлардың нақты қолданбалы, кұрамы, құрылымы және оларда болған
өзгерістері зерттелінеді. Қорлардың орнықты деңгейін бұзу мекеменің
қызметіндегі шығыстарға әкеледі, себебі біріншіден,
бұл қорларды сақтау бойынша қаржылық
шығындарды көбейтеді; екіншіден бұл тауарлардың және
олардың тұтыну қасиеттерінің кұнсыздану қаупін жоғарылатады; үшіншіден
(егер бұл тауарлардың қандай да бір сипаттамаларының
бұзылуының салдарынан болса) клиенттерді жоғалтуына әкеледі.
Кесте-1 АҚ Қазпошта мекемесінің 2006-2008 жж. қорлардың кұрамы мен
кұрылымы, теңге
Материалдық 2006ж. 2007ж. 2008ж. 2006-2007 2007-2008
айналым жж. жж.
қаражаттары аралығындағаралығында
ы өзгеріс ғы өзгеріс
(+,-) (+,-)
Қорлар, 34643795 34627681 54972055 -16114 +20344374
соның ішінде:
1.Шикізаттар, 3677 19474 -3677 +19474
материалдар
және басқа
да материалдар
2.Өткізілген 34640118 34627681 54952581 -12437 +20324900
тауарлар,дайын
өнім және
қайта сатуға
арналған
тауарлар
3.Аяқталмаған - - - - -
өндірістеп
шығындар (айналу
шығындары)
4.Алдағы 11256 18200 534493 +6944 +516293
кезең шығыстары
5.Басқа да - - - - -
қорлар және
шығындар
Қайнар көзі: АҚ Қазпошта мекемесінің 2006-2008 жылдық есебінен алынды
Қорытынды есеп мазмұнын нарықтың қатынасқа түсуші жақтар толық мәнді
түсінуі үшін есеп жүйесінің бұл түрі бірегейлік жағдайда болуы керек.
Бірегейлікке тән қорытынды есеп даярлау мен тапсырудың халықаралық
деңгейдегі жалпы принциптері №1 Қорытынды есеп тапсыру жөніндегі
халықаралық стандартта қаралған.
Қазақстандық бухгалтерлік қорытынды есепке тән осы ресми кұжаттар
қаржылық процеске қойылған мақсаттарға көзқарас білдіруді, қаржылық
қорытындының міндеттерін, пайдаланушылырдың басымдылығын,
қорытынды есеп мазмұны мен кұрамын т.б. сипаттауға арналған. Сондықтан
каржылық қорытынды есепке көзкарас білдіру жүйесінің барлығы, сондай-ақ
оның мақсаты мен қаржылық қорытынды есебін даярлауға қойылатын талаптары
қазақстандық концептуалды негізде қаралған.
Қазақстандық концептуалды негіз қаржылық қорытынды есеп
ақпараттарын пайдаланушылар мүддесіне қарай қаржылық қорытынды
есептің мақсаттарын анықтайды. Есеп
концепциясы - бухгалтерлік есеп
жүйесінің негізін салушы принциптер мен ережелерден туындаған. Есептің
базисі - әдістер жиынтығынан және есеп саясаттарын жасауға қолданылатын
тәсілдерден құралады. Қорытынды есеп ақпараттарының негізін құрайтын
әдіснамалық нұсқаулар мен қолданбалы әдістер жалпы бухгалтерлік есеп
жүйесіне тән іргелі концептуалды негізге сай қалыптасқан.
Халықаралық қаржылық есеп стандартының берген анықтамасына қарай
бухгалтерлік есепке тән концептуалды негіз деп - қаржылық есеп пен
қорытындының табиғатын, оның атқаратын міндетін, бұлардың аражігін
анықтайтын, стандарттар жасау процесіне қайшы келмейтін, өзара
байланыстағы мақсаттар мен принциптердің келісілген жүйесін айтады.
Негізінен концептуалды негіз:
-қаржылық қорытынды есеп құру мен мұның мазмұнын тануға;
-бухгалтерлік есеп жүргізу мен Ұйымдастыру жөніндегі жалпы
амалдармен бухгалтерлік есеп ақпараттарын пайдаланушы мамандарды
қамтамасыз етуге;
-бухгалтерлік есеп жөніндегі жаңа нормативтік актілерді әр кезеңдерде
жасау мен қайта қараудың негізін қамтамасыз етуге;
-нормативтік актілермен реттелмеген мәселелер жөнінде шешім
қабылдаудың базалық негізін салуға;
-бухгалтерлік қорытынды есеп құамындағы мәліметтерді пайдаланушы
жақтарға түсінікті тәсілдермен беруге арналған.
Қаржылық қорытынды жөніндегі ақпараттар көрсеткіштерінің мазмұны осы
жылғы ұйымдар қызметі нәтижесін өткен кезеңдердегі қаржылық нәтижелермен
салыстырып отыру үшін де қажет.
Қазақстандық ұйымдардағы қаржылық қорытынды есеп жасаудың түпкі
мақсаты - ақша қозғалысын, табыстар мен шығындарды,
инвестициялармен несиелерді және меншікті капитал
өрісіндегі ақпараттарды қалыптастыру болып табылады.
Қазақстандық концептуалды негіз негізінен ұйымдардың есеп жүргізу
тәжірбиесіне мемлекеттік басқару органдарының тікелей араласып отыруына
байланыста қаралған. Қазақстан аймағында кызмет атқаратын барлық
ұйымдар Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінде қабылданған
бухгалтерлік есеп счеттарының біргей типтік жоспарын, оны
есеп тәжірбиесінде қолдану жөніндегі әдіснамалық ұсынысты,
бухгалтерлік есеп өрісіндегі фактілерді типтік
корреспонденциялауға, сондай-ақ есеп жасау мен тапсыру
женінде қойылған талаптарды сақтауға міндетті.
Қаржылық қорытынды есеп өрісінде ұйымдардың қаржы нәтижесі және
бұлардың қаржылық жағдайы және мүліктік жағдайы жөніндегі объективті
сенімді ақпараттар даярланады. Сондықтан қаржылық
қорытынды жөніндегі процеске тән әрбір жекелеген ұйымдар мүліктік
экономикалық кешен түрінде қаралады. Өзінің экономикалық қағидалары мен
аткаратын міндеттеріне қарай қазақстандық бухгалтерлік
қорытынды есеп ұлттық бухгалтерлік есеп жөніндегі
концепцияға және еліміздегі салық заңнамаларына қарай
бағытталған [11,67 б].
Қаржылық қорытынды есеп тұрғысынан Қарағанда бухгалтерлік есеп
категорияларында (активтер, меншікті капитал, міндеттемелер, табыстар,
шығындар, бөлінбеген
табыс, түскен түсім ақшалар, төлемдер т.б.) өз
мүліктері мен қаражаттарын қосқандығы жөнінде құқысы бар заңды
тұлғалардың корпоративтік талаптары мен ынталары қаралған. Яғни
қаржылық қорытынды есеп жасаған кезде әрбір жекелеген
қатысушылардың мүддесі қаралып, бұлардың
қойған талабы қанағаттандырылып отырады.
Ішкі аудиттің ең негізгі мақсаты - ол, кәсіпорын шаруашылығы туралы
кұралған мәліметті дұрыстығына, шындығына бақылау жасау, сөйтіп
басқару барысында қолданылатын мәліметтің шындығын, дұрыстығын
қамтамасыз ету. Ішкі аудиттің мақсаты кәсіпорынның экономикалық
саясатының орындалуына бақылау жасау, қазіргі кезде біздің
елімізде есеп саясатының орындалуына немесе өзгеріс
болса оның себебін орынды немесе
орынсыз екеніне аудиторлық анықтама жасау. Ішкі
аудит тобы осы өзінің ізгі мақсатын іске асыру үшін жүйелі түрде
бухгалтерлік есеп жұмысына, ішкі бақылау жұмысына
үздіксіз тексеру жүргізіп отырады.
Қорыта келгенде, ішкі аудит кәсіпорын саласында басқарушылық
жұмысын жүргізуге өте қажет қызмет. Аудит жұмысы
арнайы анықталған "Ереже" талабына сәйкес
жүргізіледі. Ішкі аудит ережесінде оның құрылымы,
аудитордың қызметкерлік ережесі, аудит стандарты, нормативтік құжаттары,
әдістемелік ереже-нұсқаулары анықталған. Ішкі аудит
жұмысының тиянақты және жақсы жүргізілуі сол ішкі аудит жағдайыньң
сапасына, онда қарастырылған талаптардың
кұндылығына, кәсіпорынның экономикалық саясатына байланысты болады.
Ішкі аудиторлық тексерудің объектісі, қаржы ақппараты, ондіріс процесі
және компьютер жүйесі. Себебі, шаруашылық субъектілерінің
негізгі шығыны осы көрсеткілген шаруашылыққа
тиісті. Оның ішінде өндіріс барысының шығыны, әсіресе материал
шығыны, өндіріс қызметкерлеріне еңбек ақы шығыны, табиғи және
өндірістік қосалқы шығын, ішкі аудитті ұйымдастыру
шығыны, тағы басқа шығындар кәсіпорын және олардың
басшысы үшін арнайы тексеру немесе ішкі бақылау барысын ұйымдастыру
ішкі аудит жағдайында жан-жақты қарастырылуы қажет.
Жалпы ішкі аудит жан-жақты кептеген бақылау және
тексеру қызметін атқаруға міндетті. Ішкі аудит
тексеру жасаумен қатар барлық бухгалтерлік құжаттардың дұрыс
жазылуын, әкімшілік тәртіптің орындалуын, қабылданған директивтік
шешімнің және кәсіпорын бойынша шығарылған бұйрықтың орындалуын
қадағалап тексеріп отыруға міндетті. Онымен қоса түгелдеу
процесін жургізу және оның нәтижесін шығарып басқарушылық мәліметін
талдау арқылы алпы шаруашылығтың даму жолын карастырады. Ішкі аудит жалпы
бақылау жоспарын жасайды, оның ішінде шаруашылық іс-
әрекеттеріне оперативтік, жедел бақылау-
тексеруді жетілдіру, әсіресе сату барысы өндіріс
шығыны, таза табысты болжау, өндіріске негізгі кұралды енгізу,
қаржыландыру, көзін қарастыру мәселелерімен айналысады.
3. Субъектінің есеп саясаты
Кәсіпорындарының бастапқы бақылауын жүзеге асыру үшін таңдап алынған
тәсілдер жиынтығы, құндық мөлшері, ағымдағы топтасыруы және бухгалтерлік
есептегі шаруашылық қызметіне жасалған қортынды щолу фактілері
кәсіпорындардың есептік саясатында көрініс табуы тиіс. Басқаша айтқанда,
есептік саясат-бухгалтерлік есептің әдісін жүзеге асыратын тетігі.
Директор міндетінің шеңберіне: қызметкерлердің жұмысына бақылау,
ресурстардың қолда барын, орналастырылуын және пайдаланылуын, кәсіпорынның
қаржылық тұрақтылығын, дағдарыс кезінде шешім қабылдау, инвесторларды
тарту, жабдықтаушылармен келіс сөз жүргізу корпоративтік жоспарлауды
ұйымдастыру және т.б. кіреді.
Бас бухгалтер міндетінің шеңберіне: қасса, негізгі құралдарды,
жинақтаушы кассамен есеп айырсу және аудандық желінің байланысын бастапқы
құжаттарды өндеп журнал-ордерге енгізеді. Негізгі құралдарды күрделі
жөндеуден, құрылыстан амортизация есептегенде құжаттарды өндеу. Негізгі
құралдарға аналитикалық есепті енгізу. Қорға, табысқа, шығысқа журнал-
ордерге үйлестіру. Бас кітапқа енгізу. Есептің дұрыстығын бақылау.
Материалды жауапты бухгалтер: қоғамдық тамақтандыруға есеп, төлеу
қызметіне есеп және материалдық есептердің өнделген құжаттарды қабылдау.
Жиынтық шешімді келтірудің қозғалысын ТМҚ және олардың берілгенің
салыстыруды құру.
Бухгалтер - кассир: құрылған құжаттар бойынша ақша құралдарын береді
және қабылдайды. Кассадағы ақша құралдарының сақтығына материалық
жауапкершілік және кассалық есепті құрайды. №7 журнал-ордері есебін
жүргізіп, аванстық есеп беру сомасы бойынша өтеу ай сайын №2 журнал-ордерді
компьютерге енгізіп, оны шығарады, күнделікті көшіру жасап, мемлекетік банк
арқылы төлеу туралы құжаты болады.
Есептік саясатты қалыптастырудың негізіне шаруашылық операцияларды,
ұзақ мерзімді, қысқа мерзімді активтерді, меншік капиталды, міндетемелерді,
қызмет нәтижелерін және т.б. бейнелеуде баламалы тәсілдерге мүмкіндік
беретін бухгалтерлік есеп стандарттары жатады. Есептік саясатты
қалыптастыру әрбір стандартта берілетін тәсілдердің біреуін тандауды, оны
(таңдалғанын) шаруашылық жүргізуші субъект қызметінің жағдайына қарай
негіздеуді, бухгалтерлік есепті жүргізудің және қаржылық есептемелерді
ұсынудың негіздері ретінде қабылдауды білдіреді (немесе ұйғарады). Ол
қаржылық есептеменің әзірленіп, ұсынылуына әсер ететін маңызды да жауапты
процедура болып табылады. Есептік саясатты қалыптастыру ісіне субъект
басшысы жауапты. Кәсіпорынның есептік саясатымен танысу барысында аудитор
қаржылық есептемелерді пайдаланушылардың шешім қабылдауы мен бағалауына
елеулі әсері бар бухгалтерлік есептің жүргізу тәсілінің есептік саясатын
калыптастыруда тандалғаны толық ашылда ма, міне осыны анықтап алуы керек.
Қаржылық есептемелердің құрамында ашылуы тиіс және кәсіпорынның есептік
саясатын қалыптастыру барысында қабылданған елелулі жүргізу тәсілдері бар
бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес мыналар көрсетіледі:
1) материалдық емес активтер мен негізгі құралдар кұндарының орнын
толтыру тәсілі;
2) өндірістік корларды аяқталмаған өндірісті, тауарларды және дайын
өнімдерді бағалау;
3) өнімдерді (тауарлар, жұмыс, қызмет) өткізуден түскен табысты
мойындау және т.б.
Есеп әдістерін білмейінше қаржылық есептемелерді пайдаланушылар
мүліктік және қаржылық жағдайда, ақша айналымына немесе кәсіпорын
қызметінің нәтижелеріне шынайы баға бере алмайды.
Жоғарыда айтылғандарға орай кәсіпорынның есептік саясаты бойынша
бұйрықта мыналар көрініс табуы керек:
- тауарлы-материалдық қорлардың есеп әдісі (нормативті, қайта бөлістік,
тапсырыстық әдістері);
- жанама шығындарды бөлу тәсілі;
- аяқталмаған өндіріс пен дайын өнімді бағалау әдісі; өнімді өткізуге
байланысты үстеме шығындарды бөлу әдісі;
- негізгі құралдарды жөндеуді есептеу және қаржыландыру тәртібі;
- дайын өнімдерді (тауарлар, жұмыс, қызмет) өткізуден түскен табысты
анықтау әдісі;
- бухгалтерлік есеп шоттарының жоспары мен формаларын таңдау;
- мүліктер мен міндетемелерді түгендеу тәртібі және т.б. Осы
келтірілген кәсіпорынның есептік саясатының ықтимал элементтерінің тізбесі
мұнымен ғана шектеліп қалмайды. Кәсіпорын өз шаруашылығының жағдайына
сәйкес келетін элементтерді есептік саясат бойынша бұйрығына (өкіміне)
кіргізеді.
Шаруашылық жүргізуші субъектінің таңдап алған есептік саясаты бір
есептік кезеңнен екіншісіне тізбектілікпен қолданылады.
Кәсіпорынның есептік саясатындағы өзгерістер мынадай жағдайларда орын
алуы ықтимал:
1) меншік иелері ауысқанда;
2) кәсіпорынның қайта құрылуы;
3) бухгалтерлік есептің нормативтік реттеу жүйесінде немесе
заңдарда өзгерістер болғанда;
4) бухгалтерлік есептің жаңа тәсілдері әзірленгенде. Есептік саясат
қаржылық есептерге түсіндірме хатта бірінші болып ашып көрсетілетінін
аудиторлар есіне ұстауы керек.
Бухгалтерлік есеп жүйесін жүргізудің жалпы қағидасы мен ережесі
нормативтік – құқықтық құжаттарда белгіленген.
Оларды жүзеге асыру басрысында нақты кәсіпорынның есептік саясаты
келесідей жорамалдардан алынғаны жөн.
- кәсіпорын өз мүлкімен өзімен-өзі болушылығы (кәсіпорын өз
балансында тек заң бойынша танылған мүліктерді ғана көрсетеді,
ал қалған барлық құндылықтар мен міндеттемелер баланстан тыс
шоттарда есепке алынады);
- толассыз қызметі (есеп саясатының мәселесі бойынша қандай да
бір қабылданатын шешім, кәсіпорын өз қызметін болашақ кезеңде
тоқтайтпайтындығы немесе қызмет масштабын қысқартпайтындығы
басшылыққа алынуы керек);
- есеп саясатын пайдаланудың жүйелілігі (шаруашылық операциясын
көрсету әдісінің тұрақтылығы, есеп беру жылының барысында
міндеттеме мен мүлікті бағалау, сондай-ақ бір есептік жылдан
басқасына өткен кезде де);
- шаруашылық қызметіндегі фактілердің мерзімділік анықтылығы (әр
фактілердің түскен немесе төленген кезіне қарамастан, олар
өзінің орындалған немесе орын алған кезеңіне жатқызылуы керек).
Пайдаланатын есеп саясатының басты міндеті мен негізгі арналымы –
кәсіпорының қызметін барынша пара-пар көрсету, іс мүддесі үшін осы
қызметтің тиімділігін реттеу мақсатында толық, объективті және шынайы
ақпаратпен қалыптастыру.
Ол есеп процесінің барлық тараптарын қамтуы керек: әдістемелік,
техникалық, ұйымдық жақтарын.
Әдістемелік аспектісі деп кәсіпорында өнімнің өзіндік құнын есептеу,
амортизацияны шығару, міндеттеме мен мүлікті бағалау үшін пайдаланатын
әдістерін айтады; техникалық деп осы әдістердің синтетикалық шоттарында
көрсету сызбасы, есеп регистрлерінде осы әдістің қалай жүзеге асқандығын
айтады; ұйымдық деп осы әдістердің бухгалтерлік қызмет тұрғысынан жүзеге
асқандығын, оның кәсіпорынды басқыру құрылымдағы алатын орнын айтады.
Есеп саясатының әдістемелік бөлігі нақты шаруышылық ахуалынан, оладың
қолдану тәртібінде белгіленген және бухгалтерлік есеп Стандартының біршама
рұқсатымен бухгалтерлік есепті жүргізудің белгілі бір әдістерін таңдап алу
жолымен қалыптасады. Егер де стандартты бухгалтерлік есепті жүргізудің
кейбір объектілері көрсетілмесе, онда бухгалтерлік есеп бойынша нормативтік
актілер мен заңдар талабына сәйкес, кәсіпорынның өзі есеп жүргізудің
процедуарасын дербес әзірлей алады [6,35б.].
Кәсіпорын бухгалтерлік есептің келесідей ережелерін өз бетінше шешуіне
болады:
- келіп түскен негізгі құралдар объектісін бағалау – бухгалтерлік
Негізгі құралдардың есебінің стандартындағы әдістемелік
ұсынысына сәйкес пайдалануға берілген және кәсіпорының сатып
алуға төлеген нақты шығындар негізінде, негізгі құралдар
объектісінің бастапқы құны анықталады; құрылтайшылардың берген
объектілері – олардың өзара келісімі бойынша; тегін берген
объектілер – эксперттік жолмен немесе алыс-беріс актілердің
мәліметі бойынша; ал кәсіпорынның өзі дайындаған объектілерін-
нақты өзіндік құны бойынша; айырбас нәтижесінде алынған
объектілер – ағымдағы бағалары бойынша анықталады;
- негізгі құралдың амортизациясы - бухгалтерлік есептің
Негізгі құралдардың есебінің стандартындағы әдістемелік
ұсынысына сәйкес, амортизацияны есептеудің келесідей
тәсілдерінің бірін немесе бірнешеуін пайдалануына болады: құнын
есептен шығарудың бірқалыпты (түзу сызықты) әдісі; құнын
есептен шығару үшін орыналған жұмыстардың пропорционалды түрде
есепелінетін әдісі (өндірістік әдісі), құнын есептен шығарудың
сандық сомасы бойынша есептелінетін әдісі (кумулятитівтік
әдіс); қалдық құнын азайтатын әдісі . Екі және одан да көп
әдісті пайдаланған кезде, амортизацияны есептейтін тәсілін және
негізгі құралдың қандай түрі бойынша пайдалатындығын көрсету
керек. Негізгі құралдың бір түрі бойынша амортизацияны
есептеудің бір ғана тәсілі пайдаланылады: негізгі құралдың бір
түрі бойынша амортизациялауыдың әртүрлі әдісін пайдалануға
болмайды; пайдалы қызмет ету мерзімі – кезеңі, негізгі құралды
пайдаланудан алынатын экономикалық олжаны жобалау кезеңі; жою-
құны - есептен шығарылуымен байланысты шығындары, негізгі
құралды жою барысында алынған запас бөлшектердің, қайтып
пайдалануға жарайтын құндалақтардың құнын алып тастағаннан
шығады.
- Негізгі құралдарды жөндеу – жөндеу жұмысын жүргізудің кезеңдігі
мен жөндеу жұмысының мерзімі; негізгі құралды жөндеуге арналған
резерв қорларын жасауы; жөндеуді жүргізудің тәсілі туралы
мәселені кәсіпорынның өзі шешеді;
- Материалдық емес активтердің амортизациясы - әрбір материалдық
емес активтердің әрбір түрінің пайдалануына қарап пайдалы
мерзімі және амортизацияны есептеу әдісін әрбір кәсіпорын өз
бетінше анықтай алады;
- Болашақ кезеңінің шығыстары – кезеңдері нақты анықталмаған
жағдайда, кезең барысында ол өнімнің (жұмыстың, қызметтің)
өзіндік құнына жатқызылуы мүмкін, немесе басқа да көздерінің
есебінен (тау-кен дайындық жұмыстарына кеткен шығындарына, жаңа
өнім түрін игеруге кеткен шығыстарына, жерді игеруге кеткен
шығындарына) есептен шығарылуы мүмкін, бірақ аталған
жағдайлардың барлығы да, яғни олардың кезеңін және есептеп
шығару тәртібін кәсіпорынның өзі анықтайды;
- Алдағы шығыстар мен төлем резервтері – кәсіпорын қандай
резервтерді және қандай көлемдеқұруды және оларды пайдалану
тәртібін анықтап өзі шешеді (кезекті демалысқа ақы төлеу
резервті, көп жылғы сіңірген еңбегі үшін марапаттау шығыстары,
маусымдық салаларда дайындық жұмыстарын жүргізуге кеткен
өндірістік шығындары және басқалары);
- Күмәнді қарыздар бойынша резервтері – кәсіпорын түгендеу
мәліметтерінің негізінде дебиторлық қарыздардың қандайы күмәнді
болып табылмайтындығын, резервтерді құрудың әдісін және
резервтеуге жататын шығындарын өзі таңдай алады;
- Табысты тану - Табыс деп аталатын бухгалтерлік есеп
стандартына сәйкес (БЕС) табыстар келесідей жағдайларды
сақтаған кезде танылады: табыс сомасы барынша дәлденген деңгейі
бойынша бағаланады; экономикалық олжа жасалған мәмілемен
байланысты, сондықтан оны алу ықтималдығы бар болса ғана, оны
субъекті алады. Жалпы қағидасымен қатар, кейбір операциялары
бойынша, табысты танудың қосымша жағдайлары қарастырылуы
мүмкін:
- Тауарды сату бойынша – субъектінің сатып алуға меншік құқығын
беру; мәміле бойынша күтілетін немесе нақты шығыстар, барынша
дәлденген деңгейде бағалануы мүмкін;
- Көрсеткен қызметі бойынша – есептік күнге жасалған мәміленің
біту сатысын барынша дәлденген деңгейде анықталады; мәмлені
жүргізу кезеңдегі жасалған және мәмілені аяқтау үшін қажет
шығыстары барынша дәлелденген деңгейде анықталады;
- Дивиденттер, пайыздар түріндегі табыстар – пайыздар активтерден
алынатын нақты табыстарды ескеріп уақытша қатынастық негізде
танылуы тиіс; роялтилер келісім-шарттың мазмұнына сәйкес
есептелген әдісі бойынша танылуы тиіс; девиденттер акционерлер
оны алу құқын белгіленген жағдайда ғана танылуы тиіс. Жоғарыда
аталған барлық жағдайда табысты тек есептеу әдісі бойынша
танылатындығы қарастырылған. Есеп саясатының техникалық бөлігін
әзірлеген кезде келесідей мәселелер қарастырылуы тиіс:
- Үстеме шығыстарын есептеу және тарату. Кәсіпорын Тауарлы
материалдық запастардың бухгалтерлік стандартында келтірілген
әдістемелік ұсыныстамасында үстеме шығыстарын құрайтын шығындар
тізіміне өндіріс қызметінің ерекшеліктерін ескере отырып,
қосымшалар мен өзгерістерді енгізуге құқылы; құрал-жабдық пен
машинаны пайдалану және күтіп ұстау шығыстары, өндірісті
игеруге және дайындауға кеткен шығыстары және басқа да осындай
жағдайларға кеткен шығыстары үстеме шығыстарының құрамында,
олардың үлес салмағы айтарлықтай көп болмаса, онда олардың
есебі жекелеген субшоттарда жүргізілуі мүмкін; үстеме
шығыстарыны сметалық мөлшерлемесін есептеудің әдістемесі мен
олардың тарату тәртібі де көрсетіледі: жоспарлы
калькуляциялауға енген, үстеме шығыстарының нормативтік
деңгейіне парапар (пропорционалды) етіп, тікелей материалдық
шығыстарына парапар етіп тікелей нақты еңбек ақы шығыстарына
парапар етіп, немесе оңайлатылған экономикалық әдістерді
пайдалану арқылы жанама шығындары таратылады, мысалға, бұйымның
тұтыну қасиетін және оның өңдеу шығысынан алынған
күрделендірілген коэффиценттері бойынша;
- Мүліктер мен міндеттемелерді түгендеу. Міндетті түгендеумен
қоса, құндылықтардың нақты барын тексеру үшін біршама қосымша
түгендеулер де жүргізілуі мүмкін. Бұл кезде кәсіпорын олардың
кезектілігін, түгендеуді жүргізудің күнін, мүліктер мен
міндеттемелердің тізімін белгілейді;
- Бухгалтерлік есеп нысаны. Кәсіпорын бухгалтерлік есеп нысаны
өзі таңдай алады, олардың тізімін және есеп регистрлерін,
жүйелігін, жасау техникасын, өзара байланысын анықтайды;
- Нақты (із жүзінде) пайдаланылатын шоттар жоспары. Кәсіпорын
шоттардың Бас жоспарын басшылыққа ала отырып, өздеріне
пайдаланатын шоттарын іріктей алады, яғни оның құрамына
кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметін және қаржылық
жағдайын, мүліктік құрамын көрсететін синтетикалық шоттарын
енгізеді. Сонымен қатар, кәсіпорын аналитикалық есептерінің де
толық номенклатуралық объектілерін және олардың кодтық
белгілерін белгілейді. Бұл кезде басқарудың, талдаудың,
бақылаудың және есеп берудің мақсатын ескереді. Қажет болған
жағдайда, арнайы операцияларды көрсету үшін, шоттардың Бас
жоспарына кәсіпорын қосымша шоттарды пайдалануына болады. Бірақ
ол жағдайда, ол шоттардың Бас жоспарында қаралған негізгі
әдістемелік қағидасын сақтауы керек;
- Өндіріс ішіндегі есеп беру. Ішкі есеп беруді жүргізудің барлық
мәселесін кәсіпорынның өзі шешеді, оның кезектілігін, есеп беру
нысаны мен құрамын және есепті беру мерзәмән, сондай-ақ
потенциалды пайдаланушыларын, есепті жасауға жауапты
тұлғалалрын анықтайды. Есеп саясатының ұйымдастырушылық бөлігі
келесідей мәселелерді қарастырады:
- бухгалтерлік қызметтің құрылымы мен ұйымдастырушылық нысаны.
Кәсіпорын құрамдық бөлімше ретінде, өзінде бухгалтерияны ұстау
керек пе, жоқ, әлде келісім-шарттық негізінде тиісті
мамандықтарды жалдау керек пе; бухгалтерлік қызметтің жұмысын
қалай ұйымдастыру керек, яғни есеп персоналдарының саны қандай
болуы керек, қандай бөлімдер қажет (есеп айырысу, материалдық,
өндірістік, жинақ бөлімдері), олардың бағыныштылығы қалай болуы
керек деген мәселелерді өзі шешеді. Бірақ барлық жағдайда
кәсіпорынның басшысы бухгалтерлік есептің дұрыс
ұйымдастырылуына қажетті жағдайларды жасауы керек.
- Есепті орталақтандыру деңгейі. Кәсіпорынның нақты қызметінің
жағдайына байланысты есеп орталақтандырылған нысанды
ұйымдастарылуы мүмкін, ол кезде кәсіпорынның барлық бөлімшелері
біртұтас есептік жұмысқа біріктіріледі; ал орталақтырылмаған
жағдайда, кәсіпорынның жекелеген құрылымдық бөлімшелері дербес
бухгалтерия құрып, балансқа дейінгі есеп жұмысының барлық
циклын толығымен аяқтап, кәсіпорынға тек балансты жасауға
тиісті мәліметтерді береді;
- Ішкі өндірістік бақылау. Кәсіпорын ішкі өндірістік бақылау
жүйесінің қандай болуын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 НЕГІЗГІ ҚОРЛАРДЫҢ ЕСЕБІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ..5
1. Негізгі құралдар есебінің теориялық мәні
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
2. Шаруашылық субъектінің экономикалық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ...9
3. Субъектінің есеп
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 14
2 НЕГІЗГІ ҚОРЛАРДЫҢ
ЕСЕБІ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
1
2.1 Негізгі құралдарды бағалау және
тану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2.2 Негізгі құралдардың қозғалысының есебі мен
талдауы ... ... ... ... ... ... ..27
2.3 Негізгі құралдардың амортизациясы және есептен шығарылуы ... ... ... 32
3 НЕГІЗГІ ҚОРЛАРДЫҢ
АУДИТІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
3.1 Негізгі құралдардың қозғалысының
аудиті ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 48
3.2 Негізгі құралдардың амортизациясы есебінің
аудиті ... ... ... ... ... ... ... . 56
3.3 Негізгі құралдардың жөндеу шығындары есебінің
аудиті ... ... ... ... ... .58
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 64
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
АННОТАЦИЯ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .69
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Бүгінгі күні әлем адамдарға қарағанда
жылдамырақ өзгеруде. Бүгінгі күннің реалийлері шекараларды өшіріп,
арақашықтықты жақындатып, қазіргі заманғы коммуникациялар құралдарының
мүмкіндігін арттыруда, әртүрлі елдердегі адамдардың күнделікті өмірін
қазіргі заманның бүкіл сан-алуандығымен байытумен олардың арасындағы
байланыстарды кеңейтуде. Бұл әлем өзінде аса бағалы құндылықтарға жылдамдық
пен уақыт айналып келе жатқан, ресурстар мен ақпаратты, қаржылық және
адамдар ағынын белсенді түрде шоғырландырып жатқан ортақ жаһандық
кеңістікке айналып келеді.
Кәсіпорын мүлкіне салынған әрбір теңге жаңа табыс әкелу үшін негізгі
қорларды қозғалысқа келтіреді. Жасанды көрсеткіш пен жоспар үшін жұмыс
істеу келмеске кетеді.
Нарықтық экономика оған қатысушылардың барлығынан ой жүйесі мен өзгеше
іс-әрекетті талап етеді. Ол зауыт қоймалары мен ашық алаңдарда, ма-
териалдар мен шикізаттың қисапсыз қорларының көгеріп, тот басып жатуына,
яғни миллиондаған теңгенің доғарылып, бекерге ысырап болуына жол бере
алмайды.
Кез келген өндіріс өз қызметіне құрал-жабдықтарын тартса ғана жүреді,
ал ол еңбек заттары (шикізат, материалдар, сатып алынған жартылай
фабрикаттар) және еңбек кұралдары (машина, станок) болып бөлінеді. Бұл
арада еңбек кұралдарының құрамы сырткы белгісімен емес, олардың өндіріс
процесінде атқаратын роліне қарап анықталады. Мысалға, заводта дайындалған
бу қазаны сол зауыт үшін дайын өнім болып саналады; ал орнату үшін сатып
алған субъект үшін осы қазан еңбек құралы болып табылады. Осы қазанды
келешекте кайта сатуға алса, онда ол тауар болып табылады.
Негізгі кұралдар материалдық өндіріс саласында да, өндірістік емес
(әлеуметтік) салада да ұзақ уақыт бойы (бір жылдан астам) қызмет етеді. Осы
негізгі кұралдарға: жер; үйлер; ғимараттар; көп жылдық екпе ағаштары;
машиналар және құрал-жабдықтар (соның ішінде автоматты машиналар және кұрал-
жабдық); машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және
қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; есептеу техникасы; басқа
машиналар мен кұрал-жабдық; көлік құралдары; құрал-сайман; өндірістік мүлік
және жабдықтар; шаруашылық мүлкі; жұмысшы және өнім беретін мал; көп жылдық
екпе ағаштар; жерді жақсартуға (ғимараттарсыз) шыққан күрделі шығын; басқа
да негізгі құралдар жатады.
Кәсіпорын мүлкінің есебі мен бастапқы бақылауын дұрыс жүзеге асыру
үшін есеп саясаты қабылданады. Онда таңдап алынған тәсілдер жиынтығы,
құндық мөлшері, ағымдағы топтасыруы және бухгалтерлік есептегі шаруашылық
қызметіне жасалған қортынды шолу фактілері кәсіпорындардың есептік
саясатында көрініс табуы тиіс. Басқаша айтқанда, есептік саясат-
бухгалтерлік есептің әдісін жүзеге асыратын тетігі.
Егер бүгінгі күнге дейін біз көптеген Қазақстандық компаниялардың
халықаралық қаржылық есептілігінің стандартына (ХҚЕС) өтуіне қатысты
болашақтағы уақытпен айтып келген болсақ, міне, сол уақытта келіп жетті.
2007 жылғы 1 қаңтарынан бастап Бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп
беру туралы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес, Қазақстан
Республикасы ұйымдарының барлығы дерлік ХҚЕС-қа сай қаржылық есеп жасауға
тиіс. Заңнаманың осы талабының шын мәнінде іске асуы көптеген
қиыншылықтарды туғызып отырғаны жасырын емес.
Сондай қиыншылықтардың бірі негізгі құралдардың амортизациясын
есептеуде де туып отыр. Халықаралық қаржылық есеп стандартына көшуіне
байланысты амортизацияны есептеуде де көптеген өзгешеліктер пайда болды.
Субъект негізгі құралдар объектісінің құнын жинақталған амортизацияның және
құнсызданудан жинақталған залалдың бүкіл сомасын шегергендегі оның өзіндік
құнымен ескеруге тиіс.
Үлкен кәсіпорындарды санамағанда, өндірістік қызметпен айналысатын
көптеген кәсіпорындар азғантай негізгі құралдар мен материалдық емес
активтерді пайдаланады. Сондықтан ұзақ мерзімді активтер мен оларға сәйкес
шаруашылық операцияларға ішкі бақылау процедуралары жеке көлемді
жасалмайды, өйткені арнайы бақылауға кететін шығындар көлемі өзін-өзі
ақтамайды. Осы айтылғандардың барлығы дипломдық жұмыстың өзектілігін
көрсетеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – негізгі құралдардың маңыздылығын ашып
көрсетіп, оның есептелуін, талдауын және аудитін халықаралық қаржылық есеп
стандартының заңдылықтырына сәйкес қарастыру.
Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндеттер қойылды: негізгі құралдар
есебінің теориялық аспектілерін; субъектінің экономикалық сипатын; есеп
саясатын ХҚЕС сәйкес ұйымдастыру; негізгі құралдардың жекелеген түрлерінің
есебіне талдау, негізгі құралдары бағалау, тану, қозғалысының есебі және
олардың аммортизациясы мен есептен шығаруын; негізгі құралдар есебінің
аудитінің ерекшеліктері мен туындайтын қателіктерді жете зерттеу болып
табылады.
Зерттеу объектісі ретінде АҚ Казпошта алынды. Оның негізгі қызметі
байланысы саласында уәкілетті органмен бекітілген түрлері мен көлеміне
сәйкес мемлекеттік пошта төлемдерінің белгілерін шығаруды ұйымдастыру
болып табылады.
Бухгалтерлік есеп жүйесіннің тәжірибесі кәсіпорынның қаржы ресурстарын
қалыптастыру процесін талдауға мүмкіндік береді. Бухгалтерлік есеп
туралы ғылыми зерттеулер ұзақ уақыт бойы жүргізіліп келеді. Осы
мәселелерге төмендегі қаржы ресурстары мен бухгалтерлік есеп мәселелеріне
қазақстандық келесі ғалымдар өз еңбектерін арнаған: Радостовец В.К.,
Габдуллин Т.Ғ., Шмитд О.И., Әбдіманапов Ә.Ә., Кеулімжаев Қ.Қ., Әжібаева
З.Н., Құдайбергенов Н.А., Назарова В.А. т.б.
1 НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАР ЕСЕБІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1. Негізгі құралдар есебінің теориялық мәні
Кез келген өндіріс өз қызметіне құрал-жабдықтарын тартса ғана жүреді,
ал ол еңбек заттары (шикізат, материалдар, сатып алынған жартылай
фабрикаттар) және еңбек кұралдары (машина, станок) болып бөлінеді. Бұл
арада еңбек кұралдарының құрамы сырткы белгісімен емес, олардың өндіріс
процесінде атқаратын роліне қарап анықталады. Мысалға, заводта дайындалған
бу қазаны сол зауыт үшін дайын өнім болып саналады; ал орнату үшін сатып
алған субъект үшін осы қазан еңбек құралы болып табылады. Осы қазанды
келешекте кайта сатуға алса, онда ол тауар болып табылады.
Негізгі кұралдар материалдық өндіріс саласында да, өндірістік емес
(әлеуметтік) салада да ұзақ уақыт бойы (бір жылдан астам) қызмет етеді. Осы
негізгі кұралдарға: жер; үйлер; ғимараттар; көп жылдық екпе ағаштары;
машиналар және құрал-жабдықтар (соның ішінде автоматты машиналар және кұрал-
жабдық); машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және
қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; есептеу техникасы; басқа
машиналар мен кұрал-жабдық; көлік құралдары; құрал-сайман; өндірістік мүлік
және жабдықтар; шаруашылық мүлкі; жұмысшы және өнім беретін мал; көп жылдық
екпе ағаштар; жерді жақсартуға (ғимараттарсыз) шыққан күрделі шығын; басқа
да негізгі құралдар жатады.
Кәсіпорында негізгі құралдардың есебі №16 ХҚЕС сәйкес ұйымдастырылады.
Осы стандарт негізгі құралдың есебін жүргізудің, субъектіге жататын меншік
құқығын, шаруашылық пен оперативтік баскару жүйесін анықтайды.
Инвентарлық объектілер негізгі құралдың есеп бірлігі болып табылады.
Инвентарлық объект күрделі әрі жай болып келеді. Негізгі құралдың есебін
дұрыс ұйымдастырудың басты шарты оны жіктеу болып табылады.
Өндіріс процесіне қатысу сипатына байланысты негізгі құралдар
өндірістік және өндірістік емес болып екіге бөлінеді.
Негізгі өндіріс құралдарына өндіріс процесіне тікелей қатысатын
объектілер жатады, олардың көмегімен өнімді әзірлеген кезде еңбек
құралдарына (машина, құрал-жабдық, құрал-саймандар т.б.) әсер ету жүзеге
асады немесе өндірісті жүргізу үшін кажет материалдық жағдайын жасайды
(ғимараттар, құрал-жабдықтар, өткізгіш қондырғылар). Негізгі өндірістік
құралдардың пайдалануын сипаттайтын шолушы экономикалық көрсеткіші — қор
қайтарымы болып табылады, ол негізгі құралдардың бір өлшеміне шакқандағы
өндірілетін заттай немесе ақшалай түріндегі өнімді көрсетеді
Өндірістік емес негізгі құрал-жабдықтар — тұтынуға арналған құрал-
жабдықтар. Олар ұжымның мәдени-тұрмыстық (ғимараттар, тұрғын-үй коммуналдық
шаруашылық, денсаулық сақтау мүлкі, т.б.) кажеттіліктерін ұзақ мерзім бойы
өтеуге арналған [1,21б.].
Иелігіне қарай негізгі құралдар - меншікті және жалға алынған болып
бөлінеді.
Меншікті дегеніміз - субъектіге тиесілі және оның балансында көрініс
табатын негізгі кұралдар. Белгіленген мерзімге шарт бойынша басқа
субъектіден алынған негізгі құралдар, жалға алынған кұралдар болып
саналады. Оларды жалға берушінің балансында есептейді, жалға алушы "Жалға
алынған негізгі құралдар" баланстан тыс шотында есептейді. Жалға алу
мерзімі аяқталған соң немесе ол аякталмай тұрып, жалға алушы келісілген
бағамен сатып алуына болады. Оларды 2411 "Жер", 2412 "Үйлер мен
ғимараттар", 2413 "Машиналар мен жабдықтар", 2414 "Көлік құралдары", 2415
"Компьютерлер, перифериялық қондырғылар және деректерді өңдеу жөніндегі
жабдық", 2416 Кеңсе жихазы, 2417 Өндірістік құрал – саймандар мен керек
жарақтар шоттарының тиісті аралық шоттарында есептейді.
Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар жұмыс істеп тұрған, істемей
тұрған (тоқтатылып қойған) және қор ретінде тұрған болып бөлінеді.
Қолданыстағы жұмыс істеп тұрған негізгі кұралдар, әрекет етіп тұрғандар
болып саналады. Жұмыс істемей тұрғандар — бұл жұмысы тоқтатылған немесе
басқа жағдайларға байланысты уакытша пайдаланбайтын негізгі кұрал -
жабдықтар. Қордатұрғандар болып жұмыс істеп тұрған құрал - жабдықтарды
жоспарлы түрде олардың запас бөлшектерін ауыстыру үшін тоқтатылған
объектілер есептеледі [1,37 б].
Заттық кұрамына қарай негізгі құралдар мүліктік және мүліктік емес
болып бөлінеді. Мүліктікке (заттай) керінісі бар, яғни санауға және өлшеуге
болатындар (үйлер, ғимараттар, машиналар, жабдықтар) жатады. Мүліктік
еместерге пайдаланылатын жер, орман алқабы, су ресурстары (ғимараттардан
басқа күрделі қаржы салымы, яғни заттық нысаны жоқ шығындар (жер
учаскелерін, егістік үшін пайдаланылатын жерді өндеу, жалға алынған негізгі
кұралдарға күрделі қаржы жұмсау, т.б.) жатады.
Әр субъектіде негізгі құралдар пайдалану мақсатына және атқаратын
қызметтеріне карай мынандай түрлерге (топтарға) белінеді: жер; үйлер;
ғимараттар; өткізгіш тетіктер; машиналар және құрал-жабдықтар (соның ішінде
автоматты машиналар және құрал-жабдық); күш беретін машиналар және
жабдықтар; жұмысшы машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары
және қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; есептеу техникасы; басқа
машиналар мен құрал-жабдық, көлік кұралдары, кұрал-сайман; өндірістік мүлік
және жабдықтар; шаруашылық мүлкі; жұмысшы және өнім беретін мал; көп жылдық
екпе ағаштар; жерді жақсартуға (ғимараттарсыз) шыққан күрделі шығын; басқа
да негізгі құралдар.
Келтірілген негізгі құралдардың әрқайсысының құрамына енетіндер:
• жер — субъект меншігіне сатып алған жердің көлемі мен құны.
Жерге меншік құқығы бар болса, онда олар құқық актісімен
расталуы керек. Ондай актісі берілген болса, онда ондай жер
учаскілері мүліктік объекті болып саналады;
• ғимараттар — еңбек заттарын өзгертуге катысы жоқ белгілі бір
қызметтерді орындау жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға
арналған инженерлік-құрылыс объектілері (шахта ұңғысы, мұнай
мұнарасы, бөгет, көпір, автомобиль жолы). Барлық жағдайлары бар
әрбір жеке ғимарат мүліктік объект болып табылады;
• өткізгіш тетіктер (қондырғылар) — электр, жылу немесе
механикалық энергияны өткізу қондырғылары (электр өткізу
желілері, трансмиссиялар, құбырлар). Электр желілері бойынша,
мысалы, электр станциясы бөлу қондырғыларының желісі немесе
генератор клеммаларынан бөлу кондырғыларына дейін, қабылдау
подстанцияларынан және подстанциялардан трансформатор жайына
дейін мүліктік объекті бола алады;
• машиналар мен жабдықтар - күш беретін машиналар және жабдықтар;
жұмысшы машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары
және қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; әрбір машина,
егер ол басқа мүліктік объектінің бөлшегі болмаса, оған кіретін
бейімделген кұралдарды, соған тиісті заттарды, аспаптарды,
қоршауды, фундаментті коса алғанда, мүліктік объекті болып
саналады. Негізгі құралдардың бұл тобы бес топтан тұрады;
• күш беретін машиналар және жабдықтар — жылу және электр
энергиясын өндіретін генератор-машиналары; түрлі энергияны
механикалық энергияға, яғни қозғалыс энергиясына айналдыратын
двигатель-машиналары (тракторлар мен өздігінен жүретін
шассилер, бу двигательдері, турбиналар, іштей жану
двигательдері, электрлік двигательдер).
• жұмыс машиналары мен жабдықтар — еңбек өнімдерін жасау
процесінде еңбек затына механикалық жылу және химиялық әсер
етуге арналған машиналар, аппараттар және құрал-жабдық
(токарлық бұранда кесетін станоктар, ағаш кесетін аралар);
• өлшеу жане реттеу приборлары, қондырғылар және лабораториялық
жабдықтар — өлшеуге, өндірістік процестерді реттеуге арналған
аспаптар мен қондырғылар, сондай-ақ лабораторияларда
пайдаланылатын приборлар мен аппаратуралар (дозаторлар,
амперметрлер, микроскоптар);
• есептеу техникасы — процестерді жылдамдату және
автоматтандыруға арналған машиналар, қондырғылар, аспаптар
(компьютерлер, баскарушы және басқа есептеу машиналары);
• басқадай машиналар мен жабдықтар — машиналар, аппараттар және
басқа құрал-жабдық (телефон станцияларының, радио тораптарының
жабдығы, өрт сөндіргіш машиналар);
• көлік кұралдары — адамдар мен жүктерді тасымалдауға арналған
қозғалыс құралдары (автомобиль, темір жол және су көлігінің
қозғалмалы құрамы, жегін көлігі). Әрбір объект өзіне тиісті
барлық бейімдегіш құралдары мен заттарын қоса алғанда мүліктік
объект болып табылады;
• құрал-сайман — қол еңбегінің механикаландырылған немесе
механикаландырылмаған құралдары немесе металдарды, ағашты және
т.б. өңдеу үшін машиналарға бекітілген заттар (кесетін, соғатын
және нығыздайтын еңбек құралдары). Басқа мүліктік объектінің
құрамына кірмейтін заттар ғана мүліктік объект болып табылады;
• өндірістік мүлік және соған жататын заттар — өндірістік
операцияларды орындау немесе жеңілдету үшін қызмет ететін
өндірістік заттар; еңбекті қорғауға көмектесетін жабдықтар;
сұйық, сусымалы және басқа материалдарды сақтауға арналған
сыйымды заттар; өндірістік арналымы бар басқа да заттар. Басқа
мүліктік объектінің бөлшегі болып табылмайтын және дербес мәні
бар заттарда мүліктік объекті бола алады;
• шаруашылық мүлік — кеңсе және шаруашылық мекемелерінін заттары
(орындықтар, шкафтар, кілемдер). Дербес мәні бар әрбір объект -
мүліктік объекті бола алады;
• жұмысқа пайдаланылатын және өнім беретін мал — ат, өгіз, түйе
және басқа жұмысқа пайдаланылатын малдар; өнім беретін мал -
мүйізді ірі қара мал; асыл тұқымды айғырлар мен биелер, буралар
мен інгендер; бұғылар, маралдар, еркек шошқалар мен мегежіндер,
ешкілер, саулық қой мен қошқарлар. Әрбір ересек мал мүліктік
объект болып табылады;
• көп жылдық өсімдіктер — қолдан егілген, көп жылдық өсімдіктер
(жеміс және жидек ағаштары, жүзімдіктер, гүлдердің көп жылдық
түрлері, роза плантациялары, өсімдіктен жасалған қоршаулар,
жерді қорғайтын өсімдіктер). Жас өсімдіктер даму деңгейі толық
жетілген (жеміс-жидек бере бастаған) өсімдіктерден бөлек есепке
алынады;
• жерді жақсартуға байланысты күрделі шығындар (ғимаратсыз) —
ауыл шаруашылық мақсатта пайдалану үшін ауыл шаруашылығында
пайдалану үшін жер қыртысын жақсартудың шараларына жұмсалған
мүліктік емес сипаттағы шығындар (жер учаскелерін жоспарлау,
жерді егін егу үшін өңдеу, егіс даласын тастардан тазарту);
• басқа да негізгі құралдар — кітапхана қорлары, спорт мүлкі және
басқа да салымдар.
Негізгі құралдардардың есебі кәсіпорынның бухгалтериясында
жүргізіледі. Кәсіпорында негізгі құралдардыңесебін дұрыс жүргізуі үшін және
олардың тиісті түрде сақталуын қамтамасыз ету үшін әрбір негізгі құралға
түгендеме номері беріледі.Ол тұрақты түрде белгіленеді. Кәсіпорынның
бухгалтериясында негізгі құралдардың әрбір обьектісіне типтік ведомствалық
түгендеу карточка ашылады [2,56 б].
Негізгі құралдар - өнім өндіру, қызмет көрсету және жұмыс орындау
кезінде еңбек құралдары ретінде қолданылатын мүліктердің бөлігі.
Негізгі құралдар есебі бойынша қарастырылатын сұрақтар:
- Негізгі құралдарды активтердің топтары бойынша топтастыру, жою құнын
анықтау туралы және негізгі құралдарды әділ құны бойынша бағалауды
кімнің жүргізуі тиіс. ХҚЕС-на көшу кезінде осы мәселелердің қалай
шешілетіні қарастырылады . ХҚЕС-на сәйкес негізгі құралдарды есепке
алу тақырыбының жалғасы ретінде шоттар корреспонденциясын ұсынылған.
- Негізгі құралдар, оларды жіктеу және бағалау.
- Жалпы кәсіпорынның негізгі құралдарының сатып алуы, есептеу
ерекшеліктері, тозу және жөндеу есебі және есептен шығару және т.б.
2. Шаруашылық субъектінің экономикалық сипаты
Кербұлақ ауданының АҚ Казпошта - бұл Қазақстанның барлық
тұрғындарының тікелей байланыс жасайтын жүйе болып табылады.
АҚ Казпошта Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1999 жылғы 20
желтоқсандағы Республикалық мемлекеттік пошта байланысы кәсіпорынның және
оның еншілес мемлекеттік кәсіпорындарын қайта ұйымдастыру туралы№1940
Қаулысына сәйкес құрылған.
Қоғам Жарғы капиталына 100% мемлекеттік қатысуымен ұйымдастыру-
құқықтық нысанындағы акционерлік қоғам болып құрылған заңды тұлға. Өз
қызметін осы Жарғыға және Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жүзеге
асырады.
Қоғам мынадай қызмет түрлерін жүзеге асырады:
1. Пошта байланысы саласында уәкілетті органмен бекітілген түрлері мен
көлеміне сәйкес мемлекеттік пошта төлемдерінің белгілерін шығаруды
ұйымдастырады;
2. Хаттардың (жай, тапсырысты, құндылығы жарияланған), пошта
карточкаларының (жай, тапсырысты), бандерольдардың, сәлемдемелердің
(қарапайым, құндылығы жарияланған), ұсақ пакеттер мен пошта
контейнерлерінің қабылдануын, өңделуін және табыс етілуін
қамтамасыз етеді;
3. Пошта арқылы ақша аударуды жүзеге асырады;
4. Жеделдетілген және курьерлік пошта қызметін көрсетеді;
5. Дүниежүзізілік пошта конвенциясында және оның Атқарушы
регламентінде Дүниежүзілік Пошта Одағының басқа да актілерінің,
арнайы баланыс жөнелтілімдерін алмасуды тоқтату туралы үкіиетаралық
келісімдерде қарастырылған міндеттемелерге сәйкес халықаралық
пошта жөнелтілімдерінің қабылдануын, жөнелтілуін, жеткізілуін және
табыс етілуін табыс етілуін қамтамасыз етеді;
6. Және басқа да көптеген қызметтер атқарады.
Бүгінгі ТМД территорияларында бірінші рет пошталық – жинақтық
жүйе Қазпошта құрылған және қазіргі таңға дейін орталықтандырылған
және дамыған жүйе болып табылады. Қазіргі таңда Қазақстан
пошталарында – 21000 адамдар, 3200 бөлімдер басқа да
мемлекеттермен байланыс жасайтын, 14 облыстық және 4 филиалдары бар .
Қазақстандық пошталарды көп функционалды қаржылық супермаркетке
айналдыру үшін тыңғылықты жұмыстар атқарылуда. Ол үшін бірыңғай база
құрылды. Халықаралық рейтингтік агенттіктің көмегімен STANDARD BOOS
2005 жылы АҚ Қазпошта ұзақ мерзімді рейтингтің ВВ+, Стабильный KZAA
– айтуынша Қазпошта жақсы дамып келе жатқан кәсіпорын ретінде танылады.
2006 жылы қаңтарынан бастап, АҚ Қазпошта, Самұрық мемлекеттік
холдинг құрамына кірді. Бұл құрылған институттың дамуының басты
мақсаты - бұл корпоративті басқару, мемлекеттік қызығушылықтарды қорғау
және макроэкономикалық тұрақтылықты болашақта қамтамасыз ету.
Компаниялардың Директорлар Кеңесінде 2007-2009 жылдарға
арналған стратегиялық даму бағдарламасы жасалынды, онда
ұлттық пошта операторларының кұрылымын модернизациялауды қарастырды. Бұл
модернизациялаудың мақсаты - пошталық байланыс бөлімдерін,
ақпараттық, коммуникациялық және банктік жабдықтармен
қамтамасыз ету.
2006 жылы мамырда Қазпошта нарықта бағалы қағаздармен трансфер -
агенттік қызметтерді жүзеге асыруда лицензия алды.
Қазіргі таңда АҚ Қазпошта бағалық қағаздар нарығында өз қызметін
жетілдіріп келеді. Бұл жерде екі негізгі бағытты
бөліп көрсетуге болады. Бірінші, Қазпост -
секьюритиз деп аталатын уникалыды пошталық сектор жобасы жасалды. Ол
Алматы қаласында Аймақтық қаржылық орталығында бағалы
кағаздармен жүргізілуге бағытталған. Екіншіден,
АҚ Қазпошта бағалы қағаздар нарығында
трансфер - агенттік жолы арқылы АҚ Қазтелекомның жай
акцияларының көлемі 4,6% мемлекеттік холдинг Самұрыққа сатуы болып
табылады.
Қазақстан Республикасында ЕМS халықаралық қызметтерінің
автоматтандырылған жүйесінің дамуы болып табылады, 2006 жылғы
қорытындысы бойынша ЕМS КАZРОSТ қола деңгейіне ие болды.
Қазіргі таңда IРS-LIGНТ халықаралық жүйесі барлық облыс
орталықтарында орнатылған. Және бұл жұмыс
INТЕRNАТIONАL РОSТ СОRРОRАТION компаниясы арқылы жүзеге асырылады.
Компанияларды басты орында - өндірістік
фондтарды
модернизациялау болып табылады. 2006 жылы пошта жинақтық құрылымды
дамыту үшін 2,5 млрд. теңге инвестиция тартылды. Нәтижесінде,
өндірістік объектілерді, компанияларды, пошталық жабдықтар
мен көліктік парктерді жаңартылды.
АҚ Қазпошта мекемесінің жылдық балансы актив
пен пассивтен тұрады. АҚ Қазпошта мекемесінде тауарлы-материалдық
қорларды өндірмейді. Өндірістік іс-тәжірибеін АҚ Қазпошта
мекемесінде өткізгендіктен, талдауды осы мекеменің жылдық есебінен алынып,
талдаулар жасалды. Қорларды талдау барысында, осы
қорлардың нақты қолданбалы, кұрамы, құрылымы және оларда болған
өзгерістері зерттелінеді. Қорлардың орнықты деңгейін бұзу мекеменің
қызметіндегі шығыстарға әкеледі, себебі біріншіден,
бұл қорларды сақтау бойынша қаржылық
шығындарды көбейтеді; екіншіден бұл тауарлардың және
олардың тұтыну қасиеттерінің кұнсыздану қаупін жоғарылатады; үшіншіден
(егер бұл тауарлардың қандай да бір сипаттамаларының
бұзылуының салдарынан болса) клиенттерді жоғалтуына әкеледі.
Кесте-1 АҚ Қазпошта мекемесінің 2006-2008 жж. қорлардың кұрамы мен
кұрылымы, теңге
Материалдық 2006ж. 2007ж. 2008ж. 2006-2007 2007-2008
айналым жж. жж.
қаражаттары аралығындағаралығында
ы өзгеріс ғы өзгеріс
(+,-) (+,-)
Қорлар, 34643795 34627681 54972055 -16114 +20344374
соның ішінде:
1.Шикізаттар, 3677 19474 -3677 +19474
материалдар
және басқа
да материалдар
2.Өткізілген 34640118 34627681 54952581 -12437 +20324900
тауарлар,дайын
өнім және
қайта сатуға
арналған
тауарлар
3.Аяқталмаған - - - - -
өндірістеп
шығындар (айналу
шығындары)
4.Алдағы 11256 18200 534493 +6944 +516293
кезең шығыстары
5.Басқа да - - - - -
қорлар және
шығындар
Қайнар көзі: АҚ Қазпошта мекемесінің 2006-2008 жылдық есебінен алынды
Қорытынды есеп мазмұнын нарықтың қатынасқа түсуші жақтар толық мәнді
түсінуі үшін есеп жүйесінің бұл түрі бірегейлік жағдайда болуы керек.
Бірегейлікке тән қорытынды есеп даярлау мен тапсырудың халықаралық
деңгейдегі жалпы принциптері №1 Қорытынды есеп тапсыру жөніндегі
халықаралық стандартта қаралған.
Қазақстандық бухгалтерлік қорытынды есепке тән осы ресми кұжаттар
қаржылық процеске қойылған мақсаттарға көзқарас білдіруді, қаржылық
қорытындының міндеттерін, пайдаланушылырдың басымдылығын,
қорытынды есеп мазмұны мен кұрамын т.б. сипаттауға арналған. Сондықтан
каржылық қорытынды есепке көзкарас білдіру жүйесінің барлығы, сондай-ақ
оның мақсаты мен қаржылық қорытынды есебін даярлауға қойылатын талаптары
қазақстандық концептуалды негізде қаралған.
Қазақстандық концептуалды негіз қаржылық қорытынды есеп
ақпараттарын пайдаланушылар мүддесіне қарай қаржылық қорытынды
есептің мақсаттарын анықтайды. Есеп
концепциясы - бухгалтерлік есеп
жүйесінің негізін салушы принциптер мен ережелерден туындаған. Есептің
базисі - әдістер жиынтығынан және есеп саясаттарын жасауға қолданылатын
тәсілдерден құралады. Қорытынды есеп ақпараттарының негізін құрайтын
әдіснамалық нұсқаулар мен қолданбалы әдістер жалпы бухгалтерлік есеп
жүйесіне тән іргелі концептуалды негізге сай қалыптасқан.
Халықаралық қаржылық есеп стандартының берген анықтамасына қарай
бухгалтерлік есепке тән концептуалды негіз деп - қаржылық есеп пен
қорытындының табиғатын, оның атқаратын міндетін, бұлардың аражігін
анықтайтын, стандарттар жасау процесіне қайшы келмейтін, өзара
байланыстағы мақсаттар мен принциптердің келісілген жүйесін айтады.
Негізінен концептуалды негіз:
-қаржылық қорытынды есеп құру мен мұның мазмұнын тануға;
-бухгалтерлік есеп жүргізу мен Ұйымдастыру жөніндегі жалпы
амалдармен бухгалтерлік есеп ақпараттарын пайдаланушы мамандарды
қамтамасыз етуге;
-бухгалтерлік есеп жөніндегі жаңа нормативтік актілерді әр кезеңдерде
жасау мен қайта қараудың негізін қамтамасыз етуге;
-нормативтік актілермен реттелмеген мәселелер жөнінде шешім
қабылдаудың базалық негізін салуға;
-бухгалтерлік қорытынды есеп құамындағы мәліметтерді пайдаланушы
жақтарға түсінікті тәсілдермен беруге арналған.
Қаржылық қорытынды жөніндегі ақпараттар көрсеткіштерінің мазмұны осы
жылғы ұйымдар қызметі нәтижесін өткен кезеңдердегі қаржылық нәтижелермен
салыстырып отыру үшін де қажет.
Қазақстандық ұйымдардағы қаржылық қорытынды есеп жасаудың түпкі
мақсаты - ақша қозғалысын, табыстар мен шығындарды,
инвестициялармен несиелерді және меншікті капитал
өрісіндегі ақпараттарды қалыптастыру болып табылады.
Қазақстандық концептуалды негіз негізінен ұйымдардың есеп жүргізу
тәжірбиесіне мемлекеттік басқару органдарының тікелей араласып отыруына
байланыста қаралған. Қазақстан аймағында кызмет атқаратын барлық
ұйымдар Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінде қабылданған
бухгалтерлік есеп счеттарының біргей типтік жоспарын, оны
есеп тәжірбиесінде қолдану жөніндегі әдіснамалық ұсынысты,
бухгалтерлік есеп өрісіндегі фактілерді типтік
корреспонденциялауға, сондай-ақ есеп жасау мен тапсыру
женінде қойылған талаптарды сақтауға міндетті.
Қаржылық қорытынды есеп өрісінде ұйымдардың қаржы нәтижесі және
бұлардың қаржылық жағдайы және мүліктік жағдайы жөніндегі объективті
сенімді ақпараттар даярланады. Сондықтан қаржылық
қорытынды жөніндегі процеске тән әрбір жекелеген ұйымдар мүліктік
экономикалық кешен түрінде қаралады. Өзінің экономикалық қағидалары мен
аткаратын міндеттеріне қарай қазақстандық бухгалтерлік
қорытынды есеп ұлттық бухгалтерлік есеп жөніндегі
концепцияға және еліміздегі салық заңнамаларына қарай
бағытталған [11,67 б].
Қаржылық қорытынды есеп тұрғысынан Қарағанда бухгалтерлік есеп
категорияларында (активтер, меншікті капитал, міндеттемелер, табыстар,
шығындар, бөлінбеген
табыс, түскен түсім ақшалар, төлемдер т.б.) өз
мүліктері мен қаражаттарын қосқандығы жөнінде құқысы бар заңды
тұлғалардың корпоративтік талаптары мен ынталары қаралған. Яғни
қаржылық қорытынды есеп жасаған кезде әрбір жекелеген
қатысушылардың мүддесі қаралып, бұлардың
қойған талабы қанағаттандырылып отырады.
Ішкі аудиттің ең негізгі мақсаты - ол, кәсіпорын шаруашылығы туралы
кұралған мәліметті дұрыстығына, шындығына бақылау жасау, сөйтіп
басқару барысында қолданылатын мәліметтің шындығын, дұрыстығын
қамтамасыз ету. Ішкі аудиттің мақсаты кәсіпорынның экономикалық
саясатының орындалуына бақылау жасау, қазіргі кезде біздің
елімізде есеп саясатының орындалуына немесе өзгеріс
болса оның себебін орынды немесе
орынсыз екеніне аудиторлық анықтама жасау. Ішкі
аудит тобы осы өзінің ізгі мақсатын іске асыру үшін жүйелі түрде
бухгалтерлік есеп жұмысына, ішкі бақылау жұмысына
үздіксіз тексеру жүргізіп отырады.
Қорыта келгенде, ішкі аудит кәсіпорын саласында басқарушылық
жұмысын жүргізуге өте қажет қызмет. Аудит жұмысы
арнайы анықталған "Ереже" талабына сәйкес
жүргізіледі. Ішкі аудит ережесінде оның құрылымы,
аудитордың қызметкерлік ережесі, аудит стандарты, нормативтік құжаттары,
әдістемелік ереже-нұсқаулары анықталған. Ішкі аудит
жұмысының тиянақты және жақсы жүргізілуі сол ішкі аудит жағдайыньң
сапасына, онда қарастырылған талаптардың
кұндылығына, кәсіпорынның экономикалық саясатына байланысты болады.
Ішкі аудиторлық тексерудің объектісі, қаржы ақппараты, ондіріс процесі
және компьютер жүйесі. Себебі, шаруашылық субъектілерінің
негізгі шығыны осы көрсеткілген шаруашылыққа
тиісті. Оның ішінде өндіріс барысының шығыны, әсіресе материал
шығыны, өндіріс қызметкерлеріне еңбек ақы шығыны, табиғи және
өндірістік қосалқы шығын, ішкі аудитті ұйымдастыру
шығыны, тағы басқа шығындар кәсіпорын және олардың
басшысы үшін арнайы тексеру немесе ішкі бақылау барысын ұйымдастыру
ішкі аудит жағдайында жан-жақты қарастырылуы қажет.
Жалпы ішкі аудит жан-жақты кептеген бақылау және
тексеру қызметін атқаруға міндетті. Ішкі аудит
тексеру жасаумен қатар барлық бухгалтерлік құжаттардың дұрыс
жазылуын, әкімшілік тәртіптің орындалуын, қабылданған директивтік
шешімнің және кәсіпорын бойынша шығарылған бұйрықтың орындалуын
қадағалап тексеріп отыруға міндетті. Онымен қоса түгелдеу
процесін жургізу және оның нәтижесін шығарып басқарушылық мәліметін
талдау арқылы алпы шаруашылығтың даму жолын карастырады. Ішкі аудит жалпы
бақылау жоспарын жасайды, оның ішінде шаруашылық іс-
әрекеттеріне оперативтік, жедел бақылау-
тексеруді жетілдіру, әсіресе сату барысы өндіріс
шығыны, таза табысты болжау, өндіріске негізгі кұралды енгізу,
қаржыландыру, көзін қарастыру мәселелерімен айналысады.
3. Субъектінің есеп саясаты
Кәсіпорындарының бастапқы бақылауын жүзеге асыру үшін таңдап алынған
тәсілдер жиынтығы, құндық мөлшері, ағымдағы топтасыруы және бухгалтерлік
есептегі шаруашылық қызметіне жасалған қортынды щолу фактілері
кәсіпорындардың есептік саясатында көрініс табуы тиіс. Басқаша айтқанда,
есептік саясат-бухгалтерлік есептің әдісін жүзеге асыратын тетігі.
Директор міндетінің шеңберіне: қызметкерлердің жұмысына бақылау,
ресурстардың қолда барын, орналастырылуын және пайдаланылуын, кәсіпорынның
қаржылық тұрақтылығын, дағдарыс кезінде шешім қабылдау, инвесторларды
тарту, жабдықтаушылармен келіс сөз жүргізу корпоративтік жоспарлауды
ұйымдастыру және т.б. кіреді.
Бас бухгалтер міндетінің шеңберіне: қасса, негізгі құралдарды,
жинақтаушы кассамен есеп айырсу және аудандық желінің байланысын бастапқы
құжаттарды өндеп журнал-ордерге енгізеді. Негізгі құралдарды күрделі
жөндеуден, құрылыстан амортизация есептегенде құжаттарды өндеу. Негізгі
құралдарға аналитикалық есепті енгізу. Қорға, табысқа, шығысқа журнал-
ордерге үйлестіру. Бас кітапқа енгізу. Есептің дұрыстығын бақылау.
Материалды жауапты бухгалтер: қоғамдық тамақтандыруға есеп, төлеу
қызметіне есеп және материалдық есептердің өнделген құжаттарды қабылдау.
Жиынтық шешімді келтірудің қозғалысын ТМҚ және олардың берілгенің
салыстыруды құру.
Бухгалтер - кассир: құрылған құжаттар бойынша ақша құралдарын береді
және қабылдайды. Кассадағы ақша құралдарының сақтығына материалық
жауапкершілік және кассалық есепті құрайды. №7 журнал-ордері есебін
жүргізіп, аванстық есеп беру сомасы бойынша өтеу ай сайын №2 журнал-ордерді
компьютерге енгізіп, оны шығарады, күнделікті көшіру жасап, мемлекетік банк
арқылы төлеу туралы құжаты болады.
Есептік саясатты қалыптастырудың негізіне шаруашылық операцияларды,
ұзақ мерзімді, қысқа мерзімді активтерді, меншік капиталды, міндетемелерді,
қызмет нәтижелерін және т.б. бейнелеуде баламалы тәсілдерге мүмкіндік
беретін бухгалтерлік есеп стандарттары жатады. Есептік саясатты
қалыптастыру әрбір стандартта берілетін тәсілдердің біреуін тандауды, оны
(таңдалғанын) шаруашылық жүргізуші субъект қызметінің жағдайына қарай
негіздеуді, бухгалтерлік есепті жүргізудің және қаржылық есептемелерді
ұсынудың негіздері ретінде қабылдауды білдіреді (немесе ұйғарады). Ол
қаржылық есептеменің әзірленіп, ұсынылуына әсер ететін маңызды да жауапты
процедура болып табылады. Есептік саясатты қалыптастыру ісіне субъект
басшысы жауапты. Кәсіпорынның есептік саясатымен танысу барысында аудитор
қаржылық есептемелерді пайдаланушылардың шешім қабылдауы мен бағалауына
елеулі әсері бар бухгалтерлік есептің жүргізу тәсілінің есептік саясатын
калыптастыруда тандалғаны толық ашылда ма, міне осыны анықтап алуы керек.
Қаржылық есептемелердің құрамында ашылуы тиіс және кәсіпорынның есептік
саясатын қалыптастыру барысында қабылданған елелулі жүргізу тәсілдері бар
бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес мыналар көрсетіледі:
1) материалдық емес активтер мен негізгі құралдар кұндарының орнын
толтыру тәсілі;
2) өндірістік корларды аяқталмаған өндірісті, тауарларды және дайын
өнімдерді бағалау;
3) өнімдерді (тауарлар, жұмыс, қызмет) өткізуден түскен табысты
мойындау және т.б.
Есеп әдістерін білмейінше қаржылық есептемелерді пайдаланушылар
мүліктік және қаржылық жағдайда, ақша айналымына немесе кәсіпорын
қызметінің нәтижелеріне шынайы баға бере алмайды.
Жоғарыда айтылғандарға орай кәсіпорынның есептік саясаты бойынша
бұйрықта мыналар көрініс табуы керек:
- тауарлы-материалдық қорлардың есеп әдісі (нормативті, қайта бөлістік,
тапсырыстық әдістері);
- жанама шығындарды бөлу тәсілі;
- аяқталмаған өндіріс пен дайын өнімді бағалау әдісі; өнімді өткізуге
байланысты үстеме шығындарды бөлу әдісі;
- негізгі құралдарды жөндеуді есептеу және қаржыландыру тәртібі;
- дайын өнімдерді (тауарлар, жұмыс, қызмет) өткізуден түскен табысты
анықтау әдісі;
- бухгалтерлік есеп шоттарының жоспары мен формаларын таңдау;
- мүліктер мен міндетемелерді түгендеу тәртібі және т.б. Осы
келтірілген кәсіпорынның есептік саясатының ықтимал элементтерінің тізбесі
мұнымен ғана шектеліп қалмайды. Кәсіпорын өз шаруашылығының жағдайына
сәйкес келетін элементтерді есептік саясат бойынша бұйрығына (өкіміне)
кіргізеді.
Шаруашылық жүргізуші субъектінің таңдап алған есептік саясаты бір
есептік кезеңнен екіншісіне тізбектілікпен қолданылады.
Кәсіпорынның есептік саясатындағы өзгерістер мынадай жағдайларда орын
алуы ықтимал:
1) меншік иелері ауысқанда;
2) кәсіпорынның қайта құрылуы;
3) бухгалтерлік есептің нормативтік реттеу жүйесінде немесе
заңдарда өзгерістер болғанда;
4) бухгалтерлік есептің жаңа тәсілдері әзірленгенде. Есептік саясат
қаржылық есептерге түсіндірме хатта бірінші болып ашып көрсетілетінін
аудиторлар есіне ұстауы керек.
Бухгалтерлік есеп жүйесін жүргізудің жалпы қағидасы мен ережесі
нормативтік – құқықтық құжаттарда белгіленген.
Оларды жүзеге асыру басрысында нақты кәсіпорынның есептік саясаты
келесідей жорамалдардан алынғаны жөн.
- кәсіпорын өз мүлкімен өзімен-өзі болушылығы (кәсіпорын өз
балансында тек заң бойынша танылған мүліктерді ғана көрсетеді,
ал қалған барлық құндылықтар мен міндеттемелер баланстан тыс
шоттарда есепке алынады);
- толассыз қызметі (есеп саясатының мәселесі бойынша қандай да
бір қабылданатын шешім, кәсіпорын өз қызметін болашақ кезеңде
тоқтайтпайтындығы немесе қызмет масштабын қысқартпайтындығы
басшылыққа алынуы керек);
- есеп саясатын пайдаланудың жүйелілігі (шаруашылық операциясын
көрсету әдісінің тұрақтылығы, есеп беру жылының барысында
міндеттеме мен мүлікті бағалау, сондай-ақ бір есептік жылдан
басқасына өткен кезде де);
- шаруашылық қызметіндегі фактілердің мерзімділік анықтылығы (әр
фактілердің түскен немесе төленген кезіне қарамастан, олар
өзінің орындалған немесе орын алған кезеңіне жатқызылуы керек).
Пайдаланатын есеп саясатының басты міндеті мен негізгі арналымы –
кәсіпорының қызметін барынша пара-пар көрсету, іс мүддесі үшін осы
қызметтің тиімділігін реттеу мақсатында толық, объективті және шынайы
ақпаратпен қалыптастыру.
Ол есеп процесінің барлық тараптарын қамтуы керек: әдістемелік,
техникалық, ұйымдық жақтарын.
Әдістемелік аспектісі деп кәсіпорында өнімнің өзіндік құнын есептеу,
амортизацияны шығару, міндеттеме мен мүлікті бағалау үшін пайдаланатын
әдістерін айтады; техникалық деп осы әдістердің синтетикалық шоттарында
көрсету сызбасы, есеп регистрлерінде осы әдістің қалай жүзеге асқандығын
айтады; ұйымдық деп осы әдістердің бухгалтерлік қызмет тұрғысынан жүзеге
асқандығын, оның кәсіпорынды басқыру құрылымдағы алатын орнын айтады.
Есеп саясатының әдістемелік бөлігі нақты шаруышылық ахуалынан, оладың
қолдану тәртібінде белгіленген және бухгалтерлік есеп Стандартының біршама
рұқсатымен бухгалтерлік есепті жүргізудің белгілі бір әдістерін таңдап алу
жолымен қалыптасады. Егер де стандартты бухгалтерлік есепті жүргізудің
кейбір объектілері көрсетілмесе, онда бухгалтерлік есеп бойынша нормативтік
актілер мен заңдар талабына сәйкес, кәсіпорынның өзі есеп жүргізудің
процедуарасын дербес әзірлей алады [6,35б.].
Кәсіпорын бухгалтерлік есептің келесідей ережелерін өз бетінше шешуіне
болады:
- келіп түскен негізгі құралдар объектісін бағалау – бухгалтерлік
Негізгі құралдардың есебінің стандартындағы әдістемелік
ұсынысына сәйкес пайдалануға берілген және кәсіпорының сатып
алуға төлеген нақты шығындар негізінде, негізгі құралдар
объектісінің бастапқы құны анықталады; құрылтайшылардың берген
объектілері – олардың өзара келісімі бойынша; тегін берген
объектілер – эксперттік жолмен немесе алыс-беріс актілердің
мәліметі бойынша; ал кәсіпорынның өзі дайындаған объектілерін-
нақты өзіндік құны бойынша; айырбас нәтижесінде алынған
объектілер – ағымдағы бағалары бойынша анықталады;
- негізгі құралдың амортизациясы - бухгалтерлік есептің
Негізгі құралдардың есебінің стандартындағы әдістемелік
ұсынысына сәйкес, амортизацияны есептеудің келесідей
тәсілдерінің бірін немесе бірнешеуін пайдалануына болады: құнын
есептен шығарудың бірқалыпты (түзу сызықты) әдісі; құнын
есептен шығару үшін орыналған жұмыстардың пропорционалды түрде
есепелінетін әдісі (өндірістік әдісі), құнын есептен шығарудың
сандық сомасы бойынша есептелінетін әдісі (кумулятитівтік
әдіс); қалдық құнын азайтатын әдісі . Екі және одан да көп
әдісті пайдаланған кезде, амортизацияны есептейтін тәсілін және
негізгі құралдың қандай түрі бойынша пайдалатындығын көрсету
керек. Негізгі құралдың бір түрі бойынша амортизацияны
есептеудің бір ғана тәсілі пайдаланылады: негізгі құралдың бір
түрі бойынша амортизациялауыдың әртүрлі әдісін пайдалануға
болмайды; пайдалы қызмет ету мерзімі – кезеңі, негізгі құралды
пайдаланудан алынатын экономикалық олжаны жобалау кезеңі; жою-
құны - есептен шығарылуымен байланысты шығындары, негізгі
құралды жою барысында алынған запас бөлшектердің, қайтып
пайдалануға жарайтын құндалақтардың құнын алып тастағаннан
шығады.
- Негізгі құралдарды жөндеу – жөндеу жұмысын жүргізудің кезеңдігі
мен жөндеу жұмысының мерзімі; негізгі құралды жөндеуге арналған
резерв қорларын жасауы; жөндеуді жүргізудің тәсілі туралы
мәселені кәсіпорынның өзі шешеді;
- Материалдық емес активтердің амортизациясы - әрбір материалдық
емес активтердің әрбір түрінің пайдалануына қарап пайдалы
мерзімі және амортизацияны есептеу әдісін әрбір кәсіпорын өз
бетінше анықтай алады;
- Болашақ кезеңінің шығыстары – кезеңдері нақты анықталмаған
жағдайда, кезең барысында ол өнімнің (жұмыстың, қызметтің)
өзіндік құнына жатқызылуы мүмкін, немесе басқа да көздерінің
есебінен (тау-кен дайындық жұмыстарына кеткен шығындарына, жаңа
өнім түрін игеруге кеткен шығыстарына, жерді игеруге кеткен
шығындарына) есептен шығарылуы мүмкін, бірақ аталған
жағдайлардың барлығы да, яғни олардың кезеңін және есептеп
шығару тәртібін кәсіпорынның өзі анықтайды;
- Алдағы шығыстар мен төлем резервтері – кәсіпорын қандай
резервтерді және қандай көлемдеқұруды және оларды пайдалану
тәртібін анықтап өзі шешеді (кезекті демалысқа ақы төлеу
резервті, көп жылғы сіңірген еңбегі үшін марапаттау шығыстары,
маусымдық салаларда дайындық жұмыстарын жүргізуге кеткен
өндірістік шығындары және басқалары);
- Күмәнді қарыздар бойынша резервтері – кәсіпорын түгендеу
мәліметтерінің негізінде дебиторлық қарыздардың қандайы күмәнді
болып табылмайтындығын, резервтерді құрудың әдісін және
резервтеуге жататын шығындарын өзі таңдай алады;
- Табысты тану - Табыс деп аталатын бухгалтерлік есеп
стандартына сәйкес (БЕС) табыстар келесідей жағдайларды
сақтаған кезде танылады: табыс сомасы барынша дәлденген деңгейі
бойынша бағаланады; экономикалық олжа жасалған мәмілемен
байланысты, сондықтан оны алу ықтималдығы бар болса ғана, оны
субъекті алады. Жалпы қағидасымен қатар, кейбір операциялары
бойынша, табысты танудың қосымша жағдайлары қарастырылуы
мүмкін:
- Тауарды сату бойынша – субъектінің сатып алуға меншік құқығын
беру; мәміле бойынша күтілетін немесе нақты шығыстар, барынша
дәлденген деңгейде бағалануы мүмкін;
- Көрсеткен қызметі бойынша – есептік күнге жасалған мәміленің
біту сатысын барынша дәлденген деңгейде анықталады; мәмлені
жүргізу кезеңдегі жасалған және мәмілені аяқтау үшін қажет
шығыстары барынша дәлелденген деңгейде анықталады;
- Дивиденттер, пайыздар түріндегі табыстар – пайыздар активтерден
алынатын нақты табыстарды ескеріп уақытша қатынастық негізде
танылуы тиіс; роялтилер келісім-шарттың мазмұнына сәйкес
есептелген әдісі бойынша танылуы тиіс; девиденттер акционерлер
оны алу құқын белгіленген жағдайда ғана танылуы тиіс. Жоғарыда
аталған барлық жағдайда табысты тек есептеу әдісі бойынша
танылатындығы қарастырылған. Есеп саясатының техникалық бөлігін
әзірлеген кезде келесідей мәселелер қарастырылуы тиіс:
- Үстеме шығыстарын есептеу және тарату. Кәсіпорын Тауарлы
материалдық запастардың бухгалтерлік стандартында келтірілген
әдістемелік ұсыныстамасында үстеме шығыстарын құрайтын шығындар
тізіміне өндіріс қызметінің ерекшеліктерін ескере отырып,
қосымшалар мен өзгерістерді енгізуге құқылы; құрал-жабдық пен
машинаны пайдалану және күтіп ұстау шығыстары, өндірісті
игеруге және дайындауға кеткен шығыстары және басқа да осындай
жағдайларға кеткен шығыстары үстеме шығыстарының құрамында,
олардың үлес салмағы айтарлықтай көп болмаса, онда олардың
есебі жекелеген субшоттарда жүргізілуі мүмкін; үстеме
шығыстарыны сметалық мөлшерлемесін есептеудің әдістемесі мен
олардың тарату тәртібі де көрсетіледі: жоспарлы
калькуляциялауға енген, үстеме шығыстарының нормативтік
деңгейіне парапар (пропорционалды) етіп, тікелей материалдық
шығыстарына парапар етіп тікелей нақты еңбек ақы шығыстарына
парапар етіп, немесе оңайлатылған экономикалық әдістерді
пайдалану арқылы жанама шығындары таратылады, мысалға, бұйымның
тұтыну қасиетін және оның өңдеу шығысынан алынған
күрделендірілген коэффиценттері бойынша;
- Мүліктер мен міндеттемелерді түгендеу. Міндетті түгендеумен
қоса, құндылықтардың нақты барын тексеру үшін біршама қосымша
түгендеулер де жүргізілуі мүмкін. Бұл кезде кәсіпорын олардың
кезектілігін, түгендеуді жүргізудің күнін, мүліктер мен
міндеттемелердің тізімін белгілейді;
- Бухгалтерлік есеп нысаны. Кәсіпорын бухгалтерлік есеп нысаны
өзі таңдай алады, олардың тізімін және есеп регистрлерін,
жүйелігін, жасау техникасын, өзара байланысын анықтайды;
- Нақты (із жүзінде) пайдаланылатын шоттар жоспары. Кәсіпорын
шоттардың Бас жоспарын басшылыққа ала отырып, өздеріне
пайдаланатын шоттарын іріктей алады, яғни оның құрамына
кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметін және қаржылық
жағдайын, мүліктік құрамын көрсететін синтетикалық шоттарын
енгізеді. Сонымен қатар, кәсіпорын аналитикалық есептерінің де
толық номенклатуралық объектілерін және олардың кодтық
белгілерін белгілейді. Бұл кезде басқарудың, талдаудың,
бақылаудың және есеп берудің мақсатын ескереді. Қажет болған
жағдайда, арнайы операцияларды көрсету үшін, шоттардың Бас
жоспарына кәсіпорын қосымша шоттарды пайдалануына болады. Бірақ
ол жағдайда, ол шоттардың Бас жоспарында қаралған негізгі
әдістемелік қағидасын сақтауы керек;
- Өндіріс ішіндегі есеп беру. Ішкі есеп беруді жүргізудің барлық
мәселесін кәсіпорынның өзі шешеді, оның кезектілігін, есеп беру
нысаны мен құрамын және есепті беру мерзәмән, сондай-ақ
потенциалды пайдаланушыларын, есепті жасауға жауапты
тұлғалалрын анықтайды. Есеп саясатының ұйымдастырушылық бөлігі
келесідей мәселелерді қарастырады:
- бухгалтерлік қызметтің құрылымы мен ұйымдастырушылық нысаны.
Кәсіпорын құрамдық бөлімше ретінде, өзінде бухгалтерияны ұстау
керек пе, жоқ, әлде келісім-шарттық негізінде тиісті
мамандықтарды жалдау керек пе; бухгалтерлік қызметтің жұмысын
қалай ұйымдастыру керек, яғни есеп персоналдарының саны қандай
болуы керек, қандай бөлімдер қажет (есеп айырысу, материалдық,
өндірістік, жинақ бөлімдері), олардың бағыныштылығы қалай болуы
керек деген мәселелерді өзі шешеді. Бірақ барлық жағдайда
кәсіпорынның басшысы бухгалтерлік есептің дұрыс
ұйымдастырылуына қажетті жағдайларды жасауы керек.
- Есепті орталақтандыру деңгейі. Кәсіпорынның нақты қызметінің
жағдайына байланысты есеп орталақтандырылған нысанды
ұйымдастарылуы мүмкін, ол кезде кәсіпорынның барлық бөлімшелері
біртұтас есептік жұмысқа біріктіріледі; ал орталақтырылмаған
жағдайда, кәсіпорынның жекелеген құрылымдық бөлімшелері дербес
бухгалтерия құрып, балансқа дейінгі есеп жұмысының барлық
циклын толығымен аяқтап, кәсіпорынға тек балансты жасауға
тиісті мәліметтерді береді;
- Ішкі өндірістік бақылау. Кәсіпорын ішкі өндірістік бақылау
жүйесінің қандай болуын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz