Оқу пәндері арқылы оқушыларға патриоттық тәрбие берудің маңызы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ОҚУ ПӘНДЕРІ АРҚЫЛЫ ОТАН ҚОРҒАУШЫ ТҰЛҒАСЫНА ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ҒЫЛЫМИ-
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. 8
1.1 Патриоттық тәрбиенің мәні және
табиғаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Оқу пәндері арқылы оқушыларға патриоттық тәрбие берудің
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
2 МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНА ОҚУ ПӘНДЕР НЕГІЗІНДЕ ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕНІ
ОҚЫТУДЫҢ ЭЛЕМЕНТТЕРІН
ҚОЛДАНУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
2.1 Оқу пәндері негізінде оқушыларды отансүйгіштікке тәрбиелеудегі
жұмыс формалары мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ..39
2.2 Тәжірибелік-эксперименттік жұмыс мазмұны мен
нәтижелері ... ... ...58
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..68
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың көкейтестілігі. Қазақстан Республикасы өзінің
тәуелсіз мемлекет бола алатындығын бүкіл әлемге дәлелдеді. Ендігі басты
міндет – осы мемлекетіміздің өркендеп өсуі, халықтың әлеуметтік,
экономикалық жағдайын көтеру. Қазақстанды Отаным деп таныған әр азаматтың
осыған өз әлінше үлес қосуы – бұның басты шарттарының бірі. Жастарға
патриоттық тәрбие берудің бағдарлы идеяларын Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың
Қазақстан-2030 Қазақстан халқына Жолдауының Қазақстан мұраты деп
аталатын бөлімінен көруге болады. Мұнда: ...біздің балаларымыз бен
немерелеріміз... бабаларының игі дәстүрін сақтай отырып қазіргі заманғы
нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуге даяр болады. Олар бейбіт, абат,
жылдам өркендеу үстіндегі күллі әлемге әйгілі әрі сыйлы өз елінің
патриоттары болады, - деп үміт артылады.
Қазақстан – 2030 Жолдауында Республика Президенті еліміздің ұлттық
қауіпсіздігін, тәуелсіздік пен егемендігін танытатын мемлекетіміздің ұзақ
уақытты дамуын анықтады. Білім беру мен тәрбиенің негізгі міндеті - өз
елінің азаматы, патриотын тәрбиелеу болса, осыған сәйкес қазақстандық
патриотизм мен ұлттық патриотизм оқушылардың тәрбиелік деңгейін бағалудағы
көрсеткіш болып қарастырылады.
Республиканың әлеуметтік-экономикалық дамуын жеделдетуге, қоғамның
саяси және патриоттық өмірі саласындағы міндеттерді қайта жаңартуға
бағытталған идеялық-тәрбие жұмыстары мемлекеттің стратегиялық бағдарымен
анықталды. Еліміздің тәуелсіздік алып, егемендікке жетуі қазақ халқының
және республикада тұратын басқа да халықтардың ұлттық дүние танымының
өсуіне жағдай жасады.
2001 жылдың 11 қыркүйегінде АҚШ-тағы қайғылы оқиғалар, Таяу
Шығыстағы, Бали аралындағы лаңкестік (террористік) әрекеттер, Мәскеуде
адамдарды кепілдікке қамап ұстау ешқандай кінәсі жоқ адамдардың, олардың
ұлтына, этностық және діни қатыстығына қарамастан, лаңкестік құрбаны
болатынын көрсетіп берді. Отанымыздың территориясының бүтіндігін сақтау,
халықтың тыныштығын алатын лаңкестерге қарсы ұйымшылдықпен күрес,
мемлекетімізге қауіп төндіретін кез-келген сыртқы және ішкі күштерге қарсы
тұрудың өзі жастарды Отаншылдық рухта тәрбиелеу міндетін жүктейді. Осыған
орай, патриоттық тәрбие мәселесі – адамзат тарихының өн бойында ұрпақтан-
ұрпаққа жалғасып келе жатқан ұлы мақсат болғандықтан, мектеп оқушыларының
бойында Отанға деген сүйіспеншілік қасиетін дарыту көкейтесті мәселе болып
отыр.
Қазақстан Республикасы Білім туралы заңында Білім беру жүйесінің
міндеттері: азаматтық пен елжандылыққа, өз Отаны-Қазақстан Республикасына
сүйіспеншілікке, мемлдекеттік рәміздерді құрметтеуге, халық дәстүрлерін
қастерлеуге тәрбиелеу десе, орта біліміді дамыту тұжырымдамасында
тәрбиелік жұмыстарды қазақстандық патриотизм, азаматтық, ізгілікті
интернационализм негізінде құру керек екендігі көрсетілген. Алайда,
бүгінгі нарықтық экономика жағдайындағы патриотизмнің сиптаы қандай болмақ?
Кеңес Одағы кезінде мектеп оқушыларын тәрбиелеудің арқауы болған
социалистік патриотизм ұғымы сол идеологиясымен бірге құрдымға кетті. Ал
оның орнына бүгінгі қоғам талаптарын қанағаттандыратын, өсіп келе жатқан
жас буындарды тәрбиелеуде ұстанатын бағыт-бағдар мен патриотизмнің
тұғырнамасы әлі толық айқындала қойған жоқ.
Адамзат тарихында құндылықтардың қалыптасуы мәселесі ерте заманнан-ақ
ойшылдардың, ғұламалардың назарында болып келді. Әсіресе, патриоттық
құндылықтардың жүйесін қалыптастыру, оның қалыптасу түп негіздері мен
себептерін, қозғаушы күштері мен құрылымын анықтау, өтпелі кезеңдегі оның
әр түрлі көріністерін айшықтау өзектілігі зор мәселе болып отыр. Қазіргі
Қазақстан халқы үшін, болашақтағы ХХІ ғасырдың азаматы үшін,
мемлекетіміздегі кез келген ұлттың өкілі үшін қандай құндылық басыымдылық
танытады. Патриот феномені жөнінде тарихи процесте әр түрлі ғұламалар
қандай пікірлер білдірді? Қоғамдағы көптеген қайшылықтардың қайнар көздерін
олар немен, қандай үрдістермен байланыстырды? Міне, осындай көптеген
сұрақтарға бұл еңбекте жауап табуға талпыныстар жасалынған.
Идеялық тәрбие жұмыстарының маңызды міндеттерінің бірі-патриоттық
тәрбие. Патриотизм-әлемдегі бейбітшілік үшін күреспен, адамзат өміріне
қауіп төндіретін термоядролық, экологиялық және террорлық апаттың алдын
алумен, халықаралық қатынастарды құрумен және әлемдегі жаңа тәртіптерді
бекітумен, өзара түсіністікті негізге алумен, тәуелсіз елдермен және басқа
да мемлекеттермен көршілік татуластықпен, іскерлік ынтымақтастықпен тығыз
байланыста болумен өлшенеді.
Қазіргі кезде қоғамдық-гуманитарлық ғылымдар саласында зерттеу
жүргізуші ғалымдар халқымыздың сан ғасырлардағы патриоттық мұрасын, әсіресе
оқу, тәлім-тәрбие мәселесін философия, психология, педагогика ғылымдарының
зор жетістіктерін пайдаланып, асыл қазыналарын жоғары теориялық биіктен
талдап, ғылыми көзін ашуда.
Егемендік алған бастапқы күндерден-ақ отансүгіштік ұғымы, оның мазмұны
төңірегінде пікірталас жүріп келеді. Одан патриотизм, ұлттық
патриотизм, қазақстандық патриотизм, ұлтжандылық отансүгіштік деген
ұғымдардың мазмұндық құрылымы қандай ой-тұжырымдар жүйесінен тұрады, бұдан
былайғы кезде мектеп оқушыларын отаншылдыққа тәрбиелеуде бұрыннан
қалыптасқан әдіс-тәсілдерді, нысандары мен мазмұнын қолдануға бола ма?
Деген сияқты көптеген мәселер толық зерделенбей отыр.
Бұл жағдайда, Кеңестік Одақ кезіндегі тарихи-педагогикалық
тәжірибелерден қорытынды шығарып, оның прогрессивті тұстарын ескеру,
кешліктерінен сабақ алып, жетістіктерін өнеге тұту жақтары зерттеуге
алынбаған.
Қазақстан мектептерінде Кеңес Одағы кезінде өсіп келе жатқан жас
буындарды патриотизмге тәрбиелеудің теориясы мен практикасына қатысты
жеткілікті тәжірибелер жинақталған. Осы тәжірибелердің белгілі бір
кезіндегі жай-жапсарын зерттеу, танып білу, оның нәтижелерін, нарықтық
экономика жағдайында мектеп оқушыларын патриотизмге тәрбиелеу жолдары мен
бағыттарын қарастыру бүгінгі күн талаптарынан туындап отыр:
- мектеп оқушыларын отансүйгіштікке тәрбиелеудің теориялық және
әдістемелік аспектілері, мақсат-міндеттері, мазмұны Ю.К.Бабанский,
Н.И.Болдырев, Э.И.Моносзон, В.А.Сухомлинский т.б. зерттеулерінде
дәлелденген;
- жастарды отансүйгіштікке тәрбиелеудің ғылыми-теориялық, әдістемелік
тұстарын Э.Г.Абрамян, М.Г.Агаев, Н.Н.Агеенко, С.М.Ахмедов, О.Бозоров,
С.Дутов, С.А.Каримбеков, И.Н.Качура, Н.С.Киямов, Ж.К.Коидзе, С.Е.Лещинская,
Ш.А.Шарапов т.б. зерттеу жұмыстарында қарастырған;
- Қазақстанда білім беру саласының даму тарихы мен ұлттық тәлім-тәрбие
саласының әр түрлі проблемаларын Т.Тәжібаев, Қ.Бержанов, С.Мусин,
А.Сембаев, Б.А.Әлмұхамбетов, Т.Тұрлығұлов, Қ.Құнантаев, Б.Мұқанова,
Г.М.Храпченков, М.М.Сарыбеков, Э.А.Урунбасарова т.б. қарастырған;
- патриоттық жастар тәрбиесінде тиімді пайдалану мен оларды эпос-
жырлар және шығармалар арқылы отансүйгіштікке тәрбиелеу мәселелрі
С.Қалиев, Қ.Жарықбаев, М.Х.Балтабаев, И.Р.Халитова, Б.М.Бекмұхамедов,
Т.Ә.Қоңырабаева, А.А.Бейсенбаева т.б. еңбектерінен орын алған;
- әдебиет, физика, математика, пәндерін оқытуда оқушыларды
отансүйгіштікке тәрбиелеуді сабақта және сабақатан тыс жұмыстар арқылы
жүзеге асыруды А.К.Ахметов, К.Г.Қожабаев, Е.Жұматаева, С.А.Ұзақбаева,
Л.К.Топоркова, З.Ахметова, Б.Байменова, Ж.Т.Сарыбекова, соғыс жылдарында
мектеп оқушыларын патриотизмге тәрбиелеу мен ұлттық жауынгерлік дәстүр,
Әлия мен Мәншүк ерліктері арқылы оқушыларға патриоттық тәрбие беруді
С.Ешімханов, С.Т.Иманбаева, Д.С.Құсайыновалар өз зерттеулеріне арқау етіп
алған;
- оқушыларға әлеуметтік-азаматтық және интернационалдық тәрбие
мәселелерін Ж.А.Мақатова, Н.И.Қойшыбаева, И.А.Меликова, Г.Ж.Меңлібекова,
А.Н.Тесленко қарастырса, Қазақстан мектептерінде жоғары сынып оқушыларын
әскери-отансүйгіштікке тәрбиелеудің дамуын С.Нұрмұқашева, Кеңес дәуіріндегі
отансүйгіштіктің дамуына ақпарат құралдарының ықпалын Л.Ахметованың ғылыми
зерттеру жұмысынан кездестіреміз;
- Қазақстан Республикасының Ішкі істер министрлігіне қарасты ішкі
әскерлерінің әскери қызметкерлерінде отансүйгіштікке тәрбиелеуде
педагогикалық негіздерді Ү.К. Санабаев өз ғылыми зерттеу жұмысына арқау
етіп алған.
Мұрағат құжаттары және философиялық, психологиялық, педагогикалық,
тарихи еңбектер мен мектептердегі оқу-тәрбие практикасын зерделеу барысында
мектеп оқушыларын патриотизмге тәрбиелеуде мұрағат құжаттары және озық
тәжірибелердің тарихи-педагогикалық тұрғыдан толық зерделенбеуі мен оны
мектептегі оқу-тәрбие үрдісінде пайдаланбауының жеткіліксіздігі арасындағы,
оқушыларды отансүйгіштікке -патриоттық құндылықтары негізінде тәрбиелеудің
жаңа негіздегі мүмкіндіктері мен мектеп оқушыларын отаншылдыққа,
елжандылыққа, тәрбиелеудегі мектеп сұранысы аралығындағы қарама-қайшылық
туындап отыр.
Жоғарғы сынып оқушыларына патриоттық тәрбие беру саласы ғылыми тұрғыда
негізделген нұсқауларға мұқтаж. Сонымен бірге оқушылардың оқу-тәрбие
практикасын талдау барысында оқушыларды патриотизмге тәрбиелеудің тарихи-
педагогикалық және оқу пәндері тұрғысынан толық зерделенбеуімен бүгінгі
күнде оқушыларды ел жанды, отанының нағыз патриоттары болып қалыптасуында
оқу пәндері қағидаларын пайдаланудың қажеттілігі арасында қайшылық туып
отыр. Сондықтан оқушылардың оқу-тәрбие процесін оқу пәндері негізінде
ұйымдастыру арқылы патриотизмге тәрбиелеу біздің зерттеу проблемамызды
айқындайды.
Осы қайшылықтардың шешімін табу мақсатында оқушылардың адамгершілік
қасиеттері мен отансүйгіштік сезімдерін бүгінгі заман сұранысына сай
жетілдіру проблемасын айқындау мақсатында зерттеу тақырыбын Отан қорғаушы
тұлғасын оқу пәндері арқылы қалыптастыру деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеу мақсаты: оқушыларды отансүйгіштікке патриоттық- құндылықтары
негізінде тәрбиелеу жүйесіне тарихи-педагогикалық сипаттама беріп, тәуелсіз
Қазақстан жағдайында озық тәжірибелерге негізделген оқушыларды
отаншылдыққа, ұлтжандылыққа, патриотизмге тәрбиелеудің жаңа мазмұнды
бағыттарын анықтау.
Зерттеу объектісі: мектептегі оқу-тәрбие жұмысы мен патриоттық-
құндылықтарды ұштастыра отырып, оқушыларды отансүйгіштікке тәрбиелеу.
Зерттеу пәні: мектепте оқу пәндер құндылықтары негізінде оқушыларды
патриотизмге тәрбиелеу үрдісі.
Зерттеу болжамы: Егер оқушыларды оқу пәндері негізінде патриотизмге
тәрбиелеудің жүйесіне тарихи-педагогикалық тұрғыда талдау жүргізіліп,
сипаттама берілсе және оның негізгі патриотизм, ұлттық патриотизм,
қазақстандық патриотизм, ұлтжандылық ұғымдарының мәні, мазмұны
анықталса, онда жас ұрпақты елжандылыққа, ұлттық құндылықтарды бағалауға,
өз елінің тарихын құрметтеуге тәрбиелеу бағыттарын, мазмұндарын айқындауға
мүмкіндік беріледі, өйткені тәуелсіз Қазақстан жағдайында оқушыларды Оқу
пәндерінің құндылықтары негізінде патриоттыққа тәрбиелеудің жолдары
анықталып, үлгісі жасалады.
Жетекші идея: құқықтық, зайырлы, демократиялық негізде қалыптасып келе
жатқан мемлекеттің жас буындарын жалпы адамзаттық құндылықпен және
патриоттық рухта тәрбиелеу.
Зерттеу міндеттері:
- отансүйгіш тәрбие мұрасының патриоттық- үлгілеріндегі бағыт-
бағдарлары мен мезмұнын анықтау;
- патриотизм, ұлтжандылық, ұлттық патриотизм, қазақстандық
патриотизм ұғымдарының теориялық және практикалық мәнін айқындау.
Зерттеудің әдістері: мұрағат құжаттарын, тарихи-педагогикалық
әдебиеттерді талдап зерттеу және жүйелеу, ғылыми әдебиеттерге теориялық,
педагогикалық талдаулар жасау, әңгіме, сауалнама, байқау, салыстыру,
жинақтау, қорыту т.б. әдістері қолданылады.
Дипломдық жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Кіріспе бөлімінде тақырыптың көкейкестілігі, зерттеудің ғылыми
аппараты, нысаны, пәні, мақсаты, міндеттері, жетекші идеясы, әдіснамалық-
теориялық негіздері, негізгі көздері, зерттеу әдістері, ғылыми жаңалығы мен
теориялық мәнділігі, практикалық мәнділігі, негізгі кезеңдері, қорғауға
ұсынылған қағидалар, нәтижелердің дәлелділігі мен негізділігі, зерттеу
болжамы, зерттеу әдістері мен зерттеудің негізгі кезеңдері берілді.
Оқу пәндері негізінде оқушыларға патриоттық тәрбие берудің ғылыми-
теориялық негіздері атты бірінші тарауда оқушыларға патриоттық тәрбие
берудегі оқу пәндерінің бағыт-бағдары ашылды, сонымен қатар қазақстандық
патриотизм мен ұлттық патриотизм ерекшеліктері қарастырылды оқу
пәндеріндегі патриоттық тәрбие берудің ғылыми-педагогикалық үлгісі жасалып
сипаталды.
Мектеп оқушыларына оқу пәндері негізінде патриоттық тәрбиені оқытудың
элементтерін қолдану атты екінші тарауда мектептерде және арнайы оқу
орындарында оқу пәндері негізінде оқушыларға патриоттық тәрбие беруді
ұйымдастырудың мүмкіншіліктері және де оқушыларды оқу-үрдісінде
тәрбиелеудің жолдары қарастырылып Оқу пәндерінде патриоттық тәрбие берудің
негіздері атты арнайы курстың мазмұны беріліп, патриоттық тәрбиенің іс-
тәжірибедегі тиімділігі көрсетіліп жолдары анықталады.
Қорытындыда болжамды дәлелдейтін зерттеудің негізгі нәтижелері мен
тұжырымдары қорытындыланып, әдістемелік ұсыныстар берілді және қарастырып
отырған мәселенің келешекте зерделенетін бағыттары айқындалды.
1 ОҚУ ПӘНДЕРІ АРҚЫЛЫ ОТАН ҚОРҒАУШЫ ТҰЛҒАСЫНА ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ҒЫЛЫМИ-
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Патриоттық тәрбиенің мәні және табиғаты
Қоғамның патриоттық өмірінің арқасында адам өзінің шынайы адамдық
мәнін аша алады. Ол өзінің әр түрлі құбылыстарға, субъектілерге қатынасы
арқылы, қателігі мен дұрыс жолы арқылы үнемі қалыптасу, үстінде болады. Бұл
қалыптасу прцесінде үнемі оң мен теріс, ақылдылық пен ақымақтық,
парасаттылық пен патриоттықсыздық, білімділік пен қараңғылық, махаббат пен
қатігездік күресте болады.
Ал, қоғамның патриоттық өмірінің күрделі құрылымы жоғары аталған
құбылыстарды бойына кіргізеді. Мәселе солардың қайсысы субъект үшін
доминанталық, басымдылық рольді атқаратынында. Қандай патриоттық
сұраныстар, мүдделер, қажеттіктер жетекші күшке айналуында. Бұл жерде білім
беру мен тәрбиенің маңыздылығы жоғары. Өйткені патриоттық қажеттіліктер мен
мүдделер әлеуметтік мен мүдделер әлеуметтік болмыста бола кезден басталып
қалыптасады, бағдарлар анықталады. Патриоттық өндіріске қатысушы азамат
өзінің жеке дара дарынының, дүниетанымының ерекшеліктерін қоғамда белең
алған патриоттық құндылықтармен үнемі түйістіріп, тоғыстырып отырады.
Патриоттық өндіріс патриоттық мәдениеттің сферасын қалыптастырады. Оған
адамдардың тарихи пайда болған патриоттық қызметінің барлық жиынтығы
кіреді. Мәдениет патриоттық құндылықтарды өндіру, сақтау, тарату және
тұтынудан тұрады. Оларға қоғамдық сананың салалары-ғылым, өнер және
әдебиет, философия, мораль, ағарту және т.б. жатады, - дейді қазақстандық
философ С.Д. Танқаев өзінің Тұрмыс және ұлт деген еңбегінде. Бұл ойлармен
толық қосылуға болады.
Адам болмысында ең жетекші роль атқаратын күш сана деп атасақ та, сол
сананың патриоттық бағдарларға, бір жағынан, табиғи бағдарларға, екінші
жағынан тәуелді болатын тұстарыкөп. Бұл адам болмысының ажырамас құрылымдық
элементтері. Табиғи болмысыз үнемі өзімшілдікке, жеке қауыпсіздікті
қамтамасыз етуге, сезімдік рақат пен ләззатқа бөленуге итермелейді. Бұндай
пендешілік өмір салтын жоғары құрметтеу адамды патриоттан, патриоттық
құндылықтардан алыстата түседі. Адам нәпсінің құлына айналады, ол өз
кезегінде пендені патриоттық деградациялаға апарып соқтырады. Бұл қоғамдық
өмірде көрініс беретін құбылыс.
Адам баласының әрқайсының өз өмір жолы болатыны тәрізді, кез-келген
халықтың, қоғам мен мемлекеттің өз тарихи ғұмыры бар. Ол көне тіршілік
көшінде сан алуан кейіпте көрініп келе жатқан күрделі процесс. Әр ұрпақ
өзінің бұрынғы ұрпақтың жалғасы болғанынан, өз дәуірінің шыңырауына үн
қосып, өз соқпағын іздейді. Әлем тарихында патриоттық тәрбие және әскери
патриоттық туралы білім ғасырларға тамырымен терең кеткен.
Тәуелсіз Қазақстан жағдайында біз патриоттық тәрбие беруді оқу
пәндерінің негізінде қарастыруды тиімді деп есесптейміз. Өйткені жалпы
тәрбиелеу процесі тек қана батыс европа мен американдық үлгіні қабылдап
бара жатқанға ұқсайды.
Ал Қазақстан әрі батыс, әрі шығыс елі, ерекше ортада тұрған көп ұлтты
мемлекет. Оның өзіне тән ұлттық, қоғамдық еркешеліктері бар. Сондықтан
халықтық педагогика негізінде оқушылардың бойына патриоттық сезімді
қалыптастыратын болсақ, Қазақстаннның даму жолында өзінің сара жолы бар.
Ғылыми зерттеулерді оқып-зерделеп талдағанда және педагогикалық тәлім-
тәрбиені ұйымдастырғанда оқушыларға патриоттық тәрбие беру ғылыми теориясы
өз алдына дербес проблема ретінде анықталғанын және ол үнемі зерттеп
отыруды қажет ететіндігін көруге мүмкіндік берді.
Қазақы дүниетаным, ақыл-ой, тағылымдық ұлағат ғасырлар бойы шыңдалып
қалыптасты. Сан ғасырлық ұлттық тәрбиенің психологиялық негіздерін бір
арнаға түсіріп, қазақ ойшылдары мен ағартушыларының, қоғам қайраткерлерінің
еңбектеріндегі ұлттық тұлға тәрбиесі туралы ой - пікірлердің дамуын,
халқымыздың шынайы ұлттық тұлғасы болған ақын - жазушы, ғалым және қоғам
қайраткерлерінің үлгі-өнегесін тәрбие мәселесінде пайдалану да қарастырып
келеді.
Оқу пәндерінде білім өз мәні жағынан оқушылардың ішкі дүниесін, оның
патриоттық – адамгершілік келбетін қалыптастыруға бағыттала алуы мүмкін
және солай бағытталуы тиіс. Оқу пәндерінің бұл арада ерекше мүмкіндіктері
бар. Өйткені оның мазмұнында ұлттық құндылықтар жарасымды үйлесім тауып
жатады. Мұның өзі халқының өзіне тән ұлттық ерекшелігін терең танып, көре
білуге мүмкіндік береді.
Біз жұмысымызда егемендікпен қоса келген Қазақстандық патриотизм,
Ұлттық патриотизм ұғымдарымен байланысты Қазақстандық патриотизм
ерекшеліктері мен Ұлттық патриотизм ерекшеліктерін анықтап Мектептерде
және арнайы оқу орындарындаоқушыларіне патриоттық тәрбие берудің мазмұны
мен бағыттарын қадағаладық.
Ұлттық және жалпы қазақстандық намысты ояту мәселесіне келгенде
қазіргі қоғамда демократиялық өзгерістерге орай жаңаша патриоттық мазмұн,
оқушылардың патриоттық азығына айналып отыр.
Оқушылар бойында патриоттық сананы қалыптастыру тек қана жиын
өткізумен шектеліп қалмауы тиіс. Бұл бағытта атқарылатын жұмыс аға
буындарының ең өзектісі, ең маңыздысы болып белгіленуі қажет.
Қазақстанда патриоттық тәрбиенің біртұтас жүйесі жасалып, әсіресе
қазақстандық патриотизмді қалыптастырудағы рөлі шынайы бағалануы тиіс.
Осы ретте біздің ұсынып отырған еліміздің барлық мектептерде Оқу
пәндерінде патриоттық тәрбие беру негіздері атты факультативтік курс
жүргізілсе деп ойлаймыз. Осындай шараларды қолға алмасақ қазақстандық
патриотизмнің қозғаушы күші болып табылатын заңдар өзінен өзі жүзеге
аспайды.
Сондықтанда үкімет тарапынан арнайы бағдарламалар қабылдануы тиіс.
Олар мерзімді баспасөздерде толығымен жарияланып, сол қабылданған
бағдарламалардың жүзеге асуы қалай деген мәселе басылым беттерінен көрініс
табуы керек. Қазақстандық патриотизм қалыптастырудағы оң шешім болар еді.
Біздің көзқарасымызша мұндай позиция шынайы патриотизм түсінігі
мәнін ашып көрсеткендей болуы керек. Бұл жерде ненің, дұрыс ненің бұрыс
екенін бүкіл әлемдегі достықта емес, одан жоғары қарау позициясы анық
байқалады. Жоғарыдағы айтылғанды ескере отырып, мынаны атап өткіміз келеді:
зерттеуімізде біз ұлы державалық патриотизм идеясын үгіттеушілердің
позицияларын мақұлдаймыз.
Жалпы патриотизм дегеніміз – Отанға деген сүйіспеншілік, мемлекет
алдындағы борышын жанқиярлықпен орындау.
Ал Қазақстандық патриотизм - Қазақстан азаматының өзін осы елдің төл
баласы нағыз азаматы ретінде сезінгенде, Қазақстанды өзінің туған елі,
Отаны деп есептеген жағдайда ғана қалыптасады дей келе Қазақстанның
патриоты қандай болу керек екенін белгілесек, онда оның ерекшеліктері
мынада:
1. Қазақстанда 130 – дан астам ұлт өкілдері тұрады. Көп ұлтты
мемлекет. Барлығы Қазақстан Республикасының мемлекеттік рәміздеріне ерекше
құрметпен қарайды, шын ниетімен қадірлейді. Қазақстан азаматының
Конститутциялық құқығын сақтайды. Әрбір ұлттың Қазақстанды ортақ үйіміз деп
санай білуі.
2. Қазақстанда тұратын барлық халықтар ұлтына қарамай Отанды қорғауға
дайын болуы. Қазақстан халықтары ассамблеясында қабылданған барлық
шешімдердің іске асуына өз септігін тигізуі.
3. Бұл әрбір азаматтың тек өзінің конституциялық борышын өтеуі ғана
емес, сонымен бірге оның жеке басының қалыптасуы және тәрбиелеу мектебінің
қалыптасуына ықпал етуі.
4. Қазақстан халықтарын ұлы державалық патриоттық сезімге ұмтылғызу
мақсатында қазақстандық ғажайыпқа сендіру, оны мақтаныш еткізу.
5. Қазақстан Республикасының азаматының Отанын қорғауға деген оң
көзқарасын қалыптастырып, Қазақстан Республикасының қарулы күштерінің әскер
қатарында болатынына ұлттық патриоттық мақтаныш сезімін тудыру.
6. Қазақстан Республиканың әскери доктринасына сай Қазақстан халқының
мүддесін көздеуде патриоттық сезімдерін ояту.
Әрбір халықтың тарихи өмірінде қол жеткізген ең құнды дүниелері –
патриоттық және адами қасиеттер, құлықтылық (моральдық нормалар) үлгілері
бар. Сондықтан да әрбір жаңа ұрпақ үшін мәнді тәрбие-ұлттық тұрғыдағы
тәрбие үлгісі болып табылады. ¤йткені, мұнда тәрбиенің негізін замандар
бойы қалыптасып келген асыл патриоттық құндылықтар және биік ізеттілік пен
құлықтылық тұрғысындағы ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып жататын, адамның адамдық
қасиетін нығайтып әрі асылдандыра түсетін, халықтың даналық өмір–салтынан
туындап отыратын бұлжымас ережелер мен қағидалар құрайды.
Қазақстандық патриотизмді еліміздің әрбір азаматтарының санасына
сіңіру - кезек күттірмейтін мәселе. Сондықтан біз өз зерттеуімізде
патриотизм, әскери патриотизм, ұлтаралық қатынас мәдениеті тұрғысынан
интгеративті құрылым ретінде қазақстандық патриотизмнің мәнін ашып
көрсеттік (сурет 1).
Cурет 1 – Қазақстандық патриотизмнің мәні
Патриотизм дегеніміз – Отанға деген сүйіспеншілік, әрбір азаматтың
мемлекет алдындағы борышын жанқиярлықпен орындау.
Ерте заманда елім деп еміреніп, егеулі найза қолға алып, еңку-еңку жер
шалып, өз елін жаудан қорғау үшін қасықтай қаны қалғанша, ақтық демі
біткенше алысқан, Махамбетше айтқанда "Қара қазан, сары баланың қамы үшін
соғысқан" батырларымыз аз болмады. Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай,
Шапырашты Наурызбай, Исатай, Махамбет, тағы басқа батырларымыздың ерен
ерліктерін ерекше айтуға болады.
Оқу пәндерінің бір саласына жататын ел қорғау, батырлық істер жайында
туған халық мақалдары да халықтың бұл ой-тілегі, арман-мүддесі, патриоттық
сезімі, ұлттық мақтанышы қандай екенін көрсетіп отырады. Осы тақырыптағы
мақалдар, ең алдымен кімге болса да, туған жер, өсіп-өнген ел – Отанды аса
қажетті, қадірлі, қымбат деп көрсетеді. Мысалы: "Ел іші – алтын бесік",
"Туған жердің топырағы да ыстық", Туған жерден топырақ бұйырсын деп,
отансүйгіштік сезімді дәріптеген халқымыз "Отанды қорғау – азаматтық
парызың" дейді.
Ал "Ер жігіт ел үшін туады, ел үшін өледі", "Елін суйген ер болар",
"Ерлік білекте емес, жүректе" т.б. мақалдар өз елін жаудан қорғау үшін
қасықтай қаны қалғанша, ақтық демі біткенше алысу, сөйтіп дұшпаннан Отанын
қорғап қалу нағыз халқын сүйген әрбір адамның міндеті болатынын танытады.
Қазақстандық патриотизмді еліміздің әрбір азаматтарының санасына
сіңіру кезек күттірмейтін мәселе. Біздің зерттеуіміздің негізінде жалпы
халықтық патриотизм, халықтық модернизация процесінде белсенді араласуы
секілді интегративті қазақстандық патриотизм көрінеді (Cурет 2).
Патр Құқықт өзінің туған елінің заңы мен ереже, белгі Сур
иотт ық нормала-рын сақтау, қорғау, сыйлау,қо-ғамдық ет
ық тәрбие тәртіп сақтауға үйрету 2
тәрб Пат
иені рио
ң тты
басқ қ
а тәр
тәрб бие
иені нің
ң бас
түрл қа
ерім тәр
ен бие
байл нің
аныс түр
ы лер
іме
н
бай
лан
ысы
Эколог табиғатты қорғау қажеттігін түсіндіру, туған
ия- жердің табиғат байлықта-рын ұқыпты, орынды
лық пайдалануға үйрету, экология-лық мәдениетін
тәрбие қалыптас-тыру
Эстети өмірде, өнерде сұлулықты жасау, оған қатысу
ка-лық қабілетін, қажетсі- нуін қалыптас- тыру,
тәрбие сұлулық заңымен өмір сүруге ұмтылу
Азамат отбасына, барлық
тық адамдарға, өз
тәрбие халқына және
Отанына қарым-
қатынастағы
жауапкершілігін
қалыптастыру;
отаншылдық, құқықтық, сезімдеріне баулып, өз
қадірін, тұлғалық еркіндігін, тәртіптілікті,
басқа азаматтар мен мемлекеттегі билікті
сыйлауды үйрету
Саяси тұрақты ғылыми сенімге, жоғары саяси мәдениетке
тәрбие ие, Отаншыл, бейбітші-лік үшін күрескер,
сана-сезімі мол, белсенді, жоғары саналы
азаматты тәрбиелеу
Еңбек еңбекке деген қатынасы, патриоттық және
тәрбие материал-дық игілікті жасауға деген адамдардың
сі әрекетін мақсатты қалыптастыру үдерісі;
шығармашы-лық қабілетін дамыту
Адамге Қоғамдық талап-тілекке, қабылданған қалыпқа
ршілік сәйкес тәртіп дағдысы мен икемділігін, сезімі
тәрбие мен сенімін, ұғымы мен ой-пікірін қалыптастыру
және туған жеріне, табиғат пен қоғамға,
мемлекет пен Отанға деген қатынасын анықтайтын
мінез-құлқы мен тәртіп нормаларын дарыту
мақсатындағы әрекет
Ұлттық тәрбие – адам өмірінің алтын арқауы. Ұлттық тәрбие жалпы –адамзаттық
патриоттық құндылықтарды жоққа шығармайды, қайта солармен үндесіп жатады.
Бұлар бір-бірін байытып, құнарландырып отырады. ¦лттық тәрбиеден тереңдеп
нәр алған адам – патриоттық бай адам. Ондай адам жалпы адамзаттық тұрғыдан
мәдени және патриоттық құндылықтарды бойына тезірек сіңіреді, сөйтіп, толық
әрі кәміл адам дәрежесіне тезірек жетеді. ¦лттық менталитет – тұнып тұрған
патриоттық қазына. Халықтың тілі мен мәдениеті болсын, салт-дәстүрі мен
наным-сенімі болсын – мұның бәрі де әрбір халық үшін асыл да қымбатты
патриоттық дүниелер. Әсіресе, наным-сенімнің әрбір халықтың өмірінде алатын
орны өзгеше.
Ұлттық тәлім-тәрбиенің дамуы мен қалыптасуына үлкен үлес қосқан
қазақтың көптеген зиялы оқымыстылары жеке басқа табынудың құрбаны болды,
қудалауға түсті. Мұның өзі ұлт мәдениетінің өсуін үлкен тежелуге әкеліп
соқтырды. Оқу пәндерінің жөнінде ғылыми-зерттеулер жүргізуге шек қойылды.
Ұлттық салт-дәстүрлерді дәріптеу, өмірге енгізу санадағы ескінің сарқыншағы
деп бағаланды. Халықтық дәстүрлер өзінің қоғамдық мәнін жойып, отбасылық
мәнге ғана ие болды. Оның өзі бертін келе, мектеп, жоғарғы оқу орындарының
тәрбие жұмыстарының негіздеріне кірді. Тәрбиелік жұмыстар коммунистік
идеологияға негізделіп, оқу-тәрбие жұмыстары негізінен орыс тілінде
жүргізілуіне байланысты қазақ тілі біртіндеп өмірден шеттеле бастады.
Оқулықтар мен оқу-әдістемелік құралдар орыс тілінің аудармасы
негізінде пайдаланылып, қазақ халқының ұлттық ерекшеліктері ескерілмеді.
Оқушыларға жан-жақты тәрбие беруде үлкен жауапкершілікті мойындарына алған
оқушы жастар ұйымдары негізінен коммунистік тәрбие принциптеріне сүйенді.
Мектептерде және арнайы оқу орындарында оқу-тәрбие жұмысының
бағдарламалары, әдістемелік нұсқаулар ұлттық тәлім-тәрбиенің
ерекшеліктерімен санаспады. Ұлттық тәрбиедегі ұрпақ сабақтастығы
сақталмады. Осыған орай кейбір мәселелердің басын ашып алмай тұрып
патриоттық тәрбиені дұрыс жолға қою мүмкін емес екені анық. Республикамыз
бір саяси құрылымнан екіншісіне ауысып, басқару жүйесі жаңа сападағы қарым-
қатынасқа бет бұрған өтпелі кезеңде оқу пәндері негізінде оқушыларға
патриоттық тәрбие беру жұмыстары дағдарысқа ұшырағаны белгілі. Бұндай
жағдайда заман ағымына қарата пайда болған тың ұғымдарды айқындап, оларға
анықтама беру қажеттігі туындады. ¦ғымдар, түсініктер, ереже, қағидалар
арқылы оқушылар санасында білім қалыптасып, ол өз кезегінде оның іс-
әрекетіне бағыт береді. Біздің пайымдауымызша, патриотизмге тәрбиелеуде
сүйенетін негізгі ұғымдар – ұлттық патриотизм және қазақстандық
патриотизм.
Ұлттық патриотизмді қалыптастыруда салт-дәстүрлердің атқаратын орны
ерекше. Ұлттық патриотизм дегеніміз – ең алдымен қазақ халқына
сүйіспеншілікпен қарау, оның ұрпақтан ұрпаққа үзілмей жалғасып келе жатқан
құндылықтарын бойына сіңіру. Тереңірек пайымдасақ, мұның өзі ұлттарды
ұлылауға бағытталып, ілгеріде жүргізілген кереғар ұлт саясатының кесірінен
ұмтылып қалған дәстүрлердің жаңғаруы ұлттық патриотизмін күшейте түсіру.
Мектептерде оқушыларға оқу пәндері негізінде патриоттық тәрбие беру ісінің
маңызы зор екенін біз өз зерттеулерімізден көріп жүрміз. Өйткені егеменді
ел болған соң сол елдің елдік белгісі ұлттық патриотизм тәрбиесі айқын
көрінуге тиіс.
Ұлттық қасиеттерімізді ұрпақ бойында қалыптасуы қоғам игілігі үшін
маңызды. Оқушыларға ұлттық патриоттық тәрбие беру мектептерде кең көлемде
жүргізілуі тиіс. Оқу пәндері– қазақ халқының ғасырдан ғасырға жырлар,
аңыздар, ертегілер арқылы алып келе жатқан ұлттық тәрбие негізі деп
білеміз. Ал ұлттық тәрбие ғаламдағы құндылықтарды бойына сіңіріп, өз
құндылықтарын арттыра береді. Бірақ ол өндіріс және экономика сияқты
ғаламдастыруға келмейді, өркениеттілік пен дамып, қалыптасады. Оқу
пәндері- өркениеттілік қасиеттерді бойына сіңірген ғылым. Сондықтан
оқушылар ұлттық патриотизммен сусындасын десек, оқу пәндерінегізінде
патриоттық тәрбие берудің тарихын жүйелі талдап, зерттеп, мектептерде
патриот оқушылар тәрбиелеуде енгізілуі керек. Ұлттық патриоттық білім беру
құралдары болып саналады: ұлттық тіл, ұлттық-әдеп ғұрыптар мен салт-
дәстүрлер, ауызекі халық шығармашылығы, ұлттық тарих, ұлттық сәндік-
қолданбалы өнер, ұлттық ойындар, тағы басқалар, ұлттық патриотизм
ерекшеліктерін айқындайтын маңызды мәні.
Кез келген ғылым–зерттеу жұмысы дайын тұрған, болмаса бір нәрсені
қосып, алып тастаудан туындайтын зат емес. Сондықтан ғылыми-зерттеу
жұмысының нәтижесін алдын ала жобалау, яғни зерттеу жұмысымыздың орындалу
барысындағы әдіс-тәсілдерді іске асыру үшін нәтижелі, практикалық пайдасын
болжамдаймыз.
Оқу пәндерінің негізінде оқушылардың бойында қалыптасқан патриоттық
мінез бен іс-әрекеттің құрылымдық үлгісін, оның компоненттерін, өлшемдері
мен көрсеткіштерін, құрылымдық жүйе ретінде қарастырып әзірледік (Кесте 1)
Компоненттері Өлшемдері Көрсеткіштері
Мотивациялық Педагогикалық - қазақ халқының патриоттық тәрбиесінің
іс-әрекетте негізгі талаптары, еліміздің тарихи
патриоттық дамуының әлеуметтік, экономикалық
тәрбие беру жағдайына, өмір салтына, тарихи оқиғаларына
ұғымдарын болашақ мұғалімдер дің қызығушылығының
пайдалануға болуы;
ұмтылысы - патриоттық тәрбиенің оқу-тәрбие
жұмыстарына пайдалану дың маңыздылығын
түсінуі;
- эмоционалдық тұрғыда қабылдай алу.
Мазмұндық Патриоттық - патриоттық тәрбие беруге байланысты
тәрбие беруге мәселелердің шығу тарихы, маңызы мен
байланысты ерекшелік терін білуі;
қазақ халқының- патриоттық тәрбие берудегі педагогикалық
дәстүрлері, мүмкіндіктерін игере білуі;
оқу пәндері - оларды оқушыларға патриоттық тәрбие
және беруге пайдаланудағы
психология психологиялық-педагогикалық шарттарды
бойынша білуі.
білімдерінің
болуы.
Іс-әрекеттік Патриоттық - патриоттық тәрбие беру мүмкіндіктерін
тәрбие беруде анықтау іскерлігі;
білімдерін - патриоттық тәрбие берудегі функцияларын
кәсіби саралай білу іскерлігі;
пайдалана білу- патриоттық тәрбие беруге байланысты
іскерлігі тәрбие жұмыстарын өткізу мен талқылау
даярлығын меңгеруі;
- шығармашылық жұмыстарда қолдана білуі.
Кесте 1- Оқушыларға патриоттық тәрбие беруде құрылымдық-мазмұндық
моделі
Материалды дүниенің даму логикасына сай Жер планетасында миллиондаған
жылдар бұрын тіршілік Иелері дүниеге келіп, өзінің белгілі бір даму
сатысында биологиялық түрдің ең күрделі, әрі жоғарғы мүшесі-Зерделі
Тіршілік Иесі ( қазіргі кезеңдегі аты адам) болып өмір сүре бастайды.
Сөйтіп, бұл зерделілік, немесе ақылмен сараптаушылықтың – табиғи
эволюциясының көрінісі және өзінің белгілі бір биігіне жеткен жері еді.
Зерде - әлемдегі жақсылық пен жамандық, игілік пен зұлымдық дихотомиясын
мойындамайды. Оның орнына өзіне тиімді, немесе тиімсіз, пайдалы немесе
зиян деген категориялармен қаруланады. Міне, осы рациональді құрылымның
үйлесімділігіне сәйкес келмейтін элементтер аяусыз жойылады, күшті әлсізді
ығыстырады, әлсіз өзін сақтап қалу үшін әр түрлі қулықтарға барады, соның
арқасында дүниеде нағыз табиғи және жасанды сұрыптаулар өтіп отырады.
Ғасырлар бойы тарихтың сілікпесін шығарып келген соғыстар мен қақтығыстар
қатал да болса,осы процестердің көрінісі. Сондықанда болар Гоббстың тарихқа
көз жүгіртіп отырып, бұрын адам адамға қасқыр заманы болған деп сипаттама
беруі.
Көптеген зерттеушілердің және қарапайым сананың дәстүрлі қателігі –
жан мен адамның өмірлік табиғи күшін сәйкестендіруі болып табылады.
Табиғат мүшесін табиғи қозғалысқа келтіретін күшті жан емес, космостың
заңдылығына бағынатын әлемнің материалдық болмысының құдіреті деуге болады.
Ал жан болса – зерденің, іс-қимылдың қызметін бақылауға алушы ерекше
патриоттық құбылыс. Ол әлемде адамның пиғылы, ниеті, ықыласы, махаббаты,
жылуы, мейірімі түрінде көрініс береді. Жан таза болған сайын патриот та
жоғары деңгейде болады. Ал кірленген жан субъектінің рух пен материяның
үйлесімділігін бұзатындай іс-қимылдарға баруына мүмкіндіктер ашады. Бұл
жерде жан иесінің әлеуметтік дүниеде қандай орны бар екендігі (қарапайым
жұмысшы ма, министр ме) ешқандай роль атқармайды. Сол сияқты жеке тұлғаның
генетикалық түп тамырлары да елеулі әсер етпейді. Дегенменде текті жерден,
тәрбиелі ортадан жақсы адам шығу мүмкіндігі зор. Патриоттық дамудың өз
заңдылығы бар, сондықтан әрбір адам үшін (керемет шеберлікпен қиюласқан)
алынуға тиіс ерекше белестер болады.Онымен санаспаған адам өмірде үнемі
сүрінумен болады, сәтсіздіктері үшін тағдырға налумен болады және өз
тәжірибесіне лайықты баға бере алмағандықтан сынақтың күрделене түсуіне
себепкер болып шығады.
Автор жақсылықты адамның сәйкестікпен үйлесімді дамуындағы, әлемнің
сәйкестігін дамытудағы негізгі субстанциялардың қатарына жатқызады.Жақсылық
жасай білу-адамды адам еткен іс-әрекеттердің бірі, ол патриоттылықтың
құрылымын қалыптастырушы өнердің бірі. Ненің жамандық, ненің жақсылық
екенін айыра білу-бұл адамның күнделікті тіршілігінде алдынан шығып
отыратын үлкен мәселе.Ол таңдау еркіндігін туындатады.
Әрине, қателесу мен адасушылық әрбір субъект үшін даму, жетілу
барысындағы міндетті кезеңдер. Мәселе қателікке деген қатынаста. Одан
(қателіктен) тиісті қорытынды жасап, болашақты жаңа бағытта қалыптастыру
міндеті айшықталады. Сонымен басқалардың қателесу жолымен жүрмеуін ескерте
білу қабілетінде.Жалпы басқа адамдарға жасалынған жақсылық пен өзгелер
қиналған кезде демеу болғаныңды еске салып отыру-патриотқа жатпайды. Ол
жақсылығын сатқанмен, міндетсінгенмен бірдей іс болып табылады. Жақсылықтың
жасалуы-даңғазаны көтермейді, ол өз қайтарымен күтпейтін және адамның
шынайылығынан туындаған өмірдегі нұрлы қадамдар болып табылады. Бақыттылық
та осында.
Патриоттылықтың тағы бір келбеті - адамның өз бойындағы барлық жақсы
қасиеттерін әлемге паш етуге дайындығы, яғни ақылын, дарынын, қабілетін,
шеберлігін, ішкі нұрын, жүрек жылуын адамдарға, табиғатқа, Ғаламға беруге
ұмтылысы. Осындай ұстанымдар (установки) басымдық танытқанда ғана адам
патриоттық дамудың жолына түсті деуге болады. Ал енді, керісінше, бұл
өмірден, қоғамнан, әлеуметтік дүниеден жеке басының қамы үшін алып қалу
принципін негізгі ұстаным еткен пенде патриот аясынан түседі, яғни ол
нәпсінің құлына айналады және өзін прагматикпен деп ақтаумен болады.
Қоғам дамуының төмеңгі сатысында тұрпайы қоғамдық пікір осындай
пысықайлықты қолдауы да мүмкін. Осының бәрі қоғамның патриоттық дамуының
көрсеткіші болмақ.
Ал енді қоғамның базистік іргетасы белгілі бір материалдық, қаржылық
негіздерге сүйенген. Сондықтан ол қатынастардан бірден шығып та кету өте
қиын. Бұл адамзаттың ортақ проблемасы және бұл болашағы бұлыңғар қатынастар
жүйесі. Өйткені, ақша мен материалдық табысты негізгі мақсатқа айналдырған
қоғамдық даму адамзатты экологиялық, патриоттық тығырыққа тірей түседі. Жер
планетасы адамзаттың бейберекет іс-әрекетінен барынша зардап шегіп отыр.
Міне, осыдан алуды ғана мақсат етудің түбі неге әкеліп соғатынын байқауға
болады.
Патриоттық дамудың күрделі құрылымы әр түрлі элементтерді, салаларды
қамтитыны белгілі. Қоғамдағы патриоттық құндылықтардың табиғаты мен мәні,
шығу тегі мен атқаратын қызметтері туралы жан-жақты зерттеулер жасау
патриоттық мәселесін қарастырумен тікелей байланысты.
Патриоттылықтың табиғаты жайлы пікір айтқан зерттеушілердің арасында
А.Г. Косиченконың тұжырымдары назар аударарлықтай. Ол патриот адам
болмысының ерекше бір белгісі дей келіп, бұл адамның әлемге қатынасының
идеалды формасы және болмыстың патриоттық мазмұнын шығармашылығы арқылы
қалыптастыратынына тоқталады. Нақтырақ айтқанда адамның патриоттылығының
адам іс-әрекетінің қалыпты үлгілерінен жоғарырақ, адамды өзімен бірге оны
қоршаған ортаны оңды жаққа өзгертетін құбылыс екендігі айтылады.
Бұл жерде автор патриоттылықты адамның әлемге қатынасының бір бөлігіне
(интеллектуалды, эмойиялық, зерделік, интуициялық, шығармашылық қатынасы
тәсіліне, немесе олардың жиынтығы да емес) телінбейді деген тұжырымды
ұсынады. Олай болатын болса, онда патриоттылықтың табиғатын қалай түсінуге
болады?
Оған А.Г. Косиченко былай жауап беруге тырысады; Патриот адамның өмір
сүру тәсілінің нәтижесі еместігіне сенімдімін, керісінше, ол адамнан бұрын
пайда болған және адам сол өзінен тыс рухқа барынша борыштар, өйткені ол
оны адам етіп отыр. Адамның өзінің өмірлік іс-әрекетінің сан түрлі
формасына өзінің патриоттық мағынасын іске асыра алатын қабілеті бар. Сосын
біздер олардың басын жинақтап, қордалап, адамнан шыққан патриоттық дүние
деп ұсынамыз.
Бұл жерде автор патриоттық мәселесіне патриоттық дамудың ерекше
заңдылығы бар екенін мойындай, оның табиғаттың материалдық әлем
заңдылығымен сай келе бермейтін тұстарын ескере назар аударған. Бұл ең
соңғы философиялық тұрғыдан қарастырудың белгілері, нышандары болып
табылады.
Маркстік концепция бойынша адам мәні әртүрлі қайшылықтарға толы
түсіндіріледі, яғни ол маркстік әлеуметтік философияның терең
қайшылықтарының бірі. Маркс өзінің философиясында адамды қоғамның ең
жоғарғы құндылығы дей отырып, оның тарихта шешуші рөлді атқаратынын
ескерткен болатын. Бірақ, екінші жағынан ол (адам) социумның бір тетігіне
ғана айналады, яғни адам құрған әлеуметтік болмыс нақты анықтаушы күшке
баланады. Әрине, әрбір адам мәдениеттің, қоғамдық қатынастардың өкілі екені
рас. Дегенменде адамды қоғамдық қатынастардың жиынтығы (ансамблі) етіп қана
қабылдау, оның түпкі мәнін айқындауға жекілсіз. Өткені, адамның
патриоттылығы ерекше қасиеттерге ие болатын феномен болып табылады. Ал,
енді патриоттылықтың негізгі аспектілеріне В.С.Барулин төмендегілерді
жатқызады: а) жалпыны қамтитын сипаты. Яғни патриоттық өмірдің әр түрлі
салаларын: рациональді, эмоциялы-аффекті, гнесеологиялық-когнитивті,
құндылықтық-мотивайиялы, ұстанымдарды және басқа да патриоттық өмірдің
салалары енеді. Патриотқа ғылыми концепциялар, адамгершілік құндылықтар,
діни сенімдер, эстетикалық категориялар, қарапайым білімдер де жатқызылады.
Осылардың бәрі бір-бірімен байланысып, біріге адам патриоттылығын құрайды
делінген. Бұл жерде айта кететін нәрсе қоғамның патриоттық өмірімен (яғни
патриоттық өндірісімен) патриот құбылысы сәйкестендірілген. Бұл
патриоттылықтың жеке ерекшелігін бедерсіздендіруге әкелетін іс-әрекет.
Өйткені, қоғамның патриоттық өмірінде (кинода, ғылымда, қарапайым санада)
патриоттықсыздықты, ұятсыздықты, деструктивті қадамдарды насихаттайтын,
практика жүзінде патриоттық өнім ретінде ұсынатын іс-қимылдар болмай ма?
Оларды да патриоттылықтың белгісі деп баға беру сыңаржақтылық деген
ойдамыз. б) Патриоттылықты идеальдылық деп алынады. В.С.Барулин өзінің
Әлеуметтік философия деп аталатын оқулығында патриоттылықты талдаудың
бірнеше астарларына (пластарына) тоқталады:
- патриот- адамның өзіндік санасының, өзіндік етенелесуінің формасы
(адамның субъектілігі тек санамен ғана байланыстырылады);
- патриот- интериоризацияланудың, әлеуметтік тәжірибені игерудің
формасы (идеальдылықпен сәйкестендіру арқылы адам мен қоғам арасындағы
байланыс универсальді делінеді);
- патриот – адам болмысының детерминациялық-императивті компоненті
(адам іс-әрекетінің себептілігі рөлін атқарады деп есептелінеді);
- патриот- адам шығармашылық қызметінің импульсы (адамның
жаратымпаздыққа ұмтылысы айтылады);
- патриот адам еркіндігінің негізгі (еркіндікті адамның сыртқы
мүмкіндіктерінің жүзеге асуымен, аспауымен шектейді).
Сөйтіп, адам патриоттылығының кейбір қырлары айтылғанмен, жоғарыда
айтып кеткендей рационалистік тұрғының шеңберінен, ауқымынан шыға
алмаушылық бар. Бұл талпыныстардың жетістігі де, кемшілігі де осында.
Патриот құбылысында берілген анықтамалардың ішінде біздің
түсініктерімізге барынша жақын көзқарас С.Б.Крымскийде. Ол былай деп
тұжырымдайды: Патриот – бұл сыртқы болмыс универсумен тұлғаның ішкі
ғаламына этикалық негізінде айналдыру қабілеті, сол ішкі әлемді құрау
қабілеті арқылы үнемі өзгеріп отаратын жағдайдың алдында адамның өзіне
сәйкестігі мен оның еркіндігін жүзеге асыра білуі. Патриот ақыр аяғында
өзіндік мағыналық космонияға, әлем образының тұлғаның адамгершілік
заңымен бірігуіне әкеледі.
Жалпы патриот құбылысы бірнеше іргелі салалардың бір-бірімен тығыз
байланысынан өрбиді, түзеледі. Солардың арасындағы негізгілеріне сипаттама
беруге тырысып көрелік.
1. Білімділік негіз. Ақиқаттың сан қырлы құрылымын түсіну үшін,
зердені байытып, ойлауды белгілі бір деңгейге көтеру үшін қажетті дүние. Ол
білімді жүйесіз жинақтау үшін емес, адамның патриоттық дамуы мен оның
жаратымпаздық қасиеттерін ашып, айқындай түсу үшін қажет. Кезінде Сократ
Менің білетінім ешнәрсені де білмейтіндігім дегені адамзаттың әлі
Ғаламның көп құпиясынан бейхабар екенін танытады.
Қазіргі ақпараттар ағыны заманында адам баласы күніне естіген, көрген
білімділік мағлұматтарды қорытуға мәжбүр болып отыр. Бұл жерде күрішті
кебегінен айыра білген жөн дер едік. Бұқаралық мәдениетке арналған
мағлұматтар қорының нағыз патриоттық дамуға әсері онша қолайлы емес.
Себебі. Жалпыға арналған хабарда әркімнің жеке басының ерекшелігін ашудан
гөрі сұрықсызданған, бірыңғайланған ортақ дүниеге бейімделу идеясы
басымырақ. Білімді жинақтауда, оны тек сандық нәтижеден гөрі оның сапалық
мағынасына мән берген абзал.
Сонда ғана ақпарат, дерек, білім адамға, оның өміріне өз пайдасын
тигізеді, оны дамытады. Сөйтіп, Ақиқатқа қарай ұмтылған адамның негізгі
бағдары жер бетіндегі өмірдің әрбір сәтіне, көрінісіне құрметпен қарап,
өзін қоршаған табиғи және әлеуметтік ортаға шынайылықпен қарай білуінде.
Сонда ғана біліміділік негіз патриотқа іргетас бола алады.
2. Имандылық негіз немесе жоғары патриоттық күштердің адал жанды
қолдайтынына сенім, болашаққа деген зор үміт, адамды, табиғат және бүкіл
әлемді жан-тәнімен сүйе білу. Осы ережелермен жүрмеген адам екіжүзділікпен
өмір сүргені, дінді – жеке бастың қамына арналған құрал ретінде
қарастырғаны. Таза сенім жоқ жерде, оның орнын алдамшы фактор ауыстыра
бастайды.
Оның орнына жылдамырақ тәубасына келіп, жанын тазартса, патриот жолына
түсіп, Ақиқатқа жақындай түссе нағыз адамға айналарын білер ме екен? Адам
бол деген сөз Абайдан бекер шыққан жоқ қой! Адам күнәлары ішіндегі ең зоры
және өте жиі кездесетіні – біздің өзге жандарды кінәлауға (айыпты болсын,
болмасын), жазғыруға бейімділігіміз. Өзімізге деген махаббатымыз
(өзімшілдік деңгейдегі) өзге әлемді жатсынуға дейін әкеліп соққанын
байқамай да қаламыз.
3. Моральдік, немесе тағылымдық негіз, яғни адамның адами қасиеттерін
білдіретін ұстанымдар мен іс-қимылдар жүйесі. Моральдік нормалар қоғамдағы
қарым-қатынастарды реттеуші күш. Әлбетте, реттеуші қызметті мемлекеттік
заңдар да атқарады. Бірақ, оның негізгі іске асыру тәсілі – күшке сүйену.
Сондықтан моральдық өзек мықтырақ болса, адам қоғамдық тәртіпті бұзбайтын,
басқа жандарды құрметтей білетін тұлғаға айналады.
Моральдік құндылықтар тек патриоттылықтың ғана емес, жалпы патриоттық
құндылықтардың негізі. Ез келген әлеуметтік құндылық моральдік
критерийлердің талабына сәйкес келе қоймауы да мүмкін. Ал, моральдік
қалыптар әлдеқайда шектеулі шамаларды танытады, ол қоғамның белгілі бір
тәртіпке бағынуын қоғамдық пікір тұрғысынан қорғайды, үнемі реттеп отырады.
Моральдан да терең күштер бар – ол адамгершілік (нравственность)
принциптері. Осы екі бір-бірімен байланысты ұғымдар жақындасқан сайын
патриоттылықтың іргетасы нығая түседі.
Моральдік негіздердің тасымалдаушысы этнос мәдениеті. Мәдениеттің
арқасында моральдік құндылықтар сақталады, ұрпақтан ұрпаққа беріледі.
Қазіргі халқымыздың бойынан табылатын жақсы моральдік қасиеттердің түп
негізі ғасырлар қойнауында қалыптасқан құндылықтар әлемінде. Олар әртүрлі
эпостарда, фольклорда, мифтерде, айтыс өнерінде сақталып келді. Мәселен,
қазақтың қонақжайлылығы, кеңпейілділігі, кешірімшілдігі, Отанын, елін
сүйгіштігі, Атамекенге, үлкенге, әйелге, ұрпағына деген құрметі ешқандай
халықтан кем емес және басқаларға үлгі ететін тұстарымыз да бар. Тек сол
патриоттық жетістіктерімізді, құндылықтарымызды қадірлей білсек қана жаңа
қалыптасып келе жатқан мемлекеттілігіміздің шаңырағын шайқалтпаймыз.
Қоғамдағы тұрақтылық, әлеуметтік прогресс келбетіне көп байланысты, оны
ескермеген әлеуметтік орта үнемі тағылық құрсауыанан шыға алмайды.
Сондықтан адам мәні – патриоттық дамуда. Сондықтан ол өз патриоттық
деңгейін көтере отырып, адамдағы терең ақылдың қасиеттерін ашады, бойындағы
дарынын тиімді пайдалана бастайды. Патриоттылықты ддамытып қана адам өз
өмірін үйлесімдендіре түседі. Ол өз жанының сыртқы көрінісі – рухының
арқасында биікке көтеріле алады. Патриот құбылысы әлеуметтік болмыста
адамасыз өмір сүрмейді, сондықтан ол тұлғаның дүниетанымымен, іс-әрекетімен
тікелей байланысты. Бұл процесте моральдік сананың да маңызы зор.
4. Эсттетикалық негіз. Әлемнің (негізін) әсемдігін құрметтеу, ондағы
сұлулық үйлесімжілігін бұзбау. Әсемдік - әлемді құтқарады деген сөз
ғұламадан қалған екен. Бұл жерде адамның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ОҚУ ПӘНДЕРІ АРҚЫЛЫ ОТАН ҚОРҒАУШЫ ТҰЛҒАСЫНА ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ҒЫЛЫМИ-
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. 8
1.1 Патриоттық тәрбиенің мәні және
табиғаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Оқу пәндері арқылы оқушыларға патриоттық тәрбие берудің
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
2 МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНА ОҚУ ПӘНДЕР НЕГІЗІНДЕ ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕНІ
ОҚЫТУДЫҢ ЭЛЕМЕНТТЕРІН
ҚОЛДАНУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
2.1 Оқу пәндері негізінде оқушыларды отансүйгіштікке тәрбиелеудегі
жұмыс формалары мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ..39
2.2 Тәжірибелік-эксперименттік жұмыс мазмұны мен
нәтижелері ... ... ...58
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..68
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың көкейтестілігі. Қазақстан Республикасы өзінің
тәуелсіз мемлекет бола алатындығын бүкіл әлемге дәлелдеді. Ендігі басты
міндет – осы мемлекетіміздің өркендеп өсуі, халықтың әлеуметтік,
экономикалық жағдайын көтеру. Қазақстанды Отаным деп таныған әр азаматтың
осыған өз әлінше үлес қосуы – бұның басты шарттарының бірі. Жастарға
патриоттық тәрбие берудің бағдарлы идеяларын Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың
Қазақстан-2030 Қазақстан халқына Жолдауының Қазақстан мұраты деп
аталатын бөлімінен көруге болады. Мұнда: ...біздің балаларымыз бен
немерелеріміз... бабаларының игі дәстүрін сақтай отырып қазіргі заманғы
нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуге даяр болады. Олар бейбіт, абат,
жылдам өркендеу үстіндегі күллі әлемге әйгілі әрі сыйлы өз елінің
патриоттары болады, - деп үміт артылады.
Қазақстан – 2030 Жолдауында Республика Президенті еліміздің ұлттық
қауіпсіздігін, тәуелсіздік пен егемендігін танытатын мемлекетіміздің ұзақ
уақытты дамуын анықтады. Білім беру мен тәрбиенің негізгі міндеті - өз
елінің азаматы, патриотын тәрбиелеу болса, осыған сәйкес қазақстандық
патриотизм мен ұлттық патриотизм оқушылардың тәрбиелік деңгейін бағалудағы
көрсеткіш болып қарастырылады.
Республиканың әлеуметтік-экономикалық дамуын жеделдетуге, қоғамның
саяси және патриоттық өмірі саласындағы міндеттерді қайта жаңартуға
бағытталған идеялық-тәрбие жұмыстары мемлекеттің стратегиялық бағдарымен
анықталды. Еліміздің тәуелсіздік алып, егемендікке жетуі қазақ халқының
және республикада тұратын басқа да халықтардың ұлттық дүние танымының
өсуіне жағдай жасады.
2001 жылдың 11 қыркүйегінде АҚШ-тағы қайғылы оқиғалар, Таяу
Шығыстағы, Бали аралындағы лаңкестік (террористік) әрекеттер, Мәскеуде
адамдарды кепілдікке қамап ұстау ешқандай кінәсі жоқ адамдардың, олардың
ұлтына, этностық және діни қатыстығына қарамастан, лаңкестік құрбаны
болатынын көрсетіп берді. Отанымыздың территориясының бүтіндігін сақтау,
халықтың тыныштығын алатын лаңкестерге қарсы ұйымшылдықпен күрес,
мемлекетімізге қауіп төндіретін кез-келген сыртқы және ішкі күштерге қарсы
тұрудың өзі жастарды Отаншылдық рухта тәрбиелеу міндетін жүктейді. Осыған
орай, патриоттық тәрбие мәселесі – адамзат тарихының өн бойында ұрпақтан-
ұрпаққа жалғасып келе жатқан ұлы мақсат болғандықтан, мектеп оқушыларының
бойында Отанға деген сүйіспеншілік қасиетін дарыту көкейтесті мәселе болып
отыр.
Қазақстан Республикасы Білім туралы заңында Білім беру жүйесінің
міндеттері: азаматтық пен елжандылыққа, өз Отаны-Қазақстан Республикасына
сүйіспеншілікке, мемлдекеттік рәміздерді құрметтеуге, халық дәстүрлерін
қастерлеуге тәрбиелеу десе, орта біліміді дамыту тұжырымдамасында
тәрбиелік жұмыстарды қазақстандық патриотизм, азаматтық, ізгілікті
интернационализм негізінде құру керек екендігі көрсетілген. Алайда,
бүгінгі нарықтық экономика жағдайындағы патриотизмнің сиптаы қандай болмақ?
Кеңес Одағы кезінде мектеп оқушыларын тәрбиелеудің арқауы болған
социалистік патриотизм ұғымы сол идеологиясымен бірге құрдымға кетті. Ал
оның орнына бүгінгі қоғам талаптарын қанағаттандыратын, өсіп келе жатқан
жас буындарды тәрбиелеуде ұстанатын бағыт-бағдар мен патриотизмнің
тұғырнамасы әлі толық айқындала қойған жоқ.
Адамзат тарихында құндылықтардың қалыптасуы мәселесі ерте заманнан-ақ
ойшылдардың, ғұламалардың назарында болып келді. Әсіресе, патриоттық
құндылықтардың жүйесін қалыптастыру, оның қалыптасу түп негіздері мен
себептерін, қозғаушы күштері мен құрылымын анықтау, өтпелі кезеңдегі оның
әр түрлі көріністерін айшықтау өзектілігі зор мәселе болып отыр. Қазіргі
Қазақстан халқы үшін, болашақтағы ХХІ ғасырдың азаматы үшін,
мемлекетіміздегі кез келген ұлттың өкілі үшін қандай құндылық басыымдылық
танытады. Патриот феномені жөнінде тарихи процесте әр түрлі ғұламалар
қандай пікірлер білдірді? Қоғамдағы көптеген қайшылықтардың қайнар көздерін
олар немен, қандай үрдістермен байланыстырды? Міне, осындай көптеген
сұрақтарға бұл еңбекте жауап табуға талпыныстар жасалынған.
Идеялық тәрбие жұмыстарының маңызды міндеттерінің бірі-патриоттық
тәрбие. Патриотизм-әлемдегі бейбітшілік үшін күреспен, адамзат өміріне
қауіп төндіретін термоядролық, экологиялық және террорлық апаттың алдын
алумен, халықаралық қатынастарды құрумен және әлемдегі жаңа тәртіптерді
бекітумен, өзара түсіністікті негізге алумен, тәуелсіз елдермен және басқа
да мемлекеттермен көршілік татуластықпен, іскерлік ынтымақтастықпен тығыз
байланыста болумен өлшенеді.
Қазіргі кезде қоғамдық-гуманитарлық ғылымдар саласында зерттеу
жүргізуші ғалымдар халқымыздың сан ғасырлардағы патриоттық мұрасын, әсіресе
оқу, тәлім-тәрбие мәселесін философия, психология, педагогика ғылымдарының
зор жетістіктерін пайдаланып, асыл қазыналарын жоғары теориялық биіктен
талдап, ғылыми көзін ашуда.
Егемендік алған бастапқы күндерден-ақ отансүгіштік ұғымы, оның мазмұны
төңірегінде пікірталас жүріп келеді. Одан патриотизм, ұлттық
патриотизм, қазақстандық патриотизм, ұлтжандылық отансүгіштік деген
ұғымдардың мазмұндық құрылымы қандай ой-тұжырымдар жүйесінен тұрады, бұдан
былайғы кезде мектеп оқушыларын отаншылдыққа тәрбиелеуде бұрыннан
қалыптасқан әдіс-тәсілдерді, нысандары мен мазмұнын қолдануға бола ма?
Деген сияқты көптеген мәселер толық зерделенбей отыр.
Бұл жағдайда, Кеңестік Одақ кезіндегі тарихи-педагогикалық
тәжірибелерден қорытынды шығарып, оның прогрессивті тұстарын ескеру,
кешліктерінен сабақ алып, жетістіктерін өнеге тұту жақтары зерттеуге
алынбаған.
Қазақстан мектептерінде Кеңес Одағы кезінде өсіп келе жатқан жас
буындарды патриотизмге тәрбиелеудің теориясы мен практикасына қатысты
жеткілікті тәжірибелер жинақталған. Осы тәжірибелердің белгілі бір
кезіндегі жай-жапсарын зерттеу, танып білу, оның нәтижелерін, нарықтық
экономика жағдайында мектеп оқушыларын патриотизмге тәрбиелеу жолдары мен
бағыттарын қарастыру бүгінгі күн талаптарынан туындап отыр:
- мектеп оқушыларын отансүйгіштікке тәрбиелеудің теориялық және
әдістемелік аспектілері, мақсат-міндеттері, мазмұны Ю.К.Бабанский,
Н.И.Болдырев, Э.И.Моносзон, В.А.Сухомлинский т.б. зерттеулерінде
дәлелденген;
- жастарды отансүйгіштікке тәрбиелеудің ғылыми-теориялық, әдістемелік
тұстарын Э.Г.Абрамян, М.Г.Агаев, Н.Н.Агеенко, С.М.Ахмедов, О.Бозоров,
С.Дутов, С.А.Каримбеков, И.Н.Качура, Н.С.Киямов, Ж.К.Коидзе, С.Е.Лещинская,
Ш.А.Шарапов т.б. зерттеу жұмыстарында қарастырған;
- Қазақстанда білім беру саласының даму тарихы мен ұлттық тәлім-тәрбие
саласының әр түрлі проблемаларын Т.Тәжібаев, Қ.Бержанов, С.Мусин,
А.Сембаев, Б.А.Әлмұхамбетов, Т.Тұрлығұлов, Қ.Құнантаев, Б.Мұқанова,
Г.М.Храпченков, М.М.Сарыбеков, Э.А.Урунбасарова т.б. қарастырған;
- патриоттық жастар тәрбиесінде тиімді пайдалану мен оларды эпос-
жырлар және шығармалар арқылы отансүйгіштікке тәрбиелеу мәселелрі
С.Қалиев, Қ.Жарықбаев, М.Х.Балтабаев, И.Р.Халитова, Б.М.Бекмұхамедов,
Т.Ә.Қоңырабаева, А.А.Бейсенбаева т.б. еңбектерінен орын алған;
- әдебиет, физика, математика, пәндерін оқытуда оқушыларды
отансүйгіштікке тәрбиелеуді сабақта және сабақатан тыс жұмыстар арқылы
жүзеге асыруды А.К.Ахметов, К.Г.Қожабаев, Е.Жұматаева, С.А.Ұзақбаева,
Л.К.Топоркова, З.Ахметова, Б.Байменова, Ж.Т.Сарыбекова, соғыс жылдарында
мектеп оқушыларын патриотизмге тәрбиелеу мен ұлттық жауынгерлік дәстүр,
Әлия мен Мәншүк ерліктері арқылы оқушыларға патриоттық тәрбие беруді
С.Ешімханов, С.Т.Иманбаева, Д.С.Құсайыновалар өз зерттеулеріне арқау етіп
алған;
- оқушыларға әлеуметтік-азаматтық және интернационалдық тәрбие
мәселелерін Ж.А.Мақатова, Н.И.Қойшыбаева, И.А.Меликова, Г.Ж.Меңлібекова,
А.Н.Тесленко қарастырса, Қазақстан мектептерінде жоғары сынып оқушыларын
әскери-отансүйгіштікке тәрбиелеудің дамуын С.Нұрмұқашева, Кеңес дәуіріндегі
отансүйгіштіктің дамуына ақпарат құралдарының ықпалын Л.Ахметованың ғылыми
зерттеру жұмысынан кездестіреміз;
- Қазақстан Республикасының Ішкі істер министрлігіне қарасты ішкі
әскерлерінің әскери қызметкерлерінде отансүйгіштікке тәрбиелеуде
педагогикалық негіздерді Ү.К. Санабаев өз ғылыми зерттеу жұмысына арқау
етіп алған.
Мұрағат құжаттары және философиялық, психологиялық, педагогикалық,
тарихи еңбектер мен мектептердегі оқу-тәрбие практикасын зерделеу барысында
мектеп оқушыларын патриотизмге тәрбиелеуде мұрағат құжаттары және озық
тәжірибелердің тарихи-педагогикалық тұрғыдан толық зерделенбеуі мен оны
мектептегі оқу-тәрбие үрдісінде пайдаланбауының жеткіліксіздігі арасындағы,
оқушыларды отансүйгіштікке -патриоттық құндылықтары негізінде тәрбиелеудің
жаңа негіздегі мүмкіндіктері мен мектеп оқушыларын отаншылдыққа,
елжандылыққа, тәрбиелеудегі мектеп сұранысы аралығындағы қарама-қайшылық
туындап отыр.
Жоғарғы сынып оқушыларына патриоттық тәрбие беру саласы ғылыми тұрғыда
негізделген нұсқауларға мұқтаж. Сонымен бірге оқушылардың оқу-тәрбие
практикасын талдау барысында оқушыларды патриотизмге тәрбиелеудің тарихи-
педагогикалық және оқу пәндері тұрғысынан толық зерделенбеуімен бүгінгі
күнде оқушыларды ел жанды, отанының нағыз патриоттары болып қалыптасуында
оқу пәндері қағидаларын пайдаланудың қажеттілігі арасында қайшылық туып
отыр. Сондықтан оқушылардың оқу-тәрбие процесін оқу пәндері негізінде
ұйымдастыру арқылы патриотизмге тәрбиелеу біздің зерттеу проблемамызды
айқындайды.
Осы қайшылықтардың шешімін табу мақсатында оқушылардың адамгершілік
қасиеттері мен отансүйгіштік сезімдерін бүгінгі заман сұранысына сай
жетілдіру проблемасын айқындау мақсатында зерттеу тақырыбын Отан қорғаушы
тұлғасын оқу пәндері арқылы қалыптастыру деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеу мақсаты: оқушыларды отансүйгіштікке патриоттық- құндылықтары
негізінде тәрбиелеу жүйесіне тарихи-педагогикалық сипаттама беріп, тәуелсіз
Қазақстан жағдайында озық тәжірибелерге негізделген оқушыларды
отаншылдыққа, ұлтжандылыққа, патриотизмге тәрбиелеудің жаңа мазмұнды
бағыттарын анықтау.
Зерттеу объектісі: мектептегі оқу-тәрбие жұмысы мен патриоттық-
құндылықтарды ұштастыра отырып, оқушыларды отансүйгіштікке тәрбиелеу.
Зерттеу пәні: мектепте оқу пәндер құндылықтары негізінде оқушыларды
патриотизмге тәрбиелеу үрдісі.
Зерттеу болжамы: Егер оқушыларды оқу пәндері негізінде патриотизмге
тәрбиелеудің жүйесіне тарихи-педагогикалық тұрғыда талдау жүргізіліп,
сипаттама берілсе және оның негізгі патриотизм, ұлттық патриотизм,
қазақстандық патриотизм, ұлтжандылық ұғымдарының мәні, мазмұны
анықталса, онда жас ұрпақты елжандылыққа, ұлттық құндылықтарды бағалауға,
өз елінің тарихын құрметтеуге тәрбиелеу бағыттарын, мазмұндарын айқындауға
мүмкіндік беріледі, өйткені тәуелсіз Қазақстан жағдайында оқушыларды Оқу
пәндерінің құндылықтары негізінде патриоттыққа тәрбиелеудің жолдары
анықталып, үлгісі жасалады.
Жетекші идея: құқықтық, зайырлы, демократиялық негізде қалыптасып келе
жатқан мемлекеттің жас буындарын жалпы адамзаттық құндылықпен және
патриоттық рухта тәрбиелеу.
Зерттеу міндеттері:
- отансүйгіш тәрбие мұрасының патриоттық- үлгілеріндегі бағыт-
бағдарлары мен мезмұнын анықтау;
- патриотизм, ұлтжандылық, ұлттық патриотизм, қазақстандық
патриотизм ұғымдарының теориялық және практикалық мәнін айқындау.
Зерттеудің әдістері: мұрағат құжаттарын, тарихи-педагогикалық
әдебиеттерді талдап зерттеу және жүйелеу, ғылыми әдебиеттерге теориялық,
педагогикалық талдаулар жасау, әңгіме, сауалнама, байқау, салыстыру,
жинақтау, қорыту т.б. әдістері қолданылады.
Дипломдық жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Кіріспе бөлімінде тақырыптың көкейкестілігі, зерттеудің ғылыми
аппараты, нысаны, пәні, мақсаты, міндеттері, жетекші идеясы, әдіснамалық-
теориялық негіздері, негізгі көздері, зерттеу әдістері, ғылыми жаңалығы мен
теориялық мәнділігі, практикалық мәнділігі, негізгі кезеңдері, қорғауға
ұсынылған қағидалар, нәтижелердің дәлелділігі мен негізділігі, зерттеу
болжамы, зерттеу әдістері мен зерттеудің негізгі кезеңдері берілді.
Оқу пәндері негізінде оқушыларға патриоттық тәрбие берудің ғылыми-
теориялық негіздері атты бірінші тарауда оқушыларға патриоттық тәрбие
берудегі оқу пәндерінің бағыт-бағдары ашылды, сонымен қатар қазақстандық
патриотизм мен ұлттық патриотизм ерекшеліктері қарастырылды оқу
пәндеріндегі патриоттық тәрбие берудің ғылыми-педагогикалық үлгісі жасалып
сипаталды.
Мектеп оқушыларына оқу пәндері негізінде патриоттық тәрбиені оқытудың
элементтерін қолдану атты екінші тарауда мектептерде және арнайы оқу
орындарында оқу пәндері негізінде оқушыларға патриоттық тәрбие беруді
ұйымдастырудың мүмкіншіліктері және де оқушыларды оқу-үрдісінде
тәрбиелеудің жолдары қарастырылып Оқу пәндерінде патриоттық тәрбие берудің
негіздері атты арнайы курстың мазмұны беріліп, патриоттық тәрбиенің іс-
тәжірибедегі тиімділігі көрсетіліп жолдары анықталады.
Қорытындыда болжамды дәлелдейтін зерттеудің негізгі нәтижелері мен
тұжырымдары қорытындыланып, әдістемелік ұсыныстар берілді және қарастырып
отырған мәселенің келешекте зерделенетін бағыттары айқындалды.
1 ОҚУ ПӘНДЕРІ АРҚЫЛЫ ОТАН ҚОРҒАУШЫ ТҰЛҒАСЫНА ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ҒЫЛЫМИ-
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Патриоттық тәрбиенің мәні және табиғаты
Қоғамның патриоттық өмірінің арқасында адам өзінің шынайы адамдық
мәнін аша алады. Ол өзінің әр түрлі құбылыстарға, субъектілерге қатынасы
арқылы, қателігі мен дұрыс жолы арқылы үнемі қалыптасу, үстінде болады. Бұл
қалыптасу прцесінде үнемі оң мен теріс, ақылдылық пен ақымақтық,
парасаттылық пен патриоттықсыздық, білімділік пен қараңғылық, махаббат пен
қатігездік күресте болады.
Ал, қоғамның патриоттық өмірінің күрделі құрылымы жоғары аталған
құбылыстарды бойына кіргізеді. Мәселе солардың қайсысы субъект үшін
доминанталық, басымдылық рольді атқаратынында. Қандай патриоттық
сұраныстар, мүдделер, қажеттіктер жетекші күшке айналуында. Бұл жерде білім
беру мен тәрбиенің маңыздылығы жоғары. Өйткені патриоттық қажеттіліктер мен
мүдделер әлеуметтік мен мүдделер әлеуметтік болмыста бола кезден басталып
қалыптасады, бағдарлар анықталады. Патриоттық өндіріске қатысушы азамат
өзінің жеке дара дарынының, дүниетанымының ерекшеліктерін қоғамда белең
алған патриоттық құндылықтармен үнемі түйістіріп, тоғыстырып отырады.
Патриоттық өндіріс патриоттық мәдениеттің сферасын қалыптастырады. Оған
адамдардың тарихи пайда болған патриоттық қызметінің барлық жиынтығы
кіреді. Мәдениет патриоттық құндылықтарды өндіру, сақтау, тарату және
тұтынудан тұрады. Оларға қоғамдық сананың салалары-ғылым, өнер және
әдебиет, философия, мораль, ағарту және т.б. жатады, - дейді қазақстандық
философ С.Д. Танқаев өзінің Тұрмыс және ұлт деген еңбегінде. Бұл ойлармен
толық қосылуға болады.
Адам болмысында ең жетекші роль атқаратын күш сана деп атасақ та, сол
сананың патриоттық бағдарларға, бір жағынан, табиғи бағдарларға, екінші
жағынан тәуелді болатын тұстарыкөп. Бұл адам болмысының ажырамас құрылымдық
элементтері. Табиғи болмысыз үнемі өзімшілдікке, жеке қауыпсіздікті
қамтамасыз етуге, сезімдік рақат пен ләззатқа бөленуге итермелейді. Бұндай
пендешілік өмір салтын жоғары құрметтеу адамды патриоттан, патриоттық
құндылықтардан алыстата түседі. Адам нәпсінің құлына айналады, ол өз
кезегінде пендені патриоттық деградациялаға апарып соқтырады. Бұл қоғамдық
өмірде көрініс беретін құбылыс.
Адам баласының әрқайсының өз өмір жолы болатыны тәрізді, кез-келген
халықтың, қоғам мен мемлекеттің өз тарихи ғұмыры бар. Ол көне тіршілік
көшінде сан алуан кейіпте көрініп келе жатқан күрделі процесс. Әр ұрпақ
өзінің бұрынғы ұрпақтың жалғасы болғанынан, өз дәуірінің шыңырауына үн
қосып, өз соқпағын іздейді. Әлем тарихында патриоттық тәрбие және әскери
патриоттық туралы білім ғасырларға тамырымен терең кеткен.
Тәуелсіз Қазақстан жағдайында біз патриоттық тәрбие беруді оқу
пәндерінің негізінде қарастыруды тиімді деп есесптейміз. Өйткені жалпы
тәрбиелеу процесі тек қана батыс европа мен американдық үлгіні қабылдап
бара жатқанға ұқсайды.
Ал Қазақстан әрі батыс, әрі шығыс елі, ерекше ортада тұрған көп ұлтты
мемлекет. Оның өзіне тән ұлттық, қоғамдық еркешеліктері бар. Сондықтан
халықтық педагогика негізінде оқушылардың бойына патриоттық сезімді
қалыптастыратын болсақ, Қазақстаннның даму жолында өзінің сара жолы бар.
Ғылыми зерттеулерді оқып-зерделеп талдағанда және педагогикалық тәлім-
тәрбиені ұйымдастырғанда оқушыларға патриоттық тәрбие беру ғылыми теориясы
өз алдына дербес проблема ретінде анықталғанын және ол үнемі зерттеп
отыруды қажет ететіндігін көруге мүмкіндік берді.
Қазақы дүниетаным, ақыл-ой, тағылымдық ұлағат ғасырлар бойы шыңдалып
қалыптасты. Сан ғасырлық ұлттық тәрбиенің психологиялық негіздерін бір
арнаға түсіріп, қазақ ойшылдары мен ағартушыларының, қоғам қайраткерлерінің
еңбектеріндегі ұлттық тұлға тәрбиесі туралы ой - пікірлердің дамуын,
халқымыздың шынайы ұлттық тұлғасы болған ақын - жазушы, ғалым және қоғам
қайраткерлерінің үлгі-өнегесін тәрбие мәселесінде пайдалану да қарастырып
келеді.
Оқу пәндерінде білім өз мәні жағынан оқушылардың ішкі дүниесін, оның
патриоттық – адамгершілік келбетін қалыптастыруға бағыттала алуы мүмкін
және солай бағытталуы тиіс. Оқу пәндерінің бұл арада ерекше мүмкіндіктері
бар. Өйткені оның мазмұнында ұлттық құндылықтар жарасымды үйлесім тауып
жатады. Мұның өзі халқының өзіне тән ұлттық ерекшелігін терең танып, көре
білуге мүмкіндік береді.
Біз жұмысымызда егемендікпен қоса келген Қазақстандық патриотизм,
Ұлттық патриотизм ұғымдарымен байланысты Қазақстандық патриотизм
ерекшеліктері мен Ұлттық патриотизм ерекшеліктерін анықтап Мектептерде
және арнайы оқу орындарындаоқушыларіне патриоттық тәрбие берудің мазмұны
мен бағыттарын қадағаладық.
Ұлттық және жалпы қазақстандық намысты ояту мәселесіне келгенде
қазіргі қоғамда демократиялық өзгерістерге орай жаңаша патриоттық мазмұн,
оқушылардың патриоттық азығына айналып отыр.
Оқушылар бойында патриоттық сананы қалыптастыру тек қана жиын
өткізумен шектеліп қалмауы тиіс. Бұл бағытта атқарылатын жұмыс аға
буындарының ең өзектісі, ең маңыздысы болып белгіленуі қажет.
Қазақстанда патриоттық тәрбиенің біртұтас жүйесі жасалып, әсіресе
қазақстандық патриотизмді қалыптастырудағы рөлі шынайы бағалануы тиіс.
Осы ретте біздің ұсынып отырған еліміздің барлық мектептерде Оқу
пәндерінде патриоттық тәрбие беру негіздері атты факультативтік курс
жүргізілсе деп ойлаймыз. Осындай шараларды қолға алмасақ қазақстандық
патриотизмнің қозғаушы күші болып табылатын заңдар өзінен өзі жүзеге
аспайды.
Сондықтанда үкімет тарапынан арнайы бағдарламалар қабылдануы тиіс.
Олар мерзімді баспасөздерде толығымен жарияланып, сол қабылданған
бағдарламалардың жүзеге асуы қалай деген мәселе басылым беттерінен көрініс
табуы керек. Қазақстандық патриотизм қалыптастырудағы оң шешім болар еді.
Біздің көзқарасымызша мұндай позиция шынайы патриотизм түсінігі
мәнін ашып көрсеткендей болуы керек. Бұл жерде ненің, дұрыс ненің бұрыс
екенін бүкіл әлемдегі достықта емес, одан жоғары қарау позициясы анық
байқалады. Жоғарыдағы айтылғанды ескере отырып, мынаны атап өткіміз келеді:
зерттеуімізде біз ұлы державалық патриотизм идеясын үгіттеушілердің
позицияларын мақұлдаймыз.
Жалпы патриотизм дегеніміз – Отанға деген сүйіспеншілік, мемлекет
алдындағы борышын жанқиярлықпен орындау.
Ал Қазақстандық патриотизм - Қазақстан азаматының өзін осы елдің төл
баласы нағыз азаматы ретінде сезінгенде, Қазақстанды өзінің туған елі,
Отаны деп есептеген жағдайда ғана қалыптасады дей келе Қазақстанның
патриоты қандай болу керек екенін белгілесек, онда оның ерекшеліктері
мынада:
1. Қазақстанда 130 – дан астам ұлт өкілдері тұрады. Көп ұлтты
мемлекет. Барлығы Қазақстан Республикасының мемлекеттік рәміздеріне ерекше
құрметпен қарайды, шын ниетімен қадірлейді. Қазақстан азаматының
Конститутциялық құқығын сақтайды. Әрбір ұлттың Қазақстанды ортақ үйіміз деп
санай білуі.
2. Қазақстанда тұратын барлық халықтар ұлтына қарамай Отанды қорғауға
дайын болуы. Қазақстан халықтары ассамблеясында қабылданған барлық
шешімдердің іске асуына өз септігін тигізуі.
3. Бұл әрбір азаматтың тек өзінің конституциялық борышын өтеуі ғана
емес, сонымен бірге оның жеке басының қалыптасуы және тәрбиелеу мектебінің
қалыптасуына ықпал етуі.
4. Қазақстан халықтарын ұлы державалық патриоттық сезімге ұмтылғызу
мақсатында қазақстандық ғажайыпқа сендіру, оны мақтаныш еткізу.
5. Қазақстан Республикасының азаматының Отанын қорғауға деген оң
көзқарасын қалыптастырып, Қазақстан Республикасының қарулы күштерінің әскер
қатарында болатынына ұлттық патриоттық мақтаныш сезімін тудыру.
6. Қазақстан Республиканың әскери доктринасына сай Қазақстан халқының
мүддесін көздеуде патриоттық сезімдерін ояту.
Әрбір халықтың тарихи өмірінде қол жеткізген ең құнды дүниелері –
патриоттық және адами қасиеттер, құлықтылық (моральдық нормалар) үлгілері
бар. Сондықтан да әрбір жаңа ұрпақ үшін мәнді тәрбие-ұлттық тұрғыдағы
тәрбие үлгісі болып табылады. ¤йткені, мұнда тәрбиенің негізін замандар
бойы қалыптасып келген асыл патриоттық құндылықтар және биік ізеттілік пен
құлықтылық тұрғысындағы ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып жататын, адамның адамдық
қасиетін нығайтып әрі асылдандыра түсетін, халықтың даналық өмір–салтынан
туындап отыратын бұлжымас ережелер мен қағидалар құрайды.
Қазақстандық патриотизмді еліміздің әрбір азаматтарының санасына
сіңіру - кезек күттірмейтін мәселе. Сондықтан біз өз зерттеуімізде
патриотизм, әскери патриотизм, ұлтаралық қатынас мәдениеті тұрғысынан
интгеративті құрылым ретінде қазақстандық патриотизмнің мәнін ашып
көрсеттік (сурет 1).
Cурет 1 – Қазақстандық патриотизмнің мәні
Патриотизм дегеніміз – Отанға деген сүйіспеншілік, әрбір азаматтың
мемлекет алдындағы борышын жанқиярлықпен орындау.
Ерте заманда елім деп еміреніп, егеулі найза қолға алып, еңку-еңку жер
шалып, өз елін жаудан қорғау үшін қасықтай қаны қалғанша, ақтық демі
біткенше алысқан, Махамбетше айтқанда "Қара қазан, сары баланың қамы үшін
соғысқан" батырларымыз аз болмады. Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай,
Шапырашты Наурызбай, Исатай, Махамбет, тағы басқа батырларымыздың ерен
ерліктерін ерекше айтуға болады.
Оқу пәндерінің бір саласына жататын ел қорғау, батырлық істер жайында
туған халық мақалдары да халықтың бұл ой-тілегі, арман-мүддесі, патриоттық
сезімі, ұлттық мақтанышы қандай екенін көрсетіп отырады. Осы тақырыптағы
мақалдар, ең алдымен кімге болса да, туған жер, өсіп-өнген ел – Отанды аса
қажетті, қадірлі, қымбат деп көрсетеді. Мысалы: "Ел іші – алтын бесік",
"Туған жердің топырағы да ыстық", Туған жерден топырақ бұйырсын деп,
отансүйгіштік сезімді дәріптеген халқымыз "Отанды қорғау – азаматтық
парызың" дейді.
Ал "Ер жігіт ел үшін туады, ел үшін өледі", "Елін суйген ер болар",
"Ерлік білекте емес, жүректе" т.б. мақалдар өз елін жаудан қорғау үшін
қасықтай қаны қалғанша, ақтық демі біткенше алысу, сөйтіп дұшпаннан Отанын
қорғап қалу нағыз халқын сүйген әрбір адамның міндеті болатынын танытады.
Қазақстандық патриотизмді еліміздің әрбір азаматтарының санасына
сіңіру кезек күттірмейтін мәселе. Біздің зерттеуіміздің негізінде жалпы
халықтық патриотизм, халықтық модернизация процесінде белсенді араласуы
секілді интегративті қазақстандық патриотизм көрінеді (Cурет 2).
Патр Құқықт өзінің туған елінің заңы мен ереже, белгі Сур
иотт ық нормала-рын сақтау, қорғау, сыйлау,қо-ғамдық ет
ық тәрбие тәртіп сақтауға үйрету 2
тәрб Пат
иені рио
ң тты
басқ қ
а тәр
тәрб бие
иені нің
ң бас
түрл қа
ерім тәр
ен бие
байл нің
аныс түр
ы лер
іме
н
бай
лан
ысы
Эколог табиғатты қорғау қажеттігін түсіндіру, туған
ия- жердің табиғат байлықта-рын ұқыпты, орынды
лық пайдалануға үйрету, экология-лық мәдениетін
тәрбие қалыптас-тыру
Эстети өмірде, өнерде сұлулықты жасау, оған қатысу
ка-лық қабілетін, қажетсі- нуін қалыптас- тыру,
тәрбие сұлулық заңымен өмір сүруге ұмтылу
Азамат отбасына, барлық
тық адамдарға, өз
тәрбие халқына және
Отанына қарым-
қатынастағы
жауапкершілігін
қалыптастыру;
отаншылдық, құқықтық, сезімдеріне баулып, өз
қадірін, тұлғалық еркіндігін, тәртіптілікті,
басқа азаматтар мен мемлекеттегі билікті
сыйлауды үйрету
Саяси тұрақты ғылыми сенімге, жоғары саяси мәдениетке
тәрбие ие, Отаншыл, бейбітші-лік үшін күрескер,
сана-сезімі мол, белсенді, жоғары саналы
азаматты тәрбиелеу
Еңбек еңбекке деген қатынасы, патриоттық және
тәрбие материал-дық игілікті жасауға деген адамдардың
сі әрекетін мақсатты қалыптастыру үдерісі;
шығармашы-лық қабілетін дамыту
Адамге Қоғамдық талап-тілекке, қабылданған қалыпқа
ршілік сәйкес тәртіп дағдысы мен икемділігін, сезімі
тәрбие мен сенімін, ұғымы мен ой-пікірін қалыптастыру
және туған жеріне, табиғат пен қоғамға,
мемлекет пен Отанға деген қатынасын анықтайтын
мінез-құлқы мен тәртіп нормаларын дарыту
мақсатындағы әрекет
Ұлттық тәрбие – адам өмірінің алтын арқауы. Ұлттық тәрбие жалпы –адамзаттық
патриоттық құндылықтарды жоққа шығармайды, қайта солармен үндесіп жатады.
Бұлар бір-бірін байытып, құнарландырып отырады. ¦лттық тәрбиеден тереңдеп
нәр алған адам – патриоттық бай адам. Ондай адам жалпы адамзаттық тұрғыдан
мәдени және патриоттық құндылықтарды бойына тезірек сіңіреді, сөйтіп, толық
әрі кәміл адам дәрежесіне тезірек жетеді. ¦лттық менталитет – тұнып тұрған
патриоттық қазына. Халықтың тілі мен мәдениеті болсын, салт-дәстүрі мен
наным-сенімі болсын – мұның бәрі де әрбір халық үшін асыл да қымбатты
патриоттық дүниелер. Әсіресе, наным-сенімнің әрбір халықтың өмірінде алатын
орны өзгеше.
Ұлттық тәлім-тәрбиенің дамуы мен қалыптасуына үлкен үлес қосқан
қазақтың көптеген зиялы оқымыстылары жеке басқа табынудың құрбаны болды,
қудалауға түсті. Мұның өзі ұлт мәдениетінің өсуін үлкен тежелуге әкеліп
соқтырды. Оқу пәндерінің жөнінде ғылыми-зерттеулер жүргізуге шек қойылды.
Ұлттық салт-дәстүрлерді дәріптеу, өмірге енгізу санадағы ескінің сарқыншағы
деп бағаланды. Халықтық дәстүрлер өзінің қоғамдық мәнін жойып, отбасылық
мәнге ғана ие болды. Оның өзі бертін келе, мектеп, жоғарғы оқу орындарының
тәрбие жұмыстарының негіздеріне кірді. Тәрбиелік жұмыстар коммунистік
идеологияға негізделіп, оқу-тәрбие жұмыстары негізінен орыс тілінде
жүргізілуіне байланысты қазақ тілі біртіндеп өмірден шеттеле бастады.
Оқулықтар мен оқу-әдістемелік құралдар орыс тілінің аудармасы
негізінде пайдаланылып, қазақ халқының ұлттық ерекшеліктері ескерілмеді.
Оқушыларға жан-жақты тәрбие беруде үлкен жауапкершілікті мойындарына алған
оқушы жастар ұйымдары негізінен коммунистік тәрбие принциптеріне сүйенді.
Мектептерде және арнайы оқу орындарында оқу-тәрбие жұмысының
бағдарламалары, әдістемелік нұсқаулар ұлттық тәлім-тәрбиенің
ерекшеліктерімен санаспады. Ұлттық тәрбиедегі ұрпақ сабақтастығы
сақталмады. Осыған орай кейбір мәселелердің басын ашып алмай тұрып
патриоттық тәрбиені дұрыс жолға қою мүмкін емес екені анық. Республикамыз
бір саяси құрылымнан екіншісіне ауысып, басқару жүйесі жаңа сападағы қарым-
қатынасқа бет бұрған өтпелі кезеңде оқу пәндері негізінде оқушыларға
патриоттық тәрбие беру жұмыстары дағдарысқа ұшырағаны белгілі. Бұндай
жағдайда заман ағымына қарата пайда болған тың ұғымдарды айқындап, оларға
анықтама беру қажеттігі туындады. ¦ғымдар, түсініктер, ереже, қағидалар
арқылы оқушылар санасында білім қалыптасып, ол өз кезегінде оның іс-
әрекетіне бағыт береді. Біздің пайымдауымызша, патриотизмге тәрбиелеуде
сүйенетін негізгі ұғымдар – ұлттық патриотизм және қазақстандық
патриотизм.
Ұлттық патриотизмді қалыптастыруда салт-дәстүрлердің атқаратын орны
ерекше. Ұлттық патриотизм дегеніміз – ең алдымен қазақ халқына
сүйіспеншілікпен қарау, оның ұрпақтан ұрпаққа үзілмей жалғасып келе жатқан
құндылықтарын бойына сіңіру. Тереңірек пайымдасақ, мұның өзі ұлттарды
ұлылауға бағытталып, ілгеріде жүргізілген кереғар ұлт саясатының кесірінен
ұмтылып қалған дәстүрлердің жаңғаруы ұлттық патриотизмін күшейте түсіру.
Мектептерде оқушыларға оқу пәндері негізінде патриоттық тәрбие беру ісінің
маңызы зор екенін біз өз зерттеулерімізден көріп жүрміз. Өйткені егеменді
ел болған соң сол елдің елдік белгісі ұлттық патриотизм тәрбиесі айқын
көрінуге тиіс.
Ұлттық қасиеттерімізді ұрпақ бойында қалыптасуы қоғам игілігі үшін
маңызды. Оқушыларға ұлттық патриоттық тәрбие беру мектептерде кең көлемде
жүргізілуі тиіс. Оқу пәндері– қазақ халқының ғасырдан ғасырға жырлар,
аңыздар, ертегілер арқылы алып келе жатқан ұлттық тәрбие негізі деп
білеміз. Ал ұлттық тәрбие ғаламдағы құндылықтарды бойына сіңіріп, өз
құндылықтарын арттыра береді. Бірақ ол өндіріс және экономика сияқты
ғаламдастыруға келмейді, өркениеттілік пен дамып, қалыптасады. Оқу
пәндері- өркениеттілік қасиеттерді бойына сіңірген ғылым. Сондықтан
оқушылар ұлттық патриотизммен сусындасын десек, оқу пәндерінегізінде
патриоттық тәрбие берудің тарихын жүйелі талдап, зерттеп, мектептерде
патриот оқушылар тәрбиелеуде енгізілуі керек. Ұлттық патриоттық білім беру
құралдары болып саналады: ұлттық тіл, ұлттық-әдеп ғұрыптар мен салт-
дәстүрлер, ауызекі халық шығармашылығы, ұлттық тарих, ұлттық сәндік-
қолданбалы өнер, ұлттық ойындар, тағы басқалар, ұлттық патриотизм
ерекшеліктерін айқындайтын маңызды мәні.
Кез келген ғылым–зерттеу жұмысы дайын тұрған, болмаса бір нәрсені
қосып, алып тастаудан туындайтын зат емес. Сондықтан ғылыми-зерттеу
жұмысының нәтижесін алдын ала жобалау, яғни зерттеу жұмысымыздың орындалу
барысындағы әдіс-тәсілдерді іске асыру үшін нәтижелі, практикалық пайдасын
болжамдаймыз.
Оқу пәндерінің негізінде оқушылардың бойында қалыптасқан патриоттық
мінез бен іс-әрекеттің құрылымдық үлгісін, оның компоненттерін, өлшемдері
мен көрсеткіштерін, құрылымдық жүйе ретінде қарастырып әзірледік (Кесте 1)
Компоненттері Өлшемдері Көрсеткіштері
Мотивациялық Педагогикалық - қазақ халқының патриоттық тәрбиесінің
іс-әрекетте негізгі талаптары, еліміздің тарихи
патриоттық дамуының әлеуметтік, экономикалық
тәрбие беру жағдайына, өмір салтына, тарихи оқиғаларына
ұғымдарын болашақ мұғалімдер дің қызығушылығының
пайдалануға болуы;
ұмтылысы - патриоттық тәрбиенің оқу-тәрбие
жұмыстарына пайдалану дың маңыздылығын
түсінуі;
- эмоционалдық тұрғыда қабылдай алу.
Мазмұндық Патриоттық - патриоттық тәрбие беруге байланысты
тәрбие беруге мәселелердің шығу тарихы, маңызы мен
байланысты ерекшелік терін білуі;
қазақ халқының- патриоттық тәрбие берудегі педагогикалық
дәстүрлері, мүмкіндіктерін игере білуі;
оқу пәндері - оларды оқушыларға патриоттық тәрбие
және беруге пайдаланудағы
психология психологиялық-педагогикалық шарттарды
бойынша білуі.
білімдерінің
болуы.
Іс-әрекеттік Патриоттық - патриоттық тәрбие беру мүмкіндіктерін
тәрбие беруде анықтау іскерлігі;
білімдерін - патриоттық тәрбие берудегі функцияларын
кәсіби саралай білу іскерлігі;
пайдалана білу- патриоттық тәрбие беруге байланысты
іскерлігі тәрбие жұмыстарын өткізу мен талқылау
даярлығын меңгеруі;
- шығармашылық жұмыстарда қолдана білуі.
Кесте 1- Оқушыларға патриоттық тәрбие беруде құрылымдық-мазмұндық
моделі
Материалды дүниенің даму логикасына сай Жер планетасында миллиондаған
жылдар бұрын тіршілік Иелері дүниеге келіп, өзінің белгілі бір даму
сатысында биологиялық түрдің ең күрделі, әрі жоғарғы мүшесі-Зерделі
Тіршілік Иесі ( қазіргі кезеңдегі аты адам) болып өмір сүре бастайды.
Сөйтіп, бұл зерделілік, немесе ақылмен сараптаушылықтың – табиғи
эволюциясының көрінісі және өзінің белгілі бір биігіне жеткен жері еді.
Зерде - әлемдегі жақсылық пен жамандық, игілік пен зұлымдық дихотомиясын
мойындамайды. Оның орнына өзіне тиімді, немесе тиімсіз, пайдалы немесе
зиян деген категориялармен қаруланады. Міне, осы рациональді құрылымның
үйлесімділігіне сәйкес келмейтін элементтер аяусыз жойылады, күшті әлсізді
ығыстырады, әлсіз өзін сақтап қалу үшін әр түрлі қулықтарға барады, соның
арқасында дүниеде нағыз табиғи және жасанды сұрыптаулар өтіп отырады.
Ғасырлар бойы тарихтың сілікпесін шығарып келген соғыстар мен қақтығыстар
қатал да болса,осы процестердің көрінісі. Сондықанда болар Гоббстың тарихқа
көз жүгіртіп отырып, бұрын адам адамға қасқыр заманы болған деп сипаттама
беруі.
Көптеген зерттеушілердің және қарапайым сананың дәстүрлі қателігі –
жан мен адамның өмірлік табиғи күшін сәйкестендіруі болып табылады.
Табиғат мүшесін табиғи қозғалысқа келтіретін күшті жан емес, космостың
заңдылығына бағынатын әлемнің материалдық болмысының құдіреті деуге болады.
Ал жан болса – зерденің, іс-қимылдың қызметін бақылауға алушы ерекше
патриоттық құбылыс. Ол әлемде адамның пиғылы, ниеті, ықыласы, махаббаты,
жылуы, мейірімі түрінде көрініс береді. Жан таза болған сайын патриот та
жоғары деңгейде болады. Ал кірленген жан субъектінің рух пен материяның
үйлесімділігін бұзатындай іс-қимылдарға баруына мүмкіндіктер ашады. Бұл
жерде жан иесінің әлеуметтік дүниеде қандай орны бар екендігі (қарапайым
жұмысшы ма, министр ме) ешқандай роль атқармайды. Сол сияқты жеке тұлғаның
генетикалық түп тамырлары да елеулі әсер етпейді. Дегенменде текті жерден,
тәрбиелі ортадан жақсы адам шығу мүмкіндігі зор. Патриоттық дамудың өз
заңдылығы бар, сондықтан әрбір адам үшін (керемет шеберлікпен қиюласқан)
алынуға тиіс ерекше белестер болады.Онымен санаспаған адам өмірде үнемі
сүрінумен болады, сәтсіздіктері үшін тағдырға налумен болады және өз
тәжірибесіне лайықты баға бере алмағандықтан сынақтың күрделене түсуіне
себепкер болып шығады.
Автор жақсылықты адамның сәйкестікпен үйлесімді дамуындағы, әлемнің
сәйкестігін дамытудағы негізгі субстанциялардың қатарына жатқызады.Жақсылық
жасай білу-адамды адам еткен іс-әрекеттердің бірі, ол патриоттылықтың
құрылымын қалыптастырушы өнердің бірі. Ненің жамандық, ненің жақсылық
екенін айыра білу-бұл адамның күнделікті тіршілігінде алдынан шығып
отыратын үлкен мәселе.Ол таңдау еркіндігін туындатады.
Әрине, қателесу мен адасушылық әрбір субъект үшін даму, жетілу
барысындағы міндетті кезеңдер. Мәселе қателікке деген қатынаста. Одан
(қателіктен) тиісті қорытынды жасап, болашақты жаңа бағытта қалыптастыру
міндеті айшықталады. Сонымен басқалардың қателесу жолымен жүрмеуін ескерте
білу қабілетінде.Жалпы басқа адамдарға жасалынған жақсылық пен өзгелер
қиналған кезде демеу болғаныңды еске салып отыру-патриотқа жатпайды. Ол
жақсылығын сатқанмен, міндетсінгенмен бірдей іс болып табылады. Жақсылықтың
жасалуы-даңғазаны көтермейді, ол өз қайтарымен күтпейтін және адамның
шынайылығынан туындаған өмірдегі нұрлы қадамдар болып табылады. Бақыттылық
та осында.
Патриоттылықтың тағы бір келбеті - адамның өз бойындағы барлық жақсы
қасиеттерін әлемге паш етуге дайындығы, яғни ақылын, дарынын, қабілетін,
шеберлігін, ішкі нұрын, жүрек жылуын адамдарға, табиғатқа, Ғаламға беруге
ұмтылысы. Осындай ұстанымдар (установки) басымдық танытқанда ғана адам
патриоттық дамудың жолына түсті деуге болады. Ал енді, керісінше, бұл
өмірден, қоғамнан, әлеуметтік дүниеден жеке басының қамы үшін алып қалу
принципін негізгі ұстаным еткен пенде патриот аясынан түседі, яғни ол
нәпсінің құлына айналады және өзін прагматикпен деп ақтаумен болады.
Қоғам дамуының төмеңгі сатысында тұрпайы қоғамдық пікір осындай
пысықайлықты қолдауы да мүмкін. Осының бәрі қоғамның патриоттық дамуының
көрсеткіші болмақ.
Ал енді қоғамның базистік іргетасы белгілі бір материалдық, қаржылық
негіздерге сүйенген. Сондықтан ол қатынастардан бірден шығып та кету өте
қиын. Бұл адамзаттың ортақ проблемасы және бұл болашағы бұлыңғар қатынастар
жүйесі. Өйткені, ақша мен материалдық табысты негізгі мақсатқа айналдырған
қоғамдық даму адамзатты экологиялық, патриоттық тығырыққа тірей түседі. Жер
планетасы адамзаттың бейберекет іс-әрекетінен барынша зардап шегіп отыр.
Міне, осыдан алуды ғана мақсат етудің түбі неге әкеліп соғатынын байқауға
болады.
Патриоттық дамудың күрделі құрылымы әр түрлі элементтерді, салаларды
қамтитыны белгілі. Қоғамдағы патриоттық құндылықтардың табиғаты мен мәні,
шығу тегі мен атқаратын қызметтері туралы жан-жақты зерттеулер жасау
патриоттық мәселесін қарастырумен тікелей байланысты.
Патриоттылықтың табиғаты жайлы пікір айтқан зерттеушілердің арасында
А.Г. Косиченконың тұжырымдары назар аударарлықтай. Ол патриот адам
болмысының ерекше бір белгісі дей келіп, бұл адамның әлемге қатынасының
идеалды формасы және болмыстың патриоттық мазмұнын шығармашылығы арқылы
қалыптастыратынына тоқталады. Нақтырақ айтқанда адамның патриоттылығының
адам іс-әрекетінің қалыпты үлгілерінен жоғарырақ, адамды өзімен бірге оны
қоршаған ортаны оңды жаққа өзгертетін құбылыс екендігі айтылады.
Бұл жерде автор патриоттылықты адамның әлемге қатынасының бір бөлігіне
(интеллектуалды, эмойиялық, зерделік, интуициялық, шығармашылық қатынасы
тәсіліне, немесе олардың жиынтығы да емес) телінбейді деген тұжырымды
ұсынады. Олай болатын болса, онда патриоттылықтың табиғатын қалай түсінуге
болады?
Оған А.Г. Косиченко былай жауап беруге тырысады; Патриот адамның өмір
сүру тәсілінің нәтижесі еместігіне сенімдімін, керісінше, ол адамнан бұрын
пайда болған және адам сол өзінен тыс рухқа барынша борыштар, өйткені ол
оны адам етіп отыр. Адамның өзінің өмірлік іс-әрекетінің сан түрлі
формасына өзінің патриоттық мағынасын іске асыра алатын қабілеті бар. Сосын
біздер олардың басын жинақтап, қордалап, адамнан шыққан патриоттық дүние
деп ұсынамыз.
Бұл жерде автор патриоттық мәселесіне патриоттық дамудың ерекше
заңдылығы бар екенін мойындай, оның табиғаттың материалдық әлем
заңдылығымен сай келе бермейтін тұстарын ескере назар аударған. Бұл ең
соңғы философиялық тұрғыдан қарастырудың белгілері, нышандары болып
табылады.
Маркстік концепция бойынша адам мәні әртүрлі қайшылықтарға толы
түсіндіріледі, яғни ол маркстік әлеуметтік философияның терең
қайшылықтарының бірі. Маркс өзінің философиясында адамды қоғамның ең
жоғарғы құндылығы дей отырып, оның тарихта шешуші рөлді атқаратынын
ескерткен болатын. Бірақ, екінші жағынан ол (адам) социумның бір тетігіне
ғана айналады, яғни адам құрған әлеуметтік болмыс нақты анықтаушы күшке
баланады. Әрине, әрбір адам мәдениеттің, қоғамдық қатынастардың өкілі екені
рас. Дегенменде адамды қоғамдық қатынастардың жиынтығы (ансамблі) етіп қана
қабылдау, оның түпкі мәнін айқындауға жекілсіз. Өткені, адамның
патриоттылығы ерекше қасиеттерге ие болатын феномен болып табылады. Ал,
енді патриоттылықтың негізгі аспектілеріне В.С.Барулин төмендегілерді
жатқызады: а) жалпыны қамтитын сипаты. Яғни патриоттық өмірдің әр түрлі
салаларын: рациональді, эмоциялы-аффекті, гнесеологиялық-когнитивті,
құндылықтық-мотивайиялы, ұстанымдарды және басқа да патриоттық өмірдің
салалары енеді. Патриотқа ғылыми концепциялар, адамгершілік құндылықтар,
діни сенімдер, эстетикалық категориялар, қарапайым білімдер де жатқызылады.
Осылардың бәрі бір-бірімен байланысып, біріге адам патриоттылығын құрайды
делінген. Бұл жерде айта кететін нәрсе қоғамның патриоттық өмірімен (яғни
патриоттық өндірісімен) патриот құбылысы сәйкестендірілген. Бұл
патриоттылықтың жеке ерекшелігін бедерсіздендіруге әкелетін іс-әрекет.
Өйткені, қоғамның патриоттық өмірінде (кинода, ғылымда, қарапайым санада)
патриоттықсыздықты, ұятсыздықты, деструктивті қадамдарды насихаттайтын,
практика жүзінде патриоттық өнім ретінде ұсынатын іс-қимылдар болмай ма?
Оларды да патриоттылықтың белгісі деп баға беру сыңаржақтылық деген
ойдамыз. б) Патриоттылықты идеальдылық деп алынады. В.С.Барулин өзінің
Әлеуметтік философия деп аталатын оқулығында патриоттылықты талдаудың
бірнеше астарларына (пластарына) тоқталады:
- патриот- адамның өзіндік санасының, өзіндік етенелесуінің формасы
(адамның субъектілігі тек санамен ғана байланыстырылады);
- патриот- интериоризацияланудың, әлеуметтік тәжірибені игерудің
формасы (идеальдылықпен сәйкестендіру арқылы адам мен қоғам арасындағы
байланыс универсальді делінеді);
- патриот – адам болмысының детерминациялық-императивті компоненті
(адам іс-әрекетінің себептілігі рөлін атқарады деп есептелінеді);
- патриот- адам шығармашылық қызметінің импульсы (адамның
жаратымпаздыққа ұмтылысы айтылады);
- патриот адам еркіндігінің негізгі (еркіндікті адамның сыртқы
мүмкіндіктерінің жүзеге асуымен, аспауымен шектейді).
Сөйтіп, адам патриоттылығының кейбір қырлары айтылғанмен, жоғарыда
айтып кеткендей рационалистік тұрғының шеңберінен, ауқымынан шыға
алмаушылық бар. Бұл талпыныстардың жетістігі де, кемшілігі де осында.
Патриот құбылысында берілген анықтамалардың ішінде біздің
түсініктерімізге барынша жақын көзқарас С.Б.Крымскийде. Ол былай деп
тұжырымдайды: Патриот – бұл сыртқы болмыс универсумен тұлғаның ішкі
ғаламына этикалық негізінде айналдыру қабілеті, сол ішкі әлемді құрау
қабілеті арқылы үнемі өзгеріп отаратын жағдайдың алдында адамның өзіне
сәйкестігі мен оның еркіндігін жүзеге асыра білуі. Патриот ақыр аяғында
өзіндік мағыналық космонияға, әлем образының тұлғаның адамгершілік
заңымен бірігуіне әкеледі.
Жалпы патриот құбылысы бірнеше іргелі салалардың бір-бірімен тығыз
байланысынан өрбиді, түзеледі. Солардың арасындағы негізгілеріне сипаттама
беруге тырысып көрелік.
1. Білімділік негіз. Ақиқаттың сан қырлы құрылымын түсіну үшін,
зердені байытып, ойлауды белгілі бір деңгейге көтеру үшін қажетті дүние. Ол
білімді жүйесіз жинақтау үшін емес, адамның патриоттық дамуы мен оның
жаратымпаздық қасиеттерін ашып, айқындай түсу үшін қажет. Кезінде Сократ
Менің білетінім ешнәрсені де білмейтіндігім дегені адамзаттың әлі
Ғаламның көп құпиясынан бейхабар екенін танытады.
Қазіргі ақпараттар ағыны заманында адам баласы күніне естіген, көрген
білімділік мағлұматтарды қорытуға мәжбүр болып отыр. Бұл жерде күрішті
кебегінен айыра білген жөн дер едік. Бұқаралық мәдениетке арналған
мағлұматтар қорының нағыз патриоттық дамуға әсері онша қолайлы емес.
Себебі. Жалпыға арналған хабарда әркімнің жеке басының ерекшелігін ашудан
гөрі сұрықсызданған, бірыңғайланған ортақ дүниеге бейімделу идеясы
басымырақ. Білімді жинақтауда, оны тек сандық нәтижеден гөрі оның сапалық
мағынасына мән берген абзал.
Сонда ғана ақпарат, дерек, білім адамға, оның өміріне өз пайдасын
тигізеді, оны дамытады. Сөйтіп, Ақиқатқа қарай ұмтылған адамның негізгі
бағдары жер бетіндегі өмірдің әрбір сәтіне, көрінісіне құрметпен қарап,
өзін қоршаған табиғи және әлеуметтік ортаға шынайылықпен қарай білуінде.
Сонда ғана біліміділік негіз патриотқа іргетас бола алады.
2. Имандылық негіз немесе жоғары патриоттық күштердің адал жанды
қолдайтынына сенім, болашаққа деген зор үміт, адамды, табиғат және бүкіл
әлемді жан-тәнімен сүйе білу. Осы ережелермен жүрмеген адам екіжүзділікпен
өмір сүргені, дінді – жеке бастың қамына арналған құрал ретінде
қарастырғаны. Таза сенім жоқ жерде, оның орнын алдамшы фактор ауыстыра
бастайды.
Оның орнына жылдамырақ тәубасына келіп, жанын тазартса, патриот жолына
түсіп, Ақиқатқа жақындай түссе нағыз адамға айналарын білер ме екен? Адам
бол деген сөз Абайдан бекер шыққан жоқ қой! Адам күнәлары ішіндегі ең зоры
және өте жиі кездесетіні – біздің өзге жандарды кінәлауға (айыпты болсын,
болмасын), жазғыруға бейімділігіміз. Өзімізге деген махаббатымыз
(өзімшілдік деңгейдегі) өзге әлемді жатсынуға дейін әкеліп соққанын
байқамай да қаламыз.
3. Моральдік, немесе тағылымдық негіз, яғни адамның адами қасиеттерін
білдіретін ұстанымдар мен іс-қимылдар жүйесі. Моральдік нормалар қоғамдағы
қарым-қатынастарды реттеуші күш. Әлбетте, реттеуші қызметті мемлекеттік
заңдар да атқарады. Бірақ, оның негізгі іске асыру тәсілі – күшке сүйену.
Сондықтан моральдық өзек мықтырақ болса, адам қоғамдық тәртіпті бұзбайтын,
басқа жандарды құрметтей білетін тұлғаға айналады.
Моральдік құндылықтар тек патриоттылықтың ғана емес, жалпы патриоттық
құндылықтардың негізі. Ез келген әлеуметтік құндылық моральдік
критерийлердің талабына сәйкес келе қоймауы да мүмкін. Ал, моральдік
қалыптар әлдеқайда шектеулі шамаларды танытады, ол қоғамның белгілі бір
тәртіпке бағынуын қоғамдық пікір тұрғысынан қорғайды, үнемі реттеп отырады.
Моральдан да терең күштер бар – ол адамгершілік (нравственность)
принциптері. Осы екі бір-бірімен байланысты ұғымдар жақындасқан сайын
патриоттылықтың іргетасы нығая түседі.
Моральдік негіздердің тасымалдаушысы этнос мәдениеті. Мәдениеттің
арқасында моральдік құндылықтар сақталады, ұрпақтан ұрпаққа беріледі.
Қазіргі халқымыздың бойынан табылатын жақсы моральдік қасиеттердің түп
негізі ғасырлар қойнауында қалыптасқан құндылықтар әлемінде. Олар әртүрлі
эпостарда, фольклорда, мифтерде, айтыс өнерінде сақталып келді. Мәселен,
қазақтың қонақжайлылығы, кеңпейілділігі, кешірімшілдігі, Отанын, елін
сүйгіштігі, Атамекенге, үлкенге, әйелге, ұрпағына деген құрметі ешқандай
халықтан кем емес және басқаларға үлгі ететін тұстарымыз да бар. Тек сол
патриоттық жетістіктерімізді, құндылықтарымызды қадірлей білсек қана жаңа
қалыптасып келе жатқан мемлекеттілігіміздің шаңырағын шайқалтпаймыз.
Қоғамдағы тұрақтылық, әлеуметтік прогресс келбетіне көп байланысты, оны
ескермеген әлеуметтік орта үнемі тағылық құрсауыанан шыға алмайды.
Сондықтан адам мәні – патриоттық дамуда. Сондықтан ол өз патриоттық
деңгейін көтере отырып, адамдағы терең ақылдың қасиеттерін ашады, бойындағы
дарынын тиімді пайдалана бастайды. Патриоттылықты ддамытып қана адам өз
өмірін үйлесімдендіре түседі. Ол өз жанының сыртқы көрінісі – рухының
арқасында биікке көтеріле алады. Патриот құбылысы әлеуметтік болмыста
адамасыз өмір сүрмейді, сондықтан ол тұлғаның дүниетанымымен, іс-әрекетімен
тікелей байланысты. Бұл процесте моральдік сананың да маңызы зор.
4. Эсттетикалық негіз. Әлемнің (негізін) әсемдігін құрметтеу, ондағы
сұлулық үйлесімжілігін бұзбау. Әсемдік - әлемді құтқарады деген сөз
ғұламадан қалған екен. Бұл жерде адамның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz