Сарайшықта билік еткен хандарды анықтау
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Қазақстандағы қала мәдениетінің гүлденуі мен
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 6
1.1 Қалалық орталықтардың пайда болуының алғы
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ..6 1.2 Сарайшық қаласының қалыптасуы
мен өркендеуінің негізгі себептері ... ... 13 1.3 Сарайшықтың табиғаты мен
қорымында жерленген тұлғалар ... ... ... ... ... ...22
2 Сарайшық – тарихи
астана ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .30
2.1 Қазақ хандығы кезіндегі
Сарайшық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .30
2.2 Сарайшық- қол өнер өндірісінің
орталығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
2.3 Сарайшық шаһарының күйреуі
себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...64
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Қазақ елінің территориясында орта
ғасырлық қалалардың жиі пайда болып, өмір сүрген аймағы-Сырдария өзенінің
орта ағысының тұсы. Мысалы, бұл аймақтағы қалалардың ең белгілілері:
Сығанақ, Сауран, Созақ, Иасы (Түркістан), Отырар, Сайрам, Үзгеңд және
басқалар. Бұл қалалардың кейбіреулері орта ғасырдың өзінде өмір сүруін
тоқтатты да, ал кейбіреулері осы күнге дейін елге игілікті қызмет атқаруда.
Тарихымыздың өзекті түйіндерінің бірі Сарайшықтың ғасырлар көшіндегі
орнын айқындау, ұлттық тарихымыздың жоғалғанын түгендеу жолыңдағы
талпыныстардың бірі. Өйткені, Сарайшық-орта ғасырдағы Қазақстан аумағындағы
далалық-Жалқы қала. Ол-Алтын Орданың және одан кейінгі құрылған
мемлекеттердің қалаларына карағанда мүлдем өзгеше жағдайда тұр. Сарайшық
шаһарының жағдайы неліктен өзгеше? Алтын Орда құлауына байланысты және
Шығыс Дешті-Қыпшақтағы хандардың өзара қырқыс-тартыстарынан да аман қалған
өміршеңдігін немен түсіндіруге болады? Сарай тағы басқа қалалар Алтын
Орданың ыдырауымен бірге құрып кетсе. Сарайшық бұдан кейінде
бірнеше ғасыр өмір сүріп, өз өңіріне елеулі ықпал жасаған еді. Сонымен,
Сарайшық қаласының өміршендігін қандай пайымдаулармен дәйектеуге болады?
Оның Шығыс Дешті-Қыпшақ даласының батыс бөлігіндегі сауда, қол-өнер
орталығы болғандығынан ба? Әлде, Жошы ұлысының мәдени, әкімшілік орталығы
екендігінде ме? Тарихи деректерден Сарайшыққа Алтын Орда және одан кейінгі
мемлекеттердің, яғни Ноғай Ордасы мен алғашқы Қазақ хандығының астанасы
болғандығынан да, белгілі хандар мен бектердің жерленгендіктерінен бе?
Сарайшық шаһарының қалай пайда болғанын, оның өсу, көркею, құлдырау және
күйреу тарихымен танысып, зерделеу - Қазақстан көне қалаларының тарихын
зерттеуге қосылған үлес болар еді. Өйткені, Қазақстанның өзге аймақтарының
орта ғасырлық қалаларының өткен тарихын зерттеуге қарағанда Батыс өңірлері
қалаларының зерттелуі кенжелеп қалған. Бұған ең басты себеп -қазақ елінің
Ресей ықпалына енуін бастаған Кіші жүзге байланысты екпінді
жүргізілген отаршыл саясаттарды бүркемелеу болатын.Жоғарыда аталған
мәселелердің барлығы Сарайшық қаласының тарихын зерттеудің ғылыми
маңыздылығына дәлел. Демек, дипломдық жұмыстың өзектілігі де осында деп
ойлаймыз.
Объектісі: Орта ғасырлық Қазақстандағы Сарайшық тарихы.
Пәні: Сарайшықтың құрылуы мен дамуы, Астана кезіндегі жағдайы, қолөнері
мен табиғаты, күйреуі.
Жұмыстың мақсаты: ғылыми айналысқа түскен жазбаша деректерге, тарихи
және археологиялық зерттеулерге сүйене отырып, Сарайшық қаласының тарихына
қатысты материалдарды жинақтап, зерттеп жүйелендіре отыра, ұлттық
тарихымыздың күні бүгінге дейін ескерусіз қалып келген қомақты түйіні және
ұлттық болмысымыздың орта ғасырлық аса маңызды көріністерінің зерттеу. Осы
мақсатқа сәйкес келесі міндеттер қойылды:
Сарайшық қаласының пайда болуы мен қалыптасуы зерттеу;
жоғарыдағы зерттеу еңбектерді және жазбаша, заттық жәдігерлерді пайдалана
отыра, ұлттық тарихымыздың арқауы тарқатылмаған асыл түйіндерінің бірі
туралы белгілі-бір тұжырымдар мен тиянақты пікірлерге келу.
Сарайшықта билік еткен хандарды анықтау;
Сарайшықтың табиғаты мен онда жерленген тұлғаларды қарастыру;
Қолөнері мен сауда-саттығын ашу;
Қаланың күйреу себептерін анықтау.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Біздің сөз өткелі отырған Шығыс Дешті-
Қыпшақтың көрнекті қалаларының бірі-Сарайшық тарихы туралы - Кеңес дәуіріне
дейін дәл мағынасында жүйелі ғылыми еңбек болмады. Тек қана, қысқа
мәлімдемелер түрінде төмендегі авторлардың мақалалары ғана баспа беттерінен
жарық көрді. Сарайшық қаласының тарихы - орта ғасырлық Қазақстан тарихының
күні бүгінге дейін арнайы түрде зерттелмеген қомақты бөлегі болғандықтан
да, дипломдық жұмысымызды жазу барысында орта ғасырлық Қазақстан тарихын
зерттеген және тақырыбымызға тікелей, жанама қатысы бар көптеген
белгілі тарихшылардың еңбектерін пайдаландық. Сарайшық қаласының пайда
болуы мен Сарайшық сөзінің мағынасы туралы алғашқы деректер Н.
Ибрагимовтың Ибн Баттута и его путешествия по Средней Азии еңбегі, онда
Сарайшық сөзінің мағынасы кіші сарай деген мағынаны береді.Өйткені ол
ханның демалатын орны болды деп аталған [1.15 б.]. Құрылуы мен өркендеуі
туралы мәліметтерді К.Бапаковтың Қазақстанның ежелгі қалалары [2.85 б.].
-деген энциклопедиясы, онда қала мәдениеттері, жетісудағы қалалар, жалпы
қалалардың құрылуы мен өркендеуі және қол өнері туралы мәліметтер, Қазақ
тарихы Сарайшық қаласының қалыптасуы атты [3.27 б.]. журналдан Сарайшық
қаласының құрылуы дамуы туралы айтылады Сауда-саттық туралы ақпаратты
Көне заманнан бүгінге дейінгі Қазақ ССР тарихы [4.11 б.]. деген кітаптың
2 томынан Описание киргиз-казачьих или киргиз –кайсацких орд и степей
[5.17 б.]. Хандардың билік еткен кездегі жағдайы өмірі туралы қасқаша
мәліметтерді Түрік шежіресі [6.71 б.]. Бес ғасыр жырлайды 1томы [7.27
б.]. кітаптарын қолдандық. Және де Жібек жолындағы жағдай және басқа
елдермен қатынастары туралы Ұлы Жібек жолы және орта ғасырлық Қазақстан
[8.76 б.]. Қалада табылға жәдігерлер туралы Атамекен-Ай Сарайшық
қаласы [9.20 б.]. және Қазақстан: тарихи- публицистикалық көзқарас
[10.151 б.]. деген кітаптардан аламыз. Сол кездегі қазақ хандығының жағдайы
туралы Түркістан және қазақ хандығы [11.13 б.]. Алтын Орда тарихына
байланысты өте құнды. Әсіресе, олардың Алтын Орданың әлсіреу, тоқырау және
ыдырау себебін жан-жақты саралаулары маңызды. Қираудың себебі Иван
Грозныйдың кесірінен екені айтылады. Бұл әдебиеттер дипломдық жұмысымыздың
негізгі әдебиеттері болып саналады. Біздің дипломдық жұмысымызда осы
әдебиеттер негізгілеріне жатады.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі: Қазақстан
тарихында орта ғасырлық дәуір қым-қуыт тарихи уақиғаларға толы, сондықтан
да бұл дәуір тарихынан ғылыми зерттеу жүргізу-қызықты да, күрделі іс.
Демек, дипломдық жұмысымыздың методологиялық негізіне
-обьективтілік;
-тарихилық;
-жүйелілік;
-сұрыптау;
-Талдау әдістері қолданылды.
Диптомдық жұмыстың ғылыми жаңалығы: Біріншіден, Сарайшық шаһарының
тарихына қатысты түрлі жазба деректер мен мәліметтерді, тарихи хабарларды
жинақтап, аса маңыздыларына сүйене отыра, қала тарихын жүйелі түрде жазу
және кейбір гипотеза, ой-пікірлер мен тұжырымдарға келу. Екіншіден, өткен
ғасырдың 50-60 жылдарыңда Сарайшық тарихы-үш кезеңнен тұрады деген
тұжырымды кеңейтіп, шаһардың алғашқы Қазақ хандығының құрылып, орнығуындагы
мәніне сәйкес, қала тарихының төрт кезеңнен тұратындығын дәлелдеу.
Үшіншіден, осылардың барлығы аркылы Шығыс Дешті-Қыпшақтың орта ғасырдагы
саясн-экономикалық тарихын Сарайшық шаһары тарихымен толықтыру, байыту.
Тақырыптың хронологиясы: Шығыс Дешті-Қыпшақтың бірден-бір орта
ғасырдағы Жалқы кіндігі ретінде тағдырында өрлеулі өркениетті де, шабытты
шарықтауды да, еңісті құлдырауды да басынан кешіп, ұлттық тарихымыздың
мәңгі мәйегінің біріне айналған. Демек дипломдық жұмыстың хронологиялық
шегі – XIІІ-ХVI ғасырдан мың жылдық тарихы бар Сарайшық шаһарының сырға
толы базарлы болмысы мен қайырымды сахи қасиетін, киелі имандылығын жүйелі,
ғылыми негізде жинақтау және бүгіні мен ертеңгі заман талаптарымен
ойластыра кіріктіруді қамтиды.
Жұмыстың практикалық маңызы: Зерттеу жұмысы-орта ғасырдағы Қазақстан
тарихының күні бүгінге дейін өз деңгейінде жан-жақты зерттелмей келген
түйіндерінің бірі -Сарайшық қаласының тарихын жазу арқылы орта ғасырлық ел
тарихын жаңаша ой-түйіндермен толықтыра түседі. Яғни, шаһардың Ұлы Жібек
жолының жанды буыны ретінде Шығыс Дешті-Қыпшақтың даңқын жарты әлемге
таратуы-халқымыздың өткеніне деген заңды құрметін нығайтумен бірге, туған
елге, жерге сүйіспеншілігін күшейтеді. Және студенттерге де пайдалануға
болады. Дипломдық жұмыстың негізгі тұжырымдарының қолданбалық, тәжірибелік
маңызы да зор, әсіресе, бүгінгі қоғамымыздың өскелең талаптарына сай Ұлы
Жібек жолының бойындағы халықаралық туризмді жандандыру бағыттары жөніндегі
ұсыныстарды жүзеге асыру, сол арқылы әлемнің өзге өркениетгі елдері сияқты
мол пайда табу мүмкіндігі ашылып, жергілікті халықтарға мыңдаған жаңа жұмыс
орындарының пайда болуына да игі ықпал жасауға болатынын дәлелдеу;
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тарау
және қорытындыдан тұрады. Жұмыстың соңында әдебиеттер тізімі берілген.
1 Қазақстанда қала мәдениетінің гүлденуі мен дамуы
1. Қала орталықтарының пайда болуының алғы шарттары
XVIII ғасырдың алғашқы жартысында, Қазақстанның Ресейге қосылар
кезеңінде ұшы-қиырына көз жетпес қазақ даласында бар-жоғы бірнеше қала
болған. Сол заманғы саяхатшылар кең-байтақ жазық даланы көшпелілер бесігі
деп ұққан. Бұл пікір ұзақ жылдар бойы сақталып келген. Мысалы, 1913 жылы
жарыққа шыкқан Туркестанский край кітабында: Шын мәнінде, Орта Азияның
(оның ішінде Қазақстанның да) тарихы - даланы мекен еткен көшпелілер мен
тау етегіне, өзен бойына қоныстанған отырықшылардың мыңдаған жылдар бойғы
күрес тарихы. Ұшы-қиырсыз дала, кең жайылымды қажет ететін мал
шаруашылығына тәуелділік пен басқа да өмір салты көшпелілерді ерте заманнан
отырықшы халыққа дұшпан етті, еркін көшіп-қонуға кедергі болар кесірдің
бәрін қирату сезімін тудырды.Көшпелі ел үшін ең қажеттісі - мал жайылып
жүрер шексіз дала, сондықтан ол жайылым болуға жарар жерге қоныстануына
кедергі тудырғанның бәрін жер бетінен жоқ қылуға бар. Бақтар, үйлер, тамаша
ғимараттар мен өнер туындылары көшпелі халыққа түсініксіз, әрі керек емес
те. Қолынан келсе, олар бар әлемді жайылымға айналдырып жібермек, - деп
жазылған. Бұл сөздердің негізсіздігін дәлелдейтін деректер бар. Ортағасыр
тарихынан көшпелі мен отырықшының, малшы мен диқаншының мәңгілік күресін
емес, керісінше қарым-қатынасын байқауға болады. Көрнекті археолог, ежелгі
Хорезмді зерттеуші С.П. Толстов өз еңбектерінде: Қалалық өркениетті тек
жер өңдеудің, отырықшылықтың нәтижесі деп санау үлкен қателік-деген түйін
жасайды. Қалалар көшпелілер мен отырықшылардың шаруашылығын ұштастырып
отырған, сондықтан да олар сол кезеңде өзінің даму шыңына жеткен деп
санаған ғалым пікірінің дұрыстығьш уақыт дәлелдеп отыр. [1.15 б.].
Жалпы, таза көшпелілер туралы тарихта дерек жоқ. Шығыс халықтарын
біреулері мал шаруашылығымен, біреулері егіншілікпен айналы-сатын адамдар
тобы құраған. Олардың арасында тек мал шаруашылығымен айналысып, болмаса
бір ғана егіншілікті кәсіп еткен адамдардан басқа екеуімен де қатар
шұғылданатындар да болған. Уақыт өте келе, бұл тепе-теңдік ауа райының
әсерінен немесе соғыс салдарынан өзгеруі мүмкін еді. Бұл жағдай
ортағасырлар кезеңінде керемет архитектуралық құрылыстары, сарайлары мен
мешіттері, медреселері мен қолөнершілер шеберханалары бар ондаған гүлдеген
қалалар болған Қазақстанға да тән еді.
Мың жыл бұрын Иерусалимде дүниеге келіп, мұсылман елдерінің көпшілігін
аралап шыққан ұлы араб географы Мұхаммед йон Ахмёд ежелгі Испиджаб (қазіргі
Шымкент) аймағы жайлы былай деп жазған: Испиджаб аймағы Мәуереннахрдың
(бұл жерде Оңтүстік Қазақстан) орта тұсында орналасқан. Оның Құрлұк,
Жұмышлағу, Арсубаникет, Бараб, Шабғар, Сауран, Тұрар, Зерах, Шағылжан,
Баладж, Барукет, Бұрұқ, Яғанкент, Азақкент, Дех Нуд-жикет, Тараз, Балу,
Жікіл, Барысхан, Атлах, Жамукат, Шелжі, Көл, Сұс, Тақабкет, Дех Науи,
Құлан, Мирки Нушкет, Лакра, Жамүқ, Урду, Науакет, Баласағүн, Ла-бан, Шүй,
Абалық, Маданкет, Барсиан, Балық, Жарқан, Яқ, Яқалық, Рауанжам, Қатақ, Шүр,
Чашма, Діл, Ауас, Жаркент қалалары бар. Ал бас қаласы - Испиджаб.
Қазақстанның алғашқы қалаларын салған кімдер? Ол қалаларда кімдер тұрды?
Олар қашан пайда болды? Қалай дамыды? Неліктен жоғалып кетті? Міне, өткен
күннің тарихын білгісі келген адамды қызықтыратын сауалдар осылар. Оларға
жауап беруге географтар мен археологтардың зерттеулері көмектеседі.
[1.35б.].
Ұлы Тигр мен Евфрат өзендерінің аралығындағы Месопотамия жеріндегі
қалалардың атасы саналатын алғашқы қалалар б.з.д. IV ғасырда пайда
болған. Ал Қазақстан жеріндегі қалалық өмірдің басталуы бізден қаншалықты
алыс екендігін елестетіп көріңдерші.
IV ғасырдың ортасында Шумер мемлекетінің Урук аймағында 17 елді мекен
мен қалашықтар болса, ал IV ғасырдың аяғына таман Урук олардың арасындағы
ең ірі қалаға айналды. Қалада аксүйектер мен қарапайым халық тұратын үйлер
және биік цоколь-платформаларда орналасқан, ізбес таспен қапталған көптеген
храмдар бар еді. Сонымен қатар түрлі қолөнер, сауда, суармалы жерлерді
өңдеу, архитектура өнері дамып, жазу тарала бастайды.
Археологтар б.з.д. VII - VI мыңжылдыққа жататын ежелгі Чатал-Құйық
қаласын зерттей отырып, орталық калалар Кіші Азияда (қазіргі Түркия жерін-
де) пайда болып, дамығанына көз жеткізді. Иорданиядағы ежелгі қалалардың
бірі - Библияда аты аталатын Иерихон қаласы. Бұл қала VIII ғасырдың өзінде
биік те калың кабырғалармен қоршалған еді. Үндістан түбегінен б.з.д. 2400 -
1800 жылдар аралығына жататын Мохенжо-Даро деген тамаша қала табылған.
Тұрғындары 40 мыңға жуық бұл қала тарамдалған көшелермен бөлінген
кварталдардан тұрған. Сондай-ак қалада құдыктар мен су құбырларының жүйесі,
жұртшылық жиналып, кеңес өткізетін ғимараттар мен астық қоймалары болған.
[2.85б.].
Қытайда б.з.д. XIX ғасырдың ортасы мен XVII ғасырдың алғашқы
жартысындағы ірі сарай кешені бар Эрлитоу қаласының орны зерттелді. Қоладан
заттар жасау өндірісі мен қыш ыдыстар жасау өнері өзінің шырқау шыңына
жеткен бұл қала үйіндісінен жазу жазылған жануарлардың сүйектері де
табылды.
Орта Азия аймағындағы ежелгі қалалардың орны Оңтүстік Түркіменстаннан,
Копет-Даг тауының етегі мен Мургаб өзенінің сағасынан ашылды. Қазіргі күні
бұл қалалардың орны Алтынтөбе, Гонур-депе, Тоғылық деп аталады. Алғашқысы
б.з.д. 2100 - 1850 жылдар аралығында өмір сүрген. Алтын-төбенің құрылыстары
арасынан ерекшеленіп көрінетін сатылы мұнара түрінде салынған діни орталық,
ақсүйектер үйлері, қоймалар болған. Сонымен қатар осы арадан
шеберханалардың орындары, алтын мен піл сүйегінен жасалған заттар табылды.
Бұл - қала қолөнер, мәдениет, дін және халықаралық сауданың орталығы
болғандығының дәлелі. Ал Маргиан мемлекетінің орталығы саналатын Гонур-депе
мен Тоғылық қалалары б.з.д. 1500 - 1000 жылдар арасында өмір сүрген. Қазба
жұмыстары барысында сарайлар мен храмдар, қолөнершілердің көшелері аршылып,
қыш ыдыстар, күміс пен қоладан жасалған мөрлер, құдайлар мен абыздардың
кішкене мүсіндері табылды. Бұл заттар қалалардың Үндістан және
Месопотамиямен сауда-саттық, мәдени қарым-қатынаста болғандығын айқындайды.
Қазақстандағы Оралдан Ертіске дейін созылып жатқан далалық белдеудегі
ең ежелгі қалалардың іргетасы қола дәуірінің басында (б.з.д. 1800 - 1600
жж.) қаланған. Осындай қалалардың бірі - Арқайым. Ол Қостанай мен Челябинск
облыстарының шекарасында орналасқан. Археологтар ол жерде көптеген жылдар
бойы зерттеу жүмыстарын жүргізіп, Аркайым қаласының екі қатар шеңбер
түріндегі қорғаныс құрылыстарымен қоршалғанын анықтады. Шеңберлене
тұрғызылған осы екі қабырғалардың арасында тұрғын үйлер, ал ортасында алаң
болған. Сыртқы шеңбердің диаметрі - 160 м. Сыртқы қабырғаның қалыңдығы 4 м-
ге жуық, ал биіктігі 3 м-дей. Қабырғаны жағалай ағаш бөренелерден екі қатар
қада қағылған. [ 3.27 б.].
Иасы-Түркістан қаласының ежелгі атауы.Археологтар ертедегі Иасының
орны қазіргі Күлтөбеге сәйкес сәйкес келетінін дәлелдеп отыр. 7-12
ғасырларда Иасы төңірегі Шауғар өңірі атанған. Бұл өңір түрік қағандығына
қарады. 9-ғ-да қарлұқтан мен оғыздардың қол астында болды.Бұл өңірге 809-
819 ж Хорасан билеушісі әл-Манун, 10-ғ-дың соңында Самани әулетінің
билеушісі Наср жаулаушылық жорықтар жасаған. 12ғ –дың 1- ширегінде қидандар
шабуылынан Шауғар құлағаннағ кейін, Иасы өлкенің орталығына айналды. Қожа
Ахмет Иасауи осында келіп қоныс тепкен кезде, Иасы атақ-даңққа бөленді.Қожа
Ахмет Иасауи қайтыс болғаннан кейін оның қабірінің басына қабір тұрғызды.
Ол қасиетті орын деген атқа ие болды.Қаланың Ұлы Жібек жолының бойында,
Дешті Қыпшақ пен Орта Азияның аралығында болуы, географиялық жағдайдың
қолайлығы, сонымен бірге адамдардың мазарға тәуәп етуі, сауданың қызу жүруі
елді мекеннің өркендеуіне ықпал жасады.Иасы туралы деректер 13- ғ-да жарық
көрген киракос Гандзакенцидің Армения тарихы атты еңбегінде кездеседі.
Бұл еңбекте Иасы Асон деген атаумен берілген. 14- ғ-дан бастап тарихи
шығармалардың беттерінде жиі көріне бастады. Шараф әд- Дин Йездидің
хабарларына қарағанда,1388 ж. Иасыны Тоқтамыстың әскерлері талқандап, түрік
тайпаларының қасиетті мекеніне айналған қожа Ахмет Иасауи мазарын тонайды.
Әмір Темір Тоқтамысты талқандағаннан кейін жаулап алған олжаның бір бөлігін
қожа Ахмет Иасауи кесенесін салуға жұмсайды. Иасы орта ғасырларда Орта Азия
ғимараттары үрдісі бойынша дамыды: қамал, шаһристан, рабад қалыптасты.15-ғ-
дың 1- жартысында Шараф әд-Дин Йезди Иасыны шағын елді мекен деп атап
көрсетсе, ал 16-ғ-да Рузбехан Исфахани Михманнаме –и Бұхари атты
шығармасында Иасыны былайша суреттейді: Аса қасиетті Қожаның сағанасы
орналасқан Иасы қаласы өрісі кең әрі құнарлы жер, Түркістан аймағының
орталығы. Иасы қаласына тауарлар мен қымбат бағалы заттар жеткізіледі де,
сол жерде оларды сату басталды. Сондықтан ол көпестердің тең-тең жүктерін
шешіп, саяхатшылар тобын елге аттандыратын орын болды. 15-17 ғ-да зираттың
төңірегіне ақсүйектер күмбездері салынып, олардың ішінде Рабиға Сұлтан
Бегім(15ғ), Есім хан (17ғ) күмбездері ерекше маңызыды.1579 ж Иасы Ақназар
ханнан бастап Қазақ хандығының орталығы болды. Сол кезден бастап Иасы
Түркістан деп атала бастады. [4.11 б.].
XVI ғасырдың ортасынан бастап Яссы қазақтардың қолына қарады. Тап осы
уақытта Түркістан облысының карамағында орналасқан қалаға жаңа атау
берілді. Ол да Түркістан аталып, қазақтар каланы өз орталықтары етіп алды.
Қаланың Түркістан деп аталуы облыстың атын шығарудан туса керек. Осы
Түркістан қаласы XVIII ғасырға дейін (ара-тұра үзіліс болмаса) қазақ
хандарының ірі орталығы және ресми ордасы болды. Бұрынғы қалашықтың аймағын
қазір жаңа қала құрылыстары басып жатыр. Алайда ежелгі Түркістан
қалдықтарын әлі күнге дейін Қожа Ахмет Иассауи кесенесінің жанынан көруге
болады.
Ескі Түркістанның үйлері біздің заманымызға дейін сақталмады. Тек, XIV
ғасыр архитекторларының тамаша туындысы – Қожа Ахмет иассауи кесенесі ғана
бізге қаланың көне тарихынан сыр шертеді. Қожа Ахмет Түркістанда туып,
өмірінің көбін осы арада өткізген.
Кесене салдыруда Әмір Темір саяси есепті көздеді, - деп жазды
археолог М.Е. Массон. - Көшпелі халықтың қасиетті санайтын затына назар
аудару, оның жанына жағымды нәрсе істеу ислам дінін уағыздаушы жұрттың
рухани бірлігін баса көрсету, сонымен бірге сезімтал көшпенділерге осы
қылығы арқылы әсер ету, осы ойын орындап, өз империясының құдіретін көрсету
- міне, мемлекеттің киыр шетіне ортағасырлық архитектуралық тамаша
ескерткіш орнатудағы оның мақсаты. [5.17 б.].
Кесене іргетасының үш жағынан сары құм тастан жасалған белдеушелер
жүргізілген. Оның үстіңгі жағы бір жарым метрлік шыны таспен қапталған. Ал
шыны тастан жоғаргы бөліктері - қабырғаларды, барабандар, күмбездер сары-
көк түсті кірпіштердің аясындағы ірі оюлар түрінде берілген көгілдір, көк,
ақ сырлы шыны тастармен безендірілген. Тек ұлы бас портал өрнексіз қалған.
Құрысшылар Темірдің тірі кезінде бас порталды сырлы кірпіштермен көмкеріп
үлгермеген, ал Әмір мүрагерлері бүған көңіл аудармаған.
Оюлаған, сүйекпен апталған есіктен бірден ғимараттың орталық ең үлкен
бөлмесіне кіруге болады. Оның ауданы 18,5x18,5 (м). Бөлменің ортасында адам
бойымен бірдей қола қазан тұр. Аңызға қарағанда, бұл қазан Түркістаннан
солтүстік-батысқа карай 25 шақырым жерде орналасқан Қарнақ мекенінде
құйылған. Кезінде оған жұма намазынан кейін таратылатын тәтті
араластырылған су құйылатын болған.
Орталық қазандық бөлмесінен кейін Қожа Ахметтің мәйіті жатқан
көрхана орналасқан. Оның құлпытасы ашық жасыл нефриттен жасалған, бетінде
ешқандай жазу жоқ. Бөлме де карапайым салынған: ақ қабырғалардың төменгі
жағы өрнектермен безендірілген жылтыр, көгілдір тыстамамен қапталған.
Қабырғалардың бұрыштарында жартылай дөңгелек бағаналар орналасқан. [6.66
б.].
Кесенеде басқа да бөлмелер - мешіт пен қажылыққа келгендерге арналған
құжыралар көп. Олардың біразы құрылыс салынып біткеннен кейін мәйіт коятын
орынға айналған. XV-XIX ғасырларда жерленген адамдардың, атақты қазақ
хандарының құлпытастарында олардың аты-жөндері жазылған. Ортағасырлық
шеберлер осы аса үлкен порталды-күмбезді ескерткішті әрлеу кезінде
қолданбалы өнердің барлық түрін: ағашқа өрнек салуды, сүйекпен аптауды,
алебастр, тастар мен металды пайдалана отырып өрнектеуді; көк, көгілдір, ақ
түстерге боялған тамаша шыны тастармен қаптауды, қам кірпіштер арқылы
өрілген күрделі ою-өрнектерді жасауды қолданған. Қазіргі күнгі
архитекторлар кесенеге өте жоғары баға беріп отыр. Ахмет
Иассауидің кесенесі әлемдегі монументальді құрылыстардың бірі. Кесене
архитектурасында адам қолынан келетін өнер таңқаларлық керемет үлгіде
ұтымды қолданылған, - деп жазды XVI ғасырдың тарихшысы Рузбихан. [6.71
б.].
Испиджаб – Сайрам. Оңтүстік Қазақстанның орта ғасырдағы ірі
қалаларының бірі. Жұрты қазіргі Сайрам кентінің оң түстік батысында Шымкент
қаласынан шығысқа қарай 12 шақырым жерде ну бау-бақшаға оранған. Махмұт
Қашқаридің Диуани лұғат ат-түрік атты еңбегінде кездеседі. Онда: Сайрам
Исфиджаб деп аталатын ақ даланың аты делінген.Демек, Сайрам – Исфиджабтың
кейінгі аты. Моңғол шапқыншылығынан кейін Сайрам маңызды рөл атқарды. XV-
XVIII ғ-да қазақ хандықтары кезінде Сайрам ірі сауда, қолөнер және діни
орталық болған. Зерттеу жұмыстарын 1923 ж П.П.Иванов, 1925ж. М.Е. Массон,
1947ж. А.Н. Бернштам басқарған.
Көшелерінде жағалай тізіліп бой түзеп өсіп тұрған терек ағаштары. Ал
айналасы - жайқалған мақта плантациясы мен бидай алқаптары.Осыдан сегіз-он
ғасыр бұрын Сайрамның ірі өңір болғанын еш адам біле бермейді. Ол
қолөнершілер мекені, егіншілер ауылы және ондаған қалалары бар орталық
болған. Қаланың кұдіреті артып, астана болып күшейіп тұрған кезінде бұл
өңірге Тараз, Отырар, Сауран, Түркістан секілді ірі қалалар кірген еді.
Бізден бірнеше жүз жылдар бүрын өткен сол бір заманда Сайрамның атауы
басқаша аталған. Ол кездегі аты - Исфиджаб. [2.195 б.].
Қаланың рабаты және бұқаралық мединесі болды. Ол жерде үсті жабық
базар, маталар жәрмеңкесі, үлкен мешіт орналасқан. Мединенің төрт:
Нуджакет, Фархан, Шахран және Бұхара қақпалары бар. Әр қақпалардың маңында:
нахшебтер рабаты, бұхарлықтар рабаты, самарқандықтар рабаты және зираты мен
базары бар Қаратегін рабаты. Бұдан да басқа қалада 1700 рабат бар деседі.
Исфиджаб - тамаша шекаралық бекініс. Айнала дуалмен қоршалған рабаттың
ішінде ешкім тұрмайтын ішкі қамал - цитадель бар. Бұл жердің тұрғындары
егін шықпай қалу дегенді білмейді. Жемістері үлкен болмағанымен шырынды әрі
тәтті. Қала таза, бұл жердегі өмір жағымды, - деп географ эл-Мақдиси өз
еңбегінде Исфиджабтың үлкен қала екенін атап өтеді.Якут өзінің
энциклопедиялық сөздігінде Исфиджаб жайлы тереңірек сипаттама берген:
Исфиджаб қарағанда айнала ондаған шақырымға дейін көрініп тұрған. Қырағы
қарауылдар қауіпті, мысалы, солтүстік жақтан байқап қалса, сол мезетте-ақ
Арыс жағалауындағы қалаларға түнде алаулаған от, күндіз будақтаған түтін
арқылы қатер туды деген белгі беретін. Белгі жетісімен ағаштары мыспен
бекітілген зілдей қала қақпалары сықырлап жабылатын. Мұндай оқыс шабуылға
бойлары үйреніп қалған тұрғындар қала қабырғасына шығып, әркім өз орнына
тұра қалысатын. Ал Исфиджабқа сәйгүліктерге мінген жаушылар аттанатын.
Жазба деректерде Исфиджабтықтарды жауынгер халық деп бекер жазбаған. Олар
өздерін қорғай алатын еді. [7.32 б.].
Исфиджабқа қауіп оңтүстіктен де төніп тұратын: байлыққа толы жеріне IX
ғасырда Орта Азияны билеп тұрған саманидтер де қызыққан. 839 - 840 жылдары
саманидтер билеушісі Нух ибн Асад Исфиджабты жаулап алған.X - XII
ғасырларда Исфиджаб Сайрам деп аталған. Махмұд Қашқари өз шығармасында
былай жазған: Сайрам - ақ қаланың (әл-Мәдина әл-Байда) атауы. Оны Сарьям
деп те айтады.
1214 жылы Сайрамды Тараз қаласы секілді ірі империяның билеушісі Мұхаммед
хорезмшах тас-талқанын шығарып қиратқан. Жазба әдебиеттерде жазылғанындай,
хорезмшах Оңтүстік Қазақстанды жаулап алғаннан соң, жаңа жерлерді жау
шабуылдарынан, шығыстағы көшпелілер шапқыншылығынан қорғай алмайтынына көзі
жеткен. Сөйтіп шекарадағы қалаларды қиратып, ол жердегі түр-ғындарды
оңтүстік-батысқа көшіріп жіберуге бұйрық берген. Соған қарамастан Сайрамда
шағын әскери бөлімше қалса керек. Өйткені жылнамашылар Шыңғыс ханның жорығы
жайлы айта келіп, оның қолбасшыларының бірінің Сайлань (Сайрам) қаласын
шапқаны туралы жазады. Қаланы алу үшін тас атқыштар қолданылған. 1221 жылы
Сайрам қаласы ежелгі жылнама беттерінде тағы да айтылады. [8.43 б.].
Бұл жолы ол туралы жазған Чань-Чунь. Шыңғыс ханның шақыртуымен
Қытайдан Моңғолияға, одан Үндістанның солтүстік шекарасына ұлы билеушімен
кездесуге барған монах Сайрам қаласын басып өтеді. Сайрамда Чань-Чунь және
оның шәкірттері бірнеше күн аялдайды. Шәкірттерінің бірі осында -қайтыс
болып, каланың шығысындағы бір төбенің басына қойылады. Кейінгі
жазбаларда Сайрам казақ хандықтарының ордасы және сауда-қолөнер
орталықтарының бірі болған қала ретінде аталады. Сонымен бірге, Түркістан
қаласының атағы жайылғанға дейін және одан кейін де Сайрам ірі діни орталық
болды. Құран тәпсіршісі ақын Қожа Ахмет Иассауи өзінің бір сөзінде:
Сайрамдағы әулиелерге сан жетпейді, ал Түркістанда бірнеше мың деген.
Сайрамда әулие жерлер - мазарлар көп. Қайта салынған олар әлі күнге дейін
сақталған. Ең ежелгісі - XI - XII ғасырларда өмір сүрген Падишах Малик
немесе Мир Али бабаның мазары. Сонымен қатар Ахмет Иассауидің ата-анасы
Ибрагим ата мен Қарашаш ана жерленген мазарлар да бар. [ 8.76 б.].
Көне Сайрамның жобасын, ішкі қамалдың, шахристан мен рабаттардың
бұрынғы орындарын анықтау қиын. Өйткені сол кездегі қалашықтың үстін
қазіргі Сайрамның құрылыстары басып қалған. Ежелгі Сайрам қаласының аймағы
бір қарағанда қым-қиғаш шатасып кеткен болып көрінеді. Алайда, қала
кварталдары, көшелері мен бұрылыстары бір орталықтандырылған жобамен
салынған. Бекіністің орталық бөлігі бұрынғы шахристанның пішінін қайталаған
болуы керек. Қала аймағындағы мұнаралары бар қорғандардың қалдықтары әлі
күнге дейін сақталған. Кезінде шахристанға үлкен жасыл желек жамылған сауда-
қолөнер аудандары жалғасып жатқан. Дуалмен қоршалған қабырға қалдықтарын
қазіргі күні құрғап қалған Сайрам-Су өзенінің жағалауынан байқауға болады.
Баяғы рабаттардың орнын қазір күннен-күнге үлкейіп жатқан зәулім үйлер, бау-
бақшалар басқан. Сайрамдықтар көбінесе бау-бақша жүмыстары кезінде, канал,
арық казып жүріп ыдыс-аяқ сынықтарын, қола мен темірден жасалған
бүйымдарды, архитектуралық көріністердің бөлшектерін - өздерінің ата-
бабаларының, яғни Оңтүстік Қазақстанның ежелгі астанасы Исфиджаб
тұрғындарының тұрмыс мәдениетінің жәдігерлерін тауып алып жатады.Исфиджаб-
Сайрамнан солтүстік-батысқа қарай 200 шақырым жерде кейінгі ортағасырдағы
Оңтүстік Қазақстанның астанасы - қазақ хандығының ірі орталығы болған
тарихи мұраға бай Түркістан қаласы орналасқан. [ 8. 4 б.].
Отырар- Тұрарбанд, Тұрар, Тарбанд, Фараб-Оң. Қазақстан облысы Темір
темір жол станциясынан солтүстік батысқа қарай 7 км жердегі ежелгі қаланың
орны. Отырар VIIІ ғ-дың басынан Тарбанд деген атаумен белгілі. Бұл атау
Күлтегін және Білге қаған құрметіне арналған көне түрік сына жазбаларында
кездеседі. VIIІ ғ ғы араб географы Якут Тарбанд, Тұрар, Тұрарбанд пен
Отырар – бір қала деп жазады. Араб тарихшысы табаридің Отырар патшасы әл-
Мамун халифтің жауларының бірі депатағанына қарағанда, Отырар 9- ғ-дың
өзінде ақ ірі қала болған. 1Xғ жазбаларында Кедер деген орталық қаласы бар
Фараб аймағы аталады. Фараб Кедерден ежелгі қала екені әл- Максидидің
еңбегінде жазылған. 1X-ғ-дан кейін Кедер тарихи және географиялық
жазбаларда аталмайды, оның орнына астана да, аймақ та Фараб делінген.
Деректемелерге қарағанда, Кедер Отырардың солт. Немесе солт- батысында болу
керек. V-XV ғ-да Отырар Орал бойындағы көшпелі тайпалармен сауда жасайтын
орталық, Иран мен Орта Азиядан Сібірге, Монғолияға және Қытайға қатынайтын
сауда жолындағы маңызды қала болды. 1218 жылы Хорезмшаһ Мұхаммедтің
Отырардағы билеушісі Қайырханның әмірімен Шыңғыс ханның керуендегі
көпестері өлтірілді. Бұл Шыңғыс ханның Орта Азияға шапқыншылық жасауына
сылтау болды. Тарихи әдебиеттерде бұл қырғын Отырар қорғанысы деген атпен
белгілі. 1219 ж. Көктемде Моңғолиядан жорыққа аттанған 200 мың әскер күзде
Отырарға жетті. Бұл оқиға Жувейнидің Әлемді жайлап алушының тарихы атты
кітабында толық суреттелген. Моңғол шапқыншылығы салдарынан Отырар
қиратылып, қала тұрғындары қырғынға ұшырады, тірі қалғандары Моңғолияға
айдатылып әкетілді. Бірақ1219 жылғы апаттан кейін отырар қайта жанданда.
1255ж. Армян саяхатшысы Отырарды Сырдария бойындағы ірі қалалар қатарында
атайды. Отырар дүниежүзілік саудада бұрынғысынша делдалдық рөл атқарды.
Қала туралы 1320ж. Флоренция көпесі Пеголотидің Азов теңізінен Қиыр Шығысқа
дейінгі сауда жолытуралы жазбаларында да баса айтылады. Ақ Орда хандары,
әсіресе, Ерзен, мұнда медреселер, ханакалар, мешіттер, кесенелер салған.
Жошы ұлысы құлағаннан кейін Отырар Әмір Темір мемлекетінің құрамына кірді.
Әмір Темір мұнда бірнеше рет болып, Шығыс жорығына дайындығы қазған кезде
осында қайтыс болды. Әмір Темір мирасқорлары мен Шайбани әулетінің қазақ
хандарымен күресі барысында Отырар тағдыры тағы да сынға түсті. XVI- ғ-дың
2- жартысынан қала қазақтардың билігіне біржолата түсіп, шамамен XVIII-ғ
–дың басына дейін өмір сүрген. [9.20 б.].
1.2 Сарайшық қаласының қалыптасуы мен өркендеуінің негізгі себептері
Қазақстанның қиыр батысында, өлкенің терістігінен бастау алатын
өзендермен өрнектелген ұлан-ғайыр дала жатыр. Оның қарт Каспий теңізінің
айдынында құяр атырауы ежелден адамдардың көңіліне қонып, назарын аударып
келеді.
Каспийдің солтүстік-шығыс өңірі, өзінің ерекше қолайлы географиялық
жағдайына байланысты сонау тас ғасырының, әсіресе қола дәуірінің
мәдениеттері гүлденген кезеңдерде аса тиімді көп салалы байланыстар мен
тоғысулар болатын аймаққа айналды. Сондықтан да бұл жерден өзінің, тым
қатал табиғи-климаттық жағдайына қарамастан, аса мол археологиялық
ескерткіштер - қоныс-тұрақтар, обалар, үшкір жебе пошымды құрылыстар -
арандар, таңбалы тастар мен мүсіндер, керуен-сарайлар, қала-бекіністердің
құландылары т.б. табылды. Бұлар, әрине, ондағы әр замандағы әр алуан
этникалық және әлеуметтік-мәдени тұтастықтардың қайнаған тыныс-
тіршілігінің куәсі. Терістік пен Доңызтаудың шыңдарының жағалауларына
орналасқан қоныстар мен тұрақтардың мәдени қабаттары - жергілікті
технологиялықдәстүрлермен бірге қөшіп-қону мен ірі үдеру толқындарының
нәтижесінде өзге этникалық ықпалдың көптеген белгілерінің болғанын да айқын
растайды. [3.18 б.].
Батыс Қазақстан өлкесінің даму тарихыңдағы ең бір жарқын кезең
-сармат, сақ-массагет этномәдени кешендерімен байланысты болып келеді.
Геродоттың мардымсыз мәліметтері мен парсы патшасы Ксеркстің Персепольдағы
"антидэвтік" жазбаларына жүгінсек, дах (дай, даг) тайпалары, сақтар,
массагеттер мен скифтердің саны көп болған, көшпелі жаугершілік өмір салтын
үстаған,ерлігімен және бостандық сүйгіштігімен ерекшеленген. Олар нағыз
салт атты шабандоз, әрі құралайды көзден атқан керемет садақшы-мергендер
еді. Олардың бес қаруы түгел сай, күшті, әрі жүрдек салт атты әскери
қосындары аса қаһарлы ержүрек жауынгерлерден түрған, көршілес халықтар
оларды жеңілмейтіндер деп есептегені де тегін емес еді...
Мындаған жылдар бұрын саудагерлер, әскери бөлімдер, басына оқиға
іздеген елкезбе жиһанкездер салған дала соқпақтарымен ғасырлар бойы есепсіз
керуендер қатынап жатты. Екі мың жыл бойы бұл жол жұртқа терістіктегі Ұлы
Жібек жолы ретінде белгілі болды. Жауынгер қосындар, сауда керуендері және
қоныс аударған көшпелілер ұзакқа созылған жорықтарынан кейін жұтаған жұрт
пен төрт түлікке тіріпілік сыйлаған арнасы кең, ағысы қатты өзеннің
жағасына тоқтап тыныс алған. Бұл өзенді көне дәуір географтары ауызға
алады, ал бірінші Ұлы Түрік қағанаты құрылған заманда ол Жайық деген атпен
белгілі болды. Зәмзәм суы, тайдай тулаған балығы, шүйгін шөбі және қыстың
боранына ықтасын болған қоғалы қамысы - Тәңірі ұлдары жараткан Жайық иесі
рухының көрінісі деп есептелді. Жайықтың борышы - "Кісілерді барлық
жамандықтар мен зұлымдықтан қорғап, оларға өмір сыйлау" болған. [10.151
б.] ...
Шыңғысханның құдіретімен құрылған Ұлы империя оның үш ұлының ортасында
бөліске түсті. Үлкен ұлы Жошының (1207-1227) үлесіне Ертістен бастап
батыста "татар" жылқысының тұяғы жеткен жерлердің бәрі тиді. Шағатайға
оңтүстік Алтайдан Амударияға дейінгі жерлер,сондай-ақ Шығыс Түркістан,
Жетісу мен Мауеранахрдың көп бөлігі тисе, ал Үгедейге (122829-1241) батыс
Монғолия, Ертістің жоғарғы аңғары және Тарбағатай бөлінді. Сөйтіл, қазіргі
Казақстан территориясы осы ұлыстардың құрамына, яғни оның далалық бөлігі
Жошы ұлысына, оңтүстік және оңтүстік-шығыс Қазақстан Шағатай ұлысына, ал
солтүстік-шығыс бөлігі Үгедей ұлысына кірді. [11.13 б.].
Қазіргі Атырау қаласынан 50 шақырым жерде, Жайық өзенінің оң жақ
жағасында, бір кездегі ұлы да атақты Сарайджук (қазіргі атауы - Сарайшық)
қаласының қираған құландысы жатыр.
Батыс Қазақстан - ең алдымен жағрапиялық ұғым. Сонымен катар ол -
республиканың бес табиғи-экономикалық аймақтарының бірі. Ол батыста Еділ
сағасынан, шығыста Торғай даласына дейінгі кең алқапты алып жатыр.
Терістікте Жалпы Сыртпен, түстікте Үстіртпен шектеседі. Батыс Қазақстанға
Каспий теңізін солтүстік және солтүстік-шығыс жағалауы да қарайды. Бұл
аймақтың құрамына Ақтебе, Атырау, Маңғыстау және Батыс Қазақстан облыстары
кіреді.
Территориясының көлемі жағынан (736 мың шаршы км) бұл аймақ
республикада бірінші, ал халқының саны жағынан (2,2 млн адам) үшінші орын
алады. Аймақтың орасан зор экономикалық потенциалы бар. Айталық, 90-
жылдардың басында республикада шығарылған мұнай мен газдың 100 пайызы, сол
сияқты хромит және никель-кобальт рудасы, борат, хром тұздары, өндірілген
балық консервісі мен қара уылдырық, ферроқорытпаның 70 пайыздан астамы,
минералдық тыңайтқыштың 27 пайызы Батыс Қазақстанның үлесіне тиді. Аймақ
экономикасында ауыл шаруашылығы да үлкен орын алады. Батыс Қазақстан —
Кішіі жүз қазақтарының мекені (территория жағынан Батыс Қазақстан аймағы
Кіші жүз қоныстанған жерлерден біраз кем, себебі кіші жүздіктер қазіргі
Қызылорда, бұрынғы Торғай облыстарының көп жерін мекен еткен). Кіші жүз -
Қазақ хандығының үш саяси-экономикалық орталығының бірі. [11.27 б.].
Әбілғазы Баһадұр ханның (XVII ғ.) Сарайшықтың негізін Бату хан (билік
құрған уақыты 1221-1256 жж.) салған деген тарихи пікірімен келісуге болады.
Әбілғазы былай деп жазады: "Берке хан болғаннан соң ұлық той жасап, көп
сыйлықтар берді. Барлық аға-інілеріне Батухан бағындырған ұлыстарды бөліп
берді, Қағанға көп сый-сияпат жіберді. Одан соң Құдай тағала бір күні Берке
ханның көңіліне мұсылмандықтың ұрығын сеуіп, өз дінінің бос нәрсе екенін
білдірді. Бір күні аттанып, ағасының салдырған Сарайшық атты шаһарына
барды. Мұнда Бұхарадан көп керуен келіп жатыр еді.
Ол керуеннің ішінен екі жақсы кісіні бір аулақ жерге шақыртып,
мұсылмандықтың шарттары мен тарихын сұрады. Бұл кісілер мұсылманшылықты
жақсы баян қылды. Берке хан таза жүрегімен мұсылман болды. Одан соң кіші
інісі Тоқай-Темірді шақырып, бұл сырын оған айтты, ол да мұсылман болды.
Сосын ол халқына исламға сенуге жарлық берді..."
Сарайшық өзге қалалармен қатар, Ертістен Дунайға дейінгі ұлан-байтақ
өлкені билеген, кейінірек Алтын Орда аталған империя — Жошы Ұлысының алғаш
құрылған бірінші онжылдығында салынған. Бұл қалалардың құрылыстары
алғашында нөкер, ноян және басқа да ел басқарушы шонжарлар үшін Сарай және
әкімшілік ғимараттар ретінде бой көтерген. Ондағы орталық ғимараттың
төңірегінен кейінірек біртіндеп қолөнершілер, еркін тұрғындар, көпестер
және т.б. әр түрлі адамдарға арналған үй-жайлар салынған-Сарайшық сондай
қалалардың бірі еді. Оның стратегиялық жағынан Европа мен Азияның түйісер
тұсынан ұтымды орнығуы, Европа елдері мен Еділдің бойындағы Алтын Орда
астаналарынан (Сарай-Бату және Сарай-Берке) Хорезм шаһарларына, Иранға,
Үндістанға және Қытайға баратын құрлықаралық керуен жолының қауіпсіздігін
қамтамасыз етті. [11.35 б.].
Осылайша, Сарайшықта салтанатты сәулетті сарайлар, керуен-сарайлар,
моншалар, мешіт-медреселер және басқа да ғаламат ғимараттар салынған.
Оларды атақты сәулет өнері мектептерінен өткен дарынды шеберлер тұрғызған.
Қаланың өте тамаша жобаланып салынған түзуде кең көшелері мен алаңдары
болған. Қаланың келбетінен шығыстың әсері айырықша байқалады. Керуен
саудасынан келетін түсім, әскери олжа, жергілікті халық төлейтін салық және
аса мол арзан еңбек күшінің есебінен Сарайшық қаласы тез өсті. Қала
аумағының тез кеңеюіне оның бекініс-қамалдарының болмауы себеп болған.
Онсыз да қала әрқашан хандық биліктің бақылауында, әрі тақталасындағы
жеңімпаздар тарапында болуға мәжбүр еді, ал жеңімпаздар болса оның
қауіпсіздігіне кепіл болды.
Сарайшық алғашқы кірпіші қаланғанынан бастап Жошы Ұлысының тақ үшін
әулеттік таласы, әскери бас көтерулер, саяси сайқалдық, сауда-экономикалық
және мәдени байланыстардың өсуі, империяның құлауы және жаңа этностардың
құралуы сияқты Орда ішілік және халықаралық оқиғалардың қайнаған ортасында
болды.
Алтын Орданың өзге қалалары сияқты, Сарайшық та, бұрын қоныс, яки
ұрымтал өткел немесе қыстақ, яки рулық, әулеттік зираттар болған, өте
шұрайлы, әрі Жайық өзенінің ең бір қолайлы да көрікті тұсында қалыптаскдн.
Қаланың мәдени қабаттарын зерттеу барысында, көне шүңқырдан және шикі
кірпіштер арасынан шақдақтас қырғыштар, қола дәуірінде тастан жасалған
шағын келсап; екі мың жылдың алдындағы жебенің қоладан құйған ұштары
кездесті. Бұлар осы қаланы салған кезде оған дейінгі көне мәдени
қабаттардан шыққан ба, әлде киелі деп біреулер өзге жерден кезінде тұмар
ретінде осында әдейі алып келген бе, бұл жағы бізге әзірше белгісіз. Кейбір
зерттеушілер Алтын Ордалық Сарайшықтың төменгі мәдени қабаттары X-XII
ғасырлардағы хазар және қыпшақтардын қалалары немесе қоныс-тұрақтарының
қалдықтары деп Сарайшық туралы неғұрлым ертерек мәлімет бергендердің бірі -
араб көпесі әрі жиһангезі Ибн-Батута еді. Ол мұнда 1333-1334 жылы келді.
Ибн-Батута өзінің "Саяхатнамасында" былай дейді: "Сарайдан шығып, он күннен
кейін біз Сарайджук деген қалаға жеттік, джук - "кіші" деген мағынаны
береді. Ол Ұлысу деп аталатын үлкен әрі ағынды өзеннің жағасына орналасқан.
Онда Бағдаттың көпіріндей қайықтардан жасалған көпір бар... [12.258 б.].
Ел аузында "Сарайшықтың сырлы қышы" деген де сөз сақталған. Басында
айтканымыздай, 1920-шы жылдары орыс көпесі Шамполов Сарайшықтың орнынан
кірпіш дайындалатын зауыт ашып, кірпіштерін арбаға салып Гурьев пен Оралға
тасып, онда үлкен-үлкен ғимараттар салдырып, пайдаға белшесінен батқан.
Алдымен дайын кірпіштерді қазып алған ол, бара-бара әдісін тауып,
ортағасырлық "хұмданды" (кірпіш өртейтін пешті) іске қосып, тап-тәуір
қыштар шығарғандығы туралы деректер белгілі. Ал 1950-ші жылдары белгілі
ғалым Ә.Марғұлан мен археолог В.Пацевич осы өңірге казба жұмыстарын
жүргізгенде жақсы сақталған "хұмданды" тапқаны туралы дерек те сақталған.
Сарайшық сөзінің шығу төркініне келетін болсақ, кейбір зерттеушілер мешіт
мұнарасында алтын түсті сары айшық болған, соған байланысты шыққан деп
пайымдайды. Сарайшық сөзінің шығуы туралы ел ішінде бұдан басқа тағы да екі
нұсқа әңгіме сақталған. Онын бірі: "".. Хан қызының аты Сара екен. Хан
ордасына кіруте бата алмаған жігіттер мен сарбаздар "Сара-шық", "Сара-и-
шық" деп дауыстап шақырады екен десе, енді бірінде: "... Сарай өте әдемі
әрі зәулім етіп салынған. Сарайға келтен адам міндетті түрде оған кіріп-
шығуы тиіс. Сонда жергілікті жұрт: мынау Сарай, оны көрген де арманда,
көрмеген де арманда. Егер кірмесең онда шық", — деп айтады екен делінеді.
Бұл нұсқалардың ауыздан-ауызға таралып, түрленіп жеткені көрініп тұр.
Осы қалада біздің аттылы-арбалы сапарымыз аяқталды. Біз онсыз да арып-
жадаған ат-көлігімізді қаладағы арзаншылыққа байланысты, әр жылқыны төрт
күміс динарға бағалап, төмен бағамен саттық. Арбаға жегу үшін біз түйелер
жалдадық.
Бұл қалада түркіден шыққан құрметті тақуа діндар кісінің тұрар жайы
(Завия) бар, оның аты — Ата. Ол бізді қонақ қылды әрі батасын берді. Бізді
тағы да осы қаланың аты-жөні менің есімде қалмаған бір қазысы қонаққа
шақырды. Біз осы арадан Хорезмге дейін отыз күн суыт жүрдік, жол бойы тек
екі-ақ сағат, бірде түс әлетінде, енді бірде ақшамда ғана аялдадық"
Саяхатшылардың өздері жазуынша, керуен жолында жүрген кісілер алыс сапарға
шығар алдында көбінесе мұсылман зираттарының жанында тұратын шейх-
хазіреттердің батасын алып аттанып отырған. Олардың рухы да жолда керуенді
желеп-жебеуші болады деп есептесе керек. Сарайшықтың ұлылығы — онда тек
мұсылман діндарларының жерленгендігінде ғана емес, ең алдымен оның Алтын
Орда хандарының қасиетті зиратханасына айналғанында. Әбілғазы Баһадүрханның
жазуынша, мұнда Алтын Орда хандары, мәртебелі кісілер және шонжар-ұлықтар
жерленген. Сарайшықтағы хандар пантеонында ең алғаш жерленген кісі деп
1266—1280 жж. билік құрған Мөңке Темір ханды атайды.[13.56 б.].
Сарайшықтың қарқынды дамуы, әсіресе қоғамдық және діни ғимараттардың
көбейіп көркеюіне 1263 ж. Берке ханның ислам дінін қабылдауынан соң, Алтын
Орда тұрғындарының арасында мұсылмандықтың енуі және 1310 жылы Өзбек ханның
исламды мемлекеттік дін деп жариялауы да әсер етті. Аталмыш рәсімдер
Сарайшықта атқарылған, осының өзі де Сарайшықтың Алтын Орданың рухани-
идеологиялық өміріндегі аса ерекше орнын көрсететін оқиғалар еді.Сарайшықта
1341 ж. Жәнібектің және 1357 ж. Бердібектің Алтын Орданың хандықтаққа отыру
рәсімдері өтті.
1996—2000 жж. зерттеулер нәтижесінде Сарайшықтың қалыптасып дамуының
үш кезеңі анықталды. Ерте кезеңі қала өмірінің алғашқы он жылдығына сәйкес
келеді. Сарайшықтың ол кезде, негізінен шикі кірпіштен соғылған орталық
бөлігіндегі ғимараттары көп салынды. Оңтүстігінен шетіне қарай біртіндеп
киіз үйлермен және жеңіл каркас құрылыстарымен толықтырылды. Бұл бөлігі
негізінен өзенді бойлап салынды. Зерттеушілердің болжамы бойынша оның ені
шамамен 300 м. болған тәрізді. Келесі онжылдықтарда қаланың даму қарқыны,
оның көлемінің неғұрлым ұлғайғаны анықталды. Дамуының екінші кезеңінде,
1330-шы жылдардан бастап әр түрлі факторлардың әсерімен Сарайшық өзінің
кірпіштен соғылған орталық бөлігінде жүйелі түрде салынып шоғырланады да,
Жайық пен оның сағаларында жайғасқан аралдың шеңберінде дамып кеңейді.
Мұның өзі, осы маңдағы өткелдер мен адамдардын іс-әрекетін мұқият бақылап
отыруға да мүмкіндік берді.Сарайшықтың аумағын итальяндық Фра Мауроның 1340-
шы жылдардағы картасын қазіргі табиғи орта жағдайымен салыстырып және
қалашық туралы XIX және XX ғғ. басындағы авторлардың деректерін есепке ала
отырып, оның батыстан шығысқа дейінгі ұзындығы 2 шақырым, ал ені 600
метрден астам болуы мүмкін деп мөлшерлеуге болады. [14.7 б.].
Қаланың гүлдену уақыты XIV ғ. сәйкес келеді. XV—XVI ғғ. шаһар тағы да
өзгеріске ұшырады. Орталық бөлігі көлемі жағынан біртіндеп кішірейе келе,
оңтүстік шығыста Жайықтың қазір Сорочинка деп аталатын саласына қарай
жылжыды.
Соңғы екі ғасырда Жайықтың негізгі арнасы әрнеше өзгерістерге ұшырады.
Жыл сайынғы су тасқыны қаланың біраз бөліктерін шайып кетіп отырды. Қазіргі
таңда көне Сарайшықтың қалған ауданы, жапсарлас көне зираттарды
есептемегенде шамамен 600 х 600 м.
Сарайшықтьщ қирандылары мен жәдігерліктерін ғылыми тұрғыдан зерттеу
жұмыстарының екі ғасырдан астам тарихы бар. XVIII ғ. 60 ж. соңында
қалашықты П.С.Паллас көріп қайтты. 1834 ж. Ф.Гебель осында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Қазақстандағы қала мәдениетінің гүлденуі мен
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 6
1.1 Қалалық орталықтардың пайда болуының алғы
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ..6 1.2 Сарайшық қаласының қалыптасуы
мен өркендеуінің негізгі себептері ... ... 13 1.3 Сарайшықтың табиғаты мен
қорымында жерленген тұлғалар ... ... ... ... ... ...22
2 Сарайшық – тарихи
астана ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .30
2.1 Қазақ хандығы кезіндегі
Сарайшық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .30
2.2 Сарайшық- қол өнер өндірісінің
орталығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
2.3 Сарайшық шаһарының күйреуі
себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...64
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Қазақ елінің территориясында орта
ғасырлық қалалардың жиі пайда болып, өмір сүрген аймағы-Сырдария өзенінің
орта ағысының тұсы. Мысалы, бұл аймақтағы қалалардың ең белгілілері:
Сығанақ, Сауран, Созақ, Иасы (Түркістан), Отырар, Сайрам, Үзгеңд және
басқалар. Бұл қалалардың кейбіреулері орта ғасырдың өзінде өмір сүруін
тоқтатты да, ал кейбіреулері осы күнге дейін елге игілікті қызмет атқаруда.
Тарихымыздың өзекті түйіндерінің бірі Сарайшықтың ғасырлар көшіндегі
орнын айқындау, ұлттық тарихымыздың жоғалғанын түгендеу жолыңдағы
талпыныстардың бірі. Өйткені, Сарайшық-орта ғасырдағы Қазақстан аумағындағы
далалық-Жалқы қала. Ол-Алтын Орданың және одан кейінгі құрылған
мемлекеттердің қалаларына карағанда мүлдем өзгеше жағдайда тұр. Сарайшық
шаһарының жағдайы неліктен өзгеше? Алтын Орда құлауына байланысты және
Шығыс Дешті-Қыпшақтағы хандардың өзара қырқыс-тартыстарынан да аман қалған
өміршеңдігін немен түсіндіруге болады? Сарай тағы басқа қалалар Алтын
Орданың ыдырауымен бірге құрып кетсе. Сарайшық бұдан кейінде
бірнеше ғасыр өмір сүріп, өз өңіріне елеулі ықпал жасаған еді. Сонымен,
Сарайшық қаласының өміршендігін қандай пайымдаулармен дәйектеуге болады?
Оның Шығыс Дешті-Қыпшақ даласының батыс бөлігіндегі сауда, қол-өнер
орталығы болғандығынан ба? Әлде, Жошы ұлысының мәдени, әкімшілік орталығы
екендігінде ме? Тарихи деректерден Сарайшыққа Алтын Орда және одан кейінгі
мемлекеттердің, яғни Ноғай Ордасы мен алғашқы Қазақ хандығының астанасы
болғандығынан да, белгілі хандар мен бектердің жерленгендіктерінен бе?
Сарайшық шаһарының қалай пайда болғанын, оның өсу, көркею, құлдырау және
күйреу тарихымен танысып, зерделеу - Қазақстан көне қалаларының тарихын
зерттеуге қосылған үлес болар еді. Өйткені, Қазақстанның өзге аймақтарының
орта ғасырлық қалаларының өткен тарихын зерттеуге қарағанда Батыс өңірлері
қалаларының зерттелуі кенжелеп қалған. Бұған ең басты себеп -қазақ елінің
Ресей ықпалына енуін бастаған Кіші жүзге байланысты екпінді
жүргізілген отаршыл саясаттарды бүркемелеу болатын.Жоғарыда аталған
мәселелердің барлығы Сарайшық қаласының тарихын зерттеудің ғылыми
маңыздылығына дәлел. Демек, дипломдық жұмыстың өзектілігі де осында деп
ойлаймыз.
Объектісі: Орта ғасырлық Қазақстандағы Сарайшық тарихы.
Пәні: Сарайшықтың құрылуы мен дамуы, Астана кезіндегі жағдайы, қолөнері
мен табиғаты, күйреуі.
Жұмыстың мақсаты: ғылыми айналысқа түскен жазбаша деректерге, тарихи
және археологиялық зерттеулерге сүйене отырып, Сарайшық қаласының тарихына
қатысты материалдарды жинақтап, зерттеп жүйелендіре отыра, ұлттық
тарихымыздың күні бүгінге дейін ескерусіз қалып келген қомақты түйіні және
ұлттық болмысымыздың орта ғасырлық аса маңызды көріністерінің зерттеу. Осы
мақсатқа сәйкес келесі міндеттер қойылды:
Сарайшық қаласының пайда болуы мен қалыптасуы зерттеу;
жоғарыдағы зерттеу еңбектерді және жазбаша, заттық жәдігерлерді пайдалана
отыра, ұлттық тарихымыздың арқауы тарқатылмаған асыл түйіндерінің бірі
туралы белгілі-бір тұжырымдар мен тиянақты пікірлерге келу.
Сарайшықта билік еткен хандарды анықтау;
Сарайшықтың табиғаты мен онда жерленген тұлғаларды қарастыру;
Қолөнері мен сауда-саттығын ашу;
Қаланың күйреу себептерін анықтау.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Біздің сөз өткелі отырған Шығыс Дешті-
Қыпшақтың көрнекті қалаларының бірі-Сарайшық тарихы туралы - Кеңес дәуіріне
дейін дәл мағынасында жүйелі ғылыми еңбек болмады. Тек қана, қысқа
мәлімдемелер түрінде төмендегі авторлардың мақалалары ғана баспа беттерінен
жарық көрді. Сарайшық қаласының тарихы - орта ғасырлық Қазақстан тарихының
күні бүгінге дейін арнайы түрде зерттелмеген қомақты бөлегі болғандықтан
да, дипломдық жұмысымызды жазу барысында орта ғасырлық Қазақстан тарихын
зерттеген және тақырыбымызға тікелей, жанама қатысы бар көптеген
белгілі тарихшылардың еңбектерін пайдаландық. Сарайшық қаласының пайда
болуы мен Сарайшық сөзінің мағынасы туралы алғашқы деректер Н.
Ибрагимовтың Ибн Баттута и его путешествия по Средней Азии еңбегі, онда
Сарайшық сөзінің мағынасы кіші сарай деген мағынаны береді.Өйткені ол
ханның демалатын орны болды деп аталған [1.15 б.]. Құрылуы мен өркендеуі
туралы мәліметтерді К.Бапаковтың Қазақстанның ежелгі қалалары [2.85 б.].
-деген энциклопедиясы, онда қала мәдениеттері, жетісудағы қалалар, жалпы
қалалардың құрылуы мен өркендеуі және қол өнері туралы мәліметтер, Қазақ
тарихы Сарайшық қаласының қалыптасуы атты [3.27 б.]. журналдан Сарайшық
қаласының құрылуы дамуы туралы айтылады Сауда-саттық туралы ақпаратты
Көне заманнан бүгінге дейінгі Қазақ ССР тарихы [4.11 б.]. деген кітаптың
2 томынан Описание киргиз-казачьих или киргиз –кайсацких орд и степей
[5.17 б.]. Хандардың билік еткен кездегі жағдайы өмірі туралы қасқаша
мәліметтерді Түрік шежіресі [6.71 б.]. Бес ғасыр жырлайды 1томы [7.27
б.]. кітаптарын қолдандық. Және де Жібек жолындағы жағдай және басқа
елдермен қатынастары туралы Ұлы Жібек жолы және орта ғасырлық Қазақстан
[8.76 б.]. Қалада табылға жәдігерлер туралы Атамекен-Ай Сарайшық
қаласы [9.20 б.]. және Қазақстан: тарихи- публицистикалық көзқарас
[10.151 б.]. деген кітаптардан аламыз. Сол кездегі қазақ хандығының жағдайы
туралы Түркістан және қазақ хандығы [11.13 б.]. Алтын Орда тарихына
байланысты өте құнды. Әсіресе, олардың Алтын Орданың әлсіреу, тоқырау және
ыдырау себебін жан-жақты саралаулары маңызды. Қираудың себебі Иван
Грозныйдың кесірінен екені айтылады. Бұл әдебиеттер дипломдық жұмысымыздың
негізгі әдебиеттері болып саналады. Біздің дипломдық жұмысымызда осы
әдебиеттер негізгілеріне жатады.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі: Қазақстан
тарихында орта ғасырлық дәуір қым-қуыт тарихи уақиғаларға толы, сондықтан
да бұл дәуір тарихынан ғылыми зерттеу жүргізу-қызықты да, күрделі іс.
Демек, дипломдық жұмысымыздың методологиялық негізіне
-обьективтілік;
-тарихилық;
-жүйелілік;
-сұрыптау;
-Талдау әдістері қолданылды.
Диптомдық жұмыстың ғылыми жаңалығы: Біріншіден, Сарайшық шаһарының
тарихына қатысты түрлі жазба деректер мен мәліметтерді, тарихи хабарларды
жинақтап, аса маңыздыларына сүйене отыра, қала тарихын жүйелі түрде жазу
және кейбір гипотеза, ой-пікірлер мен тұжырымдарға келу. Екіншіден, өткен
ғасырдың 50-60 жылдарыңда Сарайшық тарихы-үш кезеңнен тұрады деген
тұжырымды кеңейтіп, шаһардың алғашқы Қазақ хандығының құрылып, орнығуындагы
мәніне сәйкес, қала тарихының төрт кезеңнен тұратындығын дәлелдеу.
Үшіншіден, осылардың барлығы аркылы Шығыс Дешті-Қыпшақтың орта ғасырдагы
саясн-экономикалық тарихын Сарайшық шаһары тарихымен толықтыру, байыту.
Тақырыптың хронологиясы: Шығыс Дешті-Қыпшақтың бірден-бір орта
ғасырдағы Жалқы кіндігі ретінде тағдырында өрлеулі өркениетті де, шабытты
шарықтауды да, еңісті құлдырауды да басынан кешіп, ұлттық тарихымыздың
мәңгі мәйегінің біріне айналған. Демек дипломдық жұмыстың хронологиялық
шегі – XIІІ-ХVI ғасырдан мың жылдық тарихы бар Сарайшық шаһарының сырға
толы базарлы болмысы мен қайырымды сахи қасиетін, киелі имандылығын жүйелі,
ғылыми негізде жинақтау және бүгіні мен ертеңгі заман талаптарымен
ойластыра кіріктіруді қамтиды.
Жұмыстың практикалық маңызы: Зерттеу жұмысы-орта ғасырдағы Қазақстан
тарихының күні бүгінге дейін өз деңгейінде жан-жақты зерттелмей келген
түйіндерінің бірі -Сарайшық қаласының тарихын жазу арқылы орта ғасырлық ел
тарихын жаңаша ой-түйіндермен толықтыра түседі. Яғни, шаһардың Ұлы Жібек
жолының жанды буыны ретінде Шығыс Дешті-Қыпшақтың даңқын жарты әлемге
таратуы-халқымыздың өткеніне деген заңды құрметін нығайтумен бірге, туған
елге, жерге сүйіспеншілігін күшейтеді. Және студенттерге де пайдалануға
болады. Дипломдық жұмыстың негізгі тұжырымдарының қолданбалық, тәжірибелік
маңызы да зор, әсіресе, бүгінгі қоғамымыздың өскелең талаптарына сай Ұлы
Жібек жолының бойындағы халықаралық туризмді жандандыру бағыттары жөніндегі
ұсыныстарды жүзеге асыру, сол арқылы әлемнің өзге өркениетгі елдері сияқты
мол пайда табу мүмкіндігі ашылып, жергілікті халықтарға мыңдаған жаңа жұмыс
орындарының пайда болуына да игі ықпал жасауға болатынын дәлелдеу;
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тарау
және қорытындыдан тұрады. Жұмыстың соңында әдебиеттер тізімі берілген.
1 Қазақстанда қала мәдениетінің гүлденуі мен дамуы
1. Қала орталықтарының пайда болуының алғы шарттары
XVIII ғасырдың алғашқы жартысында, Қазақстанның Ресейге қосылар
кезеңінде ұшы-қиырына көз жетпес қазақ даласында бар-жоғы бірнеше қала
болған. Сол заманғы саяхатшылар кең-байтақ жазық даланы көшпелілер бесігі
деп ұққан. Бұл пікір ұзақ жылдар бойы сақталып келген. Мысалы, 1913 жылы
жарыққа шыкқан Туркестанский край кітабында: Шын мәнінде, Орта Азияның
(оның ішінде Қазақстанның да) тарихы - даланы мекен еткен көшпелілер мен
тау етегіне, өзен бойына қоныстанған отырықшылардың мыңдаған жылдар бойғы
күрес тарихы. Ұшы-қиырсыз дала, кең жайылымды қажет ететін мал
шаруашылығына тәуелділік пен басқа да өмір салты көшпелілерді ерте заманнан
отырықшы халыққа дұшпан етті, еркін көшіп-қонуға кедергі болар кесірдің
бәрін қирату сезімін тудырды.Көшпелі ел үшін ең қажеттісі - мал жайылып
жүрер шексіз дала, сондықтан ол жайылым болуға жарар жерге қоныстануына
кедергі тудырғанның бәрін жер бетінен жоқ қылуға бар. Бақтар, үйлер, тамаша
ғимараттар мен өнер туындылары көшпелі халыққа түсініксіз, әрі керек емес
те. Қолынан келсе, олар бар әлемді жайылымға айналдырып жібермек, - деп
жазылған. Бұл сөздердің негізсіздігін дәлелдейтін деректер бар. Ортағасыр
тарихынан көшпелі мен отырықшының, малшы мен диқаншының мәңгілік күресін
емес, керісінше қарым-қатынасын байқауға болады. Көрнекті археолог, ежелгі
Хорезмді зерттеуші С.П. Толстов өз еңбектерінде: Қалалық өркениетті тек
жер өңдеудің, отырықшылықтың нәтижесі деп санау үлкен қателік-деген түйін
жасайды. Қалалар көшпелілер мен отырықшылардың шаруашылығын ұштастырып
отырған, сондықтан да олар сол кезеңде өзінің даму шыңына жеткен деп
санаған ғалым пікірінің дұрыстығьш уақыт дәлелдеп отыр. [1.15 б.].
Жалпы, таза көшпелілер туралы тарихта дерек жоқ. Шығыс халықтарын
біреулері мал шаруашылығымен, біреулері егіншілікпен айналы-сатын адамдар
тобы құраған. Олардың арасында тек мал шаруашылығымен айналысып, болмаса
бір ғана егіншілікті кәсіп еткен адамдардан басқа екеуімен де қатар
шұғылданатындар да болған. Уақыт өте келе, бұл тепе-теңдік ауа райының
әсерінен немесе соғыс салдарынан өзгеруі мүмкін еді. Бұл жағдай
ортағасырлар кезеңінде керемет архитектуралық құрылыстары, сарайлары мен
мешіттері, медреселері мен қолөнершілер шеберханалары бар ондаған гүлдеген
қалалар болған Қазақстанға да тән еді.
Мың жыл бұрын Иерусалимде дүниеге келіп, мұсылман елдерінің көпшілігін
аралап шыққан ұлы араб географы Мұхаммед йон Ахмёд ежелгі Испиджаб (қазіргі
Шымкент) аймағы жайлы былай деп жазған: Испиджаб аймағы Мәуереннахрдың
(бұл жерде Оңтүстік Қазақстан) орта тұсында орналасқан. Оның Құрлұк,
Жұмышлағу, Арсубаникет, Бараб, Шабғар, Сауран, Тұрар, Зерах, Шағылжан,
Баладж, Барукет, Бұрұқ, Яғанкент, Азақкент, Дех Нуд-жикет, Тараз, Балу,
Жікіл, Барысхан, Атлах, Жамукат, Шелжі, Көл, Сұс, Тақабкет, Дех Науи,
Құлан, Мирки Нушкет, Лакра, Жамүқ, Урду, Науакет, Баласағүн, Ла-бан, Шүй,
Абалық, Маданкет, Барсиан, Балық, Жарқан, Яқ, Яқалық, Рауанжам, Қатақ, Шүр,
Чашма, Діл, Ауас, Жаркент қалалары бар. Ал бас қаласы - Испиджаб.
Қазақстанның алғашқы қалаларын салған кімдер? Ол қалаларда кімдер тұрды?
Олар қашан пайда болды? Қалай дамыды? Неліктен жоғалып кетті? Міне, өткен
күннің тарихын білгісі келген адамды қызықтыратын сауалдар осылар. Оларға
жауап беруге географтар мен археологтардың зерттеулері көмектеседі.
[1.35б.].
Ұлы Тигр мен Евфрат өзендерінің аралығындағы Месопотамия жеріндегі
қалалардың атасы саналатын алғашқы қалалар б.з.д. IV ғасырда пайда
болған. Ал Қазақстан жеріндегі қалалық өмірдің басталуы бізден қаншалықты
алыс екендігін елестетіп көріңдерші.
IV ғасырдың ортасында Шумер мемлекетінің Урук аймағында 17 елді мекен
мен қалашықтар болса, ал IV ғасырдың аяғына таман Урук олардың арасындағы
ең ірі қалаға айналды. Қалада аксүйектер мен қарапайым халық тұратын үйлер
және биік цоколь-платформаларда орналасқан, ізбес таспен қапталған көптеген
храмдар бар еді. Сонымен қатар түрлі қолөнер, сауда, суармалы жерлерді
өңдеу, архитектура өнері дамып, жазу тарала бастайды.
Археологтар б.з.д. VII - VI мыңжылдыққа жататын ежелгі Чатал-Құйық
қаласын зерттей отырып, орталық калалар Кіші Азияда (қазіргі Түркия жерін-
де) пайда болып, дамығанына көз жеткізді. Иорданиядағы ежелгі қалалардың
бірі - Библияда аты аталатын Иерихон қаласы. Бұл қала VIII ғасырдың өзінде
биік те калың кабырғалармен қоршалған еді. Үндістан түбегінен б.з.д. 2400 -
1800 жылдар аралығына жататын Мохенжо-Даро деген тамаша қала табылған.
Тұрғындары 40 мыңға жуық бұл қала тарамдалған көшелермен бөлінген
кварталдардан тұрған. Сондай-ак қалада құдыктар мен су құбырларының жүйесі,
жұртшылық жиналып, кеңес өткізетін ғимараттар мен астық қоймалары болған.
[2.85б.].
Қытайда б.з.д. XIX ғасырдың ортасы мен XVII ғасырдың алғашқы
жартысындағы ірі сарай кешені бар Эрлитоу қаласының орны зерттелді. Қоладан
заттар жасау өндірісі мен қыш ыдыстар жасау өнері өзінің шырқау шыңына
жеткен бұл қала үйіндісінен жазу жазылған жануарлардың сүйектері де
табылды.
Орта Азия аймағындағы ежелгі қалалардың орны Оңтүстік Түркіменстаннан,
Копет-Даг тауының етегі мен Мургаб өзенінің сағасынан ашылды. Қазіргі күні
бұл қалалардың орны Алтынтөбе, Гонур-депе, Тоғылық деп аталады. Алғашқысы
б.з.д. 2100 - 1850 жылдар аралығында өмір сүрген. Алтын-төбенің құрылыстары
арасынан ерекшеленіп көрінетін сатылы мұнара түрінде салынған діни орталық,
ақсүйектер үйлері, қоймалар болған. Сонымен қатар осы арадан
шеберханалардың орындары, алтын мен піл сүйегінен жасалған заттар табылды.
Бұл - қала қолөнер, мәдениет, дін және халықаралық сауданың орталығы
болғандығының дәлелі. Ал Маргиан мемлекетінің орталығы саналатын Гонур-депе
мен Тоғылық қалалары б.з.д. 1500 - 1000 жылдар арасында өмір сүрген. Қазба
жұмыстары барысында сарайлар мен храмдар, қолөнершілердің көшелері аршылып,
қыш ыдыстар, күміс пен қоладан жасалған мөрлер, құдайлар мен абыздардың
кішкене мүсіндері табылды. Бұл заттар қалалардың Үндістан және
Месопотамиямен сауда-саттық, мәдени қарым-қатынаста болғандығын айқындайды.
Қазақстандағы Оралдан Ертіске дейін созылып жатқан далалық белдеудегі
ең ежелгі қалалардың іргетасы қола дәуірінің басында (б.з.д. 1800 - 1600
жж.) қаланған. Осындай қалалардың бірі - Арқайым. Ол Қостанай мен Челябинск
облыстарының шекарасында орналасқан. Археологтар ол жерде көптеген жылдар
бойы зерттеу жүмыстарын жүргізіп, Аркайым қаласының екі қатар шеңбер
түріндегі қорғаныс құрылыстарымен қоршалғанын анықтады. Шеңберлене
тұрғызылған осы екі қабырғалардың арасында тұрғын үйлер, ал ортасында алаң
болған. Сыртқы шеңбердің диаметрі - 160 м. Сыртқы қабырғаның қалыңдығы 4 м-
ге жуық, ал биіктігі 3 м-дей. Қабырғаны жағалай ағаш бөренелерден екі қатар
қада қағылған. [ 3.27 б.].
Иасы-Түркістан қаласының ежелгі атауы.Археологтар ертедегі Иасының
орны қазіргі Күлтөбеге сәйкес сәйкес келетінін дәлелдеп отыр. 7-12
ғасырларда Иасы төңірегі Шауғар өңірі атанған. Бұл өңір түрік қағандығына
қарады. 9-ғ-да қарлұқтан мен оғыздардың қол астында болды.Бұл өңірге 809-
819 ж Хорасан билеушісі әл-Манун, 10-ғ-дың соңында Самани әулетінің
билеушісі Наср жаулаушылық жорықтар жасаған. 12ғ –дың 1- ширегінде қидандар
шабуылынан Шауғар құлағаннағ кейін, Иасы өлкенің орталығына айналды. Қожа
Ахмет Иасауи осында келіп қоныс тепкен кезде, Иасы атақ-даңққа бөленді.Қожа
Ахмет Иасауи қайтыс болғаннан кейін оның қабірінің басына қабір тұрғызды.
Ол қасиетті орын деген атқа ие болды.Қаланың Ұлы Жібек жолының бойында,
Дешті Қыпшақ пен Орта Азияның аралығында болуы, географиялық жағдайдың
қолайлығы, сонымен бірге адамдардың мазарға тәуәп етуі, сауданың қызу жүруі
елді мекеннің өркендеуіне ықпал жасады.Иасы туралы деректер 13- ғ-да жарық
көрген киракос Гандзакенцидің Армения тарихы атты еңбегінде кездеседі.
Бұл еңбекте Иасы Асон деген атаумен берілген. 14- ғ-дан бастап тарихи
шығармалардың беттерінде жиі көріне бастады. Шараф әд- Дин Йездидің
хабарларына қарағанда,1388 ж. Иасыны Тоқтамыстың әскерлері талқандап, түрік
тайпаларының қасиетті мекеніне айналған қожа Ахмет Иасауи мазарын тонайды.
Әмір Темір Тоқтамысты талқандағаннан кейін жаулап алған олжаның бір бөлігін
қожа Ахмет Иасауи кесенесін салуға жұмсайды. Иасы орта ғасырларда Орта Азия
ғимараттары үрдісі бойынша дамыды: қамал, шаһристан, рабад қалыптасты.15-ғ-
дың 1- жартысында Шараф әд-Дин Йезди Иасыны шағын елді мекен деп атап
көрсетсе, ал 16-ғ-да Рузбехан Исфахани Михманнаме –и Бұхари атты
шығармасында Иасыны былайша суреттейді: Аса қасиетті Қожаның сағанасы
орналасқан Иасы қаласы өрісі кең әрі құнарлы жер, Түркістан аймағының
орталығы. Иасы қаласына тауарлар мен қымбат бағалы заттар жеткізіледі де,
сол жерде оларды сату басталды. Сондықтан ол көпестердің тең-тең жүктерін
шешіп, саяхатшылар тобын елге аттандыратын орын болды. 15-17 ғ-да зираттың
төңірегіне ақсүйектер күмбездері салынып, олардың ішінде Рабиға Сұлтан
Бегім(15ғ), Есім хан (17ғ) күмбездері ерекше маңызыды.1579 ж Иасы Ақназар
ханнан бастап Қазақ хандығының орталығы болды. Сол кезден бастап Иасы
Түркістан деп атала бастады. [4.11 б.].
XVI ғасырдың ортасынан бастап Яссы қазақтардың қолына қарады. Тап осы
уақытта Түркістан облысының карамағында орналасқан қалаға жаңа атау
берілді. Ол да Түркістан аталып, қазақтар каланы өз орталықтары етіп алды.
Қаланың Түркістан деп аталуы облыстың атын шығарудан туса керек. Осы
Түркістан қаласы XVIII ғасырға дейін (ара-тұра үзіліс болмаса) қазақ
хандарының ірі орталығы және ресми ордасы болды. Бұрынғы қалашықтың аймағын
қазір жаңа қала құрылыстары басып жатыр. Алайда ежелгі Түркістан
қалдықтарын әлі күнге дейін Қожа Ахмет Иассауи кесенесінің жанынан көруге
болады.
Ескі Түркістанның үйлері біздің заманымызға дейін сақталмады. Тек, XIV
ғасыр архитекторларының тамаша туындысы – Қожа Ахмет иассауи кесенесі ғана
бізге қаланың көне тарихынан сыр шертеді. Қожа Ахмет Түркістанда туып,
өмірінің көбін осы арада өткізген.
Кесене салдыруда Әмір Темір саяси есепті көздеді, - деп жазды
археолог М.Е. Массон. - Көшпелі халықтың қасиетті санайтын затына назар
аудару, оның жанына жағымды нәрсе істеу ислам дінін уағыздаушы жұрттың
рухани бірлігін баса көрсету, сонымен бірге сезімтал көшпенділерге осы
қылығы арқылы әсер ету, осы ойын орындап, өз империясының құдіретін көрсету
- міне, мемлекеттің киыр шетіне ортағасырлық архитектуралық тамаша
ескерткіш орнатудағы оның мақсаты. [5.17 б.].
Кесене іргетасының үш жағынан сары құм тастан жасалған белдеушелер
жүргізілген. Оның үстіңгі жағы бір жарым метрлік шыны таспен қапталған. Ал
шыны тастан жоғаргы бөліктері - қабырғаларды, барабандар, күмбездер сары-
көк түсті кірпіштердің аясындағы ірі оюлар түрінде берілген көгілдір, көк,
ақ сырлы шыны тастармен безендірілген. Тек ұлы бас портал өрнексіз қалған.
Құрысшылар Темірдің тірі кезінде бас порталды сырлы кірпіштермен көмкеріп
үлгермеген, ал Әмір мүрагерлері бүған көңіл аудармаған.
Оюлаған, сүйекпен апталған есіктен бірден ғимараттың орталық ең үлкен
бөлмесіне кіруге болады. Оның ауданы 18,5x18,5 (м). Бөлменің ортасында адам
бойымен бірдей қола қазан тұр. Аңызға қарағанда, бұл қазан Түркістаннан
солтүстік-батысқа карай 25 шақырым жерде орналасқан Қарнақ мекенінде
құйылған. Кезінде оған жұма намазынан кейін таратылатын тәтті
араластырылған су құйылатын болған.
Орталық қазандық бөлмесінен кейін Қожа Ахметтің мәйіті жатқан
көрхана орналасқан. Оның құлпытасы ашық жасыл нефриттен жасалған, бетінде
ешқандай жазу жоқ. Бөлме де карапайым салынған: ақ қабырғалардың төменгі
жағы өрнектермен безендірілген жылтыр, көгілдір тыстамамен қапталған.
Қабырғалардың бұрыштарында жартылай дөңгелек бағаналар орналасқан. [6.66
б.].
Кесенеде басқа да бөлмелер - мешіт пен қажылыққа келгендерге арналған
құжыралар көп. Олардың біразы құрылыс салынып біткеннен кейін мәйіт коятын
орынға айналған. XV-XIX ғасырларда жерленген адамдардың, атақты қазақ
хандарының құлпытастарында олардың аты-жөндері жазылған. Ортағасырлық
шеберлер осы аса үлкен порталды-күмбезді ескерткішті әрлеу кезінде
қолданбалы өнердің барлық түрін: ағашқа өрнек салуды, сүйекпен аптауды,
алебастр, тастар мен металды пайдалана отырып өрнектеуді; көк, көгілдір, ақ
түстерге боялған тамаша шыны тастармен қаптауды, қам кірпіштер арқылы
өрілген күрделі ою-өрнектерді жасауды қолданған. Қазіргі күнгі
архитекторлар кесенеге өте жоғары баға беріп отыр. Ахмет
Иассауидің кесенесі әлемдегі монументальді құрылыстардың бірі. Кесене
архитектурасында адам қолынан келетін өнер таңқаларлық керемет үлгіде
ұтымды қолданылған, - деп жазды XVI ғасырдың тарихшысы Рузбихан. [6.71
б.].
Испиджаб – Сайрам. Оңтүстік Қазақстанның орта ғасырдағы ірі
қалаларының бірі. Жұрты қазіргі Сайрам кентінің оң түстік батысында Шымкент
қаласынан шығысқа қарай 12 шақырым жерде ну бау-бақшаға оранған. Махмұт
Қашқаридің Диуани лұғат ат-түрік атты еңбегінде кездеседі. Онда: Сайрам
Исфиджаб деп аталатын ақ даланың аты делінген.Демек, Сайрам – Исфиджабтың
кейінгі аты. Моңғол шапқыншылығынан кейін Сайрам маңызды рөл атқарды. XV-
XVIII ғ-да қазақ хандықтары кезінде Сайрам ірі сауда, қолөнер және діни
орталық болған. Зерттеу жұмыстарын 1923 ж П.П.Иванов, 1925ж. М.Е. Массон,
1947ж. А.Н. Бернштам басқарған.
Көшелерінде жағалай тізіліп бой түзеп өсіп тұрған терек ағаштары. Ал
айналасы - жайқалған мақта плантациясы мен бидай алқаптары.Осыдан сегіз-он
ғасыр бұрын Сайрамның ірі өңір болғанын еш адам біле бермейді. Ол
қолөнершілер мекені, егіншілер ауылы және ондаған қалалары бар орталық
болған. Қаланың кұдіреті артып, астана болып күшейіп тұрған кезінде бұл
өңірге Тараз, Отырар, Сауран, Түркістан секілді ірі қалалар кірген еді.
Бізден бірнеше жүз жылдар бүрын өткен сол бір заманда Сайрамның атауы
басқаша аталған. Ол кездегі аты - Исфиджаб. [2.195 б.].
Қаланың рабаты және бұқаралық мединесі болды. Ол жерде үсті жабық
базар, маталар жәрмеңкесі, үлкен мешіт орналасқан. Мединенің төрт:
Нуджакет, Фархан, Шахран және Бұхара қақпалары бар. Әр қақпалардың маңында:
нахшебтер рабаты, бұхарлықтар рабаты, самарқандықтар рабаты және зираты мен
базары бар Қаратегін рабаты. Бұдан да басқа қалада 1700 рабат бар деседі.
Исфиджаб - тамаша шекаралық бекініс. Айнала дуалмен қоршалған рабаттың
ішінде ешкім тұрмайтын ішкі қамал - цитадель бар. Бұл жердің тұрғындары
егін шықпай қалу дегенді білмейді. Жемістері үлкен болмағанымен шырынды әрі
тәтті. Қала таза, бұл жердегі өмір жағымды, - деп географ эл-Мақдиси өз
еңбегінде Исфиджабтың үлкен қала екенін атап өтеді.Якут өзінің
энциклопедиялық сөздігінде Исфиджаб жайлы тереңірек сипаттама берген:
Исфиджаб қарағанда айнала ондаған шақырымға дейін көрініп тұрған. Қырағы
қарауылдар қауіпті, мысалы, солтүстік жақтан байқап қалса, сол мезетте-ақ
Арыс жағалауындағы қалаларға түнде алаулаған от, күндіз будақтаған түтін
арқылы қатер туды деген белгі беретін. Белгі жетісімен ағаштары мыспен
бекітілген зілдей қала қақпалары сықырлап жабылатын. Мұндай оқыс шабуылға
бойлары үйреніп қалған тұрғындар қала қабырғасына шығып, әркім өз орнына
тұра қалысатын. Ал Исфиджабқа сәйгүліктерге мінген жаушылар аттанатын.
Жазба деректерде Исфиджабтықтарды жауынгер халық деп бекер жазбаған. Олар
өздерін қорғай алатын еді. [7.32 б.].
Исфиджабқа қауіп оңтүстіктен де төніп тұратын: байлыққа толы жеріне IX
ғасырда Орта Азияны билеп тұрған саманидтер де қызыққан. 839 - 840 жылдары
саманидтер билеушісі Нух ибн Асад Исфиджабты жаулап алған.X - XII
ғасырларда Исфиджаб Сайрам деп аталған. Махмұд Қашқари өз шығармасында
былай жазған: Сайрам - ақ қаланың (әл-Мәдина әл-Байда) атауы. Оны Сарьям
деп те айтады.
1214 жылы Сайрамды Тараз қаласы секілді ірі империяның билеушісі Мұхаммед
хорезмшах тас-талқанын шығарып қиратқан. Жазба әдебиеттерде жазылғанындай,
хорезмшах Оңтүстік Қазақстанды жаулап алғаннан соң, жаңа жерлерді жау
шабуылдарынан, шығыстағы көшпелілер шапқыншылығынан қорғай алмайтынына көзі
жеткен. Сөйтіп шекарадағы қалаларды қиратып, ол жердегі түр-ғындарды
оңтүстік-батысқа көшіріп жіберуге бұйрық берген. Соған қарамастан Сайрамда
шағын әскери бөлімше қалса керек. Өйткені жылнамашылар Шыңғыс ханның жорығы
жайлы айта келіп, оның қолбасшыларының бірінің Сайлань (Сайрам) қаласын
шапқаны туралы жазады. Қаланы алу үшін тас атқыштар қолданылған. 1221 жылы
Сайрам қаласы ежелгі жылнама беттерінде тағы да айтылады. [8.43 б.].
Бұл жолы ол туралы жазған Чань-Чунь. Шыңғыс ханның шақыртуымен
Қытайдан Моңғолияға, одан Үндістанның солтүстік шекарасына ұлы билеушімен
кездесуге барған монах Сайрам қаласын басып өтеді. Сайрамда Чань-Чунь және
оның шәкірттері бірнеше күн аялдайды. Шәкірттерінің бірі осында -қайтыс
болып, каланың шығысындағы бір төбенің басына қойылады. Кейінгі
жазбаларда Сайрам казақ хандықтарының ордасы және сауда-қолөнер
орталықтарының бірі болған қала ретінде аталады. Сонымен бірге, Түркістан
қаласының атағы жайылғанға дейін және одан кейін де Сайрам ірі діни орталық
болды. Құран тәпсіршісі ақын Қожа Ахмет Иассауи өзінің бір сөзінде:
Сайрамдағы әулиелерге сан жетпейді, ал Түркістанда бірнеше мың деген.
Сайрамда әулие жерлер - мазарлар көп. Қайта салынған олар әлі күнге дейін
сақталған. Ең ежелгісі - XI - XII ғасырларда өмір сүрген Падишах Малик
немесе Мир Али бабаның мазары. Сонымен қатар Ахмет Иассауидің ата-анасы
Ибрагим ата мен Қарашаш ана жерленген мазарлар да бар. [ 8.76 б.].
Көне Сайрамның жобасын, ішкі қамалдың, шахристан мен рабаттардың
бұрынғы орындарын анықтау қиын. Өйткені сол кездегі қалашықтың үстін
қазіргі Сайрамның құрылыстары басып қалған. Ежелгі Сайрам қаласының аймағы
бір қарағанда қым-қиғаш шатасып кеткен болып көрінеді. Алайда, қала
кварталдары, көшелері мен бұрылыстары бір орталықтандырылған жобамен
салынған. Бекіністің орталық бөлігі бұрынғы шахристанның пішінін қайталаған
болуы керек. Қала аймағындағы мұнаралары бар қорғандардың қалдықтары әлі
күнге дейін сақталған. Кезінде шахристанға үлкен жасыл желек жамылған сауда-
қолөнер аудандары жалғасып жатқан. Дуалмен қоршалған қабырға қалдықтарын
қазіргі күні құрғап қалған Сайрам-Су өзенінің жағалауынан байқауға болады.
Баяғы рабаттардың орнын қазір күннен-күнге үлкейіп жатқан зәулім үйлер, бау-
бақшалар басқан. Сайрамдықтар көбінесе бау-бақша жүмыстары кезінде, канал,
арық казып жүріп ыдыс-аяқ сынықтарын, қола мен темірден жасалған
бүйымдарды, архитектуралық көріністердің бөлшектерін - өздерінің ата-
бабаларының, яғни Оңтүстік Қазақстанның ежелгі астанасы Исфиджаб
тұрғындарының тұрмыс мәдениетінің жәдігерлерін тауып алып жатады.Исфиджаб-
Сайрамнан солтүстік-батысқа қарай 200 шақырым жерде кейінгі ортағасырдағы
Оңтүстік Қазақстанның астанасы - қазақ хандығының ірі орталығы болған
тарихи мұраға бай Түркістан қаласы орналасқан. [ 8. 4 б.].
Отырар- Тұрарбанд, Тұрар, Тарбанд, Фараб-Оң. Қазақстан облысы Темір
темір жол станциясынан солтүстік батысқа қарай 7 км жердегі ежелгі қаланың
орны. Отырар VIIІ ғ-дың басынан Тарбанд деген атаумен белгілі. Бұл атау
Күлтегін және Білге қаған құрметіне арналған көне түрік сына жазбаларында
кездеседі. VIIІ ғ ғы араб географы Якут Тарбанд, Тұрар, Тұрарбанд пен
Отырар – бір қала деп жазады. Араб тарихшысы табаридің Отырар патшасы әл-
Мамун халифтің жауларының бірі депатағанына қарағанда, Отырар 9- ғ-дың
өзінде ақ ірі қала болған. 1Xғ жазбаларында Кедер деген орталық қаласы бар
Фараб аймағы аталады. Фараб Кедерден ежелгі қала екені әл- Максидидің
еңбегінде жазылған. 1X-ғ-дан кейін Кедер тарихи және географиялық
жазбаларда аталмайды, оның орнына астана да, аймақ та Фараб делінген.
Деректемелерге қарағанда, Кедер Отырардың солт. Немесе солт- батысында болу
керек. V-XV ғ-да Отырар Орал бойындағы көшпелі тайпалармен сауда жасайтын
орталық, Иран мен Орта Азиядан Сібірге, Монғолияға және Қытайға қатынайтын
сауда жолындағы маңызды қала болды. 1218 жылы Хорезмшаһ Мұхаммедтің
Отырардағы билеушісі Қайырханның әмірімен Шыңғыс ханның керуендегі
көпестері өлтірілді. Бұл Шыңғыс ханның Орта Азияға шапқыншылық жасауына
сылтау болды. Тарихи әдебиеттерде бұл қырғын Отырар қорғанысы деген атпен
белгілі. 1219 ж. Көктемде Моңғолиядан жорыққа аттанған 200 мың әскер күзде
Отырарға жетті. Бұл оқиға Жувейнидің Әлемді жайлап алушының тарихы атты
кітабында толық суреттелген. Моңғол шапқыншылығы салдарынан Отырар
қиратылып, қала тұрғындары қырғынға ұшырады, тірі қалғандары Моңғолияға
айдатылып әкетілді. Бірақ1219 жылғы апаттан кейін отырар қайта жанданда.
1255ж. Армян саяхатшысы Отырарды Сырдария бойындағы ірі қалалар қатарында
атайды. Отырар дүниежүзілік саудада бұрынғысынша делдалдық рөл атқарды.
Қала туралы 1320ж. Флоренция көпесі Пеголотидің Азов теңізінен Қиыр Шығысқа
дейінгі сауда жолытуралы жазбаларында да баса айтылады. Ақ Орда хандары,
әсіресе, Ерзен, мұнда медреселер, ханакалар, мешіттер, кесенелер салған.
Жошы ұлысы құлағаннан кейін Отырар Әмір Темір мемлекетінің құрамына кірді.
Әмір Темір мұнда бірнеше рет болып, Шығыс жорығына дайындығы қазған кезде
осында қайтыс болды. Әмір Темір мирасқорлары мен Шайбани әулетінің қазақ
хандарымен күресі барысында Отырар тағдыры тағы да сынға түсті. XVI- ғ-дың
2- жартысынан қала қазақтардың билігіне біржолата түсіп, шамамен XVIII-ғ
–дың басына дейін өмір сүрген. [9.20 б.].
1.2 Сарайшық қаласының қалыптасуы мен өркендеуінің негізгі себептері
Қазақстанның қиыр батысында, өлкенің терістігінен бастау алатын
өзендермен өрнектелген ұлан-ғайыр дала жатыр. Оның қарт Каспий теңізінің
айдынында құяр атырауы ежелден адамдардың көңіліне қонып, назарын аударып
келеді.
Каспийдің солтүстік-шығыс өңірі, өзінің ерекше қолайлы географиялық
жағдайына байланысты сонау тас ғасырының, әсіресе қола дәуірінің
мәдениеттері гүлденген кезеңдерде аса тиімді көп салалы байланыстар мен
тоғысулар болатын аймаққа айналды. Сондықтан да бұл жерден өзінің, тым
қатал табиғи-климаттық жағдайына қарамастан, аса мол археологиялық
ескерткіштер - қоныс-тұрақтар, обалар, үшкір жебе пошымды құрылыстар -
арандар, таңбалы тастар мен мүсіндер, керуен-сарайлар, қала-бекіністердің
құландылары т.б. табылды. Бұлар, әрине, ондағы әр замандағы әр алуан
этникалық және әлеуметтік-мәдени тұтастықтардың қайнаған тыныс-
тіршілігінің куәсі. Терістік пен Доңызтаудың шыңдарының жағалауларына
орналасқан қоныстар мен тұрақтардың мәдени қабаттары - жергілікті
технологиялықдәстүрлермен бірге қөшіп-қону мен ірі үдеру толқындарының
нәтижесінде өзге этникалық ықпалдың көптеген белгілерінің болғанын да айқын
растайды. [3.18 б.].
Батыс Қазақстан өлкесінің даму тарихыңдағы ең бір жарқын кезең
-сармат, сақ-массагет этномәдени кешендерімен байланысты болып келеді.
Геродоттың мардымсыз мәліметтері мен парсы патшасы Ксеркстің Персепольдағы
"антидэвтік" жазбаларына жүгінсек, дах (дай, даг) тайпалары, сақтар,
массагеттер мен скифтердің саны көп болған, көшпелі жаугершілік өмір салтын
үстаған,ерлігімен және бостандық сүйгіштігімен ерекшеленген. Олар нағыз
салт атты шабандоз, әрі құралайды көзден атқан керемет садақшы-мергендер
еді. Олардың бес қаруы түгел сай, күшті, әрі жүрдек салт атты әскери
қосындары аса қаһарлы ержүрек жауынгерлерден түрған, көршілес халықтар
оларды жеңілмейтіндер деп есептегені де тегін емес еді...
Мындаған жылдар бұрын саудагерлер, әскери бөлімдер, басына оқиға
іздеген елкезбе жиһанкездер салған дала соқпақтарымен ғасырлар бойы есепсіз
керуендер қатынап жатты. Екі мың жыл бойы бұл жол жұртқа терістіктегі Ұлы
Жібек жолы ретінде белгілі болды. Жауынгер қосындар, сауда керуендері және
қоныс аударған көшпелілер ұзакқа созылған жорықтарынан кейін жұтаған жұрт
пен төрт түлікке тіріпілік сыйлаған арнасы кең, ағысы қатты өзеннің
жағасына тоқтап тыныс алған. Бұл өзенді көне дәуір географтары ауызға
алады, ал бірінші Ұлы Түрік қағанаты құрылған заманда ол Жайық деген атпен
белгілі болды. Зәмзәм суы, тайдай тулаған балығы, шүйгін шөбі және қыстың
боранына ықтасын болған қоғалы қамысы - Тәңірі ұлдары жараткан Жайық иесі
рухының көрінісі деп есептелді. Жайықтың борышы - "Кісілерді барлық
жамандықтар мен зұлымдықтан қорғап, оларға өмір сыйлау" болған. [10.151
б.] ...
Шыңғысханның құдіретімен құрылған Ұлы империя оның үш ұлының ортасында
бөліске түсті. Үлкен ұлы Жошының (1207-1227) үлесіне Ертістен бастап
батыста "татар" жылқысының тұяғы жеткен жерлердің бәрі тиді. Шағатайға
оңтүстік Алтайдан Амударияға дейінгі жерлер,сондай-ақ Шығыс Түркістан,
Жетісу мен Мауеранахрдың көп бөлігі тисе, ал Үгедейге (122829-1241) батыс
Монғолия, Ертістің жоғарғы аңғары және Тарбағатай бөлінді. Сөйтіл, қазіргі
Казақстан территориясы осы ұлыстардың құрамына, яғни оның далалық бөлігі
Жошы ұлысына, оңтүстік және оңтүстік-шығыс Қазақстан Шағатай ұлысына, ал
солтүстік-шығыс бөлігі Үгедей ұлысына кірді. [11.13 б.].
Қазіргі Атырау қаласынан 50 шақырым жерде, Жайық өзенінің оң жақ
жағасында, бір кездегі ұлы да атақты Сарайджук (қазіргі атауы - Сарайшық)
қаласының қираған құландысы жатыр.
Батыс Қазақстан - ең алдымен жағрапиялық ұғым. Сонымен катар ол -
республиканың бес табиғи-экономикалық аймақтарының бірі. Ол батыста Еділ
сағасынан, шығыста Торғай даласына дейінгі кең алқапты алып жатыр.
Терістікте Жалпы Сыртпен, түстікте Үстіртпен шектеседі. Батыс Қазақстанға
Каспий теңізін солтүстік және солтүстік-шығыс жағалауы да қарайды. Бұл
аймақтың құрамына Ақтебе, Атырау, Маңғыстау және Батыс Қазақстан облыстары
кіреді.
Территориясының көлемі жағынан (736 мың шаршы км) бұл аймақ
республикада бірінші, ал халқының саны жағынан (2,2 млн адам) үшінші орын
алады. Аймақтың орасан зор экономикалық потенциалы бар. Айталық, 90-
жылдардың басында республикада шығарылған мұнай мен газдың 100 пайызы, сол
сияқты хромит және никель-кобальт рудасы, борат, хром тұздары, өндірілген
балық консервісі мен қара уылдырық, ферроқорытпаның 70 пайыздан астамы,
минералдық тыңайтқыштың 27 пайызы Батыс Қазақстанның үлесіне тиді. Аймақ
экономикасында ауыл шаруашылығы да үлкен орын алады. Батыс Қазақстан —
Кішіі жүз қазақтарының мекені (территория жағынан Батыс Қазақстан аймағы
Кіші жүз қоныстанған жерлерден біраз кем, себебі кіші жүздіктер қазіргі
Қызылорда, бұрынғы Торғай облыстарының көп жерін мекен еткен). Кіші жүз -
Қазақ хандығының үш саяси-экономикалық орталығының бірі. [11.27 б.].
Әбілғазы Баһадұр ханның (XVII ғ.) Сарайшықтың негізін Бату хан (билік
құрған уақыты 1221-1256 жж.) салған деген тарихи пікірімен келісуге болады.
Әбілғазы былай деп жазады: "Берке хан болғаннан соң ұлық той жасап, көп
сыйлықтар берді. Барлық аға-інілеріне Батухан бағындырған ұлыстарды бөліп
берді, Қағанға көп сый-сияпат жіберді. Одан соң Құдай тағала бір күні Берке
ханның көңіліне мұсылмандықтың ұрығын сеуіп, өз дінінің бос нәрсе екенін
білдірді. Бір күні аттанып, ағасының салдырған Сарайшық атты шаһарына
барды. Мұнда Бұхарадан көп керуен келіп жатыр еді.
Ол керуеннің ішінен екі жақсы кісіні бір аулақ жерге шақыртып,
мұсылмандықтың шарттары мен тарихын сұрады. Бұл кісілер мұсылманшылықты
жақсы баян қылды. Берке хан таза жүрегімен мұсылман болды. Одан соң кіші
інісі Тоқай-Темірді шақырып, бұл сырын оған айтты, ол да мұсылман болды.
Сосын ол халқына исламға сенуге жарлық берді..."
Сарайшық өзге қалалармен қатар, Ертістен Дунайға дейінгі ұлан-байтақ
өлкені билеген, кейінірек Алтын Орда аталған империя — Жошы Ұлысының алғаш
құрылған бірінші онжылдығында салынған. Бұл қалалардың құрылыстары
алғашында нөкер, ноян және басқа да ел басқарушы шонжарлар үшін Сарай және
әкімшілік ғимараттар ретінде бой көтерген. Ондағы орталық ғимараттың
төңірегінен кейінірек біртіндеп қолөнершілер, еркін тұрғындар, көпестер
және т.б. әр түрлі адамдарға арналған үй-жайлар салынған-Сарайшық сондай
қалалардың бірі еді. Оның стратегиялық жағынан Европа мен Азияның түйісер
тұсынан ұтымды орнығуы, Европа елдері мен Еділдің бойындағы Алтын Орда
астаналарынан (Сарай-Бату және Сарай-Берке) Хорезм шаһарларына, Иранға,
Үндістанға және Қытайға баратын құрлықаралық керуен жолының қауіпсіздігін
қамтамасыз етті. [11.35 б.].
Осылайша, Сарайшықта салтанатты сәулетті сарайлар, керуен-сарайлар,
моншалар, мешіт-медреселер және басқа да ғаламат ғимараттар салынған.
Оларды атақты сәулет өнері мектептерінен өткен дарынды шеберлер тұрғызған.
Қаланың өте тамаша жобаланып салынған түзуде кең көшелері мен алаңдары
болған. Қаланың келбетінен шығыстың әсері айырықша байқалады. Керуен
саудасынан келетін түсім, әскери олжа, жергілікті халық төлейтін салық және
аса мол арзан еңбек күшінің есебінен Сарайшық қаласы тез өсті. Қала
аумағының тез кеңеюіне оның бекініс-қамалдарының болмауы себеп болған.
Онсыз да қала әрқашан хандық биліктің бақылауында, әрі тақталасындағы
жеңімпаздар тарапында болуға мәжбүр еді, ал жеңімпаздар болса оның
қауіпсіздігіне кепіл болды.
Сарайшық алғашқы кірпіші қаланғанынан бастап Жошы Ұлысының тақ үшін
әулеттік таласы, әскери бас көтерулер, саяси сайқалдық, сауда-экономикалық
және мәдени байланыстардың өсуі, империяның құлауы және жаңа этностардың
құралуы сияқты Орда ішілік және халықаралық оқиғалардың қайнаған ортасында
болды.
Алтын Орданың өзге қалалары сияқты, Сарайшық та, бұрын қоныс, яки
ұрымтал өткел немесе қыстақ, яки рулық, әулеттік зираттар болған, өте
шұрайлы, әрі Жайық өзенінің ең бір қолайлы да көрікті тұсында қалыптаскдн.
Қаланың мәдени қабаттарын зерттеу барысында, көне шүңқырдан және шикі
кірпіштер арасынан шақдақтас қырғыштар, қола дәуірінде тастан жасалған
шағын келсап; екі мың жылдың алдындағы жебенің қоладан құйған ұштары
кездесті. Бұлар осы қаланы салған кезде оған дейінгі көне мәдени
қабаттардан шыққан ба, әлде киелі деп біреулер өзге жерден кезінде тұмар
ретінде осында әдейі алып келген бе, бұл жағы бізге әзірше белгісіз. Кейбір
зерттеушілер Алтын Ордалық Сарайшықтың төменгі мәдени қабаттары X-XII
ғасырлардағы хазар және қыпшақтардын қалалары немесе қоныс-тұрақтарының
қалдықтары деп Сарайшық туралы неғұрлым ертерек мәлімет бергендердің бірі -
араб көпесі әрі жиһангезі Ибн-Батута еді. Ол мұнда 1333-1334 жылы келді.
Ибн-Батута өзінің "Саяхатнамасында" былай дейді: "Сарайдан шығып, он күннен
кейін біз Сарайджук деген қалаға жеттік, джук - "кіші" деген мағынаны
береді. Ол Ұлысу деп аталатын үлкен әрі ағынды өзеннің жағасына орналасқан.
Онда Бағдаттың көпіріндей қайықтардан жасалған көпір бар... [12.258 б.].
Ел аузында "Сарайшықтың сырлы қышы" деген де сөз сақталған. Басында
айтканымыздай, 1920-шы жылдары орыс көпесі Шамполов Сарайшықтың орнынан
кірпіш дайындалатын зауыт ашып, кірпіштерін арбаға салып Гурьев пен Оралға
тасып, онда үлкен-үлкен ғимараттар салдырып, пайдаға белшесінен батқан.
Алдымен дайын кірпіштерді қазып алған ол, бара-бара әдісін тауып,
ортағасырлық "хұмданды" (кірпіш өртейтін пешті) іске қосып, тап-тәуір
қыштар шығарғандығы туралы деректер белгілі. Ал 1950-ші жылдары белгілі
ғалым Ә.Марғұлан мен археолог В.Пацевич осы өңірге казба жұмыстарын
жүргізгенде жақсы сақталған "хұмданды" тапқаны туралы дерек те сақталған.
Сарайшық сөзінің шығу төркініне келетін болсақ, кейбір зерттеушілер мешіт
мұнарасында алтын түсті сары айшық болған, соған байланысты шыққан деп
пайымдайды. Сарайшық сөзінің шығуы туралы ел ішінде бұдан басқа тағы да екі
нұсқа әңгіме сақталған. Онын бірі: "".. Хан қызының аты Сара екен. Хан
ордасына кіруте бата алмаған жігіттер мен сарбаздар "Сара-шық", "Сара-и-
шық" деп дауыстап шақырады екен десе, енді бірінде: "... Сарай өте әдемі
әрі зәулім етіп салынған. Сарайға келтен адам міндетті түрде оған кіріп-
шығуы тиіс. Сонда жергілікті жұрт: мынау Сарай, оны көрген де арманда,
көрмеген де арманда. Егер кірмесең онда шық", — деп айтады екен делінеді.
Бұл нұсқалардың ауыздан-ауызға таралып, түрленіп жеткені көрініп тұр.
Осы қалада біздің аттылы-арбалы сапарымыз аяқталды. Біз онсыз да арып-
жадаған ат-көлігімізді қаладағы арзаншылыққа байланысты, әр жылқыны төрт
күміс динарға бағалап, төмен бағамен саттық. Арбаға жегу үшін біз түйелер
жалдадық.
Бұл қалада түркіден шыққан құрметті тақуа діндар кісінің тұрар жайы
(Завия) бар, оның аты — Ата. Ол бізді қонақ қылды әрі батасын берді. Бізді
тағы да осы қаланың аты-жөні менің есімде қалмаған бір қазысы қонаққа
шақырды. Біз осы арадан Хорезмге дейін отыз күн суыт жүрдік, жол бойы тек
екі-ақ сағат, бірде түс әлетінде, енді бірде ақшамда ғана аялдадық"
Саяхатшылардың өздері жазуынша, керуен жолында жүрген кісілер алыс сапарға
шығар алдында көбінесе мұсылман зираттарының жанында тұратын шейх-
хазіреттердің батасын алып аттанып отырған. Олардың рухы да жолда керуенді
желеп-жебеуші болады деп есептесе керек. Сарайшықтың ұлылығы — онда тек
мұсылман діндарларының жерленгендігінде ғана емес, ең алдымен оның Алтын
Орда хандарының қасиетті зиратханасына айналғанында. Әбілғазы Баһадүрханның
жазуынша, мұнда Алтын Орда хандары, мәртебелі кісілер және шонжар-ұлықтар
жерленген. Сарайшықтағы хандар пантеонында ең алғаш жерленген кісі деп
1266—1280 жж. билік құрған Мөңке Темір ханды атайды.[13.56 б.].
Сарайшықтың қарқынды дамуы, әсіресе қоғамдық және діни ғимараттардың
көбейіп көркеюіне 1263 ж. Берке ханның ислам дінін қабылдауынан соң, Алтын
Орда тұрғындарының арасында мұсылмандықтың енуі және 1310 жылы Өзбек ханның
исламды мемлекеттік дін деп жариялауы да әсер етті. Аталмыш рәсімдер
Сарайшықта атқарылған, осының өзі де Сарайшықтың Алтын Орданың рухани-
идеологиялық өміріндегі аса ерекше орнын көрсететін оқиғалар еді.Сарайшықта
1341 ж. Жәнібектің және 1357 ж. Бердібектің Алтын Орданың хандықтаққа отыру
рәсімдері өтті.
1996—2000 жж. зерттеулер нәтижесінде Сарайшықтың қалыптасып дамуының
үш кезеңі анықталды. Ерте кезеңі қала өмірінің алғашқы он жылдығына сәйкес
келеді. Сарайшықтың ол кезде, негізінен шикі кірпіштен соғылған орталық
бөлігіндегі ғимараттары көп салынды. Оңтүстігінен шетіне қарай біртіндеп
киіз үйлермен және жеңіл каркас құрылыстарымен толықтырылды. Бұл бөлігі
негізінен өзенді бойлап салынды. Зерттеушілердің болжамы бойынша оның ені
шамамен 300 м. болған тәрізді. Келесі онжылдықтарда қаланың даму қарқыны,
оның көлемінің неғұрлым ұлғайғаны анықталды. Дамуының екінші кезеңінде,
1330-шы жылдардан бастап әр түрлі факторлардың әсерімен Сарайшық өзінің
кірпіштен соғылған орталық бөлігінде жүйелі түрде салынып шоғырланады да,
Жайық пен оның сағаларында жайғасқан аралдың шеңберінде дамып кеңейді.
Мұның өзі, осы маңдағы өткелдер мен адамдардын іс-әрекетін мұқият бақылап
отыруға да мүмкіндік берді.Сарайшықтың аумағын итальяндық Фра Мауроның 1340-
шы жылдардағы картасын қазіргі табиғи орта жағдайымен салыстырып және
қалашық туралы XIX және XX ғғ. басындағы авторлардың деректерін есепке ала
отырып, оның батыстан шығысқа дейінгі ұзындығы 2 шақырым, ал ені 600
метрден астам болуы мүмкін деп мөлшерлеуге болады. [14.7 б.].
Қаланың гүлдену уақыты XIV ғ. сәйкес келеді. XV—XVI ғғ. шаһар тағы да
өзгеріске ұшырады. Орталық бөлігі көлемі жағынан біртіндеп кішірейе келе,
оңтүстік шығыста Жайықтың қазір Сорочинка деп аталатын саласына қарай
жылжыды.
Соңғы екі ғасырда Жайықтың негізгі арнасы әрнеше өзгерістерге ұшырады.
Жыл сайынғы су тасқыны қаланың біраз бөліктерін шайып кетіп отырды. Қазіргі
таңда көне Сарайшықтың қалған ауданы, жапсарлас көне зираттарды
есептемегенде шамамен 600 х 600 м.
Сарайшықтьщ қирандылары мен жәдігерліктерін ғылыми тұрғыдан зерттеу
жұмыстарының екі ғасырдан астам тарихы бар. XVIII ғ. 60 ж. соңында
қалашықты П.С.Паллас көріп қайтты. 1834 ж. Ф.Гебель осында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz