Негізгі қор кәсіпорынның негізгі капиталы
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ
3
1 НЕГІЗГІ ҚОРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Негізгі қор кәсіпорынның негізгі капиталы
6
1.2 Амортизациялық шығынның амортизациялық мәні
10
1.3 Нормативтік – құқықтық база және негізгі қорды бағалау
19
2 НЕГІЗГІ ҚОРДЫ БАСҚАРУДЫҢ ТАЛДАУ ЖҮЙЕСІ
2.1 Отау құрылыс ЖШС – ның ұйымдық құрылымы
30
2.2 Отау құрылыс ЖШС – ның экономикалық – шаруашылық іс –
әрекетін талдау
33
2.3 Отау құрылыс ЖШС – ның қаржылық жағдайын талдау
39
3 НЕГІЗГІ ҚОРДЫ БАСҚАРУДЫ ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Негізгі қорды жаңартудың тиімділігі
42
3.2 Бірфакторлы модель жүйесінде негізгі қорды қайта бағалау
49
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қосымша А Негізгі қордың сапалық және сапалық жағдайының
микро және макроэкономикалық нәтижеге
тигізетін
әсерінің имитациялық моделі
Қосымша Б Амортизациялық қордың құрылу мен таратылуы
КІРІСПЕ
Экономикасы нарықтық бағытқа бет алған Қазақстан үшін кәсіпкерлікті
даму мәселесі - өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Өйткені, нарықтық
экономиканың өзі – кәсіпкерлік экономика. Кәсіпкерлікті дамыту – нарықтық
экономиканы дамытудың кепілі. Сондықтан да, кәсіпкерлік төңірегіндегі
көптеген мәселелердің көтеріліп жатуы да оның экономикадағы рөлінің өте
маңыздылығын дәлелдейді.
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорын өз бетінше қалай және не
өндіру, қандай мақсатқа және оның қарамағындағы ресурстарды қайтіп
пайдалануды шешеді. Ондай материалдық ресурстарға: материалдық-техникалық,
еңбек, қаржылық және ақпараттық т.б. жатқызуға болады.
Сонымен, экономикалық жауапкершілікте, барлық ресурстар түрін тиімді
пайдалануды жақсартуда, кәсіпорын басшысы алдына қойған күрделі мәселелерді
шешуге үлкен мақсат қоюы керек.
Бүгінгі таңда, қоғамдық өндірістің даму бағыты - әлемдік нарықта
инновацияға негізделген бәсекеге төтеп беретін өнім шығару. Соның
нәтижесінде еліміздің экономикасы алдағы он жылдықта әлемдегі бәсекеге
мейлінше қабілетті 50 елдің қатарына кіру жөнінде мақсат қойып отыр.
Ұлттық экономика тиімділігінің негізін елдің табиғи және еңбек ресурстары
мен ғылыми-техникалық әлеует құрайды. Экономиканың жаңа сапалы жағдайына
өту инновациялық қызметтің маңыздылығын, ғылым сыйымды өндіріс дамуын
жоғарылатты, бұл – экономикалық дағдарыстан шығудың және экономикалық өсім
үшін шарттарды қамтамасыз ететін маңызды фактор. Экономикалық сферада
инновациялық қызметтің мазмұны материалдық салада жаңашылдықтарды құру және
тарату болып табылады. Ол – ғылым мен өндірістік сфера арасын
байланыстырушы буын.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің қызметі – қоғамның
жаңашылдықтарда қажеттілігін қанағаттандыру үшін олардың өндірісінің жаңа
әдісін, тауар не қызметтің жаңа түрін алу мақсатында ғылыми, ғылыми-
техникалық және зияткерлік әлеуетін қолдану бойынша шаралар жүйесі.
Қазіргі заманғы экономика материалдық қамсыздандыруды өзіндік
күштермен құруға бағытталған экономикалық тәуелсіздікке ұмтылатын
адамдардың бірлестігі болып табылады. Осындай адамдар болу үмітінен
өркениетті, тиімді нарықтық экономикаға өту басталады. Экономикалық
революцияның нақ осы түрі бүгінгі күні қоғамға қажет. Инновациялық жоба –
инновацияларды енгізуге бағытталған және инвестициялар қарастырылатын,
сондай-ақ белгілі уақыт ішінде жүзеге асырылып, аяқталған сипаттағы
шаралар. Жаңашыл жобаны құру – ұзақ, қымбат және өте тәуекелді үрдіс.
Инновациялық жобалар инновациялық циклдің барлық кезеңдерінде жоғары
анықталмағандықпен сипатталады. Сонымен қатар, тәжірибеден өткізу және
өндіріске енгізудің барлық кезеңдерінен өткен жаңашылдықтар нарықта
қабылданбай, олардың өндірісін тоқтату керек болады. Көптеген жобалар
құрудың алғашқы кезеңінде үміт еткен нәтижелер беріп, кейін анық емес
немесе техникалық-технологиялық перспективада жабылуға тиісті. Тіпті сәтті
деген жобалар сәтсіздіктерден кепілденбеген: өмірлік циклінің кез келген
сәтінде олар бәсекелесінде жаңа перспективалы жаңашылдықтың пайда болуынан
сақтандырылмаған.
Жаупкершілігі шектеулі серіктестіктердің жаңашыл үрдістердi басқаруға
кешендiк, жүйелiк әрекет етудiң болмауы елдің инновациялық әлеуетiн
дамытуды тежейдi және оны одан әрi дамытудың басымдықтарын дұрыс бiлдiруге
мүмкiндiк бермейдi. Шешiм таппауы отандық инновациялық әлеуеттiң дамуына
терiс әсер ететін мынадай негізгі мәселелерді көрсетуге болады:
- тұтынушылардың талап етуі үшiн оларды нарыққа шығару мақсатында
технологиялар мен өнiмдердiң көпшiлiк ғылыми әдiстемелерiнiң аяқталмауы.
Бұл әлеуетті серiктестердiң көз алдында ұсынылған технологиялардың (немесе
өнiмдердiң) құнын күрт төмендетедi;
- технологиялық жаңа әзірлемелерді енгiзудiң және оларды нарыққа шығарудың
қазіргі заманғы тетiгiнiң болмауы. Нарықтық жағдайлардағы жаңа
әзірлемелерді игеру тетігі жоғарғы тәуекел, бiрақ табысты жағдайда жоғары
қайтарым тән болатын шағын инновациялық нарықпен үздiксiз байланысты.
Дамыған экономикаларда шағын инновациялық кәсiпкерлiктi дамыту үшін қажетті
жағдайды (инфрақұрылымды) қамтамасыз ететiн халық шаруашылығының ерекше
секторы жұмыс iстейдi;
- инновациялық жобаларға жәрдемдесетiн технологиялық парктер және
мамандандырылған бизнес-инкубаторлар, тәуекелдiк қаржыландыру қорларының
желісі (венчурлық қорлар), олардың жылдам өсу кезеңiндегi фирмаларды
қолдаудың арнайы қаржылық тетіктері, фирмаларды және зияткерлік меншікті
сертификацияланған бағалаушылар және басқалары сияқты, дамыған
инфрақұрылымдық элементтердiң болмауы;
- ішкі нарықта озық технологияларға және өнеркәсіптік жаңа әзірлемелерге
төлемқабілетті тапсырыстың болмауы.
Мемлекетіміздің аталған экономикалық саясатын іске асыруда
кәсіпорындардың атқаратын ролі өте зор, себебі олар қоғамдық өндірістің
негізгі буыны болып табылады. Міне, сондықтан да, бұл деңгейде қоғамға
қажетті өнім өндіріліп, қызмет көрсетілуі тиіс.
Нарықтық экономика жағдайында әртүрлі меншік түріндегі кәсіпорындар
техника мен технологияны пайдалана отырып өз қызметін бәсекеге қабілетті
етеді. Ал олардың бәсекеге түсетіндей өнім өндіруі (қызмет көрсетуі), осы
өндірілген өнімдердің (көрсетілген қызметтердің) жоғары сапада болуы
сөзсіз.
Негізгі қорлар қозғалыстық ұлттық байлықтың негізгі бөлімі болып
келеді және қай елдің экономикасында болмасын анықтаушы ролінде ойнайды.
Негізгі қорды тиімді немесе дұрыс пайдалану елдің экономикасын көтерілуіне
негізгі жағдайда болып келеді.
Жаңа құрылысқа көп күрделі қаржы жұмсау, өндіріске қосымша еңбек
ресурстарын тарту, шикізат және отын-энергетика базасын ұлғайту – осының әр
қайсысының өзіндік шегі бар. Ал керісінше, экономикалық өсудің интексивтік
негіздерінің: еңбек өнімділігі мен қор қайтарымын арттырудың, өнімге
жұмсалатын материалды азайтудың және өнімнің сапасын жақсартудың, шын
мәнінде, шегі жоқ деуге болады. өндірістің тиімділігін бейнелейді әрі осы
тиімділікке себепші болады.
Техникалық прогресс жағдайында құрал-жабдықтар жаңарып, ескі
жабдықтарды ауыстырып өнімділігі биік механизмдер пайда болуда. Негізі
қорды қайта құруға жұмсалған қаржы-қаражаттын тиімді болуына құрал-
жабдықтардың қызмет ету мерзімі көп әсер тигізеді. Сондықтан негізгі
қорларды тиімді және үнемді пайдалану – кәсіпорынның басты мақсаты болып
отыр.
Зерттеудің мақсаты: Кәсіпорынның бәсекелестік деңгейін көтеру
мақсатында негізгі қорлардың жаңару және қайта құрылу сұрақтары негізгі
мәселенің бірі болып табылады. Осыған орай негізгі өндірістік қорлардың
пайдалануын және қайта құрылуын қарастыру зерттеудің мақсаты болып қойылды.
Зерттеудің міндеттері:
- негізгі қордың теориялық сұрақтарын қарастыру;
- амортизацияны экономикалық категория ретінде зерттеу;
- “Отау құрылыс” ЖШС-нің негізгі қорларын, шаруашылық және
қаржылық жағдайын талдау.
Зерттеудің объектісі: Қазақстан Республикасының кәсіпорындарға,
олардың негізгі қорларын ұйымдастыру шараларына негізделген нормативтік-
құқықтық базасы, “Отау құрылыс” ЖШС-нің есеп беру жүйесі.
Зерттеу пәні: Кәсіпорынның негізгі қорларын тиімді басқару.
Зерттеу әдістері: анализ бен синтез. Кәсіпорынның негізгі қорды
пайдалану жағдайлары зерттеліп, оған тиісінше тұжырымдамалар беріледі.
Жәнеде статистискалық және бухгалтерлік әдістер қолданылды.
Зерттеудің болжамы: Негізгі қорларды тиімді пайдаланып, үнемді
амортизациялық саясат арқылы жаңарту өнімнің бәсекеге қабілеттілігін
көтеруде басты роль атқарады.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспе, үш тарау, қорытынды, пайдаланған
әдебиеттер тізімі.
1 НЕГІЗГІ ҚОРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Негізгі қор кәсіпорынның негізгі капиталы
Өндірістік қорлар еліміздің ұлттық байлығының аса маңызды бөлігін
құрайды. Негізгі өндіріс қоры – ұзақ жылдар бойы өндіріс саласында жұмыс
істейтін, материалдық игіліктерді өндіруге қатысып, өзінің заттай түрін
сақтайтын, бірте-бірте тозатын және өзінің құнын өндірілетін жаңа өнімге
тозу мөлшеріне қарай амортизаторлық жарна түрінде аударатын өндіріс
құралдарын айтамыз.
Кәсіпорынның өндіріс қоры үнемі қозғалыста болып, айналымда болады.
Олар өндіріс шеңберінен, айналым өндірісіне, ал одан қайтып келесі өндіріс
шеңберіне оралады.
Қордың әртүрлі әлементтері айналымда болуы бірдей емес. Міне, осындай
жағдайға байланысты өндіріс шеңберінде болған қорлар немесе өндіріс қорлары
негізгі және айналым болып бөлінеді.
Қазіргі кезде негізгі қор кәсіпорынның негізгі капиталы болып
табылады. Оны дәлелдеу үшін келесі мәліметтерге сүйенейік. Бұрынғы жоспарлы
экономика кезінде негізгі қор мемлекеттік жеке меншікте болып қоғам
игілігіне жұмсалған еді. Қазіргі уақытта әрбір компаниялар негізгі қорды
тиімді пайдаланып одан неғұрлым көбірек пайда алғысы келеді, басқаша
айтқанда, негізгі қорды капиталдандырады. Ол үшін шоғырланымдық немесе
кемитін қалдық әдістерін қоланылып, сонымен негізгі қордың тиімділігін
арттырады. Бұл кезде “негізгі қор” түсінігі “негізгі капитал” түсінігіне
айналады, өйткені негізгі қорды жұмсау кәсіпорынның пайдалылығын арттырады.
Сондықтан негізгі қорды кәсіпорынның негізгі капиталы деп санаған дұрыс
көрінеді .
Сонымен, негізгі капитал – бұл материалдық құндылықтың ұзақ кезеңдегі
жұмыс істеп тұруы ретіндегі негізгі қорлардың ақшалай бағалануы. Осыған
байланысты қорлар өзінің құндылығын өндіретін өнімге жартылай апарады.
Кәсіпорынның өндіріс қоры үнемі қозғалыста болып, айналымда болады.
Олар өндіріс шеңберінен, айналым өндірісіне, ал одан қайтып келесі өндіріс
шеңберіне оралады.
Қордың әртүрлі элементтері айналымда болуы бірдей емес. Міне, осындай
жағдайға байланысты өндіріс шеңберінде болған қорлар немесе өндіріс қорлары
негізгі және айналым болып бөлінеді.
Өндіріске қатысу нәтижесінде негізгі өндіріс қоры - өндірістік және
өндірістік емес болып екіге бөлінеді:
өндірістік – бұл өндірістік процеске тікелей қатысатын немесе
өндірістің негізін құрайтын негізгі құралдар. Бұған жататындар -
өндірістің, құрылыстың, ауыл шаруашылығының, автомобиль көлігінің,
байланыстың, сауданың және басқа да материалдық өндіріс түрлерінің негізгі
қорлары. Олардың шамасы мен техникалық күйіне шаруашылық субъектісінің,
жалпы елдегі салалардың экономикалық куаты тәуелді.
өндірістік емес – бұл тұтыну мақсатындағы негізгі құралдар. Олар
өндіріс процесіне қатыспайды, ол ұжымның мәдени-тұрмыстық қажеттігін
қамтамасыз етуге арналған (үйлер, ғимараттар, керек-жарақтар, ТКШ,
денсаулық сақтау, спорт, білім, мәдениет). Қор шығын орнын толтыра алмайды.
Ұдайы өндіріс ұлттық есеп шотына кіреді.
Негізгі өндіріс қоры – бұл қор өндіріс үрдісіне тікелей қатысатын –
машина күштері мен жабдықтар немесе оның іске асуына жағдай туғызатын,
өндірістік корпусы, тасымалдау көлігі, сақтау және қойма бөлімдері кіреді.
Негізгі қормен бірге өндіріс үрдісіне тікелей қатыстпайтын (кәсіпорын
балансындағы жұмысшыларға қызмет ететін объектілер) - өндірістік емес
қорларға жатады. Бұл негізінен, кәсіпорындағы әлеуметтік құрылымға кіретін
– тұрғын үй қоры, мәдени-тұрмыстық қызметке арналған ғимараттар мен
құрылыстар, спорттық құрылыстар, денсаулық сақтау объектілері, бала-бақша,
мектеп т.б. объектілер кіреді. Өндіріс үрдісінде және табиғи заттай
белгісімен барлық негізгі өндіріс қоры төмендегідей болып бөлінеді:
1. Кәсіпорынның жеке меншігіндегі жер учаскелері және табиғипайдалану
объектілері. Бұған су, жер қойнауы, басқада табиғи ресурстар
жатады.
2. Өндіріс ғимараттары. Бұл топқа кәсіпорынның негізгі, көмекші,
қызмет ететін цехтар, әкімшілік ғимараттар жатқызылады.
3. Ірі құрылыстар. Бұған өндіріске қызмет ететін инженерлік-құрылыс
объектілер кіреді: жерасты және ашық түрдегі таулы кең орындары,
мұнай және газ құбырғылары, гидротехникалық және басқа да
құрылыстар.
4. Беріліс қондырғылар. Осы қондырғылар арқылы электр және басқа да
энергия жеткізіледі.
5. Машиналар мен жабдықтар. Бұл топқа технологиялық құрал-жабдықтардың
барлық түрлері енеді:
а) Күш машиналары мен жабдықтар (парлық және гидравликалық турбиналар,
трасформаторлар, желқозғалтқыштары, электромотор, іштен жанатын және
қозғалтқыштардың басқа түрлері).
б) Жұмыс машиналары мен жабдықтар (станоктар, пресстер, химиялық
аппараттар, домен және мартен пештері, басқа да машиналар)
в) Өлшеуіш және реттеуші приборлардың барлық түрлері, зертханалық
жабдықтар
6. Шаруашылық және өндіріс инвентарлары. Жұмыс жағдайын жақсартуға
арналған инвентарь түрлері.
7. Инструменттер, аспаптар. Бұған кескіш, бұрылғы, соққы инструменттер
түрлері жатады.
8. Көлік машиналары. Бұлардың құрамына көлік машиналардың барлық
түрлері кіреді: цехтердің ішкі, сыртқы машиналар, өзен және теңіз
кемелері, магистралды құбырлар.
9. Басқадай негізгі қорлар түрлері.
Әрбір топтағы негізгі өндіріс қорының құндарының жалпы өндіріс қорына
үлес салмағын (%) өндірістегі құрылымын көрсетеді. Негізгі өндіріс қорының
құрылымы салаларда, бірлестіктерде және кәсіпорындарында өзінің қолдануына,
бағытына, көлеміне қарай әртүрлі болады.
Тиістілігі бойынша негізгі қорлар былайша бөлінеді:меншікті – бұл
субъектіге тиесілі және оның балансында көрініс табатын негізгі
құралдар;жалданған – жалдау шарты бойынша, онда белгіленген мерзімге басқа
субъектілерден алынған негізгі құралдар.
Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар былайша бөлінеді:
қолданыстағы – бұл пайдалану сатысындағы негізгі құралдар
қолданылмаған (тоқтатылған) – консервацияға немесе басқа да себептерге
байланысты уақытша қолданылмай тұрған негізгі құралдар
запаста тұрған – қолданылып жүрген негізгі құралдардың жөнделуі,
жойылуы, апатқа ұшырауы жағдайында оларды алмастыру үшін запас құрайтын
негізгі құралдар.
Заттық құрамы бойынша негізгі құралдар былайша бөлінеді:
инвентарлық – бұл заттай нысанға ие және айырбастау мен заттай санауға
болатын объектілер (үйлер, ғимараттар, машиналар, жабдықтар)
инвентарлық емес – бұл жер, орман және су дақылдарына (ғимараттан
басқа) арналған күрделі салым, яғни заттық нысаны жоқ шығындар (жер
учаскелерін жоспарлау, егістік алаңдарын өндеу).
Өндірістік негізгі қорлар кәсіпорынның өнеркәсіптің қай саласына
жататына байланысты, мысалы, ауылшаруашылық-өндірістік және ауылшаруашылық
емес деп бөлінеді [].
Графикалық түрде негізгі қорлардың құрамын келесідей болады (сурет
Сурет 1 – Негізгі қорлардың жіктелуі
Экономика саласы мен қызмет түрлері бойынша негізгі құралдар осы
қорлардың қатысуымен өндірілген өнім немесе көрсетілген қызмет жатқызылған
экономика саласы мен қызмет түріне жатады.
Өнеркәсіп саласына экономиканың барлық салаларында өнеркәсіптік
өнімдерді өндіру процесімен тікелей байланысты негізгі қорлар жатады.
Инвентарлық объект – барлық тиесілі керек-жарақтарымен және керек
заттарымен бірге жекеленген объект.
Инвестициялық объект – басқа инвентарлық объектінің құрамына кірмейтін
заттар.
Түгендеу объектісі – қандай да бір инвентарлық объектінің бөлігі болып
табылмайтын және өзіндік мәні бар заттар.
Негізгі өндіріс қорының кейбір бөлігі үйлер, ғимараттар, машиналар мен
жабдықтар, өндіріс және шаруашылық құралдары өнім өндірісіне тікелей
қатыспауы мүмкін – ол тек еңбек тіршілігіне, өндірістің технологиялық
үрдісін дамытуына көмектеседі. Мұндай негізгі өндіріс қорының бөлігін –
енжарлы бөлігі дейді. Ал, беріліліс қондырғылар, ішкі зауыт көліктері,
әсіресе өнім өндірудегі машиналар мен жабдықтар, яғни негізгі өндіріс
қордың белгілі бөлігі өндіріс бөлімшелерінде өнім өндіруде шешуші рөл
атқаратын өндіріс қорларын – белсенді бөлігіне жатқызады.
Негізгі қордың белсенді бөлігінің құны арқылы кәсіпорынның
мүмкіндігіне қарай дамыған сайын қордың тиімділік көрсеткіштері жоғарлап,
кәсіпорынның техникалық деңгейі және қуаттылығы артады. Бұның барлығы
өнімнің өзіндік құны мөлшерін азайтып, сонымен пайда табысын көбейтіп,
кәсіпорынның өндіріс жағдайының тиімділігіне әсер етеді. Негізгі қордың
саналық және сапалық жағдайының әсер етуін келесі суреттен көруге болады
(Қосымша А, сурет 1).
Өндірістік емес негізгі қорлар өндіріс көлеміне тікелей әсер етпесе
де, бұл қордың үнемі өсуі кәсіпорын жұмысшыларының әлеуметтік жағдайларының
жақсаруы, материалдық-мәдени деңгейінің өсуі айналып келгенде
кәсіпорынның іс-әрекетене тікелей байланысты болып келеді. Сонымен, негізгі
құралдардың бағасы кәсіпорынның белсенді бөлігінде неғұрлым жоғары болса,
өнім өндірісі соғұрлым жоғары болады. Сондықтан негізгі өндірістік қорының
құрамының жетілдірілуі өндірістің пайдалылығының шарты болып есептеледі.
Негізгі қордың құрамын жақсартуға әсерін тигізетін келесілер:
• Құрал-жабдықтарды жаңарту;
• Жаңа заманға сәйкес машиналар және жабдықтардың бөлігін көбейту
арқылы негізгі қордың құрамын жетілдіру;
• Үйлер мен ғимараттарды тиімді пайдалану, қосымша жабдықтар
орнату;
• Құрылыс жоспарын дұрыс өңдеп, оны сапалы орындауды ұйымдастыру.
Қорыта келгенде, негізгі қорлар өндірістік материалдық-техникалық
базасы болып табылады. Олардың көлемі кәсіпорынның өндірістік қуаты мен
еңбектік техникамен қаруландыру деңгейіне байланысты болады.
1.2 Амортизациялық шығынның амортизациялық мәні
Негізгі құралдар өндіріс процесіне ұзақ уақыт бойы қатыса отырып,
біртіндеп тозады, яғни физикалық күштердің, техникалық және экономикалық
факторлардың әсерінен өз қасиеттерін жоғалтады және жарамсыз күй кешеді.
Негізгі өндіріс қорының ұзақ уақыт жұмысқа қатысу үрдісінде немесе
жұмысқа қатыспай тұруынан тозып, өзінің пайдалы қасиетінен айырылып, яғни
табиғи және сапалы тозуға душар болады.
Тозу – бұл физикалық және моральдық сипаттамаларын жоғалту процесі,
яғни еңбек құралының тұтыну бағасын жойған кез.
Физикалық тозу мына жағдайда болады:
• Дайын өнімнің құнымен қалпына келтіретін еңбек құралының пайдалану
процестері
• Еңбек құралдарының іске пайдаланылмай тұруына құралдардың құны жойылады.
Табиғи тозу – негізгі өндіріс қорларын өндірісте ұзақ жылдар бойы
қолданудың салдарынан сынуын және тозуын айтады. Тозудың бұл түрі
пайдаланудың және табиғаттың әсерінен болуы мүмкін. Табиғи тозу жөндеу,
қайта құру және негізгі қорларды жаңғырту арқылы ішінара қалпына келеді.
Негізгі қордың бірдей элементтері физикалық тозу теңсіздігінен
шығарылған. Толық және ішінара тозудың негізгі қордағы айырмашылығы: толық
тозу үшін қорға жаңадан тарату немесе айырбастау (негізгі қордағы
капиталдық құрылыстың тозуын ағымдық ауыстыру), ішінара тозу -жолдық
ремонттарды өтеу.
Сапалы тозу – негізгі қордың толық тозбай жатып құнсыздануы немесе
өндіріс үрдісінен шығып қалуы. Ғылыми-техникалық прогрестің даму әсерінен
кәсіпорындағы техникалар мен жабдықтар көп жағдайда сапалық тозуға
ұшырайды, яғни сапалық тозуы ескірген негізгі қорлар өзінің конструкциялық,
өнімділік, үнемділік, шығарылған өнімнің сапасы жөнінен жаңа үлгіден қалып
қоятынын білдіреді. Сапалық тозу табиғи тозуға қарағанда тозуы ерте келеді,
ондағы техниканы әліде болса өндірісте қолдануға болады, бірақ оны қолдану
экономикалық жағынан алғанда тиімсіз. Сапалық тозуға көбінесе машина,
техника және жабдықтар ұшырайды. Сапалық тозудың екі түрі ажыратылады.
Сапалық тозудың бірінші түрі – баланстық және қалпына келтіру
құндарының ара қатынасы негізінде анықталады [3, 93]:
мұнда ТоЗ (С1) – сапалық тозудың бірінщі түрі;
Бқ – баланстық құн, мың теңге;
Ққ – қалпына келтірілген құн, мың теңге.
Сапалық тозудың екінші түрі – көбінесе ескі және жаңа жабдықтардың
өнімділігін салыстыру арқылы анықталады:
мұнда ТоЗ (С2) – сапалы тозудың екінші түрі;
Өн1 – істеп тұрған негізгі қордың өнімділігі;
Өн2 – жаңа ендірілген негізгі қордың өнімділігі.
Физикалық тозу өндірістік қызмет мерзімін пайызбен белгілейді, яғни
мына формуламен анықталады: (ТоЗф)
ТоЗф=TфTн*100,
мұндағы Tф - өндірістік негізгі қордың нақты қызмет мерзімі, жыл
Tн - нормативті қызмет мерзімі, жыл.
Кездейсоқ, нақты қызмет мерзімін салыстыру нормативі немесе оның алдын-
алу, физикалық тозу проценті мына формуламен анықталады:
Тозф=ТфТф+Тв*100,
мұндағы Тф- өндірістік негізгі қордың нақты қызмет мерзімі, жыл
Тв- өндірістік негізгі қордың қызмет мерзімінің мүмкіндігі, жол
экспортын санау, жыл.
Моралдық тозу көнеруден туады. Негізгі қаржы конструкциясы өнімділігі,
тиімділігі, үнемділігі бойынша анықталады.
Моралдық тозу көлемін бағалау:
1. негізгі капиталдың толық және алғашқы құны = еңбек құралын оны пайдалану
бағасы бойынша сатып алу.
2. Негізгі капиталдың қалдық құны - толық құны – амортизация
3. Негізгі капиталдың қалыпқа келтіретін құны - іс жүзіндегі еңбек
құралдарының сол периодтағы, бағадағы құны.
Моралдық тозудың алғашқы үлгісінде (ИМ1) бастапқы құнды қалпына
келтіру, негізгі қордың салыстырмалы бағаса мен немесе процентпен
анықталады. Оның формуласы мынадай болады:
ИМ1=Пн-ПсПн*100
мұндағы Пс және Пс - өндірістегі жаңа және моралды көнеру машиналарының
сәйкестігі.
Физикалық және моралдық тозу есебінде қордың қалпына келтіру құны,
қызмет мерзімі алмастырылған және амортизация нормасы мен суммасын анықтау
көзделген.
Негізгі қорлардың табиғи және сапалық тозу олардың құнының
экономикалық орнын толтыру амортизациялық аударым түрінде өнім өндіруге
кеткен шығындарға қосылады.
Амортизация – бұл тозудың құндық белгісі. Бұл негізгі құралдардың
амортизациялық құнын тозу шамасына қарай оның көмегімен өндірілетін еңбек
өнімі мен қызметке ауыстырудың, өндіріс шығындарына қосылатын
амортизациялық аударымдар арнайы ақша қаражаттарын пайдалану немесе негізгі
қорлардың жай және кеңейтілген өндірісіне айналдырудың объективтік процесі.
Өндірілген өнімді өткізгеннен кейін алынған кірістің бір бөлігі
негізгі қорларды қалпына келтіруге арналған амортизациялық қорға аударылады
(немесе амортизациялақ жарна деп атауға болады).
Негізгі қордың табиғи және сапалық тозу құнын экономикалық орнын
толтыру амортизациялық көшірім арқылы шыққан шығынды өндірілген өнімге
аударып отыруымен көрініс алады. Сонымен амортизация – бұл шығарылатын
өнімге негізгі өндіріс қорының құнын біртіндеп көшіруін айтамыз.
Амортизациялық көшірім – кәсіпорын балансындағы тұрған, негізгі
өндіріс қорлардың топтағы немесе жабдықтар объектісінің баланстық құны
бойынша белгіленген мөлшерінде кәсіпорынның көшіріп отыруын айтамыз.
Амортизация мөлшері – белгіленген негізгі қорлардың жылдық пайыздық
өтелу және жыл сайынғы амортизациялық көшірім сомасы. Былайша айтқанда,
амортизация мөлшері дегеніміз бұл жылдық амортизациялық көшірім сомасының
негізгі өндіріс қорлар құнына қатынасы, пайызбен көрсетіледі.
Нарықтық қатынастар жағдайында амортизациялық аударымың мөлшері
кәсіпорынның экономикасына елеулі қосылысын білдіреді. Бірінші жағынан,
амортизациялық аударымның тым жоғарғы деңгейі өндіріс шығындарының мөлшерін
көбейтеді, осыған орай өнімнің бәсекеге жарамдылығы төмендейді, алатын
пайдасының мөлшері де азаяды. Сол себепті кәсіпорынның экономикалық
дамуының ауқымды деңгейі қысқарады.
Екінші жағынан, амортизациялық аударымның кемітілген үлесі негізгі
қорды сатып алуға құралған қаржының айналым мерзімін ұзартады, ал бұл
олардың ескіріп қалуына әкеп соғады. Міне, осының салдарынан, бәсекеге
жарамдылығы төмендеп, өздерінің рыноктағы жайғасымы ысырап болады.
Амортизациялық аударымды өтелім мөлшеріне және өзінің балансында
тұрған негізгі құрал-жабдықтардың баланстық құнына сәйкес кәсіпорын ай
сайын жасап отырады. өтелім мөлшері мемлекет белгілеген негізгі қорларды
және өтелім мөлшерінің жылдық сомасын анықтайды.
Толық қалпына келтіру амортизациялық мөлшерін (% есебімен) төмендегі
формула бойынша анықтаймыз:
мұнда Ма – амортизациялық мөлшер (%);
НҚбқ – негізгі өндіріс қордың бастапқы құны, теңге;
Ж – негізгі қордың жойылған құны (немесе жойылған негізгі қорды
сатылғаннан түскен пайда), теңге;
Б – негізгі қордың жойылуына байланысты бөлшектеуге (демонтаж)
кеткен т.б. шығындар, теңге;
tа – амортизациялық мерзім, жыл.
Амортизация мөлшері экономикалық тұлғадын негізделіп, негізгі
қорлардың өз уақытында орнын толтырып тұруы қажет. Оларды есептегенде
мақсатқа сәйкес негізгі қорлардың қызмет мерзімдерін мына төмендегі
факторларға сай дұрыс анықтау өте қажет:
▪ негізгі қорлардың төзімділігі;
▪ сапалық тозу;
▪ техникамен қайта жарақтандырудағы келешекке арналған жоспар;
▪ жабдықтау балансы;
▪ жаңғырту және күрделі жөндеу мүмкіндігі.
№ 6 БЕС бойынша амортизация есептеу үшін мынадай әдістер қолданылуы
мүмкін:
1. Құнды біркелкі (тікелей) есептен шығару әдісі.
2. Өндірістік әдіс (амортизацияны орындалған жұмыстардың көлеміне үйлесімді
есептеу).
Негізгі қор амортизациясын есептеу үшін мына формулалар пайдаланылады:
а) қалыпты әдістегі амортизациялық аударым сомасы (АА):
АА = (БҚ – ЖҚ) Тқызм,
мұнда БҚ – негізгі құрал-жабдықтардың бастапқы құны;
ЖҚ – негізгі құрал-жабдықтардың жойылу құны;
Тқызм – негізгі құрал-жабдықтардың нормативті қызмет мерзімі;
ә) өндірістік әдістегі амортизациялық аударым сомасы (АА):
АА = ((БҚ – ЖҚ) Σ ШӨ) · Шөі,
мұнда Σ ШӨ - пайдалану кезеңіндегі шығарылатын өнім немесе орындалатын
жұмыстың болжалды мөлшері;
Шөі – і-жылындағы шығарылатын өнім немесе орындалатын жұмыс;
б) кумулятивті әдістегі амортизациялық аударым сомасы (АА):
АА = (БҚ – ЖҚ) · Кеа,
мұнда Кеа – есеп айырысу коэффициенті, әрбір пайдалану жылы үшін мына
формуламен анықталады:
Кеа = Nі Шс,
мұнда Nі – объектінің қызмет ету мерзімінің өтуіне дейін қалған жыл саны;
Шс – объектінің қызмет ету мерзімінің жыл сомасымен анықталатын
шоғырланбалы сан;
в) кемитін қалдық әдісіндегі амортизациялық аударым сомасы (АА):
АА = (БҚ · 2АН) 100,
мұнда БҚ – тиісті жылдағы негізгі құрал-жабдықтардың баланстық құны;
АН – амортизация есептеудің қалыпты әдісіндегі негізгі құрал-жабдықтар
амортизация нормасы (негізгі құрал-жабдықтар құнын өтеудің жылдық пайызы).
Материалдық емес активтердің амортизациясы (Маа) былай есептеледі:
а) олардың пайдалы қолдану мерзімін анықтайтын материалдық активтер
бойынша:
Маа = БҚ Тқызм;
ә) олардың пайдалы қолданылу мерзімін дәл анықтай алмайтын материалдық
емес активтер бойынша амортизациясы он жылдық қолданылу мерзіміне
байланысты есептеледі:
Маа = БҚ 10.
Негізгі капиталды ұдайы өндіру мынадай көрсеткіштерді сипаттайды:
а) негізгі құрал-жабдықтың істен шығу коэффициенті (Кіст):
Кіш = НҚіш НҚб,
мұнда НҚіш – істен шыққан негізгі құрал-жабдық құны;
НҚб – негізгі құрал-жабдықтың кезең басындағы құны;
ә) негізгі құрал-жабдықтың жаңару коэффициенті (Кжаң):
Кжаң = НҚе НҚс,
мұнда НҚе – енгізілген негізгі құрал-жабдық құны;
НҚс – негізгі құрал-жабдық кезең соңындағы құны;
б) негізгі құрал-жабдықтың тозу коэффициенті (Ктоз):
Ктоз = ЖА БҚ,
мұнда ЖА – жинақталған амортизация
БҚ – негізгі құрал-жабдықтың бастапқы құны;
в) негізгі құрал-жабдықтың жарамдылық коэффициенті (Кжар):
Кжар = БҚ1 БҚ,
мұнда Кжар – негізгі құрал-жабдықтың жарамдылық коэффициенті;
БҚ1 – негізгі құрал-жабдықтың баланстық құны;
БҚ – негізгі құрал-жабдықтың бастапқы құны.
“Отау құрылыс ” ЖШС-нің электрқұралдарды жасауға арналған толық
комплектімен ақпараттық-өлшеуіш жүйесінің амортизациясын түрлі әдістермен
есептеп, оның баланстық құнын анықтаймыз. Оның бастапқы құны 2250 мың
теңгені, жойылу құны – 150 мың теңгені құрайды, қызмет ету мерзімі – 5 жыл.
1. Қалыпты әдіспен амортизацияны (амортизациялық аударымның жылдық
сомасын) есептейміз:
Аа = (2250 мың теңге – 150 мың теңге) : 5 жылға = 420 мың теңге.
Бірқалыпты әдіс бойынша жыл сайын өнім құнына негізгі құралдар құнының
бірдей бөлігі қосылады, яғни амортизациялық аударым сомасы олардың қызмет
ету мерзіміне байланысты. Бұл әдісті басқаша сызықты әдіс деп атауға да
болады, себебі графикалық түрде түзу сызықпен де көрсетілуі мүмкін.
Амортизацияны есептеу бірқалыпты әдісі өте оңай, көрнекті болып
келеді. Бұл әдіс, біріншілен, негізгі қордың қызмет ету мерзімі аяқталғанда
бастапқы құны нөлге тең болады деп болжамдайды.
Екіншіден, ол қызмет ету мерзімі барысында негізгі қордың бірқалыпты
тозуын қарастырады. Бірақ қызмет ету мерзімі кезінде құрал-жабдықтар
қирауы, тұрып қалуы, толық жүктелмеуі де мүмкін. Осы жағдайлардың себебінен
негізгі қордың уақыт бойынша төзуі бірқалыпты болмайды.
Бірқалыпты әдістін тағы бір кемшілігі, ол моральдық сипаттамаларын
жоғалту процесін есепке алмайды. Құрал-жабдықтардың моральдық жағынан
ескерген сайын оның орнына жаңа тиімді машиналар мен жабдықтар енгізілгені
бағасын төмендетеді. Бұл негізгі қордың мезгілден бұрын ескіруіне және
амортизацияны аяқтамауына әкеліп соқтырады.
Амортизацияны есептейтін басқа әдістер бірқалыпты емес болып саналады.
Олар негізгі қорды тиімді пайдалану мерзімінің бірінші жартысында
қорқайтарымдылықты 60-75 пайызға дейін жеткізіп, қалған жартысында
амортизация мөлшерін төмендетеді.
Сондықтан бұл әдістерді басқаша “жылдамдатылған амортизация әдісі” деп
атайды. Бұған жататындар:
Өндірістік әдіс - өндірілген өнім мен орындалған жұмыс көлеміне
үйлесімді негізгі қаражат амортизациясын есептеу әдісі.
Шоғырланымдық әдіс - негізгі қаражат құнын олардың қызмет ету
мерзімінің жыл сомасымен анықталатын сан сомасы бойынша есептен шығару
әдісі.
Кемитін қалдық әдісі – бір қалыпты әдісте қолданылатын амортизацияның
көбейтілген нормасын тиісті жылдағы негізгі қаражаттың баланстық құнына
көбейтумен анықталатын негізгі қаражаттың амортизациясын есептеу әдісі [11,
27].
Ақпараттық-өлшеуіш жүйесінің барлық пайдалану кезеңінде өнім шығару
1500 мың теңге көлеміне есептеліп отыр, сонымен қатар 1-жылы – 300 мың т, 2-
жылы – 320 мың т, 3-жылы – 330 мың т, 4-жылы – 280 мың т, 5 жылы – 270 мың
т. өнім шығарылады.
2. Мына формула бойынша амортизацияны өндірістік әдіспен есептейміз:
АА = ((БҚ – ЖҚ) ΣШӨ) · Шөі,
мұнда ΣШӨ – пайдалану мерзіміндегі шығарылатын өнім немесе орындалатын
жұмыстың болжалды көлемі
Шөі – і-жылында шығарылатын өнім немесе орындалатын жұмыс көлемі.
Бірінші өнім немесе орындалатын жұмыс бірлігіне амортизациялық
аударым (АА1) сомасын анықтаймыз:
АА1 = (БҚ – ЖҚ) ΣШӨ =(2250 мың теңге – 150 мың теңге) :
: 1500 мың теңге = 1,4 теңге.
Сонда амортизация сомасы:
300 мың теңге · 1,4 теңге = 1-жылы 420 мың теңге;
320 мың теңге · 1,4 теңге = 2-жылы 448 мың теңге;
330 мың теңге · 1,4 теңге = 3-жылы 462 мың теңге;
280 мың теңге · 1,4 теңге = 4-жылы 392 мың теңге;
270 мың теңге · 1,4 теңге = 5-жылы 378 мың теңге.
Шешім нәтижесін кесте түрінде беруге болады (кесте 1).
Кесте 1 - Өндірістік әдіспен есептеген амортизациялық аударымы
Жыл Бастапқы Өнім Амортизацияның Жинақтал- Баланстық
құны, мың шыгарылы-мыжылдық ған аморти-құны, мың
теңге , мың сомасы, мың зация, мың теңге
теңге теңге теңге
l-ші 2250 300 420 420 1830
2-ші 2250 320 448 868 1382
з-ші 2250 330 462 1330 920
4-ші 2250 280 392 1722 528
5-ші 2250 270 378 2100 150
3. Амортизацияны шоғырланбалы әдіс арқылы есептейміз:
АА = (БҚ – ЖҚ) · Кеа,
Әрбір пайдалану жылына есеп айырысу коэффициентін анықтамас
бұрын шоғырланбалы санды есептеп алу қажет:
Шс = 1 + 2 + 3 + 4 + 5 = 15 жыл.
а) бірінші жылға:
Сонда есеп айырысу коэффициенті 1-жылға – 515; 2-жылға – 415; 3-
жылға – 315; 4-жылға – 215; 5-жылға – 115 құрайды
Әрбір жылға ақпараттық-өлшеуіш жүйесінің амортизация сомасы:
1-жылы (2250– 150) · 515 = 700 (мың теңге)
2-жылы (2250 – 150) · 415 = 560 (мың теңге)
3-жылы (2250 – 150) · 315 = 420 (мың теңге)
4-жылы (2250 – 150) · 215 = 280 (мың теңге)
5-жылы (2250 – 150) · 115 = 140 (мың теңге).
Шешім нәтижесін төмендегі кесте түрінде беруге болады (кесте 2)
Кесте 2 - Шоғырланбалы әдіспен есептеген амортизациялық аударымы
Жыл Бастапқы Амортизацияның Жинақталған Баланстық
құны жылдық сомасы амортизация құны
1-ші 2250 700 670 1550
2-ші 2250 560 1230 990
3-ші 2250 420 1650 570
4-ші 2250 280 1930 290
5-ші 2250 140 2070 150
Бірқалыпты емес әдістердің ішінде негізгі қаражат құнын олардың қызмет
ету мерзімінің жыл сомасымен анықталатын сан сомасы бойынша есептен шығару
әдісі ең оңай деп есептеледі. Осы әдісті қолданғанда екі жылдың ішінде
қорқайтырымдық 60 пайызға жуық болады.
4. Мына формуланы пайдаланып амортизацияны кемімелі қалдық әдісімен
есептейміз:
АЛ = (БҚ · 2Ан) 100%,
Бірінші, ақпараттық-өлшеуіш жүйесінің қалыпты әдісте қолданылатын
амортизация нормасын есептейміз: Оны екі тәсілмен анықтауға болады:
а) ақпараттық-өлшеуіш жүйесінің амортизациялық құнынан амортизацияның
жылдық сомасының үлес пайызын есептеу жолымен:
Аа х 100% 420 мың теңге х 100%
ПС – АС (2250 мың теңге – 150 мың теңге)
ә) 100% деп қабылданатын ақпараттық-өлшеуіш жүйесінің амортизациялық
құнын нормативті қызмет мерзіміне бөлу арқылы:
Ан = 100% : Тқызм = 100% : 5 = 20%.
Енді әрбір жылға ақпараттық-өлшеуіш жүйесінің амортизация сомасын
есептеп шығаруға болады. Ол
1-жылы амортизация аударымы бастапқы құн және амортизация нормасына
байланысты есептеледі:
(2250 мың теңге · 40%) · 100% = 900 мың теңге
2-жылы:
← кемімелі қалдық (бастапқы құны мен бірінші жылы есептелген
амортизация аударымының айырмашылығы):
2250 мың теңге – 900 мың теңге = 1350 мың теңге;
← жылдық амортизация аударымы – кемімелі қалдық бағасынан
амортизация нормасымен (40%) өтеледі:
(1350 · 40%) · 100% = 540 мың теңге;
3-жылы
← кемімелі қалдық екінші жылдың кемімелі қалдығы мен екінші жылғы
амортизация аударымының айырмашылығы ретінде есептеледі:
1350 мың теңге – 540 мың теңге = 810 мың теңге;
← жылдық амортизация аударымы – кемімелі қалдық бағасынан
амортизация нормасымен (40%) өтеледі:
(810 · 40%) · 100% = 324 мың теңге;
4-жылы:
← кемімелі қалдық: 810 мың теңге – 324 мың теңге = 486 мың теңге;
← жылдық амортизация аударымы:
(486 · 40%) · 100% = 195 мың теңге;
5-жылы
← кемімелі қалдық:
486 мың теңге – 195 мың теңге = 291 мың теңге;
← жылдық амортизация аударымы:
(291 · 40%) · 100% = 116 мың теңге.
Бірқалыпты және шоғырланымдық әдістердің салыстырмалы нәтижесі келесі
график түрінде беріледі (сурет 2):
Сурет 2 - Бірқалыпты және шоғырланымдық әдістердің салыстырмалы нәтижесі
“Отау құрылыс” ЖШС-нің қолданылатын жылуөлшегіш құрал-жабдықтардың
бастапқы құны 1000 мың теңгені құрайды. Бірқалыпты әдіспен санағанда құнның
жылдық аударым бөлігі амортизация аударымына тең болып келесі формуламен
есептеледі:
НҚі = Ан × ,
мұнда НҚі – құнның жылдық аударым бөлігі, теңге;
Ан – амортизация нормасы, %;
НҚб – негізгі қордың бастапқы құны, теңге.
Жылуөлшегіш құрал-жабдықтардың амортизация нормасы 10%; бастапқы құны
– 1000 мың. теңге, сонда
НҚі = 10 × = 100 мың.теңге
Сонымен, бірқалыпты әдіспен есептегенде құны жылда 100 мың теңгеден
аударылып, 10 жыл ішінде толық аударылады. Моральдық тозу мерзімін 7 жыл
деп алсақ, онда бірқалыпты әдіспен есептегенде амортизация шығыны 370 мың
теңгені құрайды (графикте Аа нүктесі). Ал басқа әдістермен есептегенде
амортизация шығыны 100 мың теңгеге тең болады (графикте АВ нүктесі) [12,
200].
Осы әдістерді салыстыра отырып, келесі нәтижеге келуге болады:
бірқалыпты әдіс шоғырланымды не болмаса кемитін қалдық әдісінен оңай болса
да, экономика жағынан тиімді болмай шығады, әсіресе негізгі қордың
моральдық тозуын ескергенде.
Амортизация мына жағдайларда есептелмейді:
➢ Тоқтатылған негізгі қор бойынша
➢ Техникалық қайта жарақтану периоды кезінде
➢ Жерге
➢ Ірі өнімділік малға
➢ Музей экспонатінде
➢ Кітапхана қорына.
Негізгі қорларды, әсіресе, олардың белсенділік бөлігін дүркін-дүркін
ауыстырып отырудың қажеттілігі туады. Кәсіпорынның негізгі міндеті болып
саналатыны – ол негізгі өндірістік қордың шамадан тыс ескіріп қалмауына жол
бермеу, себебі, олардың жеке және сапалық тозуының деңгейі және
кәсіпорынның жұмысының нәтижесі осыған байланысты болады.
1.3 Нормативтік-құқықтық база және негізгі қорды бағалау
Қазақстанда 01.01.1997 жылы бухгалтерлік есеп стандарттарына көшу
шаралары ұйымдастырылды. № 6 БЕС “Негізгі қор есебі” бойынша амортизация
мөлшерлері жойылып, тек салық салуда шеттік көрсеткіштер қолданылуда. Әр
бір кәсіпорын амортизация мөлшерін өз жағдайына сәйкес (тек салық
амортизация мөлшерінен аспай) анықтайды. № 6 БЕС және 16 тек амортизация
әдістері қарастырылған. Қазақстан Республикасының ҚМ Салық комитетінің № НК-
УМ-07-1-215633 12.07.2003 ж. “Негізгі қорлардың қызмет ету мерзімі туралы”
хатында былай деп жазылған: “Негізгі қорлардың қызмет ету мерзімін салық
төлеушілер өз бетінше қарастырады. Бұл жағдайда негізгі құралдардың қазіргі
жағдайы (жөндеу жұмыстары, қазіргі техникалық шамаларға сәйкестілігі,
климаттық жағдайлар) туралы мағлұматтарға сүйенген жөн”. Негізгі қорлардың
қызмет ету мерзімі қарастырылғанда ҚР Салық кодексінің 110-бабында 1-
тармақшасында белгіленген амортизация мөлшерлемесі есепке алынбайды.
Негізгі құралдардың есебін дұрыс ұйымдастырудың маңызды шарты болып
оларды бағалаудың қабылданған принципі болып табылады. Негізгі құралдарды
ақшалай өлшеммен бағалау олардың көлемін, құрылымын, тозуын анықтап, қайта
өндіруді жоспарлауға мүмкіндік береді. № 6 БЕС бойынша бастапқы, ағымдағы,
баланстық құндарды, сату құнын және жою құнын ажыратуға болады.
Негізгі құралдар бухгалтерлік есепте бастапқы құны бойынша кіріске алу
сәтінде көрсетіледі. Оған барлық қажетті нақты өндірістік шығындар, негізгі
құралдарды орнату және сатып алу шығындары, соның ішінде:
1. Сатып алу кезінде төленген өтелмейтін салықтар мен алымдар.
2. Жеткізу, монтаждау, орнату, пайдалануға қосу жөніндегі шығындар.
3. Құрылыс мерзіміне берілген несие үшін проценттер.
4. Активті жұмыс жағдайына келтіруге байланысты басқа да шығындар
жатады.
Негізгі қор есеп және жоспарын ақшалай немесе заттай үлгіде жүргізеді.
Негізгі қорлар бағасы амортизациялық есеп көлемі, тозу деңгейі үшін қажет
[13, 75].
Негізгі қор бағасының олардың өндіріс процесіне қатысуына байланысты
біренше түрі бар. Олар:
1. Бастапқы құн
2. Қалдық құн
3. Қалпына келтіру құны
❖ Негізгі өндірістік қорлардың бастапқы құны – бұл негізгі құрал-
жабдықтарды арттыруға немесе алуға жұмсалған нақты шығындар құны. Ол
амортизация нормасын, амортизациялық есеп көлемін, кәсіпорын активінің
пайдасы мен рентабельділігін, олардың пайдалану көрсеткішін анықтау үшін
қолданылады.
❖ Негізгі қорларды пайдалану процесінде олар тозып, біртіндеп бастапқы
құнын жояды. Олардың шын өлшемінен тозған құнын алып тастау керек. Міне,
осы негізгі қордың қалдық құны болып табылады, яғни қалдық құн - негізгі
қордың бастапқы құны мен тозу сомасының айырмашылығы болып табылады.
❖ Негізгі қордың қалпына келтіру құны - ісжүзіндегі еңбек құралдарының сол
периодтағы бағадағы құны. Бұл қазіргі кездегі негізгі қорды өндіруге
шығындалған сома, ол қорларды қайта бағалау кезінде қойылады. Негізгі
қордың қалпына келтіру құнын бағалау шешімі тез өсіп, кәсіпорындардың
финанстық-экономикалық көрсеткішін төмендетеді. Сондықтан кәсіпорын үшін,
финанстық көрсеткішінің төмендетілген бағасын амортизация коэфициенті
қабылдайды.
❖ Негізгі құрал-жабдықтардың өткізу құны – бұл сатушы мен сатып алушы
арасындағы негізгі құрал-жабдықтармен айырбас жасау құны.
❖ Негізгі құрал-жабдықтардың жойылу құны – негізгі құрал-жабдықтарды
пайдалану мерзімінің соңында жою кезінде бөлшектеуге жұмсалған шығынды
шегергенде қалатын қосалқы бөлшектердің, сынықтардың болжалды құны.
Бағалаудың бұл әдістерінен бөлек, негізгі қор өзінің құның шығарылатын
өнімге ауыстырумен мінезденеді. Мысалы, бастапқы құнды НҚбаст, ал қызмет
ету мерзімін – tқыз деп белгілесек, жыл сайын бірқалыпты құн ауыстыру
жағдайында бағасының бір бөлігін мына формуламен есептейміз [22, 189]:
Δ Қ = НҚбаст tқыз .
Негізгі қордың құн айналымын келесі суреттен көруге болады (сурет 3)
Сурет 3 – Негізгі қордың құның ауыстыруы
Амортизациялық аударымдардың сомасы келесідей есептеледі:
АΣ = Σ ΔАі,
мұнда ΔАі – негізгі қордың жылдық амортизациялық аударымы;
АΣ – амортизациялық аударымның сомасы.
Экономикалық талдауда, есепте және жоспарлауда біріншіден еңбек
құралдарының қолзғалысын және жағдайын, екіншіден, оларды дұрыс падалану
тиімділігін анықтау үшін көптеген көрсеткіштер жүйесін қолданады. Негізгі
қорларды пайдаланудың тиімділігі жалпы және жекелей көрсеткіштердің
жүйесінде бейнеленеді. Жалпы көрсеткіштерге қор қайтымы, рентабельділік,
негізгі қорлардың айналымдылығы мен өтелгіштігі жатады; жекелей
көрсеткіштерге негізгі қорлардың кейбір түрлерінің, негізінен жабдықтың
пайдаланылуының абсолютті және относительді көрсеткіштері жатады.
Материалдарды тиімді пайдалану негізгі көрсеткіштерінің бірі –
материал сіңіргіштік те, екіншісі – материалдық қайтарым коэффициенттері.
Негізгі өндіріс қорының қолдану деңгейінің тиімділігін айқындайтын
негізгі бір жинақтаушы көрсеткіш – қорқайтарымдылық. Қор қайтымы шығарылған
нормативтік таза өнім көлемінің немесе жалпы өнім көлемінің негізгі
өндірістік қорлардың әуел бастағы құны бойынша есептеп шығарылған орташа
жылдық құнына қатынасы ретінде анықталады. Ол өнім көлемінің және негізгі
қорларға жұмсалған күрделі қаржылардың арасындағы объективтік және
субъективтік факторлардың ықпалымен қалыптасқан қатынастарды сипаттайды.
Негізгі қорлардың пайдаланылуын талдағанда кейде олардың қалдық құны
алынады да, ол қор қайтымының шамасын неғұрлым дәлме-дәл сипаттайды деп
саналады.
Салыстырылып отырған уақыт аралығында, өнім өндіруге жұмсалған
шығындардың 1 теңгеге шаққандағы тауарлы өнім мөлшері неғұрлым көп болса,
материалдық ресурстардың соғұрлым тиімді пайдаланылғанын көрсетеді. [4, 51-
52]
Негізгі қорды бағалау үшін мынандай экономикалық көрсеткіштерді
қолданылады: Қор қайтарымы, Қор сыйымдылығы, Қор жарақтылығы.
Қорқайтарымдылық (Ққ) көрсеткішін төмендегі формуламен есептейді:
мұнда Жө – жыл бойы өндірілген өнімнің табиғи немесе
құндай есептелгендегі құны;
Нқ – негізгі өндірістік қордың ортажылдық құны.
Өндірістік негізгі қордың орташа жылдық құны былай анықталады
Нқ = Нқ1+ Нқкіріс * П1 12, Нқшығ. *П2 12,
мұнда: Нқ1 – негізгі қордың бастапқы жылдық құны, теңге;
Нқкіріс, Нқшығ. – жылдық ағым құнының енгізу және шығарылу сәйкестігі
П1, П2 – енгізілген ай санының толық істен шығу мезеті.
Қор қайтарымы негізгі қордың басты бір қолдану көрсеткіші. Қор
қайтарымы ғылыми техникалық прогресс шартын өсіріп, жабдықтармен
алмастырады, яғни кәсіпорынға жұмсалатын еңбек шартын жақсарту бағытын
игеру, табиғатты қорғау және тағы басқа көптеген шарттарын көбейту.
Қор қайтарымы көрсеткішінің артуы және өнімнің қор сиымдылығының
төмендеуі негізгі қорларды пайдалануды жақсартатынын немесе керісінше
көрсетеді.
Қорқайтарымдылықты анықтайтын себепкер шарттар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
3
1 НЕГІЗГІ ҚОРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Негізгі қор кәсіпорынның негізгі капиталы
6
1.2 Амортизациялық шығынның амортизациялық мәні
10
1.3 Нормативтік – құқықтық база және негізгі қорды бағалау
19
2 НЕГІЗГІ ҚОРДЫ БАСҚАРУДЫҢ ТАЛДАУ ЖҮЙЕСІ
2.1 Отау құрылыс ЖШС – ның ұйымдық құрылымы
30
2.2 Отау құрылыс ЖШС – ның экономикалық – шаруашылық іс –
әрекетін талдау
33
2.3 Отау құрылыс ЖШС – ның қаржылық жағдайын талдау
39
3 НЕГІЗГІ ҚОРДЫ БАСҚАРУДЫ ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Негізгі қорды жаңартудың тиімділігі
42
3.2 Бірфакторлы модель жүйесінде негізгі қорды қайта бағалау
49
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қосымша А Негізгі қордың сапалық және сапалық жағдайының
микро және макроэкономикалық нәтижеге
тигізетін
әсерінің имитациялық моделі
Қосымша Б Амортизациялық қордың құрылу мен таратылуы
КІРІСПЕ
Экономикасы нарықтық бағытқа бет алған Қазақстан үшін кәсіпкерлікті
даму мәселесі - өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Өйткені, нарықтық
экономиканың өзі – кәсіпкерлік экономика. Кәсіпкерлікті дамыту – нарықтық
экономиканы дамытудың кепілі. Сондықтан да, кәсіпкерлік төңірегіндегі
көптеген мәселелердің көтеріліп жатуы да оның экономикадағы рөлінің өте
маңыздылығын дәлелдейді.
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорын өз бетінше қалай және не
өндіру, қандай мақсатқа және оның қарамағындағы ресурстарды қайтіп
пайдалануды шешеді. Ондай материалдық ресурстарға: материалдық-техникалық,
еңбек, қаржылық және ақпараттық т.б. жатқызуға болады.
Сонымен, экономикалық жауапкершілікте, барлық ресурстар түрін тиімді
пайдалануды жақсартуда, кәсіпорын басшысы алдына қойған күрделі мәселелерді
шешуге үлкен мақсат қоюы керек.
Бүгінгі таңда, қоғамдық өндірістің даму бағыты - әлемдік нарықта
инновацияға негізделген бәсекеге төтеп беретін өнім шығару. Соның
нәтижесінде еліміздің экономикасы алдағы он жылдықта әлемдегі бәсекеге
мейлінше қабілетті 50 елдің қатарына кіру жөнінде мақсат қойып отыр.
Ұлттық экономика тиімділігінің негізін елдің табиғи және еңбек ресурстары
мен ғылыми-техникалық әлеует құрайды. Экономиканың жаңа сапалы жағдайына
өту инновациялық қызметтің маңыздылығын, ғылым сыйымды өндіріс дамуын
жоғарылатты, бұл – экономикалық дағдарыстан шығудың және экономикалық өсім
үшін шарттарды қамтамасыз ететін маңызды фактор. Экономикалық сферада
инновациялық қызметтің мазмұны материалдық салада жаңашылдықтарды құру және
тарату болып табылады. Ол – ғылым мен өндірістік сфера арасын
байланыстырушы буын.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің қызметі – қоғамның
жаңашылдықтарда қажеттілігін қанағаттандыру үшін олардың өндірісінің жаңа
әдісін, тауар не қызметтің жаңа түрін алу мақсатында ғылыми, ғылыми-
техникалық және зияткерлік әлеуетін қолдану бойынша шаралар жүйесі.
Қазіргі заманғы экономика материалдық қамсыздандыруды өзіндік
күштермен құруға бағытталған экономикалық тәуелсіздікке ұмтылатын
адамдардың бірлестігі болып табылады. Осындай адамдар болу үмітінен
өркениетті, тиімді нарықтық экономикаға өту басталады. Экономикалық
революцияның нақ осы түрі бүгінгі күні қоғамға қажет. Инновациялық жоба –
инновацияларды енгізуге бағытталған және инвестициялар қарастырылатын,
сондай-ақ белгілі уақыт ішінде жүзеге асырылып, аяқталған сипаттағы
шаралар. Жаңашыл жобаны құру – ұзақ, қымбат және өте тәуекелді үрдіс.
Инновациялық жобалар инновациялық циклдің барлық кезеңдерінде жоғары
анықталмағандықпен сипатталады. Сонымен қатар, тәжірибеден өткізу және
өндіріске енгізудің барлық кезеңдерінен өткен жаңашылдықтар нарықта
қабылданбай, олардың өндірісін тоқтату керек болады. Көптеген жобалар
құрудың алғашқы кезеңінде үміт еткен нәтижелер беріп, кейін анық емес
немесе техникалық-технологиялық перспективада жабылуға тиісті. Тіпті сәтті
деген жобалар сәтсіздіктерден кепілденбеген: өмірлік циклінің кез келген
сәтінде олар бәсекелесінде жаңа перспективалы жаңашылдықтың пайда болуынан
сақтандырылмаған.
Жаупкершілігі шектеулі серіктестіктердің жаңашыл үрдістердi басқаруға
кешендiк, жүйелiк әрекет етудiң болмауы елдің инновациялық әлеуетiн
дамытуды тежейдi және оны одан әрi дамытудың басымдықтарын дұрыс бiлдiруге
мүмкiндiк бермейдi. Шешiм таппауы отандық инновациялық әлеуеттiң дамуына
терiс әсер ететін мынадай негізгі мәселелерді көрсетуге болады:
- тұтынушылардың талап етуі үшiн оларды нарыққа шығару мақсатында
технологиялар мен өнiмдердiң көпшiлiк ғылыми әдiстемелерiнiң аяқталмауы.
Бұл әлеуетті серiктестердiң көз алдында ұсынылған технологиялардың (немесе
өнiмдердiң) құнын күрт төмендетедi;
- технологиялық жаңа әзірлемелерді енгiзудiң және оларды нарыққа шығарудың
қазіргі заманғы тетiгiнiң болмауы. Нарықтық жағдайлардағы жаңа
әзірлемелерді игеру тетігі жоғарғы тәуекел, бiрақ табысты жағдайда жоғары
қайтарым тән болатын шағын инновациялық нарықпен үздiксiз байланысты.
Дамыған экономикаларда шағын инновациялық кәсiпкерлiктi дамыту үшін қажетті
жағдайды (инфрақұрылымды) қамтамасыз ететiн халық шаруашылығының ерекше
секторы жұмыс iстейдi;
- инновациялық жобаларға жәрдемдесетiн технологиялық парктер және
мамандандырылған бизнес-инкубаторлар, тәуекелдiк қаржыландыру қорларының
желісі (венчурлық қорлар), олардың жылдам өсу кезеңiндегi фирмаларды
қолдаудың арнайы қаржылық тетіктері, фирмаларды және зияткерлік меншікті
сертификацияланған бағалаушылар және басқалары сияқты, дамыған
инфрақұрылымдық элементтердiң болмауы;
- ішкі нарықта озық технологияларға және өнеркәсіптік жаңа әзірлемелерге
төлемқабілетті тапсырыстың болмауы.
Мемлекетіміздің аталған экономикалық саясатын іске асыруда
кәсіпорындардың атқаратын ролі өте зор, себебі олар қоғамдық өндірістің
негізгі буыны болып табылады. Міне, сондықтан да, бұл деңгейде қоғамға
қажетті өнім өндіріліп, қызмет көрсетілуі тиіс.
Нарықтық экономика жағдайында әртүрлі меншік түріндегі кәсіпорындар
техника мен технологияны пайдалана отырып өз қызметін бәсекеге қабілетті
етеді. Ал олардың бәсекеге түсетіндей өнім өндіруі (қызмет көрсетуі), осы
өндірілген өнімдердің (көрсетілген қызметтердің) жоғары сапада болуы
сөзсіз.
Негізгі қорлар қозғалыстық ұлттық байлықтың негізгі бөлімі болып
келеді және қай елдің экономикасында болмасын анықтаушы ролінде ойнайды.
Негізгі қорды тиімді немесе дұрыс пайдалану елдің экономикасын көтерілуіне
негізгі жағдайда болып келеді.
Жаңа құрылысқа көп күрделі қаржы жұмсау, өндіріске қосымша еңбек
ресурстарын тарту, шикізат және отын-энергетика базасын ұлғайту – осының әр
қайсысының өзіндік шегі бар. Ал керісінше, экономикалық өсудің интексивтік
негіздерінің: еңбек өнімділігі мен қор қайтарымын арттырудың, өнімге
жұмсалатын материалды азайтудың және өнімнің сапасын жақсартудың, шын
мәнінде, шегі жоқ деуге болады. өндірістің тиімділігін бейнелейді әрі осы
тиімділікке себепші болады.
Техникалық прогресс жағдайында құрал-жабдықтар жаңарып, ескі
жабдықтарды ауыстырып өнімділігі биік механизмдер пайда болуда. Негізі
қорды қайта құруға жұмсалған қаржы-қаражаттын тиімді болуына құрал-
жабдықтардың қызмет ету мерзімі көп әсер тигізеді. Сондықтан негізгі
қорларды тиімді және үнемді пайдалану – кәсіпорынның басты мақсаты болып
отыр.
Зерттеудің мақсаты: Кәсіпорынның бәсекелестік деңгейін көтеру
мақсатында негізгі қорлардың жаңару және қайта құрылу сұрақтары негізгі
мәселенің бірі болып табылады. Осыған орай негізгі өндірістік қорлардың
пайдалануын және қайта құрылуын қарастыру зерттеудің мақсаты болып қойылды.
Зерттеудің міндеттері:
- негізгі қордың теориялық сұрақтарын қарастыру;
- амортизацияны экономикалық категория ретінде зерттеу;
- “Отау құрылыс” ЖШС-нің негізгі қорларын, шаруашылық және
қаржылық жағдайын талдау.
Зерттеудің объектісі: Қазақстан Республикасының кәсіпорындарға,
олардың негізгі қорларын ұйымдастыру шараларына негізделген нормативтік-
құқықтық базасы, “Отау құрылыс” ЖШС-нің есеп беру жүйесі.
Зерттеу пәні: Кәсіпорынның негізгі қорларын тиімді басқару.
Зерттеу әдістері: анализ бен синтез. Кәсіпорынның негізгі қорды
пайдалану жағдайлары зерттеліп, оған тиісінше тұжырымдамалар беріледі.
Жәнеде статистискалық және бухгалтерлік әдістер қолданылды.
Зерттеудің болжамы: Негізгі қорларды тиімді пайдаланып, үнемді
амортизациялық саясат арқылы жаңарту өнімнің бәсекеге қабілеттілігін
көтеруде басты роль атқарады.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспе, үш тарау, қорытынды, пайдаланған
әдебиеттер тізімі.
1 НЕГІЗГІ ҚОРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Негізгі қор кәсіпорынның негізгі капиталы
Өндірістік қорлар еліміздің ұлттық байлығының аса маңызды бөлігін
құрайды. Негізгі өндіріс қоры – ұзақ жылдар бойы өндіріс саласында жұмыс
істейтін, материалдық игіліктерді өндіруге қатысып, өзінің заттай түрін
сақтайтын, бірте-бірте тозатын және өзінің құнын өндірілетін жаңа өнімге
тозу мөлшеріне қарай амортизаторлық жарна түрінде аударатын өндіріс
құралдарын айтамыз.
Кәсіпорынның өндіріс қоры үнемі қозғалыста болып, айналымда болады.
Олар өндіріс шеңберінен, айналым өндірісіне, ал одан қайтып келесі өндіріс
шеңберіне оралады.
Қордың әртүрлі әлементтері айналымда болуы бірдей емес. Міне, осындай
жағдайға байланысты өндіріс шеңберінде болған қорлар немесе өндіріс қорлары
негізгі және айналым болып бөлінеді.
Қазіргі кезде негізгі қор кәсіпорынның негізгі капиталы болып
табылады. Оны дәлелдеу үшін келесі мәліметтерге сүйенейік. Бұрынғы жоспарлы
экономика кезінде негізгі қор мемлекеттік жеке меншікте болып қоғам
игілігіне жұмсалған еді. Қазіргі уақытта әрбір компаниялар негізгі қорды
тиімді пайдаланып одан неғұрлым көбірек пайда алғысы келеді, басқаша
айтқанда, негізгі қорды капиталдандырады. Ол үшін шоғырланымдық немесе
кемитін қалдық әдістерін қоланылып, сонымен негізгі қордың тиімділігін
арттырады. Бұл кезде “негізгі қор” түсінігі “негізгі капитал” түсінігіне
айналады, өйткені негізгі қорды жұмсау кәсіпорынның пайдалылығын арттырады.
Сондықтан негізгі қорды кәсіпорынның негізгі капиталы деп санаған дұрыс
көрінеді .
Сонымен, негізгі капитал – бұл материалдық құндылықтың ұзақ кезеңдегі
жұмыс істеп тұруы ретіндегі негізгі қорлардың ақшалай бағалануы. Осыған
байланысты қорлар өзінің құндылығын өндіретін өнімге жартылай апарады.
Кәсіпорынның өндіріс қоры үнемі қозғалыста болып, айналымда болады.
Олар өндіріс шеңберінен, айналым өндірісіне, ал одан қайтып келесі өндіріс
шеңберіне оралады.
Қордың әртүрлі элементтері айналымда болуы бірдей емес. Міне, осындай
жағдайға байланысты өндіріс шеңберінде болған қорлар немесе өндіріс қорлары
негізгі және айналым болып бөлінеді.
Өндіріске қатысу нәтижесінде негізгі өндіріс қоры - өндірістік және
өндірістік емес болып екіге бөлінеді:
өндірістік – бұл өндірістік процеске тікелей қатысатын немесе
өндірістің негізін құрайтын негізгі құралдар. Бұған жататындар -
өндірістің, құрылыстың, ауыл шаруашылығының, автомобиль көлігінің,
байланыстың, сауданың және басқа да материалдық өндіріс түрлерінің негізгі
қорлары. Олардың шамасы мен техникалық күйіне шаруашылық субъектісінің,
жалпы елдегі салалардың экономикалық куаты тәуелді.
өндірістік емес – бұл тұтыну мақсатындағы негізгі құралдар. Олар
өндіріс процесіне қатыспайды, ол ұжымның мәдени-тұрмыстық қажеттігін
қамтамасыз етуге арналған (үйлер, ғимараттар, керек-жарақтар, ТКШ,
денсаулық сақтау, спорт, білім, мәдениет). Қор шығын орнын толтыра алмайды.
Ұдайы өндіріс ұлттық есеп шотына кіреді.
Негізгі өндіріс қоры – бұл қор өндіріс үрдісіне тікелей қатысатын –
машина күштері мен жабдықтар немесе оның іске асуына жағдай туғызатын,
өндірістік корпусы, тасымалдау көлігі, сақтау және қойма бөлімдері кіреді.
Негізгі қормен бірге өндіріс үрдісіне тікелей қатыстпайтын (кәсіпорын
балансындағы жұмысшыларға қызмет ететін объектілер) - өндірістік емес
қорларға жатады. Бұл негізінен, кәсіпорындағы әлеуметтік құрылымға кіретін
– тұрғын үй қоры, мәдени-тұрмыстық қызметке арналған ғимараттар мен
құрылыстар, спорттық құрылыстар, денсаулық сақтау объектілері, бала-бақша,
мектеп т.б. объектілер кіреді. Өндіріс үрдісінде және табиғи заттай
белгісімен барлық негізгі өндіріс қоры төмендегідей болып бөлінеді:
1. Кәсіпорынның жеке меншігіндегі жер учаскелері және табиғипайдалану
объектілері. Бұған су, жер қойнауы, басқада табиғи ресурстар
жатады.
2. Өндіріс ғимараттары. Бұл топқа кәсіпорынның негізгі, көмекші,
қызмет ететін цехтар, әкімшілік ғимараттар жатқызылады.
3. Ірі құрылыстар. Бұған өндіріске қызмет ететін инженерлік-құрылыс
объектілер кіреді: жерасты және ашық түрдегі таулы кең орындары,
мұнай және газ құбырғылары, гидротехникалық және басқа да
құрылыстар.
4. Беріліс қондырғылар. Осы қондырғылар арқылы электр және басқа да
энергия жеткізіледі.
5. Машиналар мен жабдықтар. Бұл топқа технологиялық құрал-жабдықтардың
барлық түрлері енеді:
а) Күш машиналары мен жабдықтар (парлық және гидравликалық турбиналар,
трасформаторлар, желқозғалтқыштары, электромотор, іштен жанатын және
қозғалтқыштардың басқа түрлері).
б) Жұмыс машиналары мен жабдықтар (станоктар, пресстер, химиялық
аппараттар, домен және мартен пештері, басқа да машиналар)
в) Өлшеуіш және реттеуші приборлардың барлық түрлері, зертханалық
жабдықтар
6. Шаруашылық және өндіріс инвентарлары. Жұмыс жағдайын жақсартуға
арналған инвентарь түрлері.
7. Инструменттер, аспаптар. Бұған кескіш, бұрылғы, соққы инструменттер
түрлері жатады.
8. Көлік машиналары. Бұлардың құрамына көлік машиналардың барлық
түрлері кіреді: цехтердің ішкі, сыртқы машиналар, өзен және теңіз
кемелері, магистралды құбырлар.
9. Басқадай негізгі қорлар түрлері.
Әрбір топтағы негізгі өндіріс қорының құндарының жалпы өндіріс қорына
үлес салмағын (%) өндірістегі құрылымын көрсетеді. Негізгі өндіріс қорының
құрылымы салаларда, бірлестіктерде және кәсіпорындарында өзінің қолдануына,
бағытына, көлеміне қарай әртүрлі болады.
Тиістілігі бойынша негізгі қорлар былайша бөлінеді:меншікті – бұл
субъектіге тиесілі және оның балансында көрініс табатын негізгі
құралдар;жалданған – жалдау шарты бойынша, онда белгіленген мерзімге басқа
субъектілерден алынған негізгі құралдар.
Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар былайша бөлінеді:
қолданыстағы – бұл пайдалану сатысындағы негізгі құралдар
қолданылмаған (тоқтатылған) – консервацияға немесе басқа да себептерге
байланысты уақытша қолданылмай тұрған негізгі құралдар
запаста тұрған – қолданылып жүрген негізгі құралдардың жөнделуі,
жойылуы, апатқа ұшырауы жағдайында оларды алмастыру үшін запас құрайтын
негізгі құралдар.
Заттық құрамы бойынша негізгі құралдар былайша бөлінеді:
инвентарлық – бұл заттай нысанға ие және айырбастау мен заттай санауға
болатын объектілер (үйлер, ғимараттар, машиналар, жабдықтар)
инвентарлық емес – бұл жер, орман және су дақылдарына (ғимараттан
басқа) арналған күрделі салым, яғни заттық нысаны жоқ шығындар (жер
учаскелерін жоспарлау, егістік алаңдарын өндеу).
Өндірістік негізгі қорлар кәсіпорынның өнеркәсіптің қай саласына
жататына байланысты, мысалы, ауылшаруашылық-өндірістік және ауылшаруашылық
емес деп бөлінеді [].
Графикалық түрде негізгі қорлардың құрамын келесідей болады (сурет
Сурет 1 – Негізгі қорлардың жіктелуі
Экономика саласы мен қызмет түрлері бойынша негізгі құралдар осы
қорлардың қатысуымен өндірілген өнім немесе көрсетілген қызмет жатқызылған
экономика саласы мен қызмет түріне жатады.
Өнеркәсіп саласына экономиканың барлық салаларында өнеркәсіптік
өнімдерді өндіру процесімен тікелей байланысты негізгі қорлар жатады.
Инвентарлық объект – барлық тиесілі керек-жарақтарымен және керек
заттарымен бірге жекеленген объект.
Инвестициялық объект – басқа инвентарлық объектінің құрамына кірмейтін
заттар.
Түгендеу объектісі – қандай да бір инвентарлық объектінің бөлігі болып
табылмайтын және өзіндік мәні бар заттар.
Негізгі өндіріс қорының кейбір бөлігі үйлер, ғимараттар, машиналар мен
жабдықтар, өндіріс және шаруашылық құралдары өнім өндірісіне тікелей
қатыспауы мүмкін – ол тек еңбек тіршілігіне, өндірістің технологиялық
үрдісін дамытуына көмектеседі. Мұндай негізгі өндіріс қорының бөлігін –
енжарлы бөлігі дейді. Ал, беріліліс қондырғылар, ішкі зауыт көліктері,
әсіресе өнім өндірудегі машиналар мен жабдықтар, яғни негізгі өндіріс
қордың белгілі бөлігі өндіріс бөлімшелерінде өнім өндіруде шешуші рөл
атқаратын өндіріс қорларын – белсенді бөлігіне жатқызады.
Негізгі қордың белсенді бөлігінің құны арқылы кәсіпорынның
мүмкіндігіне қарай дамыған сайын қордың тиімділік көрсеткіштері жоғарлап,
кәсіпорынның техникалық деңгейі және қуаттылығы артады. Бұның барлығы
өнімнің өзіндік құны мөлшерін азайтып, сонымен пайда табысын көбейтіп,
кәсіпорынның өндіріс жағдайының тиімділігіне әсер етеді. Негізгі қордың
саналық және сапалық жағдайының әсер етуін келесі суреттен көруге болады
(Қосымша А, сурет 1).
Өндірістік емес негізгі қорлар өндіріс көлеміне тікелей әсер етпесе
де, бұл қордың үнемі өсуі кәсіпорын жұмысшыларының әлеуметтік жағдайларының
жақсаруы, материалдық-мәдени деңгейінің өсуі айналып келгенде
кәсіпорынның іс-әрекетене тікелей байланысты болып келеді. Сонымен, негізгі
құралдардың бағасы кәсіпорынның белсенді бөлігінде неғұрлым жоғары болса,
өнім өндірісі соғұрлым жоғары болады. Сондықтан негізгі өндірістік қорының
құрамының жетілдірілуі өндірістің пайдалылығының шарты болып есептеледі.
Негізгі қордың құрамын жақсартуға әсерін тигізетін келесілер:
• Құрал-жабдықтарды жаңарту;
• Жаңа заманға сәйкес машиналар және жабдықтардың бөлігін көбейту
арқылы негізгі қордың құрамын жетілдіру;
• Үйлер мен ғимараттарды тиімді пайдалану, қосымша жабдықтар
орнату;
• Құрылыс жоспарын дұрыс өңдеп, оны сапалы орындауды ұйымдастыру.
Қорыта келгенде, негізгі қорлар өндірістік материалдық-техникалық
базасы болып табылады. Олардың көлемі кәсіпорынның өндірістік қуаты мен
еңбектік техникамен қаруландыру деңгейіне байланысты болады.
1.2 Амортизациялық шығынның амортизациялық мәні
Негізгі құралдар өндіріс процесіне ұзақ уақыт бойы қатыса отырып,
біртіндеп тозады, яғни физикалық күштердің, техникалық және экономикалық
факторлардың әсерінен өз қасиеттерін жоғалтады және жарамсыз күй кешеді.
Негізгі өндіріс қорының ұзақ уақыт жұмысқа қатысу үрдісінде немесе
жұмысқа қатыспай тұруынан тозып, өзінің пайдалы қасиетінен айырылып, яғни
табиғи және сапалы тозуға душар болады.
Тозу – бұл физикалық және моральдық сипаттамаларын жоғалту процесі,
яғни еңбек құралының тұтыну бағасын жойған кез.
Физикалық тозу мына жағдайда болады:
• Дайын өнімнің құнымен қалпына келтіретін еңбек құралының пайдалану
процестері
• Еңбек құралдарының іске пайдаланылмай тұруына құралдардың құны жойылады.
Табиғи тозу – негізгі өндіріс қорларын өндірісте ұзақ жылдар бойы
қолданудың салдарынан сынуын және тозуын айтады. Тозудың бұл түрі
пайдаланудың және табиғаттың әсерінен болуы мүмкін. Табиғи тозу жөндеу,
қайта құру және негізгі қорларды жаңғырту арқылы ішінара қалпына келеді.
Негізгі қордың бірдей элементтері физикалық тозу теңсіздігінен
шығарылған. Толық және ішінара тозудың негізгі қордағы айырмашылығы: толық
тозу үшін қорға жаңадан тарату немесе айырбастау (негізгі қордағы
капиталдық құрылыстың тозуын ағымдық ауыстыру), ішінара тозу -жолдық
ремонттарды өтеу.
Сапалы тозу – негізгі қордың толық тозбай жатып құнсыздануы немесе
өндіріс үрдісінен шығып қалуы. Ғылыми-техникалық прогрестің даму әсерінен
кәсіпорындағы техникалар мен жабдықтар көп жағдайда сапалық тозуға
ұшырайды, яғни сапалық тозуы ескірген негізгі қорлар өзінің конструкциялық,
өнімділік, үнемділік, шығарылған өнімнің сапасы жөнінен жаңа үлгіден қалып
қоятынын білдіреді. Сапалық тозу табиғи тозуға қарағанда тозуы ерте келеді,
ондағы техниканы әліде болса өндірісте қолдануға болады, бірақ оны қолдану
экономикалық жағынан алғанда тиімсіз. Сапалық тозуға көбінесе машина,
техника және жабдықтар ұшырайды. Сапалық тозудың екі түрі ажыратылады.
Сапалық тозудың бірінші түрі – баланстық және қалпына келтіру
құндарының ара қатынасы негізінде анықталады [3, 93]:
мұнда ТоЗ (С1) – сапалық тозудың бірінщі түрі;
Бқ – баланстық құн, мың теңге;
Ққ – қалпына келтірілген құн, мың теңге.
Сапалық тозудың екінші түрі – көбінесе ескі және жаңа жабдықтардың
өнімділігін салыстыру арқылы анықталады:
мұнда ТоЗ (С2) – сапалы тозудың екінші түрі;
Өн1 – істеп тұрған негізгі қордың өнімділігі;
Өн2 – жаңа ендірілген негізгі қордың өнімділігі.
Физикалық тозу өндірістік қызмет мерзімін пайызбен белгілейді, яғни
мына формуламен анықталады: (ТоЗф)
ТоЗф=TфTн*100,
мұндағы Tф - өндірістік негізгі қордың нақты қызмет мерзімі, жыл
Tн - нормативті қызмет мерзімі, жыл.
Кездейсоқ, нақты қызмет мерзімін салыстыру нормативі немесе оның алдын-
алу, физикалық тозу проценті мына формуламен анықталады:
Тозф=ТфТф+Тв*100,
мұндағы Тф- өндірістік негізгі қордың нақты қызмет мерзімі, жыл
Тв- өндірістік негізгі қордың қызмет мерзімінің мүмкіндігі, жол
экспортын санау, жыл.
Моралдық тозу көнеруден туады. Негізгі қаржы конструкциясы өнімділігі,
тиімділігі, үнемділігі бойынша анықталады.
Моралдық тозу көлемін бағалау:
1. негізгі капиталдың толық және алғашқы құны = еңбек құралын оны пайдалану
бағасы бойынша сатып алу.
2. Негізгі капиталдың қалдық құны - толық құны – амортизация
3. Негізгі капиталдың қалыпқа келтіретін құны - іс жүзіндегі еңбек
құралдарының сол периодтағы, бағадағы құны.
Моралдық тозудың алғашқы үлгісінде (ИМ1) бастапқы құнды қалпына
келтіру, негізгі қордың салыстырмалы бағаса мен немесе процентпен
анықталады. Оның формуласы мынадай болады:
ИМ1=Пн-ПсПн*100
мұндағы Пс және Пс - өндірістегі жаңа және моралды көнеру машиналарының
сәйкестігі.
Физикалық және моралдық тозу есебінде қордың қалпына келтіру құны,
қызмет мерзімі алмастырылған және амортизация нормасы мен суммасын анықтау
көзделген.
Негізгі қорлардың табиғи және сапалық тозу олардың құнының
экономикалық орнын толтыру амортизациялық аударым түрінде өнім өндіруге
кеткен шығындарға қосылады.
Амортизация – бұл тозудың құндық белгісі. Бұл негізгі құралдардың
амортизациялық құнын тозу шамасына қарай оның көмегімен өндірілетін еңбек
өнімі мен қызметке ауыстырудың, өндіріс шығындарына қосылатын
амортизациялық аударымдар арнайы ақша қаражаттарын пайдалану немесе негізгі
қорлардың жай және кеңейтілген өндірісіне айналдырудың объективтік процесі.
Өндірілген өнімді өткізгеннен кейін алынған кірістің бір бөлігі
негізгі қорларды қалпына келтіруге арналған амортизациялық қорға аударылады
(немесе амортизациялақ жарна деп атауға болады).
Негізгі қордың табиғи және сапалық тозу құнын экономикалық орнын
толтыру амортизациялық көшірім арқылы шыққан шығынды өндірілген өнімге
аударып отыруымен көрініс алады. Сонымен амортизация – бұл шығарылатын
өнімге негізгі өндіріс қорының құнын біртіндеп көшіруін айтамыз.
Амортизациялық көшірім – кәсіпорын балансындағы тұрған, негізгі
өндіріс қорлардың топтағы немесе жабдықтар объектісінің баланстық құны
бойынша белгіленген мөлшерінде кәсіпорынның көшіріп отыруын айтамыз.
Амортизация мөлшері – белгіленген негізгі қорлардың жылдық пайыздық
өтелу және жыл сайынғы амортизациялық көшірім сомасы. Былайша айтқанда,
амортизация мөлшері дегеніміз бұл жылдық амортизациялық көшірім сомасының
негізгі өндіріс қорлар құнына қатынасы, пайызбен көрсетіледі.
Нарықтық қатынастар жағдайында амортизациялық аударымың мөлшері
кәсіпорынның экономикасына елеулі қосылысын білдіреді. Бірінші жағынан,
амортизациялық аударымның тым жоғарғы деңгейі өндіріс шығындарының мөлшерін
көбейтеді, осыған орай өнімнің бәсекеге жарамдылығы төмендейді, алатын
пайдасының мөлшері де азаяды. Сол себепті кәсіпорынның экономикалық
дамуының ауқымды деңгейі қысқарады.
Екінші жағынан, амортизациялық аударымның кемітілген үлесі негізгі
қорды сатып алуға құралған қаржының айналым мерзімін ұзартады, ал бұл
олардың ескіріп қалуына әкеп соғады. Міне, осының салдарынан, бәсекеге
жарамдылығы төмендеп, өздерінің рыноктағы жайғасымы ысырап болады.
Амортизациялық аударымды өтелім мөлшеріне және өзінің балансында
тұрған негізгі құрал-жабдықтардың баланстық құнына сәйкес кәсіпорын ай
сайын жасап отырады. өтелім мөлшері мемлекет белгілеген негізгі қорларды
және өтелім мөлшерінің жылдық сомасын анықтайды.
Толық қалпына келтіру амортизациялық мөлшерін (% есебімен) төмендегі
формула бойынша анықтаймыз:
мұнда Ма – амортизациялық мөлшер (%);
НҚбқ – негізгі өндіріс қордың бастапқы құны, теңге;
Ж – негізгі қордың жойылған құны (немесе жойылған негізгі қорды
сатылғаннан түскен пайда), теңге;
Б – негізгі қордың жойылуына байланысты бөлшектеуге (демонтаж)
кеткен т.б. шығындар, теңге;
tа – амортизациялық мерзім, жыл.
Амортизация мөлшері экономикалық тұлғадын негізделіп, негізгі
қорлардың өз уақытында орнын толтырып тұруы қажет. Оларды есептегенде
мақсатқа сәйкес негізгі қорлардың қызмет мерзімдерін мына төмендегі
факторларға сай дұрыс анықтау өте қажет:
▪ негізгі қорлардың төзімділігі;
▪ сапалық тозу;
▪ техникамен қайта жарақтандырудағы келешекке арналған жоспар;
▪ жабдықтау балансы;
▪ жаңғырту және күрделі жөндеу мүмкіндігі.
№ 6 БЕС бойынша амортизация есептеу үшін мынадай әдістер қолданылуы
мүмкін:
1. Құнды біркелкі (тікелей) есептен шығару әдісі.
2. Өндірістік әдіс (амортизацияны орындалған жұмыстардың көлеміне үйлесімді
есептеу).
Негізгі қор амортизациясын есептеу үшін мына формулалар пайдаланылады:
а) қалыпты әдістегі амортизациялық аударым сомасы (АА):
АА = (БҚ – ЖҚ) Тқызм,
мұнда БҚ – негізгі құрал-жабдықтардың бастапқы құны;
ЖҚ – негізгі құрал-жабдықтардың жойылу құны;
Тқызм – негізгі құрал-жабдықтардың нормативті қызмет мерзімі;
ә) өндірістік әдістегі амортизациялық аударым сомасы (АА):
АА = ((БҚ – ЖҚ) Σ ШӨ) · Шөі,
мұнда Σ ШӨ - пайдалану кезеңіндегі шығарылатын өнім немесе орындалатын
жұмыстың болжалды мөлшері;
Шөі – і-жылындағы шығарылатын өнім немесе орындалатын жұмыс;
б) кумулятивті әдістегі амортизациялық аударым сомасы (АА):
АА = (БҚ – ЖҚ) · Кеа,
мұнда Кеа – есеп айырысу коэффициенті, әрбір пайдалану жылы үшін мына
формуламен анықталады:
Кеа = Nі Шс,
мұнда Nі – объектінің қызмет ету мерзімінің өтуіне дейін қалған жыл саны;
Шс – объектінің қызмет ету мерзімінің жыл сомасымен анықталатын
шоғырланбалы сан;
в) кемитін қалдық әдісіндегі амортизациялық аударым сомасы (АА):
АА = (БҚ · 2АН) 100,
мұнда БҚ – тиісті жылдағы негізгі құрал-жабдықтардың баланстық құны;
АН – амортизация есептеудің қалыпты әдісіндегі негізгі құрал-жабдықтар
амортизация нормасы (негізгі құрал-жабдықтар құнын өтеудің жылдық пайызы).
Материалдық емес активтердің амортизациясы (Маа) былай есептеледі:
а) олардың пайдалы қолдану мерзімін анықтайтын материалдық активтер
бойынша:
Маа = БҚ Тқызм;
ә) олардың пайдалы қолданылу мерзімін дәл анықтай алмайтын материалдық
емес активтер бойынша амортизациясы он жылдық қолданылу мерзіміне
байланысты есептеледі:
Маа = БҚ 10.
Негізгі капиталды ұдайы өндіру мынадай көрсеткіштерді сипаттайды:
а) негізгі құрал-жабдықтың істен шығу коэффициенті (Кіст):
Кіш = НҚіш НҚб,
мұнда НҚіш – істен шыққан негізгі құрал-жабдық құны;
НҚб – негізгі құрал-жабдықтың кезең басындағы құны;
ә) негізгі құрал-жабдықтың жаңару коэффициенті (Кжаң):
Кжаң = НҚе НҚс,
мұнда НҚе – енгізілген негізгі құрал-жабдық құны;
НҚс – негізгі құрал-жабдық кезең соңындағы құны;
б) негізгі құрал-жабдықтың тозу коэффициенті (Ктоз):
Ктоз = ЖА БҚ,
мұнда ЖА – жинақталған амортизация
БҚ – негізгі құрал-жабдықтың бастапқы құны;
в) негізгі құрал-жабдықтың жарамдылық коэффициенті (Кжар):
Кжар = БҚ1 БҚ,
мұнда Кжар – негізгі құрал-жабдықтың жарамдылық коэффициенті;
БҚ1 – негізгі құрал-жабдықтың баланстық құны;
БҚ – негізгі құрал-жабдықтың бастапқы құны.
“Отау құрылыс ” ЖШС-нің электрқұралдарды жасауға арналған толық
комплектімен ақпараттық-өлшеуіш жүйесінің амортизациясын түрлі әдістермен
есептеп, оның баланстық құнын анықтаймыз. Оның бастапқы құны 2250 мың
теңгені, жойылу құны – 150 мың теңгені құрайды, қызмет ету мерзімі – 5 жыл.
1. Қалыпты әдіспен амортизацияны (амортизациялық аударымның жылдық
сомасын) есептейміз:
Аа = (2250 мың теңге – 150 мың теңге) : 5 жылға = 420 мың теңге.
Бірқалыпты әдіс бойынша жыл сайын өнім құнына негізгі құралдар құнының
бірдей бөлігі қосылады, яғни амортизациялық аударым сомасы олардың қызмет
ету мерзіміне байланысты. Бұл әдісті басқаша сызықты әдіс деп атауға да
болады, себебі графикалық түрде түзу сызықпен де көрсетілуі мүмкін.
Амортизацияны есептеу бірқалыпты әдісі өте оңай, көрнекті болып
келеді. Бұл әдіс, біріншілен, негізгі қордың қызмет ету мерзімі аяқталғанда
бастапқы құны нөлге тең болады деп болжамдайды.
Екіншіден, ол қызмет ету мерзімі барысында негізгі қордың бірқалыпты
тозуын қарастырады. Бірақ қызмет ету мерзімі кезінде құрал-жабдықтар
қирауы, тұрып қалуы, толық жүктелмеуі де мүмкін. Осы жағдайлардың себебінен
негізгі қордың уақыт бойынша төзуі бірқалыпты болмайды.
Бірқалыпты әдістін тағы бір кемшілігі, ол моральдық сипаттамаларын
жоғалту процесін есепке алмайды. Құрал-жабдықтардың моральдық жағынан
ескерген сайын оның орнына жаңа тиімді машиналар мен жабдықтар енгізілгені
бағасын төмендетеді. Бұл негізгі қордың мезгілден бұрын ескіруіне және
амортизацияны аяқтамауына әкеліп соқтырады.
Амортизацияны есептейтін басқа әдістер бірқалыпты емес болып саналады.
Олар негізгі қорды тиімді пайдалану мерзімінің бірінші жартысында
қорқайтарымдылықты 60-75 пайызға дейін жеткізіп, қалған жартысында
амортизация мөлшерін төмендетеді.
Сондықтан бұл әдістерді басқаша “жылдамдатылған амортизация әдісі” деп
атайды. Бұған жататындар:
Өндірістік әдіс - өндірілген өнім мен орындалған жұмыс көлеміне
үйлесімді негізгі қаражат амортизациясын есептеу әдісі.
Шоғырланымдық әдіс - негізгі қаражат құнын олардың қызмет ету
мерзімінің жыл сомасымен анықталатын сан сомасы бойынша есептен шығару
әдісі.
Кемитін қалдық әдісі – бір қалыпты әдісте қолданылатын амортизацияның
көбейтілген нормасын тиісті жылдағы негізгі қаражаттың баланстық құнына
көбейтумен анықталатын негізгі қаражаттың амортизациясын есептеу әдісі [11,
27].
Ақпараттық-өлшеуіш жүйесінің барлық пайдалану кезеңінде өнім шығару
1500 мың теңге көлеміне есептеліп отыр, сонымен қатар 1-жылы – 300 мың т, 2-
жылы – 320 мың т, 3-жылы – 330 мың т, 4-жылы – 280 мың т, 5 жылы – 270 мың
т. өнім шығарылады.
2. Мына формула бойынша амортизацияны өндірістік әдіспен есептейміз:
АА = ((БҚ – ЖҚ) ΣШӨ) · Шөі,
мұнда ΣШӨ – пайдалану мерзіміндегі шығарылатын өнім немесе орындалатын
жұмыстың болжалды көлемі
Шөі – і-жылында шығарылатын өнім немесе орындалатын жұмыс көлемі.
Бірінші өнім немесе орындалатын жұмыс бірлігіне амортизациялық
аударым (АА1) сомасын анықтаймыз:
АА1 = (БҚ – ЖҚ) ΣШӨ =(2250 мың теңге – 150 мың теңге) :
: 1500 мың теңге = 1,4 теңге.
Сонда амортизация сомасы:
300 мың теңге · 1,4 теңге = 1-жылы 420 мың теңге;
320 мың теңге · 1,4 теңге = 2-жылы 448 мың теңге;
330 мың теңге · 1,4 теңге = 3-жылы 462 мың теңге;
280 мың теңге · 1,4 теңге = 4-жылы 392 мың теңге;
270 мың теңге · 1,4 теңге = 5-жылы 378 мың теңге.
Шешім нәтижесін кесте түрінде беруге болады (кесте 1).
Кесте 1 - Өндірістік әдіспен есептеген амортизациялық аударымы
Жыл Бастапқы Өнім Амортизацияның Жинақтал- Баланстық
құны, мың шыгарылы-мыжылдық ған аморти-құны, мың
теңге , мың сомасы, мың зация, мың теңге
теңге теңге теңге
l-ші 2250 300 420 420 1830
2-ші 2250 320 448 868 1382
з-ші 2250 330 462 1330 920
4-ші 2250 280 392 1722 528
5-ші 2250 270 378 2100 150
3. Амортизацияны шоғырланбалы әдіс арқылы есептейміз:
АА = (БҚ – ЖҚ) · Кеа,
Әрбір пайдалану жылына есеп айырысу коэффициентін анықтамас
бұрын шоғырланбалы санды есептеп алу қажет:
Шс = 1 + 2 + 3 + 4 + 5 = 15 жыл.
а) бірінші жылға:
Сонда есеп айырысу коэффициенті 1-жылға – 515; 2-жылға – 415; 3-
жылға – 315; 4-жылға – 215; 5-жылға – 115 құрайды
Әрбір жылға ақпараттық-өлшеуіш жүйесінің амортизация сомасы:
1-жылы (2250– 150) · 515 = 700 (мың теңге)
2-жылы (2250 – 150) · 415 = 560 (мың теңге)
3-жылы (2250 – 150) · 315 = 420 (мың теңге)
4-жылы (2250 – 150) · 215 = 280 (мың теңге)
5-жылы (2250 – 150) · 115 = 140 (мың теңге).
Шешім нәтижесін төмендегі кесте түрінде беруге болады (кесте 2)
Кесте 2 - Шоғырланбалы әдіспен есептеген амортизациялық аударымы
Жыл Бастапқы Амортизацияның Жинақталған Баланстық
құны жылдық сомасы амортизация құны
1-ші 2250 700 670 1550
2-ші 2250 560 1230 990
3-ші 2250 420 1650 570
4-ші 2250 280 1930 290
5-ші 2250 140 2070 150
Бірқалыпты емес әдістердің ішінде негізгі қаражат құнын олардың қызмет
ету мерзімінің жыл сомасымен анықталатын сан сомасы бойынша есептен шығару
әдісі ең оңай деп есептеледі. Осы әдісті қолданғанда екі жылдың ішінде
қорқайтырымдық 60 пайызға жуық болады.
4. Мына формуланы пайдаланып амортизацияны кемімелі қалдық әдісімен
есептейміз:
АЛ = (БҚ · 2Ан) 100%,
Бірінші, ақпараттық-өлшеуіш жүйесінің қалыпты әдісте қолданылатын
амортизация нормасын есептейміз: Оны екі тәсілмен анықтауға болады:
а) ақпараттық-өлшеуіш жүйесінің амортизациялық құнынан амортизацияның
жылдық сомасының үлес пайызын есептеу жолымен:
Аа х 100% 420 мың теңге х 100%
ПС – АС (2250 мың теңге – 150 мың теңге)
ә) 100% деп қабылданатын ақпараттық-өлшеуіш жүйесінің амортизациялық
құнын нормативті қызмет мерзіміне бөлу арқылы:
Ан = 100% : Тқызм = 100% : 5 = 20%.
Енді әрбір жылға ақпараттық-өлшеуіш жүйесінің амортизация сомасын
есептеп шығаруға болады. Ол
1-жылы амортизация аударымы бастапқы құн және амортизация нормасына
байланысты есептеледі:
(2250 мың теңге · 40%) · 100% = 900 мың теңге
2-жылы:
← кемімелі қалдық (бастапқы құны мен бірінші жылы есептелген
амортизация аударымының айырмашылығы):
2250 мың теңге – 900 мың теңге = 1350 мың теңге;
← жылдық амортизация аударымы – кемімелі қалдық бағасынан
амортизация нормасымен (40%) өтеледі:
(1350 · 40%) · 100% = 540 мың теңге;
3-жылы
← кемімелі қалдық екінші жылдың кемімелі қалдығы мен екінші жылғы
амортизация аударымының айырмашылығы ретінде есептеледі:
1350 мың теңге – 540 мың теңге = 810 мың теңге;
← жылдық амортизация аударымы – кемімелі қалдық бағасынан
амортизация нормасымен (40%) өтеледі:
(810 · 40%) · 100% = 324 мың теңге;
4-жылы:
← кемімелі қалдық: 810 мың теңге – 324 мың теңге = 486 мың теңге;
← жылдық амортизация аударымы:
(486 · 40%) · 100% = 195 мың теңге;
5-жылы
← кемімелі қалдық:
486 мың теңге – 195 мың теңге = 291 мың теңге;
← жылдық амортизация аударымы:
(291 · 40%) · 100% = 116 мың теңге.
Бірқалыпты және шоғырланымдық әдістердің салыстырмалы нәтижесі келесі
график түрінде беріледі (сурет 2):
Сурет 2 - Бірқалыпты және шоғырланымдық әдістердің салыстырмалы нәтижесі
“Отау құрылыс” ЖШС-нің қолданылатын жылуөлшегіш құрал-жабдықтардың
бастапқы құны 1000 мың теңгені құрайды. Бірқалыпты әдіспен санағанда құнның
жылдық аударым бөлігі амортизация аударымына тең болып келесі формуламен
есептеледі:
НҚі = Ан × ,
мұнда НҚі – құнның жылдық аударым бөлігі, теңге;
Ан – амортизация нормасы, %;
НҚб – негізгі қордың бастапқы құны, теңге.
Жылуөлшегіш құрал-жабдықтардың амортизация нормасы 10%; бастапқы құны
– 1000 мың. теңге, сонда
НҚі = 10 × = 100 мың.теңге
Сонымен, бірқалыпты әдіспен есептегенде құны жылда 100 мың теңгеден
аударылып, 10 жыл ішінде толық аударылады. Моральдық тозу мерзімін 7 жыл
деп алсақ, онда бірқалыпты әдіспен есептегенде амортизация шығыны 370 мың
теңгені құрайды (графикте Аа нүктесі). Ал басқа әдістермен есептегенде
амортизация шығыны 100 мың теңгеге тең болады (графикте АВ нүктесі) [12,
200].
Осы әдістерді салыстыра отырып, келесі нәтижеге келуге болады:
бірқалыпты әдіс шоғырланымды не болмаса кемитін қалдық әдісінен оңай болса
да, экономика жағынан тиімді болмай шығады, әсіресе негізгі қордың
моральдық тозуын ескергенде.
Амортизация мына жағдайларда есептелмейді:
➢ Тоқтатылған негізгі қор бойынша
➢ Техникалық қайта жарақтану периоды кезінде
➢ Жерге
➢ Ірі өнімділік малға
➢ Музей экспонатінде
➢ Кітапхана қорына.
Негізгі қорларды, әсіресе, олардың белсенділік бөлігін дүркін-дүркін
ауыстырып отырудың қажеттілігі туады. Кәсіпорынның негізгі міндеті болып
саналатыны – ол негізгі өндірістік қордың шамадан тыс ескіріп қалмауына жол
бермеу, себебі, олардың жеке және сапалық тозуының деңгейі және
кәсіпорынның жұмысының нәтижесі осыған байланысты болады.
1.3 Нормативтік-құқықтық база және негізгі қорды бағалау
Қазақстанда 01.01.1997 жылы бухгалтерлік есеп стандарттарына көшу
шаралары ұйымдастырылды. № 6 БЕС “Негізгі қор есебі” бойынша амортизация
мөлшерлері жойылып, тек салық салуда шеттік көрсеткіштер қолданылуда. Әр
бір кәсіпорын амортизация мөлшерін өз жағдайына сәйкес (тек салық
амортизация мөлшерінен аспай) анықтайды. № 6 БЕС және 16 тек амортизация
әдістері қарастырылған. Қазақстан Республикасының ҚМ Салық комитетінің № НК-
УМ-07-1-215633 12.07.2003 ж. “Негізгі қорлардың қызмет ету мерзімі туралы”
хатында былай деп жазылған: “Негізгі қорлардың қызмет ету мерзімін салық
төлеушілер өз бетінше қарастырады. Бұл жағдайда негізгі құралдардың қазіргі
жағдайы (жөндеу жұмыстары, қазіргі техникалық шамаларға сәйкестілігі,
климаттық жағдайлар) туралы мағлұматтарға сүйенген жөн”. Негізгі қорлардың
қызмет ету мерзімі қарастырылғанда ҚР Салық кодексінің 110-бабында 1-
тармақшасында белгіленген амортизация мөлшерлемесі есепке алынбайды.
Негізгі құралдардың есебін дұрыс ұйымдастырудың маңызды шарты болып
оларды бағалаудың қабылданған принципі болып табылады. Негізгі құралдарды
ақшалай өлшеммен бағалау олардың көлемін, құрылымын, тозуын анықтап, қайта
өндіруді жоспарлауға мүмкіндік береді. № 6 БЕС бойынша бастапқы, ағымдағы,
баланстық құндарды, сату құнын және жою құнын ажыратуға болады.
Негізгі құралдар бухгалтерлік есепте бастапқы құны бойынша кіріске алу
сәтінде көрсетіледі. Оған барлық қажетті нақты өндірістік шығындар, негізгі
құралдарды орнату және сатып алу шығындары, соның ішінде:
1. Сатып алу кезінде төленген өтелмейтін салықтар мен алымдар.
2. Жеткізу, монтаждау, орнату, пайдалануға қосу жөніндегі шығындар.
3. Құрылыс мерзіміне берілген несие үшін проценттер.
4. Активті жұмыс жағдайына келтіруге байланысты басқа да шығындар
жатады.
Негізгі қор есеп және жоспарын ақшалай немесе заттай үлгіде жүргізеді.
Негізгі қорлар бағасы амортизациялық есеп көлемі, тозу деңгейі үшін қажет
[13, 75].
Негізгі қор бағасының олардың өндіріс процесіне қатысуына байланысты
біренше түрі бар. Олар:
1. Бастапқы құн
2. Қалдық құн
3. Қалпына келтіру құны
❖ Негізгі өндірістік қорлардың бастапқы құны – бұл негізгі құрал-
жабдықтарды арттыруға немесе алуға жұмсалған нақты шығындар құны. Ол
амортизация нормасын, амортизациялық есеп көлемін, кәсіпорын активінің
пайдасы мен рентабельділігін, олардың пайдалану көрсеткішін анықтау үшін
қолданылады.
❖ Негізгі қорларды пайдалану процесінде олар тозып, біртіндеп бастапқы
құнын жояды. Олардың шын өлшемінен тозған құнын алып тастау керек. Міне,
осы негізгі қордың қалдық құны болып табылады, яғни қалдық құн - негізгі
қордың бастапқы құны мен тозу сомасының айырмашылығы болып табылады.
❖ Негізгі қордың қалпына келтіру құны - ісжүзіндегі еңбек құралдарының сол
периодтағы бағадағы құны. Бұл қазіргі кездегі негізгі қорды өндіруге
шығындалған сома, ол қорларды қайта бағалау кезінде қойылады. Негізгі
қордың қалпына келтіру құнын бағалау шешімі тез өсіп, кәсіпорындардың
финанстық-экономикалық көрсеткішін төмендетеді. Сондықтан кәсіпорын үшін,
финанстық көрсеткішінің төмендетілген бағасын амортизация коэфициенті
қабылдайды.
❖ Негізгі құрал-жабдықтардың өткізу құны – бұл сатушы мен сатып алушы
арасындағы негізгі құрал-жабдықтармен айырбас жасау құны.
❖ Негізгі құрал-жабдықтардың жойылу құны – негізгі құрал-жабдықтарды
пайдалану мерзімінің соңында жою кезінде бөлшектеуге жұмсалған шығынды
шегергенде қалатын қосалқы бөлшектердің, сынықтардың болжалды құны.
Бағалаудың бұл әдістерінен бөлек, негізгі қор өзінің құның шығарылатын
өнімге ауыстырумен мінезденеді. Мысалы, бастапқы құнды НҚбаст, ал қызмет
ету мерзімін – tқыз деп белгілесек, жыл сайын бірқалыпты құн ауыстыру
жағдайында бағасының бір бөлігін мына формуламен есептейміз [22, 189]:
Δ Қ = НҚбаст tқыз .
Негізгі қордың құн айналымын келесі суреттен көруге болады (сурет 3)
Сурет 3 – Негізгі қордың құның ауыстыруы
Амортизациялық аударымдардың сомасы келесідей есептеледі:
АΣ = Σ ΔАі,
мұнда ΔАі – негізгі қордың жылдық амортизациялық аударымы;
АΣ – амортизациялық аударымның сомасы.
Экономикалық талдауда, есепте және жоспарлауда біріншіден еңбек
құралдарының қолзғалысын және жағдайын, екіншіден, оларды дұрыс падалану
тиімділігін анықтау үшін көптеген көрсеткіштер жүйесін қолданады. Негізгі
қорларды пайдаланудың тиімділігі жалпы және жекелей көрсеткіштердің
жүйесінде бейнеленеді. Жалпы көрсеткіштерге қор қайтымы, рентабельділік,
негізгі қорлардың айналымдылығы мен өтелгіштігі жатады; жекелей
көрсеткіштерге негізгі қорлардың кейбір түрлерінің, негізінен жабдықтың
пайдаланылуының абсолютті және относительді көрсеткіштері жатады.
Материалдарды тиімді пайдалану негізгі көрсеткіштерінің бірі –
материал сіңіргіштік те, екіншісі – материалдық қайтарым коэффициенттері.
Негізгі өндіріс қорының қолдану деңгейінің тиімділігін айқындайтын
негізгі бір жинақтаушы көрсеткіш – қорқайтарымдылық. Қор қайтымы шығарылған
нормативтік таза өнім көлемінің немесе жалпы өнім көлемінің негізгі
өндірістік қорлардың әуел бастағы құны бойынша есептеп шығарылған орташа
жылдық құнына қатынасы ретінде анықталады. Ол өнім көлемінің және негізгі
қорларға жұмсалған күрделі қаржылардың арасындағы объективтік және
субъективтік факторлардың ықпалымен қалыптасқан қатынастарды сипаттайды.
Негізгі қорлардың пайдаланылуын талдағанда кейде олардың қалдық құны
алынады да, ол қор қайтымының шамасын неғұрлым дәлме-дәл сипаттайды деп
саналады.
Салыстырылып отырған уақыт аралығында, өнім өндіруге жұмсалған
шығындардың 1 теңгеге шаққандағы тауарлы өнім мөлшері неғұрлым көп болса,
материалдық ресурстардың соғұрлым тиімді пайдаланылғанын көрсетеді. [4, 51-
52]
Негізгі қорды бағалау үшін мынандай экономикалық көрсеткіштерді
қолданылады: Қор қайтарымы, Қор сыйымдылығы, Қор жарақтылығы.
Қорқайтарымдылық (Ққ) көрсеткішін төмендегі формуламен есептейді:
мұнда Жө – жыл бойы өндірілген өнімнің табиғи немесе
құндай есептелгендегі құны;
Нқ – негізгі өндірістік қордың ортажылдық құны.
Өндірістік негізгі қордың орташа жылдық құны былай анықталады
Нқ = Нқ1+ Нқкіріс * П1 12, Нқшығ. *П2 12,
мұнда: Нқ1 – негізгі қордың бастапқы жылдық құны, теңге;
Нқкіріс, Нқшығ. – жылдық ағым құнының енгізу және шығарылу сәйкестігі
П1, П2 – енгізілген ай санының толық істен шығу мезеті.
Қор қайтарымы негізгі қордың басты бір қолдану көрсеткіші. Қор
қайтарымы ғылыми техникалық прогресс шартын өсіріп, жабдықтармен
алмастырады, яғни кәсіпорынға жұмсалатын еңбек шартын жақсарту бағытын
игеру, табиғатты қорғау және тағы басқа көптеген шарттарын көбейту.
Қор қайтарымы көрсеткішінің артуы және өнімнің қор сиымдылығының
төмендеуі негізгі қорларды пайдалануды жақсартатынын немесе керісінше
көрсетеді.
Қорқайтарымдылықты анықтайтын себепкер шарттар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz