Сөйлемнің семантикалық құрылымы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
І тарау. Сөйлем құрамындағы коммуникативті – семантика мәселесі
1.1 Сөйлемдердің коммуникативті-семантикалық мәні
... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Қатысымдық бірліктер құрамындағы коммуникативтік мағынаның берілу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 10
1.3 Предикат семантикасы − қатысымдық
бірліктердің сөйлеу жағдаятындағы қызметін айқындаушы
фактор ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 18
1.4 Күрделі синтаксистік тұтастық құрамындағы
семантикалық байланыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 24
ІІ тарау. Синтаксистік қатынас – сөйлем семантикасын айқындаушы фактор
2.1 Сөз тіркесіне тән синтаксистік қатынастар – сөйлемдегі ақпараттың
мазмұнын анықтаушы
фактор ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 35
2.2 Сөйлем мүшелерi – сөйлемнің семантикалық
мәнін анықтаушы
фактор ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...39
2.3 Сөйлемнің семантикалық құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
2.4 Жай сөйлем типтерінің семантикасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .. 69
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... . 73
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаты. Тiл бiлiмiнде сөйлемдердi таптастыру
синхронды және диахронды таптастыру бойынша жүргiзiледi. Диахронды
классификация бойынша сөйлемнiң қалыптасып, даму жолы тарихи тұрғыдан
сараланса, синхронды классификация бойынша сөйлем тiлдегi қазiргi
қолданылуы қалпында бiрнеше ұстанымға сйкес iштей сараланады. Осыған орай,
сөйлемнің лингвистикалық табиғатын зерделеу бірнеше бағытта жүзеге асырылып
келеді. Сөйлем басқа тілдік бірліктерден коммуникативтік қызметі тұрғысынан
ерекшеленіп келеді. Сөйлемнің коммуникативтік қызмет атқаруына құрамындағы
тілдік элементтердің тікелей қатысы бар. Олардың әрқайсысы да белгілі бір
семантикалық мәнге ие болып, сөйлемдегі пікірдің, ойдың жарыққа шығуына
арқау болады. Осыдан келіп, сөйлемнің семантикалық мәнін анықтайтын
инварианттар қалыптасады. Бұл құбылыс қазақ тіл білімінде енді ғана назарға
алынып келеді. Сөйлем белгілі бір семантикалық және грамматикалық құрылымға
негізделген тілдік қатынас құралына жатады. Сөйлем құрамында ешбір басы
артық элемент болмайды. Әрбір сөздің, жалғау мен жұрнақтың сөйлем ішіндегі
атқаратын қызметі сан алуан болып келеді. Сөйлеушінің ойына, пікіріне,
көзқарасына байланысты және берілетін ақпараттың мазмұнына қарай сөйлем
құрамындағы тілдік элементтер әуелі сөйлеушінің санасына кодтталады.
Сөйлеуші сөйлеу мақсатына қарай қажетті тілдік элементтерді қолданып,
берілген ақпарат тыңдаушыға қабылданған езде сөйлем ішіндегі тілдік
элементтер семантикалық мәнге ие болады. Нәтижесінде ақпарат тыңдаушының
санасына декодталады. Бұл процесстің мәнін анықтау сөйлемнің семантикалық
ерекшлігін ашуды талап етеді. Ендеше, сөйлем құрамындағы тілдік
элементтердің семантикалық мән тудыру қызметін анықтау дипломдық жұмыстың
өзектілігін танытады.
Жұмыстың мақсаты. Дипломдық жұмыста сөйлем құрамындағы тілдік
элементтердің грамматикалық, семантикалық, синтаксистік ерекшеліктерін
зерделей отырып, сөйлемге тән семантикалық инварианттардың берілу жолдарын
анықтау мақсат етілді. Осы мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер қойылды:
- сөйлемнің ақпараттық мағына тудыру жолдарын саралау;
- сөйлемнің коммуникативтік ұйысымын анықтау;
- сөйлем ішінен тіл субъектілерін табу;
- жақ категориясының семантикалық мән түзудегі орнын анықтау;
- септік категориясының семантикалық мән тудыру ерекшелігін анықтау;
- шақ категориясының семантикалық мән берудегі қызметін саралау.
Қолданылған әдістер. Дипломдық жұмысты орындау барысында талдау,
жинақтау, жүйелеу, кешенді талдау, саралау, сипаттау әдістері, компоненттік-
семантикалық, лексика-семантикалық, грамматикалық талдау әдістері
қолданылды.
Диплом жұмысының әдіснамалық негізі. Жұмысқа грамматикалық,
коммуникативтік, функционалдық бағыттағы зерттеу еңбектері арқау болады.
Диплом жұмысының әдіснамалық негізі. Жұмыста сөйлемнің грамматикалық,
коммуникативтік, функционалдық бағыттағы ерекшеліктері зерделеніп, оған
Бенвенист.Э., Мурзин Л.Н., Гречко В.А., Роспопов И.П., Ахмедияров К.К.,
Карасик В. И., Новикова Э.Ю сынды шетелдік ғалым зерттеушілер мен қазақ
ғалымдары Т Қордабаев, С.Исаев , Ы.Маманов, М. Оразов, Н.Уәли,
Г.Смағұлова, Ф. Оразбаева, Б.Шалабай, Г.Әзімжанова сияқты т.б.
ғалымдардың зерттеу еңбектері арқау болды.
І бөлім. Сөйлем құрамындағы коммуникативті – семантика мәселесі
1.1 Сөйлемдердің коммуникативті-семантикалық мәні
Сөйлем трансформациялық құбылыс ретінде тілдік қатынас құралы
қызметін атқарады. Сөйлем таза грамматикалық, лексика-грамматикалық және
семантика-грамматикалық құрылымдардың байланысу жолдарын сақтай отырып,
конверсиялық құбылыс арқылы қатысымдық бірлік қатарынан орын алады.
Л.Н.Мурзин: Конверсия представляет собой внутреннее преобразование
заданного предложения, но грамматическую перестройку, в результате которой
лексические компоненты как бы меняют свои синтаксические места,
грамматически уподобляясь друг другу ─ дейді [1, 27]. Қатысым актісі
тұрғысынан алғанда сөйлем динамикасы семантикалық инварианттар түзейді.
Семантикалық инварианттар сөйлемнің модальдық және коммуникативтік
парадигмасын айқындауға негіз болады. Одан сөйлемнің сөйлеу актісіндегі
қызметі айқындалады.
Семантикалық инвариант сөйлемдегі айтылатын хабардың негізгі белгісін
танытатын семантикалық ядродан және берілетін хабарға сөйлеушінің
субъективті көзқарасын танытатын перефериялық құрылымнан тұрады. Мысалы,
Жақыпбек әңгiменi талдауға балаларды түгел қатыстыруды көздедi (М.И)
деген сөйлемде айтылатын хабардың негізгі белгісін танытатын семантикалық
ядросы ─ әңгімені талдау. Берілетін хабардың сөйлеушіге қатынасын
айқындайтын перефериялық құрылымы ─ Жақыпбек көздеді, қатыстыруды көздеді,
түгел қатыстыруды, балаларды қатыстыруды. Семантикалық ядроның
коммуникативтік актіге түсіп, толық сыртқа шығуы үшін сөйлеуші перефериялық
құрылымға сүйенеді. Яғни сөйлеушінің негізгі айтайын деген ойы ─ әңгімені
талдау туралы. Сөйлеуші осы хабарды толық жеткізу үшін перефериялық құрылым
арқылы өзінің субъективтік көзқарасын танытады. Бұл сөйлемде сөйлеуші
әңгімені талдауға балардың түгел қатысуын Жақыпбектің көздегені туралы
айтып отыр.
Сөйлеуші осы сөйлемнің құрылымындағы лексикалық құрамды өзгертпей,
грамматикалық құрылымын өзгертіп, берілетін хабардың семантикасын ауыстыру
арқылы коммуникативтік парадигма жасай алады. Мысалы, Жақыпбек әңгiменi
талдаумен балалардың түгел қатысуын көздедi десе, берілетін хабардың
семантикалық ядросы ─ балалардың қатысуы болады да, перефериялық құрылымы ─
Жақыпбек көздеді, әңгімені талдау, талдаумен көздеді болады. Сөйлеушінің
берілетін хабарға байланысты өзіндік көзқарасына қарай екі сөйлемнің
құрамындағы семантикалық инвариант өзгеріске түсті. Бірінші сөйлемнің
семантикалық ядросы ─ әңгімені талдау болса, екінші сөйлемнің семантикалық
ядросы ─ балалардың қатысуы. Осыған орай, сөйлемнің перефериялық құрылымы
да екі түрлі болады. Бірінші сөйлемнің перефериялық құрылымы Жақыпбек
көздеді, қатыстыруды көздеді, түгел қатыстыруды, талдауға қатыстыру,
балаларды қатыстыруды болса, екінші сөйлемнің перефериялық құрылымы
Жақыпбек көздеді, әңгімені талдау, талдаумен қатысу, түгел қатысу ,
қатысуын көздеді болып өзгереді. Оған сөйлеуші сөйлемнің грамматикалық
құрылымын өзгерту арқылы қол жеткізеді.
Бұл құбылысты грамматикалық семантиканың негізінде жасалған
коммуникативтік парадигма деп тануға болады.
Коммуникативтік парадигма сөйлем құрамындағы сөз формаларының ауысуы
нәтижесінде қалыптасады. Ол сөйлемнің лексика- грамматикалық, семантика-
грамматикалық байланысындағы құрылымын өзгертіп, әр сөйлемнің өзіне тән
коммуникативтік және модальдық парадигмасын айқындап тұрады. Бірінші
сөйлемде балаларды қатыстыру меңгеріле байланысқан, тура объектілік
қатынастағы бірбүтін объектіні білдіретін мағына ретінде жұмсалған. Екiншi
сөйлемде ол балалардың қатысуы болып, матаса байланысқан, анықтауыштық
қатынастағы зат пен қимыл иесiнiң өзiндiк қатынасын білдіретін мағынада
жұмсалған. Талдауға қатыстыру меңгеріле байланысқан, жанама объектілік
қатынастағы бүтіннің бөлшегін анықтайтын мағынада жұмсалса, талдаумен
қатысу меңгеріле байланысқан, адвербиалдық қатынастағы қимыл-әрекеттің
амалын білдіретін мағынада жұмсалады. Осыған орай, сөйлем коммуникативтік
парадигма жүйесін құрайды.
Сөйлеуші сөз формаларының орнын ауыстырғандықтан, сөйлемдегі
айтылатын ойдың семантикасы да өзгеріске түседі. Мәселен, бiрiншi сөйлемде
негiзгi ой әңгiменi талдау үшiн баяндалған болатын. Сөз тіркесі құрамындағы
сөз формаларын өзгерткенде екінші сөйлемдегi негiзгi ой балалардың түгел
қатысуына қарай ойысқаны көрiнiп тұр. Сөйлеуші осы сөйлем құрамындағы
грамматикалық құрылымдарды сақтай отырып, сөйлем құрамындағы лексемаларды
өзгерту арқылы да жаңа мазмұндағы хабар беруге қол жеткізуіне болады.
Мысалы, Жақыпбек әңгiменi талдауға балаларды түгел қатыстыруды көздедi
(М.И.) деген сөйлем мен Олар жұмыс iстетуге адамдарды түгел шақыруды
ойлады деген сөйлемдi салыстырып көрейiк: бірінші сөйлемнің семантикалық
ядросы ─ әңгімені талдау, екінші сөйлемнің семантикалық ядросы ─ жұмысты
істету. Перефериялық құрылымы бірініші сөйлемде: қатыстыруды көздеді, түгел
қатыстыруды, балаларды қатыстыруды, Жақыпбек көздеді; екінші сөйлемде:
шақыруды ойлады, адамдарды шақыруды, түгел шақыруды, олар ойлады. Бұл
құбылысты лексикалық семантиканың негізінде жасалған коммуникативтік
парадигма деп тануға болады. Екі сөйлемнің құрамындағы сөздердің
грамматикалық жақтан байланысу жолдары бірдей. Бұл сөйлемдердің құрамындағы
сөздердің грамматикалық жақтан байланысу жолдары бірдей болғанымен,
әрқайсысының коммуникативтік мақсаты әр түрлі. Себебі әр сөйлемнің
құрамындағы сөздердің лексикалық мағынасы ақпараттық мағына беруде
дербестікке ие.
Сөйлеу актісінде сөйлем құрамындағы барлық мүшелер семантикалық
инварианттар түзеп, сөйлемнің коммуникативтік және модальдық парадигмалар
жүйесінде көрініс табуына негіз болады. Тіл ғылымында бұл құбылыс
пропозиция ұғымымен түсіндіріледі. Пропозиция латын тілінен propositio
аударғанда негізгі жағдай, алдын алу, зат деген мағынаны білдіріп,
сөйлеушінің хабарды жеткізудегі шынайы бағасы мен эмотивтік қатынасын
анықтайды. Сонда сөйлем пропозициясы сөйлемнің семантикалық құрылымын
айқындай отырып, оның коммуникативтік парадигма жүйесіндегі алатын орнын
анықтауға негіз болады.
Сөйлемдерге тән коммуникативтік парадигманың лингвистикалық
көрсеткіші лексика -семантикалық парадигма: (Жақыпбек әңгiменi талдауға
балаларды түгел қатыстыруды көздедi ↔ Олар жұмыс iстетуге адамдарды түгел
шақыруды ойлады; Жақыпбек әңгiменi талдаумен балалардың түгел қатысуын
көздедi ↔ Олар жұмыс істетумен адамдардың түгел шақырылуын ойлады),
грамматика-семантикалық парадигма (Жақыпбек әңгiменi талдауға балаларды
түгел қатыстыруды көздедi(М.И) ↔ Жақыпбек әңгiменi талдаумен балалардың
түгел қатысуын көздедi; Олар жұмыс iстетуге адамдарды түгел шақыруды ойлады
↔ Олар жұмыс істетумен адамдардың түгел шақырылуын ойлады) түрімен
шектелмейді. Мысалы, Жақыпбек әңгiменi талдауға балаларды түгел
қатыстыруды көздедi деген сөйлемде хабарды жеткізудің семантикалық ядросы
әңгімені талдау болса, сөйлеушінің жадында семантикалық ядро сақталады
да, хабарды жеткізу мақсатына қарай сөйлеуші сөйлемнің перефериялық
құрылымын өзгертіп қолдану мүмкіндігіне ие болады. Қараңыз: Жақыпбек
әңгiменi талдауға балаларды түгел қатыстыруды көздедi ↔ Жақыпбек әңгімені
талдау үшін балалардың түгел қатыстырылуын көздеді ↔ Жақыпбек әңгімені
талдаудың жолдарын балалардың қатысуымен шешті ↔ Балалардың қатыстырылуы
әңгімені талдауға негіз болды т.б Ендеше, сөйлем пропозициясы берілетін
хабардың ең жоғарғы деңгейде ұйымдастырылуын және хабардың дұрыс
қабылдануын көздейді. Оған сөйлем құрылымындағы әрбір мүшенің семантикасы
негіз болды. Сөйлем құрылымындағы әрбір мүше лексика-грамматикалық,
семантика-грамматикалық жолдармен байланысу арқылы сөйлемнің пропозициялық
құрылымын айқындауға қатынасады. Ол сөйлем құрамындағы сөздердің байланысу
нәтижесінде анықталып, әрбір байланыстың құрамындағы семантикалық мән
сөйлемнің коммуникативтік қызметін анықтауға негіз болады. Сөйлем мағыналық
жақтан үйлесім тауып, өзара грамматикалық жақтан байланысқа түскен
сөздердің әрекеттесуі негізінде бір нәрсе жайында сөйлеушінің айтайын деген
ойынан хабар береді. Сөйлеуші өз ойын айтқанда тіл мүмкіндігін барынша
игеріп, сөйлемнің пропозициялық құрылымын кеңінен пайдалануына болады. Оған
тіліміздегі сөздердің сөйлем ішінде қиысу, матасу, меңгеру, қабысу, жанасу
формалары арқылы байланысып, лексика- грамматикалық және семантика-
грамматикалық жақтан үйлесім табу жолдары негіз болады.
Сөйлемнің пропозициялық құрылымы сөйлем құрамындағы сөздердің
мағынасы мен олардың байланысы арқылы анықталады. Ғалым В.А. Гречконың:
Под значением понимают: понятие; предмет обозначаемый словом;
употребление слова, лексико –семантический вариант; инфармацию или
инвариант информации передаваемый словом; набор дифференциальных
семантических признаков, реакцию человека на слово, минимальную формулу
дистрибуции слова [ 2, 213] деген тұжырымынан сөздердің тек грамматикалық
байланысқа түспей, олар лексикалық мағынасы арқылы үйлесім табатынын көруге
болады. Сөзердің грамматикалық жақтан байланысу жолдары бес түрлі форма
арақылы орындалатын болса, әрбір форма құрамындағы сөздердің лексика-
семантикалық жақтан үйлесім табуына қарай бірнеше коммуникативтік семантика
қалыптасып, олар сөйлемнің пропозициялық құрылымын анықтауға, сөйлемнің
коммуникативтік парадигмасын ажыратуға негіз болады.
Сөйлем пропозициясы болмысты сөйлетуші күш ретінде жұмсалып,
сөйлемнің мазмұны мен мәнін, коммуникативтік сипатын айқындайды.
Ф.Оразбаева: ...Адамзат тілі өз қызметін атқару үшін әр тұлғаның өзіндік
маңызы бар. Мәселе осы тұлғалардың қайсысы қай дәрежеде қолданылуына
байланысты, ─ деп, тілдік бірліктердің әрқайсысының өзіне тән
коммуникативті қызметі болатынын ескереді. [3, 21] Ендеше, сөйлемнің
коммуникативтік қызметін өтейтін басты құралдар қатарына сөздердің
байланысу формалары мен оның семанткасының мәнін жатқызу ─ бүгінгі күнгі
қажеттілік.
Сөйлем құрамындағы сөздердің байланысу формалары тілдің тұрақты
күйіндегі қалпын (статикалық) және қозғалыстағы (динамикалық) қалпын
танытып, тілдік қатынас құралы ретінде мазмұндық сипатқа ие болады. Оларды
тілдік қатынас құралы ретінде тану сөздердің сөйлеу актісіндегі жұмсалымдық
қызметін анықтауға негіз болады. Сөйлеу актісінде сөздер лексикалық
мағынаның абстракциялануы нәтижесінде қалыптасқан жалпы грамматикалық,
категориялық грамматикалық, қатыстық грамматикалық мағыналары арқылы өзара
үйлесім табуы байланысады. Сөздердің категориялық грамматикалық
мағыналарының үйлесуінен олардың байланысу формалары, тәсілдері
анықталады. Жалпы грамматикалық мағыналарының үйлесуінен сөз тіркестерінің
типтері айқындалады. Қатыстық грамматикалық мағыналарының үйлесуінен
синтаксистік мағыналары (жаңа грамматикалық мән) айқындалады. Олардың
бірлігінен сөйлемнің коммуникативті мәнін анықтайтын мазмұндық меже
қалыптасады.
1.2 Қатысымдық бірліктер құрамындағы коммуникативтік мағынаның берілу
жолдары
Сөйлем құрамындағы сөздердің өзара қатынасы грамматикалық құрылымда
синтаксистік қатынастар тұрғысында анықталса, сөйлеу жағдаятына байланысты
олардың өзіне тән семантикалық құрылымдары болады. Тіл ─ адамдар
арасындағы аса маңызды қатынас құралы болғандықтан да, ол бір жағынан
ойлаумен, екінші жағынан сол арқылы санамен, үшінші жағынан қоғамдық өмірде
белгілі белгілі қызметтер атқаруымен және оның негізгі элементтері дыбыстық
материалға негізделуі, оның белгілі мәнге ие бола алуымен байланысты болып
келеді. Тіл, ең алдымен ойды жарыққа шығарып, жетілдірудің құралы болу
арқылы ойлаумен тікелей байланысты. Сондықтан тілдің ең негізгі негізгі
деген единицалары ойлаудың басты категорияларымен сәйкес келіп жатады.
Мысалы, сөз ұғымды білдіріп, соның тілдік көрсеткіші болса, ойды білдірудің
бірден бір көрсеткіші сөйлем болып табылады [4, 409]. Ендеше, сөйлем
айтылған ойдың мазмұнын құрайды. Айтылатын ойдың мазмұны объективті
дүниедегі заттардың, құбылыстардың адам танымында орнығуы арқылы жүзеге
асады. Әрбір адам танымында қоршаған ортаның орнығуы (кодтау) қатысым
әрекеттері арқылы тілдік қатынасқа түседі. Тілдік қатынас адам танымында
орныққан ұғымдардың семантикалық және грамматикалық жақтан үйлесім тауып,
нақты деректер туралы ақпарат беруі болып табылады. Ақпарат беруде тілдік
қатынастың өзіне тән жүйесі мен тәсілдері бар. Ол сөйлем ішіндегі сөздердің
байланысу жолдары арқылы анықталып, олар тілдік қатынастың орындалу
амалдарының көрсеткіші болып табылады. М. Оразов: Сөйлем құрамына енген
сөздер өзара ең алдымен, екі жақты байланысқа түседі, яғни әрі
грамматикалық категориялар арқылы байланысып, белгілі бір грамматикалық
формада тіркессе, әрі байланысқа түскен сөздер семантикалық жағынан да
байланысады. Егер бұл екі байланыстың біреуі жоқ болса, не сөйлемдегі
айтылатын ой толық жеткізілмейді, не мүлде түсініксіз бір нәрсе болып
шығады, ─ дейді [5, 194]. Сөздердің байланысу формалары семантикалық
үйлесімділікке негізделіп, одан сөйлемнің пропозициялық құрылымын
коммуникативті семантика қалыптасады. Коммуникативная семантика занимается
изучением отдельного словосочетания с целью определения тех смысловых
компонентов, которые являются релевантными для конкретного речевого акта
[6, 129]. Сөйлем ішіндегі қиыса байланысқан сөздерге тән коммуникативті
семантика субъект ↔ әрекет (Жанар келді, Ол кетті), субъект ↔ субъект (
Нұрсая студент) объект ↔ әрекет (Жел соқты) арасындағы пропозициялық
құрылымнан тұрады.
Субъект ↔ әрекет арасындағы пропозициялық құрылымда субъектінің өзі
нақты және абстрактілі ұғымдардың тобын құрап, тілдік қатынастың
семантикалық өрісін кеңейтеді. Мысалы, Олжас келді, Ол оқыды дегенде
субъект нақты зат ретінде жұмсалып, сөздердің байланысу формасы нақты зат
пен оның әрекеті арасындағы қатынасты, ал бесеуі келді, үлкендер амандасты,
келгендер сөйлесті дегенде субъект абстрактілік сипатқа ие болып, сөздердің
байланысу формасы абстрактілік ұғым мен оның әрекеті арасындағы қатынасты
айқындайды.
Субъект ↔ субъект арасындағы пропозициялық құрылымда бір ұғымның
мәнін білдіретін семантикалық топтағы сөздер байланысқа түседі. Мысалы,
Нұрсая студент дегенде адамға қатысты ұғымды білдіретін екі сөз
байланысып, тілдік қатынас құралына айналады.
Объект ↔ әрекет арасындағы пропозициялық құрылымда қоршаған ортадағы
заттар мен құбылыстардың ұғымы адам санасында нақты және абстракт түрде
орнығып, сол сөздер объектінің семантикалық тобын құрайды. Мысалы, ағаш
өсті нақты объект пен әрекет, ауа тазарды абстракт объект пен әрекет
арасындағы қатынасты анықтап, әрқайсысы дербес тілдік қатынас құралына
айналады.
Сөйлеу актісінде қиыса байланысқан сөздердің пропозициясы тілдік
қатынаста процессуалдық мәнді білдіреді. Процессуалдық мән әрекет пен оның
иесінің арасындағы қатынасты білдіреді. Одан сөйлеуші мен тыңдаушының
тілдік қатынас үстіндегі қызметі анықталады. Мәселен, субъект пен әрекет
арасындағы пропозициялық құрылым І, ІІ, ІІІ жақтық коммуникативтік
семантика түзейді.
І жақтық коммуникативтік семантикада сөйлеуші де, қимыл іс-әрекеттің
иесі де, іс-әрекетті орындаушы да І жақтық субъектінің өзі болып тұрады.
Мысалы, мен келдім дегенде сөйлеуші өзінің әрекеті туралы өзі хабар беріп
тұрады. Бұл форма көпше түрде жұмсалып, біз келдік болса, әрекет иесі болып
тұрған субъект бірнеше адам болады да, сөйлеуші жеке адам ретінде
танылады.
ІІ жақтық коммуникативтік семантикада субъект қимыл іс- әрекеттің
иесі және тыңдаушы болады да, сөйлеуші басқа адам болады. Сөйлеуші
субъектінің әрекетін әрекет иесінің өзіне хабарлап тұрады. Мысалы, сен
келдің дегенде, келу әрекетінің иесі ІІ жақтық субъект болса, сол әрекетті
оған басқа біреу айтып отырғанын көруге болады. Бұл форма да көпше түрде
жұмсалғанда мынадай ерекшеліктерге ие болады: әрекеттің субъектіге
түгелдей қатысты болуы мүмкін немесе субъектінің бәріне емес ішіндегі
кейбіреулеріне ғана қатысты болуы мүмкін. Мысалы сендер келдіңдер, сендер
айтыңдар десек, әрекет бірнеше субъектіге ортақ болғанымен әрекетті
орындауға көптің бәрі емес, ішіндегі біреуі ғана қатысуы мүмкін немесе бәрі
қатысуы мүмкін. ІІ жақтық морфосемантикадағы субъект-адресанттың іс-
әрекетке түгелдей қатысуға да, нақты біреуінің ғана қатысуына да негіз
болуға қабілетті. Бұл етістіктің семантикасы мен функционалдық қызметіне
байланысты айқындалады.
ІІІ жақтық коммуникативтік семантикада субъект тыңдаушы да емес,
сөйлеуші де емес, тек әрекетті орындаушы агенс ретінде танылады да,
сөйлеуші бөгде адам болады. Сөйлеуші бұл жерде өзіне де, тыңдаушыға да
қатысы жоқ басқа адамның әрекеті туралы басқа біреуге хабар береді. Бұл
форманың көпше түрінде де ІІІ жақтық субъектіге ие агенстер іс-әрекетке
түгелдей қатысты болуы (Олар барды) мүмкін немесе бірнеше агенстердің нақты
біреуінің ғана іс- әрекетке қатысты болуы мүмкін. (Олар айтты, яғни біреуі
ғана сөйлеп, басқаларының тек қоштауы мүмкін, қонақтар келді десек,
шақырылған қонақтың біразы келіп, біразы келмеуі мүмкін немесе керісінше
артығымен келуі мүмкін. )
Субъект ↔ субъект арасындағы пропозициялық құрылымда сөйлеуші ІІІ
жақтық субъектінің нақты әрекеті туралы емес, оның концептуалдық бейнесі
туралы хабар береді. Мысалы, Нұрсая студент дегенде, студент → ізденуші →
білімпаз → болашақ маман → жас адам → жоғары білімді адам → парасатты адам
т.б деген семантиканың жиынтығын құраса, сөйлеуші бір ғана студент сөзі
арқылы ІІІ жақтық субъект туралы өзінің көзқарасын тұжырымдайды.
Объект ↔ әрекет арасындағы пропозициялық құрылым да ІІІ жақ субъект
емес, объект болады. Сондықтан мұндағы коммуникативтік семантикаданың
өзіне тән мынадай ерекшелігі бар: сөйлеуші адамнан тыс тұрған заттар мен
құбылыстардың әрекеті туралы хабар береді. Және сөйлеуші де тыңдаушы да
жанама түрде көрініс тауып, жасырын тұрады.
Сөйлем ішіндегі матаса байланысқан сөздерге тән коммуникативті
семантика субъект ↔ зат арасындағы пропозициялық құрылымнан тұрады. Оның
құрамындағы сөздер нақты ұғымдардың, абтракт ұғымдардың қатынасын, нақты
ұғым мен абстракт ұғымдардың қатынасын көрсетіп, бірнеше коммуникативтік
семантикалық мағыналарда жұмсалып, тілдік қатынас құралына айналады.
Көзбен көріп, қолмен ұстауға болатын зат атаулары нақты ұғымдар
ретінде жұмсалып, өзара қатынасқа түскенде матасу формасы сөйлеу актісінде
зат пен заттың табиғи болмысына тән қатыстық мәнді білдіреді: Мысалы,
малдың терiсi, кiтаптың парағы, қардың суы, бидайдың ұны, сиырдың сүтi,
ағаштың жапырағы, жаздың желі, күздің суығы. Екіншіден, зат пен заттың
қатынасындағы меншіктік мәнді білдіреді: Асқардың досы, Жанардың кітабы.
Үшіншіден, зат пен заттың қатынасындағы туыстық, жақындық мәнді білдіреді:
Олжастың қарындасы, Қайраттың жары. Төртіншіден, оңаша тәуелдік мағына
білдіреді: менің балам, сенің балаң,оның баласы. Ортақ тәуелдік мағына
білдіреді. Біздің баламыз, біздің балаларымыз. Өзіндік тәуелдік мағына
білдіреді: өзімнің киімім, өзіңнің киімің, өзінің киімі, т.б
Адам тек санасы арқылы қабылдайтын абстракт ұғымдар және нақты
ұғымдар мен абстракт ұғымдар өзара қатынасқа түскенде матасу формасы сөйлеу
актісінде нәрсенiң сынын, сапалық қарым-қатынасын білдіреді: жақсының
жақсысы, қойдың үлкенi, сиырдың семiзi;
нәрсенің талғаулық мәнін білдіреді: адамның ақылдысы, қызылдың қызылы;
заттық сапаның мезгілге қатынасын білдіреді: Еріншектің ертеңі;
зат пен заттың бөлшектік қатынасын білдіреді: оқушылардың бірі;
меншіктілік мәннің нақты сандық қатынасын білдіреді: біреуінің басы,
екіншісінің амалы;
заттың қимылдық белгісін бiлдiредi: Асанның жүрiсi, бұлбұлдың сайрауы;
заттың қимылдық сапасын білдіреді: Жанардың айтқаны, үйдің жылығаны, менің
жазғаным, сенің айтқаның;
мөлшерлік, сандық қарым-қатынасты білдіреді: жиырманың бесеуі, отыздың
біреуі
бүтіннің бөлшегін білдіреді: мынаның біреуі, оның үшеу.
қимыл иесінің сандық мөлшерін білдіреді: келгендердің алтауы;
қимыл атауының заттық сапасын білдіреді: табудың амалы, үйренудің жолы.
Сөйлем ішіндегі қабыса байланысқан сөздерге тән коммуникативті
семантика субъект ↔ субъект, объект ↔ объект болып, есім сөздердің
арасындағы семантикалық қатынасты анықтайды. Есім атаулары заттық, сындық,
сандық ұғымдарды білдірсе, олар тілдік қатынасқа түсу барысында айтылатын
ақпараттың мазмұнына қарай семантикалық бірлікте жұмсалып, есімдердің
қасиет бітімі, өзара қарым-қатынас деңгейі анықталады.
Субъект ↔ субъект құрылымды пропозиция адамның кәсібі, дәрежесі,
мамандығы туралы хабар беру семантикасы қызметін атқарады: ақын адам,
лейтенант қыз, суретші жігіт;
адамның табиғи болмысын, физиологиялық, гендерлік ерекшелігін танытатын
коммуникативті семантика қалыптасады: ұл бала, қыз бала, ер адам, әйел
адам, қария адам;
Объект ↔ объект құрылымында коммуникативті семантика заттың өлшемдік
мағынасын білдіреді: қора-қора қой;
бір затты екінші заттан даралап көрсетеді, яғни даралау мағынасын
білдіреді: алма ағаш, нар түйе.
Субъект пен объект тілдік қатынаста заттық ұғым ретінде жұмсалады да,
олардың табиғи қасиетін танытатын сындық, сандық, қимылдық белгілері
субъект пен объект туралы берілетін хабардың түрлерін анықтауға қатынасады.
Субъект пен объект нақты зат ретінде жұмсалады да, олар өзінің танымдық
белгісін анықтайтын когнитивті семантикасымен өзара қатынасқа түседі.
Когнитивті семантика абстракт мәнде жұмсалып, бір заттың бірнеше мәнді
білдіруіне қызмет атқарады. Мысалы, бір затта бірнеше түс, бірнеше сан,
бірнеше қимыл болуы мүмкін. Керісінше, бір түс, бір қимыл, бір сан бірнеше
затқа тәуелді болуы мүмкін. Мысалы, қызыл көйлек, қызыл алма, қызыл шапан
десек, бір түс бірнеше затқа қатысты болып, тілдік қатынаста емін еркін
жұмсалымдық қызмет атқарып тұр. Жасыл көйлек, сары көйлек, көк көйлек
дегенде бір затта бірнеше түс болып, бір зат өзіне тән түс туралы хабар
беру үшін тілдік қатынаста актив қолданысқа түседі. Нақты ұғым мен абстракт
ұғымның арасындағы семантикалық үйлесімнен мынадай коммуникативті
семантикалық мағыналар тарайды: заттың түсіне қатысты мәнді анықтайтын
коммуникативті семантика: қызыл көйлек, қызыл алма, қызыл шапан, жасыл
көйлек, сары көйлек, көк көйлек т.б;
заттың көлемдік сапасын анықтайтын коммуникативті семантика: кең сарай,
ұзын жіп;
заттың табиғи күйін анықтайтын коммуникативті семантика: қалың қарағай,
салқын жел;
адамның не басқа заттың болмысы мәнін анықтайтын коммуникативті семантика:
жақсы кісі, жаман әдет;
заттың (тағамның) дәмін анықтайын коммуникативті семантика: ащы алма, тәтті
нан;
заттың салмағын анықтайтын коммуникативті семантика: ауыр жүк, жеңіл
дорба;
заттың қашықтығын анықтайтын коммуникативті семантика: жақын жер, алыс
ауыл;
заттың есептік мәнін білдіретін коммуникативті семантика: бес алма, отыз
күн;
заттың реттік мәнін білдіретін коммуникативті семантика: бірінші қатар,
үшінші кісі;
заттың болжалдық мәнін білдіретін коммуникативті семантика: жүздеген адам,
он-он бес кісі;
қимыл-әрекеттің затқа қатысын анықтайтын коммуникативті семантика: келген
қонақтар, айтар сөз.
Сөйлем ішінде жанаса байланысқан сөздер адам санасында тұрақталған
қимылдық мәнді білдіретін абстрактілік ұғымдар мен олардың әр түрлі
қасиеттерін танытатын асбрактілік ұғымдардың арасындағы қатынасты
анықтайды. Мұнда субъект пен объектіге тән қимыл-әрекеттің әр түрлі
жолдарын анықтайтын коммуникативті семантика болады:
субъект пен объектіге тән қимыл-әрекеттің амалдық мәнін анықтайтын
коммуникативті семантика: жақын тұрды, алыс кетті;
субъектінің қимыл-сындық қатынас мәнін анықтайтын коммуникативті семантика:
баладай сүйкімді, іштей көңілді;
субъектіге тән қимыл атауының мезгілдік мәнін анықтайтын коммуникативті
семантика: бүгін кезекші;
субъектіге тән сындық сапаның мезгіл мәнін анықтайтын коммуникативті
семантика: бүгін көңілді, қазір жас;
субъект пен объектінің сындық мөлшері, көлемдік дәрежесі мәнін анықтайтын
коммуникативті семантика: анағұрлым үлкен, сонша биік; субъект пен объект
сынның сапалық күшінің мәнін анықтайтын коммуникативті семантика: ең әдемі,
тым биік, өте жақсы;
субъектіге тән мөлшер атаудың мезгілдік мәнін анықтайтын коммуникативті
семантика: биыл онда;
субъектіге тән көзқарастың мезгілге қатысты мәнін анықтайтын
коммуникативті семантика мағына: бүгін бар, қазір жоқ;
субъектінің қимыл-әрекетке көзқарасы мәнін анықтайтын коммуникативті
семантика: аз жазады, көп біледі;
субъектінің қимыл-әрекеттің мезгілдік мәнін анықтайтын коммуникативті
семантика: кеше келді;
субъектінің қимыл-әрекеттің қарқын мәнін анықтайтын коммуникативті
семантика: тез сөйледі, балаша күлді;
субъект пен объектінің қимыл-әрекеттің мекендік мәнін анықтайтын
коммуникативті семантика мағына: төмен тартты, жоғары ұшты
субъект пен объектіге тән қимыл-әрекеттің шама мәнін анықтайтын
коммуникативті семантика: едәуір өсті, анағұрлым көбейді;
субъект пен объектіге тән қимылдың сапалық күші мәнін анықтайтын
коммуникативті семантика: мүлдем естімейді, әбден шаршады;
субъектіге тән қимыл-әрекеттің мақсат мәнін анықтайтын коммуникативті
семантика: әдейілеп шақырды, қасақана сөйлемеді; субъект пен объектіге тән
қимыл-әрекеттің себеп мәнін анықтайтын коммуникативті семантика: босқа
келді, амалсыздан айтты;
субъектіге тән іс-әрекеттің бейнелеуші көрсеткіш мәнін анықтайтын
коммуникативті семантика: күле кірді, бажырайып қарады;
субъектіге тән қимыл-әрекеттің орындалу амалы мәнін білдіретін
коммуникативті семантика: екі- екіден тұрды.
Сөйлем ішіндегі сөздер меңгеріле байланысу формасы арқылы субъект ↔
субъект құрылымында жұмсалып, нақты бір заттың екінші бір нақты затқа
қатынасын анықтайды. Нәтижесінде бір зат пен пен екінші заттың арасындағы
қатыстық мәнді білдіретін коммуникативті семантика қалыптасады: бір-біріңе
қонақсыңдар.
Абстрактілі ұғымдар арқылы субъектінің нақты заттарға қатынасын
анықтап, сынның белгілі бір затқа қатысты мәнін білдіретін коммуникативті
семантикада жұмсалады; малға бай, сөзге сараң;
сапалық сындық сипаттағы сөздердің салыстырма мәнін білдіретін
коммуникативті семантика жұмсалады: бәйбішеден кіші;
бір зат пен екінші заттың арасындағы арнаулық мәнді білдіретін
коммуникативті семантика жұмсалады; құдаға құрмет.
Меңгеру формасында қимыл-әрекетті білдіретін абстрактілік ұғымдағы
сөздер барыс, табыс, жатыс, шығыс, көмектес септік жалғауларының қызметі
негізінде тілдік қатынаста белсенділік танытады. Олар субъект немесе объект
болып тұрған зат не құбылысқа тән әрекеттер ретінде жұмсалып, әрекеттің
белгілі бір затқа тура қатынасын, жанама қатынасын, абтрактілі қатынасын,
конкретті қатынасын, көлемдік қатынасын көрсетеді.
Тура қатынаста меңгерілетін сөздер табыс септік жалғауында тұрып,
одан туындайтын коммуникативті семантика қимыл-әрекеттің нысаны болған
заттың бірбүтін екенін анықтайды. Мысалы, басын көтерді.
Жанама қатынаста меңгерілетін сөздер шығыс септік жалғауында
тұрып, одан туындайтын коммуникативті семантика қимыл-әрекеттің нысаны
болған затты бүтіннің бөлшегі түрінде танытады. Мысалы, басынан көтерді.
Тура және жанама қатынаста жұмсалатын меңгеру формасы қимыл-әрекеттің
нысаны болған заттың мөлшерін анықтау мақсатымен сөйлесім әрекетінде орын
алады.
Конкретті, абстрактілі қатынас қимыл-әрекеттің нысаны болып тұрған
заттың дербестілігін анықтау мақсатында жұмсалады. Олар барыс, жатыс,
шығыс, көмектес септік жалғауларының байланыстыру қызметі арқылы
орындалады. Конкретті қатынаста іс- әрекет көзбен көріп, қолмен ұстауға
болатын нысанға бағытталады.
Сөйлесім әрекеті үстінде барыс септік жалғауы арқылы байланысқанда:
қимыл-әрекеттің нақты кімге, неге бағытталғанын білдіретін коммуникативті
семантика туындайды; балаға берді, араға талатты, астыққа толды т.б
Жатыс септік жалғауы арқылы байланысқанда:
Белгілі бір заттың нақты орнын білдіретін коммуникативті семантика
туындайды; оқушыда бар.
Шығыс септік жалғауы арқылы байланысқанда:
Бір заттың екінші затқа қарым-қатынасын білдіретін коммуникативті семантика
туындайды; баладан озды, апасынан білді.
Заттың материалдық құралы мағынасын білдіретін коммуникативті семантика
туындайды; тастан жасау
Көмектес септік жалғау арқылы байланысқанда:
қимыл-әрекеттің материалдық құралы мағынасын білдіретін коммуникативті
семантика туындайды; балтамен шабу, арамен кесу, балшықпен сылау;
қимылға ортақтасу мәнін білдіретін коммуникативті семантика туындайды;
баламен ойнау.
Абстрактілі қатынас ой арқылы қабылданатын сөздердің меңгерілуінен
туындайды. Меңгерілетін сөз жалпыланған, дерексізденген сөздер
болғандықтан, абстрактілі қатынастан тарайтын коммуникативті семантиканың
өзіндік ерекшелігі болады.
Барыс септік жалғауы арқылы байланысқан абстрактілік қатынастан:
себеп, мақсат мәнді коммуникативті семантика туындайды: айтуға келді,
көруге келді.
Жатыс септік жалғауы арқылы байланысқан абстрактілік қатынастан:
тұрақты қимыл мәнді коммуникативті семантика туындайды: сөзде тұру.
Шығыс септікті абстрактілік қатынастан: қимыл-әрекеттің белгісін
айқындайтын коммуникативті семантика туындайды; аурудан айығу.
Көмектес септікті абстрактілі қатынастан: қимыл-әрекеттің амалын
айқындайтын коммуникативті семантика туындайды: ақылмен шешу, сабырлықпен
ойлау.
Көлемдік қатынастағы меңгеруде барыс, жатыс, шығыс, көмектес септік
жалғаулары арқылы қимыл-әрекеттің мезгілін, мақсатын, не үшін істелгенін,
қайда бағытталғанын т.б білдіретін коммуникативті семантика туындайды.
Барыс септік жалғауы арқылы қалыптасқан көлемдік қатынастан
туындайтын коммуникативті семантикалар: қимыл-әрекеттің барып тірелер
жерін, аяқталар шегін анықтайтын коммуникативті семантика: үйге кетті,
қалаға келді т.б;
қимылдың мөлшерін білдіретін коммуникативті семантика: он шақырымға жүгірді
т.б;
мезгілдің шегін білдіретін коммуникативті семантика: қысқа жетті т.б.
Жатыс септік жалғауы арқылы қалыптасқан көлемдік қатынастан
туындайтын коммуникативті семантикалар:
қимыл-әрекеттің иесі болған заттың тұрағын білдіретін мағына: үйде бар.
қимыл-әрекеттің иесі болған заттың мекенін білдіретін мағына: үйде отыр.
қимыл-әрекеттің болу орнын білдіретін мағына: далада ойнау.
қимыл-әрекеттің мезгілін білдіретін мағына: түнде келді, көргенде айттым.
Шығыс септік жалғаулы көлемдік қатынастан туынайтын коммуникативті
семантика:
қимыл-әрекеттің амалын білдіреді: қолдан ұзатты т.б;
қимыл-әрекеттің мөлшер, өлшем, сапаға қатысын білдіреді: үлкендерден келді;
қимыл-әрекеттің мекенін білдіреді: орнынан табылады, ауылдан көрді;
қимыл-әрекеттің ақпаратқа қатысын білдіреді: елден естіді, газеттен оқыды,
телефонмен сөйлесті.
қимыл-әрекеттің мезгілге қатысын білдіреді: жаздан басталады.
Көмектес септік жалғаулы көлемдік қатынастан туындайтын
коммуникативті семантикалар:
қимыл-әрекеттің амалын білдіреді: зейінімен тыңдады, қуанышпен қарсы алды;
қимыл-әрекеттің мақсатын білдіреді: арамдықпен келді;
қимыл-әрекеттің себебін білдіреді:сөйлеумен естімей қалды
қимыл-әрекеттің мекендік мәнін білдіреді: жолмен жүрді
Меңгеру формасының сөйлеудегі қызметі айтылатын ойдың мазмұнын таза
синтаксистік жұмсалым арқылы жеткізеді. Оны параллелизм әдісімен
дәлелдеуге болады. Мәселен, себеп, мақсат мәнді коммуникативті семантикасы
арқылы тілдік қатынас құралына айналған айтуға келді, көруге келді сөз
тіркестерін айту үшін келді, көру үшін келді түрінде, қимыл-әрекеттің
ақпаратқа қатысын білдіру үшін жұмсалатын радиодан естіді, телефонмен
сөйлесті сөз тіркестерін радио арқылы естіді, телефон арқылы сөйлесті
түрінде қолдануға болады. Одан сөз тіркестерінің сөйлесім әрекетіндегі мәні
өзгермейді. Тек функционалдық қызметі артып, коммуникативтік мәні арта
түседі. Сондай-ақ, меңгеріле байланысқан сөз тіркестері сөйлесім әрекеті
барысында эллипсистік сипат алып, тілдік қолданыста сөздердің ықшамдалып,
мағыналық тұтастыққа ие болуына қызмет атқарады. Мәселен, Роза ән айтты,
Асқар сурет салды сөйлемдерінде ән сөзі мен айту сөзінің, сурет сөзі мен
салу сөзінің байланысуына негіз болған табыс септік жалғауы. Сөйлесім
әрекеті барысында табыс септік жалғауы ықшамдалып, сөз тіркесі айтылатын
ойдың мазмұнымен тұтастыққа ие болып кетеді.
Меңгеру формасы тілдің мазмұны мен мағынасын қозғалыстың объектіге
қатысы тұрғысында саралап, күнделікті қарым-қатынас тілін жете меңгеруде
басты рөл атқарады. Сөйлесім әрекетінде меңгеру формасы арқылы түрліше
мағынаның берілуі палеонтологиялық әдіс негізінде жүзеге асады.
Палеонтология дегеніміз ─ тілдің даму жолын сөйленіс материалдары
негізінде тарихи шарттылықты ескере отырып, тілдің өз табиғатына тән даму
заңдылықтарын басшылыққа алатын негізгі әдіс [7, 5-6].
Сөйлем ішіндегі сөздердің байланысу формасы сөздердің сөйлеу
актісіндегі орны мен қызметін анықтай отырып, оларға тән коммуникативті
семантикалар сөйлемнің тілдік қатынастағы жұмсалымдық қызметін анықтайтын
семантикалық құрылымдарды, яғни сөйлемнің пропозиясын анықтауға негіз
болады.
1.3 Предикат семантикасы − қатысымдық бірліктердің сөйлеу жағдаятындағы
қызметін айқындаушы фактор
Сөйлем мен сөйлеу бір-бірімен тығыз байланыста келіп, тіл арқылы
қарым-қатынас жасау теориясының негізін қалайды. Сөйлеу жағдаяты сөйлеуші
мақсаты арқылы сөйлесім мазмұнында қамтылады. Оның ─ объективті шындықтың
─ сөйлем пропозициясында берілуі сөйлеуші мен тыңдаушының ортақ білім
қорына, өзара қарым-қатынасына, сөйлеу мақсатының түріне байланысты [8,
15] болатыны сөйлеу әрекетінің когнитивтік, пропозициялық құрылымға тәуелді
екенін көрсетеді. Сөйлеу әрекетіндегі когнитвтік құрылым адамның танымдық
әрекеттері, қабылдау, есте сақтау, ойлау, елестету, образды тану, назар
салу процестерімен байланысты келеді. Пропозиция субъект, объект, актант
қатынастары негізінде түзіледі. Оның тілдегі көрінісі сөйлем арқылы
танылады. Сөйлем сөйлеушінің тілдік дағдысы мен сөйлеу мақсатын игерудің
факторы болып табылады. Сөйлеушінің тілдік дағдысы ─ ойды жеткізу үстіндегі
фонетикалық, фонологиялық, композициялық, лексикалық семантиканы қолдану
мүмкіндігі. Сөйлеу мақсатын игеру ─ айтылатын ойды жазбаша тілдік қатынас
формасына немесе ауызша тілдік қатынас формасына сай жеткізу мүмкіндігі.
Бұл сөйлеу барысындағы сөйлемнің кұрылымын, конструктивтік құрамын
айқындауға негіз болады. Сөйлем арқылы берілетін хабарда сөйлемнің құрылымы
мен конструктивтік құрамы әр түрлі болады. Мәселен, ауа райы туралы хабар
беру үшін әрбір сөйлеушінің тілдік дағдысы мен сөйлеу мақсатын игеруі әр
түрлі көрініс береді. Біреу бүгін далада жауын жауып тұр десе, екіншісі,
мәссаған, қатты жаңбыр жауып кетті, үшіншісі бүгін күн жауынды,
төртіншісі далада жаңбыр т.б деген сияқты әр түрлі құрылымда қолдана
береді. Бұл сөйлеушінің тілдік дағдысы мен сөйлеу мақсатын игеруіне
байланысты. Солай бола тұрса да, оларға ортақ категория бар. Ол ─ предикат
категориясы. Предикат белгілі бір заттың қасиетін, белгісін, әр түрлі жай-
күйін, оның басқа затқа деген қатысын т.б білдіреді. Предикат ұғымына тән
бұл қасиеттер айтылатын ойдың мазмұны ретінде сөйлем ішінде өмір сүреді.
Ол туралы И.П. Распопов: В конечном счете, рещающая и определяющая
конструктивтный облик предложения, структурно- строевая роль в его
составе во всех случаях, принадлежит предикату, ─ дейді [9, 84]. Тіл
білімінде предикат категорясы сөйлеммен байланысты қарастырылып, етістіктің
валенттілгімен сабақтастырылады. Етістіктің валенттілігі және оның
лексикалық мағынасы белгілі дәрежеде сөйлемнің тұтас семантикасын
анықтайды. Ал етістіктің семантикалық валенттілігі деп етістіктің өзіне
бағынышты сөздерді сөйлем ішінде игеру мүмкіндігін айтамыз [ 10, 102]
деген тұжырымда валенттілік категориясы сөйлемді статикалық тұрғыдан
талдаумен байланысты. Яғни сөйлем ішіндегі сөздердің етістіктің жетегінде
байланысу жолдарын айқындаудан туған мәселе. Сөйлем пропозициясы тұрғысында
талдайтын болсақ, сөйлемнің семантикасын тек етістік валенттілігі
айқындамайды. Сөйлем пропозициясы субъектілік, объектілік модельдегі
бастауыштардың іс- әрекеті мен басқа да сапалық белгілерінің арасындағы
қатынас тұрғысында анықталады. Олардың арасындағы қатынас ойды хабарлау
мақсатында жұмсалады. Бастауыш пен актанттардың қатынасы сөздердің ішкі
түрін анықтайтын семалардың байланысынан қалыптасады. Семалық байланыс
тұрғысында алатын болсақ, актанттар (етістік) семасы әлсіз болады. Зат
есім мен етістіктердің айырмашылығы сол етістіктерге (сөздерге) негіз
болған денотаттық мағына нақты болмайды. Айталық, кел сөзі жеке тұрғанда
абстракт ұғымды ғана береді. Етістіктер екінші бір өзге, зат есімге
тіркесіп қана көз алдымызға келтіретіндей нақты ұғымды бере алады. Мысалы,
бала келді, атпен келді, ауылға келді, оқу үшін келді т.б Зат есімдердің
мағынасын анықтағанда оның мәнін денотаттық мағынасына сүйеніп, басқа
сөздермен тіркестірмей-ақ білуге болады. Мысалы, ағаш, алма, су т.б
сөздердің мағынасын семалар арқылы түсіндіре аламыз. Ал етістіктердің
мағынасын семалар арқылы анықтау мүмкін емес, ол тіркестік мағынамен
нақтыланады [11, 7] деген пікірден етістіктің танымдық сипатының әлсіз
екенін көруге болады. Олай болатын себебі, сөйлемдегі айтылатын ойдың иесі
субъектілік мәнде болса, етістіктер сол субъектінің әр түрлі қимылдық
әрекетін танытатын семантикалық белгі ретінде жұмсалады. Мысалы, Талапты
оқушылар жетістіктеріне қатты қуанды дегенде қуанды етістігі адамға тән
қимылдық семантика (сөйлемде оқушы адам жалпы есімінің жалқылану процесінің
бір сатысы) болғандықтан сөйлемдегі предикат семантикасы субъект пен
актанттың арасындағы когнитивті қатынастан қалыптасқан. Мұндағы субъект ─
адам, актант ─ адамға тән іс-әрекеттер. Сөйлемде қуану тек адамға тән
қасиет болғандықтан, ол адамды танытатын қимыл-әрекет ретінде жұмсалған.
Субъект пен актанттың арасындағы когнитивтік қатынастан қалыптасқан
предикат семантикасы субъектілік мәнге ие. (оқушылар қуанды) Ол сөйлемнің
семантикалық шеңберін түзейді. Одан сөйлемдерге тән кіріккен пропозицияның
мәні айқындалады. Кіріккен пропозиция актант пен субъектінің, жетегінде
жұмсалып, сөйлем арқылы жеткізілетін хабардың мазмұнын анықтайды.
Жоғарыдағы сөйлем актант пен субъектінің жетегіндегі кіріккен пропозицияны
көрсетеді. Актант жетегіндегі кіріккен пропозиция ─ қатты қуанды,
жетістіктеріне қуанды. Субъектінің жетегіндегі кіріккен пропозиция ─
талапты оқушылар. Бұлар тұтастай алғанда сөйлемнің пропозициясын анықтайтын
семантикалық құрылым болып табылады. Сөйлем пропозициясы предикат
семантикасының ерекшеліктеріне қарай сөйлемнің түрлерін ажыратады. Егер
актанттар (етістіктер) сөйлемдегі субъектінің, мәнін анықтаса предикат
семантикасы субъектив мәнді қызмет атқарады. Субъектив мәнді етістікер
туралы ғалым Ы.Е. Маманов, проф. М. Оразов айтқан еді. Көрнекті ғалым
Ы.Маманов етістіктің мағыналық ерекшеліктерін лексика-семантикалық жақтан
топтастыра келіп, оның мынадай 8 түрін атап көрсеткен болатын:
1. Іс-әрекеттік қимылды білдіретін етістіктер; жазу, сызу, қазу, жұлу,
көтеру, тазалау, кесу, шашу т.б
2. Қозғалыс қимылын білдіретін етістіктер: жүгіру, еңбектеу, домалау,
жорғалау, өрмелеу, қозғалу, жылжу, қашу, жүзу т.б
3. Қалып күй процесін білдіретін етістіктер: ауыру, ұйықтау, тұру, отыру,
жату, тынығу, жүдеу, жабығу, арықтау, семіру т.б
4. Көңіл-күйін білдіретін етістіктер: қайғыру, мұңаю, қуану, ренжу, күлу,
жылау, ашулану, қызғану т.б
5.Сапалық белгінің өзгеру процесін білдіретін етістіктер: ұзару, қысқару,
сарғаю, ағару, көбею, азаю, жұқару, қалыңдау т.б
6. Еліктеу, бейнелеу етістіктері: жылмыңдау, қылмыңдау, пысылдау, ыңқылдау,
гүрілдеу, жылтылдау, бұртию, күржию т.б
7. Туу, өсу қимылын білдіретін етістіктер: балалау, құлындау, қоздау,
боталау, күшіктеу, жұмыртқалау т.б
8. Субъектив реңді етістіктер: бұлар сөйлеушінің қимылға субъектив
көзқарасын көрсетеді. Азсыну, көпсіну, кісімсу, ұлықсыну, білгішсіну т.б
[12, 35- 36].
М.Оразов етістіктің 11 түрлі лексика- семантикалық топтары болатынын айта
келіп, оның ішінде субъектив реңді білдіретін етістіктерге азсыну,
менсінбеу, бойын аулақ салу, білгішсіну, масаттану, мұрнын көтеру сияқты
етістіктерді жатқызады [13, 23]. Н. Ильясова бұл жөнінде былайша
тұжырымдайды:
Субъектив реңді етістіктер сөйлем құрамында субъектінің мәнін
айқындайды. Етістіктер сөйлем ішінде субъектінің мәнін айқындаса, ондай
етістіктердің барлығын субъектив реңді етістіктер тобына жатқызуға болады.
Себебі, олар сөйлем құрамындағы субъектінің мәнін айқындайтын етістіктер
болып табылады. Сөйлем құрамындағы субъект тікелей адаммен байланысты
болып, оның мәнін анықтайтын етістіктер өзара байланысқа түскенде предикат
семантикасы субъектілік мәнге ие болады. Мысалы, іс-әрекеттік қимылды
білдіретін етістіктердің ішінде жазу, сызу, кесу актанттары және көңіл-
күйді білдіретін қайғыру, мұңаю, қуану, ренжу, күлу, жылау актанттары таза
адамға қатысты семантика болып табылады. Сондықтан олар әрқашан субъектімен
байланысқа түседі. Оларға тән предикаттық семантика әрдайым субъектілік
мәнде болады. Субъект пен актант арасындағы қатынастан қалыптасқан сөйлем
пропозициясы тұтастай алғанда, адам мен оның іс-әрекеті арысындағы
байланыстарды, соған қарай адамның әр түрлі көңіл-күйін білдіріп тұрады.
Сөйлем пропозициясы объект пен актанттың арасындағы байланыстар
негізінде де анықталады. Мысалы, Жайқалып кең өлкеде өскен бидай, Даланың
жонын жауып ақ маржандай (Ә.Сәрсенбеав) ( ҚТТС 114. 1959) деген сөйлемде
бидай ─ объект, өскен ─ актант. Объект адамды қоршаған ортадағы әр түрлі
заттар мен құбылыстардың атауы. Актант сол заттар мен құбылыстарға тән іс-
әрекеттер мен әр түрлі сапа белгілері. Объект сөйлемдегі айтылатын ойдың
тірегі болады да, актант объектіге қатысты іс-әрекеттерді көрсетеді.
Объект пен актанттың арасындағы когнитивтік қатынастан қалыптасқан предикат
семантикасы объектілік мәнді білдіреді. Себебі, актанттар сөйлем ішінде
объектінің мәнін анықтайды. Объектіге тән іс-әрекетті білдіретін таза
объектив реңді етістіктер де бар. Мысалы, өсу сөзі табиғи құбылыс
атауларына тән етістік. Өсетін жануар, өсімдік, адам болғандықтан олар тек
сол сөздермен ғана байланысуға қабілетті. Сөйлемде өсу сөзінің объектісі
бидай болғандықтан, предикат семантикасы объектілік мәнге ие болады.
Объектілік мәнге ие предикаттық семантика да сөйлемнің семантикалық
шеңберін түзеп, ол сөйлемнің кіріккен пропозициясын анықтауға негіз болады.
Актант пен объектінің жетегіндегі кіріккен пропозиция да сөйлем арқылы
жеткізілетін хабардың мазмұнын анықтайды. Жайқалып кең өлкеде өскен бидай,
Даланың жонын жауып ақ маржандай сөйлемінде актанттың жетегіндегі кіріккен
пропозиция ─ өлкеде өскен, кең өлке, жайқалып өскен,даланың жонын жауып
өскен.. Объектінің жетегіндегі кіріккен пропозиция ─ ақ маржандай бидай.
Жоғарыда атап өткендей, актанттар объектімен байланысса, предикат
семантикасы объектілік мәнге, субъектімен байланысса субъектілік мәнге
тәуелді болады.
Предикат семантикасын айқындауда бірқатар етістіктер аралық
категорияға жатады. Мысалы, жүгірді, ұйықтады, ішті, тынышталды т.б сияқты
етістіктердің предикат семантикасын айқындаудағы қызметі субъект пен
объектінің қатысына қарай анықталады. Өйткені олар объектіге де, субъектіге
де ортақ категория болып табылады. Аталған етістіктер субъектімен
байланысса, предикат семантикасы субъектілік мәнге ие болады. Мысалы, мен
тынышталдым, сен жүгірдің, бала ұйықтады, Асқар ішті . Егер объектімен
байланысса предикат семантикасы объектілік мәнге ие болады. Мысалы, аң
жүгірді, ит ұйықтады, жел тынышталды т.б
Субъектілік мәнге ие предикаттық семантикадан сөйлем тұтастай
алғанда, субъектілік құрылымға тәуелді болады. Субъектілік құрылым сөйлем
құрамындағы сөздердің сөйлеу үстіндегі қолданылу ерекшеліктерін саралап,
сөйлемнің тілдік қатынаста алатын орнын анықтайды. Ол жақтық көрсеткіш
арқылы анықталады. Мәселен, Мен емтихан тапсырып болған соң ғана
тынышталдым (Біз тынышталдық) десек, сөйлемнің субъектілік құрылымы І
жақтық көрсеткішке ие. Сен мүмкіндігіңе қарай жүгірдің (сендер жүгірдіңдер)
дегенде, сөйлемнің субъектілік құрылымы ІІ жақтық көрсеткішке ие. Таза
ауада бала жақсы ұйықтады(олар ұйықтайды) дегенде сөйлемнің субъектілік
құрылымы ІІІ жақтық көрсеткішке ие.
Сөйлемдегі предикат семантикасы субектілік мәнге ие болса, сөйлемнің
хабарлау қызметі екі жақты коммуникативтік мақсатты көздейді. 1) Сөйлеуші
мен тыңдаушының арасындағы тілдік қатынастың бір уақытта жүзеге асатынын
дәлелдейді; 2) сөйлемдегі хабардың сөйлеуші мен тыңдаушыға қатынасын
анықтайды.
Сөйлеуші мен тыңдаушының арасындағы тілдік қатынастың бір уақытта
жүзеге асу уәждемесі. Предикат семантикасына тән субъектілік мән І
жақтық көрсеткіште болса, сөйлеуші өзі туралы хабар береді. Сөйлеуші бір
адам, тыңдаушы бір немесе одан да көп адам болуы мүмкін. Мен емтихан
тапсырып болған соң ғана тынышталдым дегенде, сөйлеуші өзі туралы хабарды
өзіне айтпайды, өзімен бірге, қасында болған тыңдаушыға арнайды.
Предикат семантикасына тән субъектілік мән ІІ жақтық көрсеткіште болса, іс-
әрекеттің иесіне басқа адам өзіндік көзқарасын білдіріп тұрады. Сен
мүмкіндігіңе қарай жүгірдің дегенде, тілдік қатынас нақты бір ғана сөйлеуші
мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
І тарау. Сөйлем құрамындағы коммуникативті – семантика мәселесі
1.1 Сөйлемдердің коммуникативті-семантикалық мәні
... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Қатысымдық бірліктер құрамындағы коммуникативтік мағынаның берілу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 10
1.3 Предикат семантикасы − қатысымдық
бірліктердің сөйлеу жағдаятындағы қызметін айқындаушы
фактор ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 18
1.4 Күрделі синтаксистік тұтастық құрамындағы
семантикалық байланыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 24
ІІ тарау. Синтаксистік қатынас – сөйлем семантикасын айқындаушы фактор
2.1 Сөз тіркесіне тән синтаксистік қатынастар – сөйлемдегі ақпараттың
мазмұнын анықтаушы
фактор ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 35
2.2 Сөйлем мүшелерi – сөйлемнің семантикалық
мәнін анықтаушы
фактор ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...39
2.3 Сөйлемнің семантикалық құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
2.4 Жай сөйлем типтерінің семантикасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .. 69
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... . 73
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаты. Тiл бiлiмiнде сөйлемдердi таптастыру
синхронды және диахронды таптастыру бойынша жүргiзiледi. Диахронды
классификация бойынша сөйлемнiң қалыптасып, даму жолы тарихи тұрғыдан
сараланса, синхронды классификация бойынша сөйлем тiлдегi қазiргi
қолданылуы қалпында бiрнеше ұстанымға сйкес iштей сараланады. Осыған орай,
сөйлемнің лингвистикалық табиғатын зерделеу бірнеше бағытта жүзеге асырылып
келеді. Сөйлем басқа тілдік бірліктерден коммуникативтік қызметі тұрғысынан
ерекшеленіп келеді. Сөйлемнің коммуникативтік қызмет атқаруына құрамындағы
тілдік элементтердің тікелей қатысы бар. Олардың әрқайсысы да белгілі бір
семантикалық мәнге ие болып, сөйлемдегі пікірдің, ойдың жарыққа шығуына
арқау болады. Осыдан келіп, сөйлемнің семантикалық мәнін анықтайтын
инварианттар қалыптасады. Бұл құбылыс қазақ тіл білімінде енді ғана назарға
алынып келеді. Сөйлем белгілі бір семантикалық және грамматикалық құрылымға
негізделген тілдік қатынас құралына жатады. Сөйлем құрамында ешбір басы
артық элемент болмайды. Әрбір сөздің, жалғау мен жұрнақтың сөйлем ішіндегі
атқаратын қызметі сан алуан болып келеді. Сөйлеушінің ойына, пікіріне,
көзқарасына байланысты және берілетін ақпараттың мазмұнына қарай сөйлем
құрамындағы тілдік элементтер әуелі сөйлеушінің санасына кодтталады.
Сөйлеуші сөйлеу мақсатына қарай қажетті тілдік элементтерді қолданып,
берілген ақпарат тыңдаушыға қабылданған езде сөйлем ішіндегі тілдік
элементтер семантикалық мәнге ие болады. Нәтижесінде ақпарат тыңдаушының
санасына декодталады. Бұл процесстің мәнін анықтау сөйлемнің семантикалық
ерекшлігін ашуды талап етеді. Ендеше, сөйлем құрамындағы тілдік
элементтердің семантикалық мән тудыру қызметін анықтау дипломдық жұмыстың
өзектілігін танытады.
Жұмыстың мақсаты. Дипломдық жұмыста сөйлем құрамындағы тілдік
элементтердің грамматикалық, семантикалық, синтаксистік ерекшеліктерін
зерделей отырып, сөйлемге тән семантикалық инварианттардың берілу жолдарын
анықтау мақсат етілді. Осы мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер қойылды:
- сөйлемнің ақпараттық мағына тудыру жолдарын саралау;
- сөйлемнің коммуникативтік ұйысымын анықтау;
- сөйлем ішінен тіл субъектілерін табу;
- жақ категориясының семантикалық мән түзудегі орнын анықтау;
- септік категориясының семантикалық мән тудыру ерекшелігін анықтау;
- шақ категориясының семантикалық мән берудегі қызметін саралау.
Қолданылған әдістер. Дипломдық жұмысты орындау барысында талдау,
жинақтау, жүйелеу, кешенді талдау, саралау, сипаттау әдістері, компоненттік-
семантикалық, лексика-семантикалық, грамматикалық талдау әдістері
қолданылды.
Диплом жұмысының әдіснамалық негізі. Жұмысқа грамматикалық,
коммуникативтік, функционалдық бағыттағы зерттеу еңбектері арқау болады.
Диплом жұмысының әдіснамалық негізі. Жұмыста сөйлемнің грамматикалық,
коммуникативтік, функционалдық бағыттағы ерекшеліктері зерделеніп, оған
Бенвенист.Э., Мурзин Л.Н., Гречко В.А., Роспопов И.П., Ахмедияров К.К.,
Карасик В. И., Новикова Э.Ю сынды шетелдік ғалым зерттеушілер мен қазақ
ғалымдары Т Қордабаев, С.Исаев , Ы.Маманов, М. Оразов, Н.Уәли,
Г.Смағұлова, Ф. Оразбаева, Б.Шалабай, Г.Әзімжанова сияқты т.б.
ғалымдардың зерттеу еңбектері арқау болды.
І бөлім. Сөйлем құрамындағы коммуникативті – семантика мәселесі
1.1 Сөйлемдердің коммуникативті-семантикалық мәні
Сөйлем трансформациялық құбылыс ретінде тілдік қатынас құралы
қызметін атқарады. Сөйлем таза грамматикалық, лексика-грамматикалық және
семантика-грамматикалық құрылымдардың байланысу жолдарын сақтай отырып,
конверсиялық құбылыс арқылы қатысымдық бірлік қатарынан орын алады.
Л.Н.Мурзин: Конверсия представляет собой внутреннее преобразование
заданного предложения, но грамматическую перестройку, в результате которой
лексические компоненты как бы меняют свои синтаксические места,
грамматически уподобляясь друг другу ─ дейді [1, 27]. Қатысым актісі
тұрғысынан алғанда сөйлем динамикасы семантикалық инварианттар түзейді.
Семантикалық инварианттар сөйлемнің модальдық және коммуникативтік
парадигмасын айқындауға негіз болады. Одан сөйлемнің сөйлеу актісіндегі
қызметі айқындалады.
Семантикалық инвариант сөйлемдегі айтылатын хабардың негізгі белгісін
танытатын семантикалық ядродан және берілетін хабарға сөйлеушінің
субъективті көзқарасын танытатын перефериялық құрылымнан тұрады. Мысалы,
Жақыпбек әңгiменi талдауға балаларды түгел қатыстыруды көздедi (М.И)
деген сөйлемде айтылатын хабардың негізгі белгісін танытатын семантикалық
ядросы ─ әңгімені талдау. Берілетін хабардың сөйлеушіге қатынасын
айқындайтын перефериялық құрылымы ─ Жақыпбек көздеді, қатыстыруды көздеді,
түгел қатыстыруды, балаларды қатыстыруды. Семантикалық ядроның
коммуникативтік актіге түсіп, толық сыртқа шығуы үшін сөйлеуші перефериялық
құрылымға сүйенеді. Яғни сөйлеушінің негізгі айтайын деген ойы ─ әңгімені
талдау туралы. Сөйлеуші осы хабарды толық жеткізу үшін перефериялық құрылым
арқылы өзінің субъективтік көзқарасын танытады. Бұл сөйлемде сөйлеуші
әңгімені талдауға балардың түгел қатысуын Жақыпбектің көздегені туралы
айтып отыр.
Сөйлеуші осы сөйлемнің құрылымындағы лексикалық құрамды өзгертпей,
грамматикалық құрылымын өзгертіп, берілетін хабардың семантикасын ауыстыру
арқылы коммуникативтік парадигма жасай алады. Мысалы, Жақыпбек әңгiменi
талдаумен балалардың түгел қатысуын көздедi десе, берілетін хабардың
семантикалық ядросы ─ балалардың қатысуы болады да, перефериялық құрылымы ─
Жақыпбек көздеді, әңгімені талдау, талдаумен көздеді болады. Сөйлеушінің
берілетін хабарға байланысты өзіндік көзқарасына қарай екі сөйлемнің
құрамындағы семантикалық инвариант өзгеріске түсті. Бірінші сөйлемнің
семантикалық ядросы ─ әңгімені талдау болса, екінші сөйлемнің семантикалық
ядросы ─ балалардың қатысуы. Осыған орай, сөйлемнің перефериялық құрылымы
да екі түрлі болады. Бірінші сөйлемнің перефериялық құрылымы Жақыпбек
көздеді, қатыстыруды көздеді, түгел қатыстыруды, талдауға қатыстыру,
балаларды қатыстыруды болса, екінші сөйлемнің перефериялық құрылымы
Жақыпбек көздеді, әңгімені талдау, талдаумен қатысу, түгел қатысу ,
қатысуын көздеді болып өзгереді. Оған сөйлеуші сөйлемнің грамматикалық
құрылымын өзгерту арқылы қол жеткізеді.
Бұл құбылысты грамматикалық семантиканың негізінде жасалған
коммуникативтік парадигма деп тануға болады.
Коммуникативтік парадигма сөйлем құрамындағы сөз формаларының ауысуы
нәтижесінде қалыптасады. Ол сөйлемнің лексика- грамматикалық, семантика-
грамматикалық байланысындағы құрылымын өзгертіп, әр сөйлемнің өзіне тән
коммуникативтік және модальдық парадигмасын айқындап тұрады. Бірінші
сөйлемде балаларды қатыстыру меңгеріле байланысқан, тура объектілік
қатынастағы бірбүтін объектіні білдіретін мағына ретінде жұмсалған. Екiншi
сөйлемде ол балалардың қатысуы болып, матаса байланысқан, анықтауыштық
қатынастағы зат пен қимыл иесiнiң өзiндiк қатынасын білдіретін мағынада
жұмсалған. Талдауға қатыстыру меңгеріле байланысқан, жанама объектілік
қатынастағы бүтіннің бөлшегін анықтайтын мағынада жұмсалса, талдаумен
қатысу меңгеріле байланысқан, адвербиалдық қатынастағы қимыл-әрекеттің
амалын білдіретін мағынада жұмсалады. Осыған орай, сөйлем коммуникативтік
парадигма жүйесін құрайды.
Сөйлеуші сөз формаларының орнын ауыстырғандықтан, сөйлемдегі
айтылатын ойдың семантикасы да өзгеріске түседі. Мәселен, бiрiншi сөйлемде
негiзгi ой әңгiменi талдау үшiн баяндалған болатын. Сөз тіркесі құрамындағы
сөз формаларын өзгерткенде екінші сөйлемдегi негiзгi ой балалардың түгел
қатысуына қарай ойысқаны көрiнiп тұр. Сөйлеуші осы сөйлем құрамындағы
грамматикалық құрылымдарды сақтай отырып, сөйлем құрамындағы лексемаларды
өзгерту арқылы да жаңа мазмұндағы хабар беруге қол жеткізуіне болады.
Мысалы, Жақыпбек әңгiменi талдауға балаларды түгел қатыстыруды көздедi
(М.И.) деген сөйлем мен Олар жұмыс iстетуге адамдарды түгел шақыруды
ойлады деген сөйлемдi салыстырып көрейiк: бірінші сөйлемнің семантикалық
ядросы ─ әңгімені талдау, екінші сөйлемнің семантикалық ядросы ─ жұмысты
істету. Перефериялық құрылымы бірініші сөйлемде: қатыстыруды көздеді, түгел
қатыстыруды, балаларды қатыстыруды, Жақыпбек көздеді; екінші сөйлемде:
шақыруды ойлады, адамдарды шақыруды, түгел шақыруды, олар ойлады. Бұл
құбылысты лексикалық семантиканың негізінде жасалған коммуникативтік
парадигма деп тануға болады. Екі сөйлемнің құрамындағы сөздердің
грамматикалық жақтан байланысу жолдары бірдей. Бұл сөйлемдердің құрамындағы
сөздердің грамматикалық жақтан байланысу жолдары бірдей болғанымен,
әрқайсысының коммуникативтік мақсаты әр түрлі. Себебі әр сөйлемнің
құрамындағы сөздердің лексикалық мағынасы ақпараттық мағына беруде
дербестікке ие.
Сөйлеу актісінде сөйлем құрамындағы барлық мүшелер семантикалық
инварианттар түзеп, сөйлемнің коммуникативтік және модальдық парадигмалар
жүйесінде көрініс табуына негіз болады. Тіл ғылымында бұл құбылыс
пропозиция ұғымымен түсіндіріледі. Пропозиция латын тілінен propositio
аударғанда негізгі жағдай, алдын алу, зат деген мағынаны білдіріп,
сөйлеушінің хабарды жеткізудегі шынайы бағасы мен эмотивтік қатынасын
анықтайды. Сонда сөйлем пропозициясы сөйлемнің семантикалық құрылымын
айқындай отырып, оның коммуникативтік парадигма жүйесіндегі алатын орнын
анықтауға негіз болады.
Сөйлемдерге тән коммуникативтік парадигманың лингвистикалық
көрсеткіші лексика -семантикалық парадигма: (Жақыпбек әңгiменi талдауға
балаларды түгел қатыстыруды көздедi ↔ Олар жұмыс iстетуге адамдарды түгел
шақыруды ойлады; Жақыпбек әңгiменi талдаумен балалардың түгел қатысуын
көздедi ↔ Олар жұмыс істетумен адамдардың түгел шақырылуын ойлады),
грамматика-семантикалық парадигма (Жақыпбек әңгiменi талдауға балаларды
түгел қатыстыруды көздедi(М.И) ↔ Жақыпбек әңгiменi талдаумен балалардың
түгел қатысуын көздедi; Олар жұмыс iстетуге адамдарды түгел шақыруды ойлады
↔ Олар жұмыс істетумен адамдардың түгел шақырылуын ойлады) түрімен
шектелмейді. Мысалы, Жақыпбек әңгiменi талдауға балаларды түгел
қатыстыруды көздедi деген сөйлемде хабарды жеткізудің семантикалық ядросы
әңгімені талдау болса, сөйлеушінің жадында семантикалық ядро сақталады
да, хабарды жеткізу мақсатына қарай сөйлеуші сөйлемнің перефериялық
құрылымын өзгертіп қолдану мүмкіндігіне ие болады. Қараңыз: Жақыпбек
әңгiменi талдауға балаларды түгел қатыстыруды көздедi ↔ Жақыпбек әңгімені
талдау үшін балалардың түгел қатыстырылуын көздеді ↔ Жақыпбек әңгімені
талдаудың жолдарын балалардың қатысуымен шешті ↔ Балалардың қатыстырылуы
әңгімені талдауға негіз болды т.б Ендеше, сөйлем пропозициясы берілетін
хабардың ең жоғарғы деңгейде ұйымдастырылуын және хабардың дұрыс
қабылдануын көздейді. Оған сөйлем құрылымындағы әрбір мүшенің семантикасы
негіз болды. Сөйлем құрылымындағы әрбір мүше лексика-грамматикалық,
семантика-грамматикалық жолдармен байланысу арқылы сөйлемнің пропозициялық
құрылымын айқындауға қатынасады. Ол сөйлем құрамындағы сөздердің байланысу
нәтижесінде анықталып, әрбір байланыстың құрамындағы семантикалық мән
сөйлемнің коммуникативтік қызметін анықтауға негіз болады. Сөйлем мағыналық
жақтан үйлесім тауып, өзара грамматикалық жақтан байланысқа түскен
сөздердің әрекеттесуі негізінде бір нәрсе жайында сөйлеушінің айтайын деген
ойынан хабар береді. Сөйлеуші өз ойын айтқанда тіл мүмкіндігін барынша
игеріп, сөйлемнің пропозициялық құрылымын кеңінен пайдалануына болады. Оған
тіліміздегі сөздердің сөйлем ішінде қиысу, матасу, меңгеру, қабысу, жанасу
формалары арқылы байланысып, лексика- грамматикалық және семантика-
грамматикалық жақтан үйлесім табу жолдары негіз болады.
Сөйлемнің пропозициялық құрылымы сөйлем құрамындағы сөздердің
мағынасы мен олардың байланысы арқылы анықталады. Ғалым В.А. Гречконың:
Под значением понимают: понятие; предмет обозначаемый словом;
употребление слова, лексико –семантический вариант; инфармацию или
инвариант информации передаваемый словом; набор дифференциальных
семантических признаков, реакцию человека на слово, минимальную формулу
дистрибуции слова [ 2, 213] деген тұжырымынан сөздердің тек грамматикалық
байланысқа түспей, олар лексикалық мағынасы арқылы үйлесім табатынын көруге
болады. Сөзердің грамматикалық жақтан байланысу жолдары бес түрлі форма
арақылы орындалатын болса, әрбір форма құрамындағы сөздердің лексика-
семантикалық жақтан үйлесім табуына қарай бірнеше коммуникативтік семантика
қалыптасып, олар сөйлемнің пропозициялық құрылымын анықтауға, сөйлемнің
коммуникативтік парадигмасын ажыратуға негіз болады.
Сөйлем пропозициясы болмысты сөйлетуші күш ретінде жұмсалып,
сөйлемнің мазмұны мен мәнін, коммуникативтік сипатын айқындайды.
Ф.Оразбаева: ...Адамзат тілі өз қызметін атқару үшін әр тұлғаның өзіндік
маңызы бар. Мәселе осы тұлғалардың қайсысы қай дәрежеде қолданылуына
байланысты, ─ деп, тілдік бірліктердің әрқайсысының өзіне тән
коммуникативті қызметі болатынын ескереді. [3, 21] Ендеше, сөйлемнің
коммуникативтік қызметін өтейтін басты құралдар қатарына сөздердің
байланысу формалары мен оның семанткасының мәнін жатқызу ─ бүгінгі күнгі
қажеттілік.
Сөйлем құрамындағы сөздердің байланысу формалары тілдің тұрақты
күйіндегі қалпын (статикалық) және қозғалыстағы (динамикалық) қалпын
танытып, тілдік қатынас құралы ретінде мазмұндық сипатқа ие болады. Оларды
тілдік қатынас құралы ретінде тану сөздердің сөйлеу актісіндегі жұмсалымдық
қызметін анықтауға негіз болады. Сөйлеу актісінде сөздер лексикалық
мағынаның абстракциялануы нәтижесінде қалыптасқан жалпы грамматикалық,
категориялық грамматикалық, қатыстық грамматикалық мағыналары арқылы өзара
үйлесім табуы байланысады. Сөздердің категориялық грамматикалық
мағыналарының үйлесуінен олардың байланысу формалары, тәсілдері
анықталады. Жалпы грамматикалық мағыналарының үйлесуінен сөз тіркестерінің
типтері айқындалады. Қатыстық грамматикалық мағыналарының үйлесуінен
синтаксистік мағыналары (жаңа грамматикалық мән) айқындалады. Олардың
бірлігінен сөйлемнің коммуникативті мәнін анықтайтын мазмұндық меже
қалыптасады.
1.2 Қатысымдық бірліктер құрамындағы коммуникативтік мағынаның берілу
жолдары
Сөйлем құрамындағы сөздердің өзара қатынасы грамматикалық құрылымда
синтаксистік қатынастар тұрғысында анықталса, сөйлеу жағдаятына байланысты
олардың өзіне тән семантикалық құрылымдары болады. Тіл ─ адамдар
арасындағы аса маңызды қатынас құралы болғандықтан да, ол бір жағынан
ойлаумен, екінші жағынан сол арқылы санамен, үшінші жағынан қоғамдық өмірде
белгілі белгілі қызметтер атқаруымен және оның негізгі элементтері дыбыстық
материалға негізделуі, оның белгілі мәнге ие бола алуымен байланысты болып
келеді. Тіл, ең алдымен ойды жарыққа шығарып, жетілдірудің құралы болу
арқылы ойлаумен тікелей байланысты. Сондықтан тілдің ең негізгі негізгі
деген единицалары ойлаудың басты категорияларымен сәйкес келіп жатады.
Мысалы, сөз ұғымды білдіріп, соның тілдік көрсеткіші болса, ойды білдірудің
бірден бір көрсеткіші сөйлем болып табылады [4, 409]. Ендеше, сөйлем
айтылған ойдың мазмұнын құрайды. Айтылатын ойдың мазмұны объективті
дүниедегі заттардың, құбылыстардың адам танымында орнығуы арқылы жүзеге
асады. Әрбір адам танымында қоршаған ортаның орнығуы (кодтау) қатысым
әрекеттері арқылы тілдік қатынасқа түседі. Тілдік қатынас адам танымында
орныққан ұғымдардың семантикалық және грамматикалық жақтан үйлесім тауып,
нақты деректер туралы ақпарат беруі болып табылады. Ақпарат беруде тілдік
қатынастың өзіне тән жүйесі мен тәсілдері бар. Ол сөйлем ішіндегі сөздердің
байланысу жолдары арқылы анықталып, олар тілдік қатынастың орындалу
амалдарының көрсеткіші болып табылады. М. Оразов: Сөйлем құрамына енген
сөздер өзара ең алдымен, екі жақты байланысқа түседі, яғни әрі
грамматикалық категориялар арқылы байланысып, белгілі бір грамматикалық
формада тіркессе, әрі байланысқа түскен сөздер семантикалық жағынан да
байланысады. Егер бұл екі байланыстың біреуі жоқ болса, не сөйлемдегі
айтылатын ой толық жеткізілмейді, не мүлде түсініксіз бір нәрсе болып
шығады, ─ дейді [5, 194]. Сөздердің байланысу формалары семантикалық
үйлесімділікке негізделіп, одан сөйлемнің пропозициялық құрылымын
коммуникативті семантика қалыптасады. Коммуникативная семантика занимается
изучением отдельного словосочетания с целью определения тех смысловых
компонентов, которые являются релевантными для конкретного речевого акта
[6, 129]. Сөйлем ішіндегі қиыса байланысқан сөздерге тән коммуникативті
семантика субъект ↔ әрекет (Жанар келді, Ол кетті), субъект ↔ субъект (
Нұрсая студент) объект ↔ әрекет (Жел соқты) арасындағы пропозициялық
құрылымнан тұрады.
Субъект ↔ әрекет арасындағы пропозициялық құрылымда субъектінің өзі
нақты және абстрактілі ұғымдардың тобын құрап, тілдік қатынастың
семантикалық өрісін кеңейтеді. Мысалы, Олжас келді, Ол оқыды дегенде
субъект нақты зат ретінде жұмсалып, сөздердің байланысу формасы нақты зат
пен оның әрекеті арасындағы қатынасты, ал бесеуі келді, үлкендер амандасты,
келгендер сөйлесті дегенде субъект абстрактілік сипатқа ие болып, сөздердің
байланысу формасы абстрактілік ұғым мен оның әрекеті арасындағы қатынасты
айқындайды.
Субъект ↔ субъект арасындағы пропозициялық құрылымда бір ұғымның
мәнін білдіретін семантикалық топтағы сөздер байланысқа түседі. Мысалы,
Нұрсая студент дегенде адамға қатысты ұғымды білдіретін екі сөз
байланысып, тілдік қатынас құралына айналады.
Объект ↔ әрекет арасындағы пропозициялық құрылымда қоршаған ортадағы
заттар мен құбылыстардың ұғымы адам санасында нақты және абстракт түрде
орнығып, сол сөздер объектінің семантикалық тобын құрайды. Мысалы, ағаш
өсті нақты объект пен әрекет, ауа тазарды абстракт объект пен әрекет
арасындағы қатынасты анықтап, әрқайсысы дербес тілдік қатынас құралына
айналады.
Сөйлеу актісінде қиыса байланысқан сөздердің пропозициясы тілдік
қатынаста процессуалдық мәнді білдіреді. Процессуалдық мән әрекет пен оның
иесінің арасындағы қатынасты білдіреді. Одан сөйлеуші мен тыңдаушының
тілдік қатынас үстіндегі қызметі анықталады. Мәселен, субъект пен әрекет
арасындағы пропозициялық құрылым І, ІІ, ІІІ жақтық коммуникативтік
семантика түзейді.
І жақтық коммуникативтік семантикада сөйлеуші де, қимыл іс-әрекеттің
иесі де, іс-әрекетті орындаушы да І жақтық субъектінің өзі болып тұрады.
Мысалы, мен келдім дегенде сөйлеуші өзінің әрекеті туралы өзі хабар беріп
тұрады. Бұл форма көпше түрде жұмсалып, біз келдік болса, әрекет иесі болып
тұрған субъект бірнеше адам болады да, сөйлеуші жеке адам ретінде
танылады.
ІІ жақтық коммуникативтік семантикада субъект қимыл іс- әрекеттің
иесі және тыңдаушы болады да, сөйлеуші басқа адам болады. Сөйлеуші
субъектінің әрекетін әрекет иесінің өзіне хабарлап тұрады. Мысалы, сен
келдің дегенде, келу әрекетінің иесі ІІ жақтық субъект болса, сол әрекетті
оған басқа біреу айтып отырғанын көруге болады. Бұл форма да көпше түрде
жұмсалғанда мынадай ерекшеліктерге ие болады: әрекеттің субъектіге
түгелдей қатысты болуы мүмкін немесе субъектінің бәріне емес ішіндегі
кейбіреулеріне ғана қатысты болуы мүмкін. Мысалы сендер келдіңдер, сендер
айтыңдар десек, әрекет бірнеше субъектіге ортақ болғанымен әрекетті
орындауға көптің бәрі емес, ішіндегі біреуі ғана қатысуы мүмкін немесе бәрі
қатысуы мүмкін. ІІ жақтық морфосемантикадағы субъект-адресанттың іс-
әрекетке түгелдей қатысуға да, нақты біреуінің ғана қатысуына да негіз
болуға қабілетті. Бұл етістіктің семантикасы мен функционалдық қызметіне
байланысты айқындалады.
ІІІ жақтық коммуникативтік семантикада субъект тыңдаушы да емес,
сөйлеуші де емес, тек әрекетті орындаушы агенс ретінде танылады да,
сөйлеуші бөгде адам болады. Сөйлеуші бұл жерде өзіне де, тыңдаушыға да
қатысы жоқ басқа адамның әрекеті туралы басқа біреуге хабар береді. Бұл
форманың көпше түрінде де ІІІ жақтық субъектіге ие агенстер іс-әрекетке
түгелдей қатысты болуы (Олар барды) мүмкін немесе бірнеше агенстердің нақты
біреуінің ғана іс- әрекетке қатысты болуы мүмкін. (Олар айтты, яғни біреуі
ғана сөйлеп, басқаларының тек қоштауы мүмкін, қонақтар келді десек,
шақырылған қонақтың біразы келіп, біразы келмеуі мүмкін немесе керісінше
артығымен келуі мүмкін. )
Субъект ↔ субъект арасындағы пропозициялық құрылымда сөйлеуші ІІІ
жақтық субъектінің нақты әрекеті туралы емес, оның концептуалдық бейнесі
туралы хабар береді. Мысалы, Нұрсая студент дегенде, студент → ізденуші →
білімпаз → болашақ маман → жас адам → жоғары білімді адам → парасатты адам
т.б деген семантиканың жиынтығын құраса, сөйлеуші бір ғана студент сөзі
арқылы ІІІ жақтық субъект туралы өзінің көзқарасын тұжырымдайды.
Объект ↔ әрекет арасындағы пропозициялық құрылым да ІІІ жақ субъект
емес, объект болады. Сондықтан мұндағы коммуникативтік семантикаданың
өзіне тән мынадай ерекшелігі бар: сөйлеуші адамнан тыс тұрған заттар мен
құбылыстардың әрекеті туралы хабар береді. Және сөйлеуші де тыңдаушы да
жанама түрде көрініс тауып, жасырын тұрады.
Сөйлем ішіндегі матаса байланысқан сөздерге тән коммуникативті
семантика субъект ↔ зат арасындағы пропозициялық құрылымнан тұрады. Оның
құрамындағы сөздер нақты ұғымдардың, абтракт ұғымдардың қатынасын, нақты
ұғым мен абстракт ұғымдардың қатынасын көрсетіп, бірнеше коммуникативтік
семантикалық мағыналарда жұмсалып, тілдік қатынас құралына айналады.
Көзбен көріп, қолмен ұстауға болатын зат атаулары нақты ұғымдар
ретінде жұмсалып, өзара қатынасқа түскенде матасу формасы сөйлеу актісінде
зат пен заттың табиғи болмысына тән қатыстық мәнді білдіреді: Мысалы,
малдың терiсi, кiтаптың парағы, қардың суы, бидайдың ұны, сиырдың сүтi,
ағаштың жапырағы, жаздың желі, күздің суығы. Екіншіден, зат пен заттың
қатынасындағы меншіктік мәнді білдіреді: Асқардың досы, Жанардың кітабы.
Үшіншіден, зат пен заттың қатынасындағы туыстық, жақындық мәнді білдіреді:
Олжастың қарындасы, Қайраттың жары. Төртіншіден, оңаша тәуелдік мағына
білдіреді: менің балам, сенің балаң,оның баласы. Ортақ тәуелдік мағына
білдіреді. Біздің баламыз, біздің балаларымыз. Өзіндік тәуелдік мағына
білдіреді: өзімнің киімім, өзіңнің киімің, өзінің киімі, т.б
Адам тек санасы арқылы қабылдайтын абстракт ұғымдар және нақты
ұғымдар мен абстракт ұғымдар өзара қатынасқа түскенде матасу формасы сөйлеу
актісінде нәрсенiң сынын, сапалық қарым-қатынасын білдіреді: жақсының
жақсысы, қойдың үлкенi, сиырдың семiзi;
нәрсенің талғаулық мәнін білдіреді: адамның ақылдысы, қызылдың қызылы;
заттық сапаның мезгілге қатынасын білдіреді: Еріншектің ертеңі;
зат пен заттың бөлшектік қатынасын білдіреді: оқушылардың бірі;
меншіктілік мәннің нақты сандық қатынасын білдіреді: біреуінің басы,
екіншісінің амалы;
заттың қимылдық белгісін бiлдiредi: Асанның жүрiсi, бұлбұлдың сайрауы;
заттың қимылдық сапасын білдіреді: Жанардың айтқаны, үйдің жылығаны, менің
жазғаным, сенің айтқаның;
мөлшерлік, сандық қарым-қатынасты білдіреді: жиырманың бесеуі, отыздың
біреуі
бүтіннің бөлшегін білдіреді: мынаның біреуі, оның үшеу.
қимыл иесінің сандық мөлшерін білдіреді: келгендердің алтауы;
қимыл атауының заттық сапасын білдіреді: табудың амалы, үйренудің жолы.
Сөйлем ішіндегі қабыса байланысқан сөздерге тән коммуникативті
семантика субъект ↔ субъект, объект ↔ объект болып, есім сөздердің
арасындағы семантикалық қатынасты анықтайды. Есім атаулары заттық, сындық,
сандық ұғымдарды білдірсе, олар тілдік қатынасқа түсу барысында айтылатын
ақпараттың мазмұнына қарай семантикалық бірлікте жұмсалып, есімдердің
қасиет бітімі, өзара қарым-қатынас деңгейі анықталады.
Субъект ↔ субъект құрылымды пропозиция адамның кәсібі, дәрежесі,
мамандығы туралы хабар беру семантикасы қызметін атқарады: ақын адам,
лейтенант қыз, суретші жігіт;
адамның табиғи болмысын, физиологиялық, гендерлік ерекшелігін танытатын
коммуникативті семантика қалыптасады: ұл бала, қыз бала, ер адам, әйел
адам, қария адам;
Объект ↔ объект құрылымында коммуникативті семантика заттың өлшемдік
мағынасын білдіреді: қора-қора қой;
бір затты екінші заттан даралап көрсетеді, яғни даралау мағынасын
білдіреді: алма ағаш, нар түйе.
Субъект пен объект тілдік қатынаста заттық ұғым ретінде жұмсалады да,
олардың табиғи қасиетін танытатын сындық, сандық, қимылдық белгілері
субъект пен объект туралы берілетін хабардың түрлерін анықтауға қатынасады.
Субъект пен объект нақты зат ретінде жұмсалады да, олар өзінің танымдық
белгісін анықтайтын когнитивті семантикасымен өзара қатынасқа түседі.
Когнитивті семантика абстракт мәнде жұмсалып, бір заттың бірнеше мәнді
білдіруіне қызмет атқарады. Мысалы, бір затта бірнеше түс, бірнеше сан,
бірнеше қимыл болуы мүмкін. Керісінше, бір түс, бір қимыл, бір сан бірнеше
затқа тәуелді болуы мүмкін. Мысалы, қызыл көйлек, қызыл алма, қызыл шапан
десек, бір түс бірнеше затқа қатысты болып, тілдік қатынаста емін еркін
жұмсалымдық қызмет атқарып тұр. Жасыл көйлек, сары көйлек, көк көйлек
дегенде бір затта бірнеше түс болып, бір зат өзіне тән түс туралы хабар
беру үшін тілдік қатынаста актив қолданысқа түседі. Нақты ұғым мен абстракт
ұғымның арасындағы семантикалық үйлесімнен мынадай коммуникативті
семантикалық мағыналар тарайды: заттың түсіне қатысты мәнді анықтайтын
коммуникативті семантика: қызыл көйлек, қызыл алма, қызыл шапан, жасыл
көйлек, сары көйлек, көк көйлек т.б;
заттың көлемдік сапасын анықтайтын коммуникативті семантика: кең сарай,
ұзын жіп;
заттың табиғи күйін анықтайтын коммуникативті семантика: қалың қарағай,
салқын жел;
адамның не басқа заттың болмысы мәнін анықтайтын коммуникативті семантика:
жақсы кісі, жаман әдет;
заттың (тағамның) дәмін анықтайын коммуникативті семантика: ащы алма, тәтті
нан;
заттың салмағын анықтайтын коммуникативті семантика: ауыр жүк, жеңіл
дорба;
заттың қашықтығын анықтайтын коммуникативті семантика: жақын жер, алыс
ауыл;
заттың есептік мәнін білдіретін коммуникативті семантика: бес алма, отыз
күн;
заттың реттік мәнін білдіретін коммуникативті семантика: бірінші қатар,
үшінші кісі;
заттың болжалдық мәнін білдіретін коммуникативті семантика: жүздеген адам,
он-он бес кісі;
қимыл-әрекеттің затқа қатысын анықтайтын коммуникативті семантика: келген
қонақтар, айтар сөз.
Сөйлем ішінде жанаса байланысқан сөздер адам санасында тұрақталған
қимылдық мәнді білдіретін абстрактілік ұғымдар мен олардың әр түрлі
қасиеттерін танытатын асбрактілік ұғымдардың арасындағы қатынасты
анықтайды. Мұнда субъект пен объектіге тән қимыл-әрекеттің әр түрлі
жолдарын анықтайтын коммуникативті семантика болады:
субъект пен объектіге тән қимыл-әрекеттің амалдық мәнін анықтайтын
коммуникативті семантика: жақын тұрды, алыс кетті;
субъектінің қимыл-сындық қатынас мәнін анықтайтын коммуникативті семантика:
баладай сүйкімді, іштей көңілді;
субъектіге тән қимыл атауының мезгілдік мәнін анықтайтын коммуникативті
семантика: бүгін кезекші;
субъектіге тән сындық сапаның мезгіл мәнін анықтайтын коммуникативті
семантика: бүгін көңілді, қазір жас;
субъект пен объектінің сындық мөлшері, көлемдік дәрежесі мәнін анықтайтын
коммуникативті семантика: анағұрлым үлкен, сонша биік; субъект пен объект
сынның сапалық күшінің мәнін анықтайтын коммуникативті семантика: ең әдемі,
тым биік, өте жақсы;
субъектіге тән мөлшер атаудың мезгілдік мәнін анықтайтын коммуникативті
семантика: биыл онда;
субъектіге тән көзқарастың мезгілге қатысты мәнін анықтайтын
коммуникативті семантика мағына: бүгін бар, қазір жоқ;
субъектінің қимыл-әрекетке көзқарасы мәнін анықтайтын коммуникативті
семантика: аз жазады, көп біледі;
субъектінің қимыл-әрекеттің мезгілдік мәнін анықтайтын коммуникативті
семантика: кеше келді;
субъектінің қимыл-әрекеттің қарқын мәнін анықтайтын коммуникативті
семантика: тез сөйледі, балаша күлді;
субъект пен объектінің қимыл-әрекеттің мекендік мәнін анықтайтын
коммуникативті семантика мағына: төмен тартты, жоғары ұшты
субъект пен объектіге тән қимыл-әрекеттің шама мәнін анықтайтын
коммуникативті семантика: едәуір өсті, анағұрлым көбейді;
субъект пен объектіге тән қимылдың сапалық күші мәнін анықтайтын
коммуникативті семантика: мүлдем естімейді, әбден шаршады;
субъектіге тән қимыл-әрекеттің мақсат мәнін анықтайтын коммуникативті
семантика: әдейілеп шақырды, қасақана сөйлемеді; субъект пен объектіге тән
қимыл-әрекеттің себеп мәнін анықтайтын коммуникативті семантика: босқа
келді, амалсыздан айтты;
субъектіге тән іс-әрекеттің бейнелеуші көрсеткіш мәнін анықтайтын
коммуникативті семантика: күле кірді, бажырайып қарады;
субъектіге тән қимыл-әрекеттің орындалу амалы мәнін білдіретін
коммуникативті семантика: екі- екіден тұрды.
Сөйлем ішіндегі сөздер меңгеріле байланысу формасы арқылы субъект ↔
субъект құрылымында жұмсалып, нақты бір заттың екінші бір нақты затқа
қатынасын анықтайды. Нәтижесінде бір зат пен пен екінші заттың арасындағы
қатыстық мәнді білдіретін коммуникативті семантика қалыптасады: бір-біріңе
қонақсыңдар.
Абстрактілі ұғымдар арқылы субъектінің нақты заттарға қатынасын
анықтап, сынның белгілі бір затқа қатысты мәнін білдіретін коммуникативті
семантикада жұмсалады; малға бай, сөзге сараң;
сапалық сындық сипаттағы сөздердің салыстырма мәнін білдіретін
коммуникативті семантика жұмсалады: бәйбішеден кіші;
бір зат пен екінші заттың арасындағы арнаулық мәнді білдіретін
коммуникативті семантика жұмсалады; құдаға құрмет.
Меңгеру формасында қимыл-әрекетті білдіретін абстрактілік ұғымдағы
сөздер барыс, табыс, жатыс, шығыс, көмектес септік жалғауларының қызметі
негізінде тілдік қатынаста белсенділік танытады. Олар субъект немесе объект
болып тұрған зат не құбылысқа тән әрекеттер ретінде жұмсалып, әрекеттің
белгілі бір затқа тура қатынасын, жанама қатынасын, абтрактілі қатынасын,
конкретті қатынасын, көлемдік қатынасын көрсетеді.
Тура қатынаста меңгерілетін сөздер табыс септік жалғауында тұрып,
одан туындайтын коммуникативті семантика қимыл-әрекеттің нысаны болған
заттың бірбүтін екенін анықтайды. Мысалы, басын көтерді.
Жанама қатынаста меңгерілетін сөздер шығыс септік жалғауында
тұрып, одан туындайтын коммуникативті семантика қимыл-әрекеттің нысаны
болған затты бүтіннің бөлшегі түрінде танытады. Мысалы, басынан көтерді.
Тура және жанама қатынаста жұмсалатын меңгеру формасы қимыл-әрекеттің
нысаны болған заттың мөлшерін анықтау мақсатымен сөйлесім әрекетінде орын
алады.
Конкретті, абстрактілі қатынас қимыл-әрекеттің нысаны болып тұрған
заттың дербестілігін анықтау мақсатында жұмсалады. Олар барыс, жатыс,
шығыс, көмектес септік жалғауларының байланыстыру қызметі арқылы
орындалады. Конкретті қатынаста іс- әрекет көзбен көріп, қолмен ұстауға
болатын нысанға бағытталады.
Сөйлесім әрекеті үстінде барыс септік жалғауы арқылы байланысқанда:
қимыл-әрекеттің нақты кімге, неге бағытталғанын білдіретін коммуникативті
семантика туындайды; балаға берді, араға талатты, астыққа толды т.б
Жатыс септік жалғауы арқылы байланысқанда:
Белгілі бір заттың нақты орнын білдіретін коммуникативті семантика
туындайды; оқушыда бар.
Шығыс септік жалғауы арқылы байланысқанда:
Бір заттың екінші затқа қарым-қатынасын білдіретін коммуникативті семантика
туындайды; баладан озды, апасынан білді.
Заттың материалдық құралы мағынасын білдіретін коммуникативті семантика
туындайды; тастан жасау
Көмектес септік жалғау арқылы байланысқанда:
қимыл-әрекеттің материалдық құралы мағынасын білдіретін коммуникативті
семантика туындайды; балтамен шабу, арамен кесу, балшықпен сылау;
қимылға ортақтасу мәнін білдіретін коммуникативті семантика туындайды;
баламен ойнау.
Абстрактілі қатынас ой арқылы қабылданатын сөздердің меңгерілуінен
туындайды. Меңгерілетін сөз жалпыланған, дерексізденген сөздер
болғандықтан, абстрактілі қатынастан тарайтын коммуникативті семантиканың
өзіндік ерекшелігі болады.
Барыс септік жалғауы арқылы байланысқан абстрактілік қатынастан:
себеп, мақсат мәнді коммуникативті семантика туындайды: айтуға келді,
көруге келді.
Жатыс септік жалғауы арқылы байланысқан абстрактілік қатынастан:
тұрақты қимыл мәнді коммуникативті семантика туындайды: сөзде тұру.
Шығыс септікті абстрактілік қатынастан: қимыл-әрекеттің белгісін
айқындайтын коммуникативті семантика туындайды; аурудан айығу.
Көмектес септікті абстрактілі қатынастан: қимыл-әрекеттің амалын
айқындайтын коммуникативті семантика туындайды: ақылмен шешу, сабырлықпен
ойлау.
Көлемдік қатынастағы меңгеруде барыс, жатыс, шығыс, көмектес септік
жалғаулары арқылы қимыл-әрекеттің мезгілін, мақсатын, не үшін істелгенін,
қайда бағытталғанын т.б білдіретін коммуникативті семантика туындайды.
Барыс септік жалғауы арқылы қалыптасқан көлемдік қатынастан
туындайтын коммуникативті семантикалар: қимыл-әрекеттің барып тірелер
жерін, аяқталар шегін анықтайтын коммуникативті семантика: үйге кетті,
қалаға келді т.б;
қимылдың мөлшерін білдіретін коммуникативті семантика: он шақырымға жүгірді
т.б;
мезгілдің шегін білдіретін коммуникативті семантика: қысқа жетті т.б.
Жатыс септік жалғауы арқылы қалыптасқан көлемдік қатынастан
туындайтын коммуникативті семантикалар:
қимыл-әрекеттің иесі болған заттың тұрағын білдіретін мағына: үйде бар.
қимыл-әрекеттің иесі болған заттың мекенін білдіретін мағына: үйде отыр.
қимыл-әрекеттің болу орнын білдіретін мағына: далада ойнау.
қимыл-әрекеттің мезгілін білдіретін мағына: түнде келді, көргенде айттым.
Шығыс септік жалғаулы көлемдік қатынастан туынайтын коммуникативті
семантика:
қимыл-әрекеттің амалын білдіреді: қолдан ұзатты т.б;
қимыл-әрекеттің мөлшер, өлшем, сапаға қатысын білдіреді: үлкендерден келді;
қимыл-әрекеттің мекенін білдіреді: орнынан табылады, ауылдан көрді;
қимыл-әрекеттің ақпаратқа қатысын білдіреді: елден естіді, газеттен оқыды,
телефонмен сөйлесті.
қимыл-әрекеттің мезгілге қатысын білдіреді: жаздан басталады.
Көмектес септік жалғаулы көлемдік қатынастан туындайтын
коммуникативті семантикалар:
қимыл-әрекеттің амалын білдіреді: зейінімен тыңдады, қуанышпен қарсы алды;
қимыл-әрекеттің мақсатын білдіреді: арамдықпен келді;
қимыл-әрекеттің себебін білдіреді:сөйлеумен естімей қалды
қимыл-әрекеттің мекендік мәнін білдіреді: жолмен жүрді
Меңгеру формасының сөйлеудегі қызметі айтылатын ойдың мазмұнын таза
синтаксистік жұмсалым арқылы жеткізеді. Оны параллелизм әдісімен
дәлелдеуге болады. Мәселен, себеп, мақсат мәнді коммуникативті семантикасы
арқылы тілдік қатынас құралына айналған айтуға келді, көруге келді сөз
тіркестерін айту үшін келді, көру үшін келді түрінде, қимыл-әрекеттің
ақпаратқа қатысын білдіру үшін жұмсалатын радиодан естіді, телефонмен
сөйлесті сөз тіркестерін радио арқылы естіді, телефон арқылы сөйлесті
түрінде қолдануға болады. Одан сөз тіркестерінің сөйлесім әрекетіндегі мәні
өзгермейді. Тек функционалдық қызметі артып, коммуникативтік мәні арта
түседі. Сондай-ақ, меңгеріле байланысқан сөз тіркестері сөйлесім әрекеті
барысында эллипсистік сипат алып, тілдік қолданыста сөздердің ықшамдалып,
мағыналық тұтастыққа ие болуына қызмет атқарады. Мәселен, Роза ән айтты,
Асқар сурет салды сөйлемдерінде ән сөзі мен айту сөзінің, сурет сөзі мен
салу сөзінің байланысуына негіз болған табыс септік жалғауы. Сөйлесім
әрекеті барысында табыс септік жалғауы ықшамдалып, сөз тіркесі айтылатын
ойдың мазмұнымен тұтастыққа ие болып кетеді.
Меңгеру формасы тілдің мазмұны мен мағынасын қозғалыстың объектіге
қатысы тұрғысында саралап, күнделікті қарым-қатынас тілін жете меңгеруде
басты рөл атқарады. Сөйлесім әрекетінде меңгеру формасы арқылы түрліше
мағынаның берілуі палеонтологиялық әдіс негізінде жүзеге асады.
Палеонтология дегеніміз ─ тілдің даму жолын сөйленіс материалдары
негізінде тарихи шарттылықты ескере отырып, тілдің өз табиғатына тән даму
заңдылықтарын басшылыққа алатын негізгі әдіс [7, 5-6].
Сөйлем ішіндегі сөздердің байланысу формасы сөздердің сөйлеу
актісіндегі орны мен қызметін анықтай отырып, оларға тән коммуникативті
семантикалар сөйлемнің тілдік қатынастағы жұмсалымдық қызметін анықтайтын
семантикалық құрылымдарды, яғни сөйлемнің пропозиясын анықтауға негіз
болады.
1.3 Предикат семантикасы − қатысымдық бірліктердің сөйлеу жағдаятындағы
қызметін айқындаушы фактор
Сөйлем мен сөйлеу бір-бірімен тығыз байланыста келіп, тіл арқылы
қарым-қатынас жасау теориясының негізін қалайды. Сөйлеу жағдаяты сөйлеуші
мақсаты арқылы сөйлесім мазмұнында қамтылады. Оның ─ объективті шындықтың
─ сөйлем пропозициясында берілуі сөйлеуші мен тыңдаушының ортақ білім
қорына, өзара қарым-қатынасына, сөйлеу мақсатының түріне байланысты [8,
15] болатыны сөйлеу әрекетінің когнитивтік, пропозициялық құрылымға тәуелді
екенін көрсетеді. Сөйлеу әрекетіндегі когнитвтік құрылым адамның танымдық
әрекеттері, қабылдау, есте сақтау, ойлау, елестету, образды тану, назар
салу процестерімен байланысты келеді. Пропозиция субъект, объект, актант
қатынастары негізінде түзіледі. Оның тілдегі көрінісі сөйлем арқылы
танылады. Сөйлем сөйлеушінің тілдік дағдысы мен сөйлеу мақсатын игерудің
факторы болып табылады. Сөйлеушінің тілдік дағдысы ─ ойды жеткізу үстіндегі
фонетикалық, фонологиялық, композициялық, лексикалық семантиканы қолдану
мүмкіндігі. Сөйлеу мақсатын игеру ─ айтылатын ойды жазбаша тілдік қатынас
формасына немесе ауызша тілдік қатынас формасына сай жеткізу мүмкіндігі.
Бұл сөйлеу барысындағы сөйлемнің кұрылымын, конструктивтік құрамын
айқындауға негіз болады. Сөйлем арқылы берілетін хабарда сөйлемнің құрылымы
мен конструктивтік құрамы әр түрлі болады. Мәселен, ауа райы туралы хабар
беру үшін әрбір сөйлеушінің тілдік дағдысы мен сөйлеу мақсатын игеруі әр
түрлі көрініс береді. Біреу бүгін далада жауын жауып тұр десе, екіншісі,
мәссаған, қатты жаңбыр жауып кетті, үшіншісі бүгін күн жауынды,
төртіншісі далада жаңбыр т.б деген сияқты әр түрлі құрылымда қолдана
береді. Бұл сөйлеушінің тілдік дағдысы мен сөйлеу мақсатын игеруіне
байланысты. Солай бола тұрса да, оларға ортақ категория бар. Ол ─ предикат
категориясы. Предикат белгілі бір заттың қасиетін, белгісін, әр түрлі жай-
күйін, оның басқа затқа деген қатысын т.б білдіреді. Предикат ұғымына тән
бұл қасиеттер айтылатын ойдың мазмұны ретінде сөйлем ішінде өмір сүреді.
Ол туралы И.П. Распопов: В конечном счете, рещающая и определяющая
конструктивтный облик предложения, структурно- строевая роль в его
составе во всех случаях, принадлежит предикату, ─ дейді [9, 84]. Тіл
білімінде предикат категорясы сөйлеммен байланысты қарастырылып, етістіктің
валенттілгімен сабақтастырылады. Етістіктің валенттілігі және оның
лексикалық мағынасы белгілі дәрежеде сөйлемнің тұтас семантикасын
анықтайды. Ал етістіктің семантикалық валенттілігі деп етістіктің өзіне
бағынышты сөздерді сөйлем ішінде игеру мүмкіндігін айтамыз [ 10, 102]
деген тұжырымда валенттілік категориясы сөйлемді статикалық тұрғыдан
талдаумен байланысты. Яғни сөйлем ішіндегі сөздердің етістіктің жетегінде
байланысу жолдарын айқындаудан туған мәселе. Сөйлем пропозициясы тұрғысында
талдайтын болсақ, сөйлемнің семантикасын тек етістік валенттілігі
айқындамайды. Сөйлем пропозициясы субъектілік, объектілік модельдегі
бастауыштардың іс- әрекеті мен басқа да сапалық белгілерінің арасындағы
қатынас тұрғысында анықталады. Олардың арасындағы қатынас ойды хабарлау
мақсатында жұмсалады. Бастауыш пен актанттардың қатынасы сөздердің ішкі
түрін анықтайтын семалардың байланысынан қалыптасады. Семалық байланыс
тұрғысында алатын болсақ, актанттар (етістік) семасы әлсіз болады. Зат
есім мен етістіктердің айырмашылығы сол етістіктерге (сөздерге) негіз
болған денотаттық мағына нақты болмайды. Айталық, кел сөзі жеке тұрғанда
абстракт ұғымды ғана береді. Етістіктер екінші бір өзге, зат есімге
тіркесіп қана көз алдымызға келтіретіндей нақты ұғымды бере алады. Мысалы,
бала келді, атпен келді, ауылға келді, оқу үшін келді т.б Зат есімдердің
мағынасын анықтағанда оның мәнін денотаттық мағынасына сүйеніп, басқа
сөздермен тіркестірмей-ақ білуге болады. Мысалы, ағаш, алма, су т.б
сөздердің мағынасын семалар арқылы түсіндіре аламыз. Ал етістіктердің
мағынасын семалар арқылы анықтау мүмкін емес, ол тіркестік мағынамен
нақтыланады [11, 7] деген пікірден етістіктің танымдық сипатының әлсіз
екенін көруге болады. Олай болатын себебі, сөйлемдегі айтылатын ойдың иесі
субъектілік мәнде болса, етістіктер сол субъектінің әр түрлі қимылдық
әрекетін танытатын семантикалық белгі ретінде жұмсалады. Мысалы, Талапты
оқушылар жетістіктеріне қатты қуанды дегенде қуанды етістігі адамға тән
қимылдық семантика (сөйлемде оқушы адам жалпы есімінің жалқылану процесінің
бір сатысы) болғандықтан сөйлемдегі предикат семантикасы субъект пен
актанттың арасындағы когнитивті қатынастан қалыптасқан. Мұндағы субъект ─
адам, актант ─ адамға тән іс-әрекеттер. Сөйлемде қуану тек адамға тән
қасиет болғандықтан, ол адамды танытатын қимыл-әрекет ретінде жұмсалған.
Субъект пен актанттың арасындағы когнитивтік қатынастан қалыптасқан
предикат семантикасы субъектілік мәнге ие. (оқушылар қуанды) Ол сөйлемнің
семантикалық шеңберін түзейді. Одан сөйлемдерге тән кіріккен пропозицияның
мәні айқындалады. Кіріккен пропозиция актант пен субъектінің, жетегінде
жұмсалып, сөйлем арқылы жеткізілетін хабардың мазмұнын анықтайды.
Жоғарыдағы сөйлем актант пен субъектінің жетегіндегі кіріккен пропозицияны
көрсетеді. Актант жетегіндегі кіріккен пропозиция ─ қатты қуанды,
жетістіктеріне қуанды. Субъектінің жетегіндегі кіріккен пропозиция ─
талапты оқушылар. Бұлар тұтастай алғанда сөйлемнің пропозициясын анықтайтын
семантикалық құрылым болып табылады. Сөйлем пропозициясы предикат
семантикасының ерекшеліктеріне қарай сөйлемнің түрлерін ажыратады. Егер
актанттар (етістіктер) сөйлемдегі субъектінің, мәнін анықтаса предикат
семантикасы субъектив мәнді қызмет атқарады. Субъектив мәнді етістікер
туралы ғалым Ы.Е. Маманов, проф. М. Оразов айтқан еді. Көрнекті ғалым
Ы.Маманов етістіктің мағыналық ерекшеліктерін лексика-семантикалық жақтан
топтастыра келіп, оның мынадай 8 түрін атап көрсеткен болатын:
1. Іс-әрекеттік қимылды білдіретін етістіктер; жазу, сызу, қазу, жұлу,
көтеру, тазалау, кесу, шашу т.б
2. Қозғалыс қимылын білдіретін етістіктер: жүгіру, еңбектеу, домалау,
жорғалау, өрмелеу, қозғалу, жылжу, қашу, жүзу т.б
3. Қалып күй процесін білдіретін етістіктер: ауыру, ұйықтау, тұру, отыру,
жату, тынығу, жүдеу, жабығу, арықтау, семіру т.б
4. Көңіл-күйін білдіретін етістіктер: қайғыру, мұңаю, қуану, ренжу, күлу,
жылау, ашулану, қызғану т.б
5.Сапалық белгінің өзгеру процесін білдіретін етістіктер: ұзару, қысқару,
сарғаю, ағару, көбею, азаю, жұқару, қалыңдау т.б
6. Еліктеу, бейнелеу етістіктері: жылмыңдау, қылмыңдау, пысылдау, ыңқылдау,
гүрілдеу, жылтылдау, бұртию, күржию т.б
7. Туу, өсу қимылын білдіретін етістіктер: балалау, құлындау, қоздау,
боталау, күшіктеу, жұмыртқалау т.б
8. Субъектив реңді етістіктер: бұлар сөйлеушінің қимылға субъектив
көзқарасын көрсетеді. Азсыну, көпсіну, кісімсу, ұлықсыну, білгішсіну т.б
[12, 35- 36].
М.Оразов етістіктің 11 түрлі лексика- семантикалық топтары болатынын айта
келіп, оның ішінде субъектив реңді білдіретін етістіктерге азсыну,
менсінбеу, бойын аулақ салу, білгішсіну, масаттану, мұрнын көтеру сияқты
етістіктерді жатқызады [13, 23]. Н. Ильясова бұл жөнінде былайша
тұжырымдайды:
Субъектив реңді етістіктер сөйлем құрамында субъектінің мәнін
айқындайды. Етістіктер сөйлем ішінде субъектінің мәнін айқындаса, ондай
етістіктердің барлығын субъектив реңді етістіктер тобына жатқызуға болады.
Себебі, олар сөйлем құрамындағы субъектінің мәнін айқындайтын етістіктер
болып табылады. Сөйлем құрамындағы субъект тікелей адаммен байланысты
болып, оның мәнін анықтайтын етістіктер өзара байланысқа түскенде предикат
семантикасы субъектілік мәнге ие болады. Мысалы, іс-әрекеттік қимылды
білдіретін етістіктердің ішінде жазу, сызу, кесу актанттары және көңіл-
күйді білдіретін қайғыру, мұңаю, қуану, ренжу, күлу, жылау актанттары таза
адамға қатысты семантика болып табылады. Сондықтан олар әрқашан субъектімен
байланысқа түседі. Оларға тән предикаттық семантика әрдайым субъектілік
мәнде болады. Субъект пен актант арасындағы қатынастан қалыптасқан сөйлем
пропозициясы тұтастай алғанда, адам мен оның іс-әрекеті арысындағы
байланыстарды, соған қарай адамның әр түрлі көңіл-күйін білдіріп тұрады.
Сөйлем пропозициясы объект пен актанттың арасындағы байланыстар
негізінде де анықталады. Мысалы, Жайқалып кең өлкеде өскен бидай, Даланың
жонын жауып ақ маржандай (Ә.Сәрсенбеав) ( ҚТТС 114. 1959) деген сөйлемде
бидай ─ объект, өскен ─ актант. Объект адамды қоршаған ортадағы әр түрлі
заттар мен құбылыстардың атауы. Актант сол заттар мен құбылыстарға тән іс-
әрекеттер мен әр түрлі сапа белгілері. Объект сөйлемдегі айтылатын ойдың
тірегі болады да, актант объектіге қатысты іс-әрекеттерді көрсетеді.
Объект пен актанттың арасындағы когнитивтік қатынастан қалыптасқан предикат
семантикасы объектілік мәнді білдіреді. Себебі, актанттар сөйлем ішінде
объектінің мәнін анықтайды. Объектіге тән іс-әрекетті білдіретін таза
объектив реңді етістіктер де бар. Мысалы, өсу сөзі табиғи құбылыс
атауларына тән етістік. Өсетін жануар, өсімдік, адам болғандықтан олар тек
сол сөздермен ғана байланысуға қабілетті. Сөйлемде өсу сөзінің объектісі
бидай болғандықтан, предикат семантикасы объектілік мәнге ие болады.
Объектілік мәнге ие предикаттық семантика да сөйлемнің семантикалық
шеңберін түзеп, ол сөйлемнің кіріккен пропозициясын анықтауға негіз болады.
Актант пен объектінің жетегіндегі кіріккен пропозиция да сөйлем арқылы
жеткізілетін хабардың мазмұнын анықтайды. Жайқалып кең өлкеде өскен бидай,
Даланың жонын жауып ақ маржандай сөйлемінде актанттың жетегіндегі кіріккен
пропозиция ─ өлкеде өскен, кең өлке, жайқалып өскен,даланың жонын жауып
өскен.. Объектінің жетегіндегі кіріккен пропозиция ─ ақ маржандай бидай.
Жоғарыда атап өткендей, актанттар объектімен байланысса, предикат
семантикасы объектілік мәнге, субъектімен байланысса субъектілік мәнге
тәуелді болады.
Предикат семантикасын айқындауда бірқатар етістіктер аралық
категорияға жатады. Мысалы, жүгірді, ұйықтады, ішті, тынышталды т.б сияқты
етістіктердің предикат семантикасын айқындаудағы қызметі субъект пен
объектінің қатысына қарай анықталады. Өйткені олар объектіге де, субъектіге
де ортақ категория болып табылады. Аталған етістіктер субъектімен
байланысса, предикат семантикасы субъектілік мәнге ие болады. Мысалы, мен
тынышталдым, сен жүгірдің, бала ұйықтады, Асқар ішті . Егер объектімен
байланысса предикат семантикасы объектілік мәнге ие болады. Мысалы, аң
жүгірді, ит ұйықтады, жел тынышталды т.б
Субъектілік мәнге ие предикаттық семантикадан сөйлем тұтастай
алғанда, субъектілік құрылымға тәуелді болады. Субъектілік құрылым сөйлем
құрамындағы сөздердің сөйлеу үстіндегі қолданылу ерекшеліктерін саралап,
сөйлемнің тілдік қатынаста алатын орнын анықтайды. Ол жақтық көрсеткіш
арқылы анықталады. Мәселен, Мен емтихан тапсырып болған соң ғана
тынышталдым (Біз тынышталдық) десек, сөйлемнің субъектілік құрылымы І
жақтық көрсеткішке ие. Сен мүмкіндігіңе қарай жүгірдің (сендер жүгірдіңдер)
дегенде, сөйлемнің субъектілік құрылымы ІІ жақтық көрсеткішке ие. Таза
ауада бала жақсы ұйықтады(олар ұйықтайды) дегенде сөйлемнің субъектілік
құрылымы ІІІ жақтық көрсеткішке ие.
Сөйлемдегі предикат семантикасы субектілік мәнге ие болса, сөйлемнің
хабарлау қызметі екі жақты коммуникативтік мақсатты көздейді. 1) Сөйлеуші
мен тыңдаушының арасындағы тілдік қатынастың бір уақытта жүзеге асатынын
дәлелдейді; 2) сөйлемдегі хабардың сөйлеуші мен тыңдаушыға қатынасын
анықтайды.
Сөйлеуші мен тыңдаушының арасындағы тілдік қатынастың бір уақытта
жүзеге асу уәждемесі. Предикат семантикасына тән субъектілік мән І
жақтық көрсеткіште болса, сөйлеуші өзі туралы хабар береді. Сөйлеуші бір
адам, тыңдаушы бір немесе одан да көп адам болуы мүмкін. Мен емтихан
тапсырып болған соң ғана тынышталдым дегенде, сөйлеуші өзі туралы хабарды
өзіне айтпайды, өзімен бірге, қасында болған тыңдаушыға арнайды.
Предикат семантикасына тән субъектілік мән ІІ жақтық көрсеткіште болса, іс-
әрекеттің иесіне басқа адам өзіндік көзқарасын білдіріп тұрады. Сен
мүмкіндігіңе қарай жүгірдің дегенде, тілдік қатынас нақты бір ғана сөйлеуші
мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz