Аймақтағы күріш шаруашылығының экономикалық потенциалын бағалау
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 ӨНІМ ӨНДІРІСІ ТИІМДІЛІГІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..9
1.1 Өнім өндірісінің тиімділігінің мәні мен мазмұны, оның
негізгі
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...9
1.2 Экономикалық тиімділікке әсер етуші факторлардың теориялық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2 СЫРДАРИЯ АУДАНЫНДАҒЫ КҮРІШ ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ
ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ТИІМДІЛІГІН ЖӘНЕ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫ ТАЛДАУ ... 27
2.1 Аймақтағы күріш шаруашылығының экономикалық потенциалын
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .27
2.2 Күріш өндірісінің рентабельділігін жоғарылату факторларын
анықтап бағалау және жіктеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
3 ШАРУАШЫЛЫҚТЫ ЖҮРГІЗУДІҢ ӨНДІРІСТІК ТҮРЛЕРІ ЖАҒДАЙЫНДА
КҮРІШ ӨНДІРУДІҢ РЕНТАБЕЛЬДІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ
МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
3.1 Күріш өндірісі тиімділігін арттырудың шарттары мен факторлары ... ... 50
3.2 Дүниежүзілік сауда ұйымына кіру жағдайында күріштің сапасын
жақсарту және нарықтық баға құрылымының
ерекшеліктері ... ... ... ... .59
3.3 Өзіндік құнды төмендету – күріш шаруашылығының рентабельділігін
жоғарлатудың шешуші факторы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .76
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 78
КІРІСПЕ
Нарықтық экономика жағдайында өндірістің тиімділік категориясы жағынан
жаңа мағынаға ие болды. Шаруашылықты рентабельді жүргізу оның бәсекеге
қабілеттілігін, шаруашылық субъектілерінің жарысқа түсуін талап етеді.
Сөйтіп, сол шаруашылықтарды өз алдына жасаған әрекеті олардың әрқайсысының
белгілі бір тұтынушыға қажетті тауарлар өндіріп сатудың жалпы жағдайына
әсер ету мүмкіндігін тиімді түрде тежейді.
Өндірісті жүргізу рентабельді тәсілі қолданған кезде барлық жұмсалған
шығынның орны өз өнімін сатудан алынған түсім есебінен толады және қажетті
таза пайда алу қамтамасыз етіледі.
Нарықтық экономика кезінде, оған көшкенге дейінгідей, еркін бюджеттік
қаржыландыруға сенім артуға болмайды. Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарын
қаржыландыруда негізгі тірек өзінің меншік қаражатына жұмыс істеп тұрған
өндірістік-әлеуметтік және барлық өндірісті тиімді пайдалануға жасалуы
тиіс. Кәсіпорынның өзін-өзі ақтауы мен таза пайда табуы шаруашылық
жүргізудің нарықтық тетігінің бастапқы және айқындаушы ұстанымы болып
табылады, өйткені бұл шығынды қайтару мен таза пайда өз өндірісі мен өнімді
сату және ақылы қызмет көрсетуден алынатын меншікті табыс есебінен
жасалынғанын көрсетеді.
Сырдария ауданының ауыл шаруашылығы кәсіпорындарында күріш, жүгері және
басқа да дәнді дақылдар өндіруге қолайлы жағдай бар. Астық өндіру тек қана
аймақтың ішкі қажетін қанағаттандыруға ғана бағдарланбауы тиіс. Себебі,
оның экспорттық әлеуметінің де болуы тиіс. Осыған байланысты, Сырдария
ауданындағы ауыл щаруашылығымен айналысатын кәсіпорындар өз өнімдерінің
сапасын арттыруға тиіс.
Бүгінгі таңда күріш өндіру объектілерінде негізі техникалық қордың
төменгі жағдайы, нарықтық жағдайда басқару тәжірибесі, қажетті қаржы
құралдарының жетіспеуі және сапа менеджменті саласындағы өнім сапасын
басқаруда жаңа жүйелердің енгізілмеуі, отандық өнімнің бәсекеге
қабілетсіздігін айқындап, кәсіпорын жұмысының тиімділігін, тұрақтылығын,
рентабельділігін шешуде жаңа жолдардың шараларын қарастырудың мүмкіндігі
туындайды.
Мемлекет экономиканың және шаруашылық жүргізуші субъектілердің
нашарлаған жағдайында күріш шаруашылығында меншіктің және шаруашылықтың әр
алуан түрлерінің пайда болып дамуы барысында осы айтылған барлық мәселені
шешу ерекше сапалық және ғылыми-тәжірибелік маңызға ие болуда. Түптеп
келгенде дипломдық жұмыстың тақырыбын таңдауға осы жағдайлар негіз болды.
Экономикалық әдебиеттерде өндірістік экономикалық тиімділікті, өнім
сапасын, өндіріс рентабельділігін көтеру мәселелері туралы көзқарастар
қолданбалы және теориялық тұрғыдан жеткілікті түрде баяндалған. Әсіресе бұл
мәселелер Л.И.Абалкин, Р.Р.Аутов, С.Ә.Әбділдин, Л.Е.Әбділдина,
Қ.М.Белгібаев, Е.Б.Байбарақов, С.Б.Байзақов, В.В.Григорук, Т.А.Есіркепов,
Ө.Есқараев, Т.И.Есболов, А.Н.Захаров, Ғ.Ә.Қалиев, С.Қасымов, Р.Ж.Қуатов,
М.Р.Расулов, К.Ә.Сағадиев, М.И.Сигарев, К.С.Сыдықов, С.С.Сатыбалдин,
А.Ж.Сапарбаев, П.Л.Шевчик және басқа отандық және шет елдік экономист
ғалымдар еңбектерінде жақсы шешімін тапқан.
Аталған авторлардың ғылыми еңбектерінде шаруашылық жүргізудің алуан
түрлерінің және олардың рентабельділік деңгейі мен өндірістің тиімділігін
көтерудің мән-мағынасы, құрылуы мен қызмет істеуінің қағидалары жүйеленіп,
нарықтық қатынстар жағдайында ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруді
рентабельді жүргізудің теориясы мен тәжірибесі жинақталған. Бірақ нарықтық
экономика жағдайында күріш өндірісінің рентабельділігін көтеру өнім сапасын
жақсарту мәселесі теориялық, әдістемелік, жекеменшік және шаруашылық
формаларының есебінен терең зерттеуді талап ететін санқырлы, өзін-өзі
зерттейтін мәселе болып табылады.
Орындалған зерттеу жұмыстарында күріш өндірудің аумақтақ ерекшеліктерін
ескере отырып, күріш шаруашылығының рентабельділік деңгейін және сапасын
көтеру үшін қолдануға қажетті нақты ғылыми-тәжірибелік және әдістемелік
әзірлемелер жеткіліксіз. Аталған кемшіліктің орнын толтыру, соның ішінде
Сырдария ауданы аумағындағы күріш өнімінің өндірісінің экономикалық
тиімділігін көтерудің аумақтық мәселесін зерттеу үшін осы дипломдық жұмыс
негізге алынды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты нарықтық экономиканың талабына сәйкес
өндіріс тиімділігі категориясының экономикалық мазмұнын зерттеп, Сырдария
ауданындағы күріш және күріш ауыспалы егістігінде өндірілетін өнімдердің
өндірісінің экономикалық тиімділігін жоғарылату жөнінде ұсыныстар жасау.
Осы мақсатқа байланысты мынадай міндеттер қойылды:
- нарықтық категория ретінде өндірістің тиімділік түсінігі мен мағынасын
анықтау;
- Сырдария ауданы бойынша күріш шаруашылықтардың өндіріс тиімділігін
көтеру жөніндегі шаралар жүйесін жасап, дәлелдеу;
- өндірісті рентабельді жүргізу тұрғысынан қарағанда Аудан күріш
өсіретін құрылымдарында өндірістің қолайлы мөлшерлерін анықтау;
- Сырдария ауданы бойынша шаруашылық жүргізудің түрлерін белгілеп,
рентабельді кеңейту жолдарын анықтап бағалау және жіктеу;
- әр түрлі меншік формалары мен шаруашылық жүргізуші ауыл шаруашылық
құрылымдарының экономикалық механизмінің үдемелі дамуын қамтамасыз
ету.
Зерттеу объектілері ретінде аудан бойынша құрылған нарықтық типтес
шаруашылықтар: өндірістік, ауыл шаруашылық, кооперативтер, акционерлік
қоғамдар, шаруа серіктестіктері, шаруа қожалықтары алынды.
Зерттеу пәні күріш және күріш өсіретін ауыспалы егістегі өнім
өндірісінің тиімділігін көтеру мақсатында тауар-ақша қатынастары негізінде
аграрлық өндірісті жүргізудің экономикалық әдістері мен тәсілдерінің
жиынтығы, сапа менеджментінің қалыптасуы, сондай-ақ өндірісті сапалы
жүргізуге ықпал ететін факторларды және ДСҰ-на кіру жағдайында осы мәселені
шешудің жолдары болып табылады.
Дипломдық жұмысқа ақпараттық база ретінде республикалық ұлттық
статистика агенттіктің материалдары, ауылшаруашылығы басқармасының
материалдары, Қызылорда статистика басқармасының материалдары, әр түрлі
күріш шаруашылығы агроқұрылымдарының жылдық есептерінің деректері, ғылыми-
зерттеу және жобалау ұйымдарының материалдары пайдаланылды.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындылар мен ұсыныстардан,
пайдаланылған әдебиет тізімінен, 26 - кестеден, 3 - суреттен, мәтіні
машинкаға басылған 84 беттен тұрады.
Кіріспеде тақырыптың жалпы сипаттамасы, оның зерттелу дәрежесі
көрсетіліп, мақсат пен міндеттер тұжырымдалған, зерттеудің объектілері мен
әдістері айқындалып, зерттеудің ғылыми жаңалығы берілген, мақұлдануы мен
зерттеу нәтижесінің жүзеге асырылуы жайлы мәліметтер келтірілген.
Бірінші тарауда жаһандық экономиканың даму барысында ауыл шаруашылық
саласында саласында нарықтық экономикалық категория ретінде өнім өндірісі
тиімділігінің түсінігі мен мәнінің теориялық мазмұны анықталды және
жүйеленді.
Екінші тарауда ауыл шаруашылық күріш компанияларының өндіріс
тиімділігін бағалау және оны арттыру жолдарына талдау жүргізілді, күріш
өндірісін тиімді жүргізу, өндірістік ресурстарды толық пайдалану және күріш
өндірісінің рентабельділігін көтеру мақсатында әр түрлі шараларды іске
асыру жолдары анықталды. Сондай–ақ, күріш егістігіндегі өнімді өндірудің
рентабельділігін көтеру факторлары көрсетіліп, жіктеледі.
Шаруашылықты жүргізудің өндірістік түрлері жағдайында күріш өндірудің
рентабельділігін арттырудың мәселелері мен жолдары атты үшінші тарауда
күріш шаруашылығын дамытудың мәселелері зерттеліп, өндіріс өлшемдері мен
тиімділік факторлары бағаланады. Бүкілдүниежүзілік сауда ұйымына кіру
жағдайында күріштің ерекшеліктері көрсетіледі.
Соңында зерттеу нәтижелерінен туындайтын негізгі қорытындылар мен
ұсыныстар баяндалады.
1 ӨНІМ ӨНДІРІСІ ТИІМДІЛІГІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Өнім өндірісінің тиімділігінің мәні мен мазмұны, оның
негізгі көрсеткіштері
Қазақстан Республикасы нарықтық қатынастарды қалыптастыру кезеңіне
көшті. Нарықтық экономика өзінің мәнісі бойынша еңбек өнімділгінің өсуін,
өндіріс тиімділігінің барынша артуын ынталандыратын құралы болып табылады.
Дегенмен, осындай жағдайда да өндіріс тиімділігін арттырудың негізгі
бағыттарын, оның өсуіне әсер ететін факторларын, тиімділікті анықтау
әдістерін айқындау маңызды болып табылады.
Қоғамдық өндірістің экономикалық тиімділігін арттырудың негізгі
бағыттарын дұрыс анықтау үшін тиімділіктің өлшемі мен көрсеткіштерін
тұжырымдап алу қажет. Өнді-рістің экономикалық тиімділігі ұғымына
әлеуметтік тиімділік те кіреді (қол еңбегі үлесінің төмендеуі, еңбек жағдай-
ларын жақсарту және т.с.с).
Анықталған көлемі мен сапасы бар белгілі бір өнімді (жұмыс орындау,
қызмет көрсету) белгіленген мерзімде шығару кез келген өнеркәсіп орнының іс-
әрекетінің мақсаты болып табылады. Бірақ өндіріс көлемдерін анықтағанда бұл
өнімнің халық шаруашылығы мен жеке бастың қажеттілігімен қатар оның
тиімділік деңгейінің неғұрлым жоғары болғанын қамтамасыз ету қажет.
Сондықтан өнеркәсіп орны жұмысы-ның сапасын, ең алдымен, өндірілген өнімнің
экономикалық тиімділігін аныктау арқылы бағалаған дұрыс[1,2,3].
Нарыққа өтумен байланысты Қазакстандагы экономикалық қатынастардың
өзгерісі өндіріс тиімділігін аныктаудың әдістемелік негіздерін нақтылап
алуды талап етеді. Жоспарлы экономикадан нарықтық қатынастарға ауысу
өндіріс тиімділігінің мәнінен гөрі шаруашылықты жүргізудің жаңа
жағдайындағы тәжірибесін қайта бағалаудың қажеттілігіне алып келіп отыр.
Қазіргі кезде кәсіпорындар, әсіресе өнеркәсіптік, әр түрлі себептерге
байланысты күрделі жағдайда тұр. Олардың ішінен төмендегілерді бөліп
көрсетуге болады:
- инфляция мәселелері;
- ресурстардың болашақтағы бағаларының белгісіздігі;
- төлеу қабілеті бар сұраныс;
- ел экономикасының дағдарыстан шығуының нақты бағдарламасының жоқтығы;
- инвестициялық саясатты қалыптастыру тәжірибесінің нашарлығы;
- инвестициялық бағдарламаларды құрастырудың әдістемелік мәселелерінің
жеткіліксіз зерттелмегендігі;
- қаржыландыру көздерін іздестірудің күрделілігі және т.б.
Осы жағдайда кәсіпорынның ұзақ мерзімді болашаққа арналған, терең
ойластырылған және мұқият өңделген, өндірістік-шаруашылық саясатын
қалыптастыру ерекше маңызға ие болып отыр. Кәсіпорынның саясаты керісінше
емес, болашақтан қазіргі уақытқа қарай құрылуы қажет. Айтылған кәсіпорын
бірінші кезекте белгілі мерзімнен кейін жеткізгісі келетін даму деңгейін
және оны қалайша жасауға әрекеттенетінін аныктайды деп түсіну қажет.
Экономикалық реформаны өткізу, өнеркәсіп өндірісінің өсуі, оның
тиімділігінің артуы, алдыңғы қатарлы ғылыми-техникалық күрделі салымдарды
іске асырудың нәтижесінде қамтамасыздандырылады.
Өндірістің жоғары тиімділігі жүйелі түрдегі ұлғайтылған ұдайы
өндірістің қажетті және шешуші алғы шарты болып табылады.
Өндіріс тиімділігі жалпы өндірістің және әрбір жеке кәсіпорынның
дамуының негізгі мақсатына жетуімен тікелей байланысты болатын нарықтық
экономиканың басты санаттарының біріне жатады[2,3,4].
Экономикалық теория тиімділік санатын өндіріс үдерісін, өндіріс жүйесін
немесе шаруашылықты жүргізудің нақты түрінің нәтижелілігі ретінде
көрсетеді. Жалпы түрде өндірістің экономикалық тиімділігі екі шаманың -
шаруашылық іс-әрекет нәтижелері мен жұмсалған шығындардың (кез келген
пропорциядағы) сандық өзара қатынасын білдіреді. Тарихи түрғыдан қарағанда
өндірістің барлық тәсілдерінде меншік нысанның айырмашылықтығына карамастан
өндірушіні шығындар мен өз іс-әрекетінің нәтижелері арасындағы қатынас
қызықтырады. Өндіріс тиімділігін арттыру мәселесінің мәні: барлық
ресурстарды пайдалану үдерісіндегі экономикалық нәтижелерді шығындардың
әрбір бірлігіне шаққандағы шамасын арттыруды қамтамасыз ету.
Экономикалық тиімділікті арттыру - экономиканың басты мәселелерінің
бірі. Көп түрлі экономикалық және әлеуметтік міндеттерді табысты шешу үшін
бүкіл қоғамдық өндірістің тиімділігін шұғыл арттырудан басқа жолы жоқ.
Сонда экономикалық тиімділіктің мәні неде және оның ел экономикасы
үшін ерекше маңыздылығы немен ұйғарылады? - деген сұрақ туады.
Өндірістің экономикалық тиімділігінің мәні қоғамның мүдделеріне сай ең
аз мүмкін болатын шығындармен барынша жоғары нәтижелерге жету ретінде
экономистердің көпшілігімен түсіндіріледі. Сондықтан өндірістің
экономикалық тиімділігін анықтау өндірістің нәтижесін, осы нәтижені
қамтамасыз ететін нақты және алдыңғы уақыттағы еңбектің тұтас шығындарымен
салыстыруға негізделуі қажет.
Өнім өндірісі еңбек затқа айналмай және нақты еңбек шығындарынсыз
мүмкін емес. Әрқашан және барлық жерде, шаруашылықтың кез келген саласында,
өнім өндіру үшін бір мезгілді және ағымдағы шығындар қажет болады. Мұндағы
шығындардың шамасы көптеген жағдайлар мен факторларға байланысты болады.
Өнім шикізат пен материалдардың көптеген түрлерінен, әр түрлі техникалық
қүралдардың көмегімен, көлемдері, саласы, құрылымы бойынша ерекшеленетін
кәсіпорындарда, еңбек пен өндірісті ұйымдастырудың әр түрлерін пайдалана
отырып өндірілуі мүмкін.
Қажетті өнімнің халық шаруашылығының және жеке бастың кажеттіліктерін
қанағаттандырудың жолдары мен әдістерін тандау барысында оның өндірісіне
кететін ең аз шығындарға негізделу, яғни осы шығындардың жұмсалуы ең үлкен
экономикалық тиімділік әкелуі керек.
Кез келген экономиклық жағдайда ұйым іс-әрекетінің шығындары мен
нәтижелерінің арасындағы қандай қатынас болатыны үлкен кызығушылықты
тудырады. Қоғамдық еңбекті барынша үнемдеудің шынайы қажеттілігі көбінесе
уақыттың әрбір берілген бөлігінде қоғамдық кажеттіліктердің онда бар
материалдық, еңбектік және қаржылық ресурстардан асып түратындығымен
анықталады. Осыдан бар ресурстармен, оларды барынша үнемдеу арқылы ең үлкен
дәрежеде өсіп жаткан қоғамдык қажеттіліктерді қамтамасыз ету талабын
қамтитын экономикалық тиімділіктің мәні шығады.
ҒТП-тің өндіріс тиімділігіне әсер ету нәтижесін, сонымен қатар
еңбектік, материалдық және қаржылық ресурстардың әр түрлі бағыттағы
өзгерістерінің өндірістің экономикальщ тиімділігін көрсететін қорытынды
көрсеткіштеріне тигізетін әсерін неғүрлым толық және дұрыс зерттеуге
мүмкіндік беретін экономикалық талдау әдістемесінің кең таралмауы бүл
мәселені тез шешуге мүмкіндік бермей отыр.
Өндіріс тиімділігі мәселесінің ерекше маңыздылығы: нақты өндірістің
барлық құралдары мен әлементтерінің тиімділік деңгейі мен көлемдерін дұрыс
есепке алу және талдау қажеттіліктің көлемін алдын ала анықтауға мүмкіндік
береді. Өндіріс тиімділігі әрқашан нәтиженің, оны алу үшін жұмсалған
шығындарға қатынасын білдіреді. Бүл тиімділікті анықтау сандық талдау және
өлшеу әдістерін қолдануды талап ететіндігін көрсетеді, ал ол үшін
экономикалық тиімділік өлшемі белгілі болуға тиісті.
Өндіріс тиімділігін анықтау үшін оның өлшемін, яғни мәнін ашып
көрсететін бағалаудың басты белгісін анықтаудан басталады. Өндірістің
экономикалық тиімділік өлшемінің мағынасы кәсіпорынның алдына қойылған даму
мақсаттарына сәйкес алынатын нәтижелерді барынша көбейту немесе жұмсалған
шығындарды мүмкіншілігіне карай аз жұмсау қажеттілігінен шығады. Мүндай
мақсаттар ретінде өмір сүруді және тұрақты өсуді қамтамасыз ету,
құрылымдықты қайта құру, әлеуметтік стратегия және т.с.с. түрлері болуы
мүмкін. Осы мақсаттардың алуан түрлілігіне қарамастан ең жоғары
экономикалық нәтижелерге жету, ұзақ мерзімді даму болашағын ескере отырып,
пайданың мол көлемін табуға үмтылу мақсаттары үстем болып табы-лады[1,2,5].
Осыдан өндіріс тиімділігінің негізгі сандық өлшемі ретінде жұмсалған
капиталға шаққандағы пайданың жылдық мөлшері болып табылады:
Е = П х 100 К = (Б - ӨҚ) х 100 К, (1)
мұнда: Е - жұмсалған капиталға шаққандағы пайда мөлшері,%;
П - жылдық пайда, тенге;
К - пайда алуды қамтамасыз ететін күрделі каржылар, тенге;
Б - өнім өндірісінің жылдық көлемі, тенге;
ӨҚ - бір жылда шығарылған өнімнің толық өзіндік қүны, тенге.
Пайда мөлшерінің есептеп тапқан сандық мәндері капиталдың құрылымына,
бағалардың деңгейіне, сұраныс көлеміне және басқа да факторларға байланысты
өзгеріп отыруы мүмкін. Өндіріс тиімділігінің өлшемі ретінде жұмсалған
капиталға шаққандағы пайданың мөлшері кәсіпорынның дамуының әр түрлі
нұсқаларын салыстыру үшін және нарықпен жалғыз ғана нұсканы таңдау үшін де
қолданылады. Қабылданған өлшеммен шығындар және нәтижелердің негізгі
сипаттамаларын көрсететін өндіріс тиімділігінің накты көрсеткіштері
анықталады.
Экономикалық тиімділікті санмен өлшеудің қажеттілігі нәтиженің шамасын
және оған қол жеткізуге кететін шығындарды анықтауға көмектесетін
көрсеткіштер жүйесін кұруды талап етеді.
Шаруашылықты жүргізудің тиімділігінің қажетті деңгейін, сонымен қатар
еңбектік, материалдық ресурстар мен негізгі өндірістік қорларды пайдалану
тиімділігіндегі өзгерістердің корытынды бағасын беруге мүмкіндік беретін
өндірістің экономикалық тиімділігінің көрсеткіштер жүйесін жасау
қажет[6,7].
Кәсіпорынның қол жеткізген тиімділік деңгейін, сонымен бірге өндіріс
нәтижелерінің өсу қарқындарын оған кеткен шығындардың өсу каркындарымен
салыстыруын, қарқынды факторларының есебінен нақты және өткен уақыттағы
еңбектің тұтас шығындарының жалпы үнемделуін, осындай үнемдеудің есебінен
өнімнің және пайданың өсімін аныктауға мүмкіндік беретін өндірістің
экономикалық тиімділігінің қорытынды көрсеткіштер тобьін негіздеп алу
керек.
Әр түрлі нүсқалардың экономикалық тиімділігі мен жалпы тиімділік туралы
ең дұрыс түсінікті өнімнің белгілі түрінің шығаруына кеткен еңбек
шығындары, яғни қүн бере алады.
Өндірістің экономикалық тиімділігін анықтау үшін әр түрлі құндық
көрсеткіштер қолданылады. Олардың жиынтығы шығындар шамасымен қатар мүмкін
болатын нәтижені көрсетеді.
Өндірістік үдеріске қатысудың сипаты мен өтеу көздері бойынша барлық
шығындар ағымдағы және бір мезгілді болып бөлінеді.
Ағымдағы шығындар өз қозғалысын әрбір өндірістік циклден бастап, сол
циклде аяқтайды, тұракты түрде қайта жаңарып тұрады және өндіріс шығындарын
құрайды (өзіндік қүн). Олар шикізатқа, материалдарға, отынға, әлектр
энергиясына, жұмыскерлердің еңбекақысына, негізгі қорлардың амортизациясына
кеткен шығындарды қамтиды және тұтынылған ресурстар түрінен тұрады.
Ағымдағы шығындармен салыстырғанда бір мезгілді шығындар әрқашан
негізгі және айналмалы қорларды толықтыру үшін сатып алынатын және күрделі
салымдар түрінде алдын ала қолданылған ресурстар түрінде болады. Бір
мезгілді шығындар негізгі қорларды іске қосудан көп бұрын жүмсалады, үзақ
уақыт мерзімге каржылық айналымынан алынып тасталынады және осы уақыт
кезінде накты нәтиже бермейді. Оларға кіретіндер: пайдаланылып жатқан еңбек
қүралдары түріндегі негізгі өндірістік қорлар, кәсіпорын қоймаларындағы
өндірістік қорлар түріндегі айналмалы қорлар, материалдық резервтер және
құрылыста келешекте керек болатын материалдар жатады. Демек, өндіріс
тиімділігінің өсуіне ағымдағы шығындарды (түтынылып жатқан ресурстарды)
үнемдеу есебінен басқа қызмет істеп жатқан капиталды және капиталға
(қолданылған ресурстар) жүмсалған жаңа салымдарды неғұрлым жақсы пайдалану
арқылы қол да жеткізуге болады.
Жүмсалған капиталдан ең көп пайда алу кәсіпорынның ұзақ мерзімді даму
болашаган қамтамасыз ететін нарыктық іс-әрекетінің маңызды экономикалық
нәтижесі болып табылады. Пайда мен бір мезгілді шығындардың арақатынасы
өндірістің тиімділігін шын мәнінде арттырудың бастапқы негізі болып
табылады. Бірақ нарық заңдарына сәйкес өндіріс тиімділігін еңбек
өнімділігімен бірдей деп қарастыруға болмайды.
Ақырында экономикалық тиімділігін еңбек өнімділігінің өсу арқасында
көруге болады. Демек, еңбек өнімділігінің деңгейі өндірістің экономикалық
тиімділігінің өлшемі болып табылады. Еңбек өнімділігі жоғары болған сайын
өндіріс шығындары темен, ал еңбек шығындарының экономикалық тиімділігі
жоғары болады[8-11].
Еңбек өнімділігі - нақты еңбек шығындарының көрсеткіші. Оны өндірілген
өнім көлемін өнерәсіптік-өндірістік персонаддың бір жұмыскеріне (бір
жүмысшыға емес) бөлу ар-қылы аныкталады. Экономикалық тиімділікті күндік
немесе айлық еңбек өнімділігі емес, сағаттық еңбек өнімділігі арқылы
сипаттаған дұрыс, себебі еңбек уакытының пайдаланылуына себептердің әсері
әр түрлі болғандықтан, бүл уақытта оны дәлірек анықтауға мүмкіндік туады.
Өнімді бағалаған кезде пайда болатын еңбек өнімділік деңгейінің
кателіктерін болдырмау үшін өнімді табиғи немесе шартты-еңбектік
көрсеткіштермен өлшеген дұрыс.
Материалдық өндірістің накты салаларында еңбек өнімділігі тауарлық
өнімнің көлемі бойынша есептелінеді. Қоғамдық еңбек өнімділігінің өсу
қарқындарын салыстыру кезінде көрсеткіштердің салыстырмалы болуын
камтамасыз ету қажет. Бүл жағдайда үлттық табысты салыстырмалы бағалармен
өлшеген дұрыс.
Қоғамдық еңбек өнімділігінің деңгейі қоғамдық өндірістің алдыңғы
кезендерінде жұмсалған еңбек шығыны және ши-кізатта, материалдарда, отында,
әнергияда, еңбек құралдарында затқа айналған еңбектің экономикалық
тиімділігінің қорытынды өлшемі болып табылады.
Өнімнің еңбек сыйымдылығы - нақты еңбек өнімділігінің көрсеткішіне кері
шама, ол материалдық өндіріс саласында шығындалған еңбек шығынының
өндірілген өнімнің жалпы көлеміне қатынасы арқылы аныкталады:
ЕС = Е Q, (2)
мұнда: ЕС - өнімнің еңбек сыйымдылығы;
Е - материалдық өндіріс саласында шығындалған еңбектің шамасы;
Q - өндірілген өнімнің жалпы көлемі (әдетте жалпы өнімнің).
Еңбектің аз шығынымен қажеттіліктерді қанағаттандырылуына себеп болатын
шығындарды тиімді деп санаған дұрыс. Ол тұтыну мен жинақтау қорларының
оңтайлы қатынасындағы өндіріске кеткен шығындарға немесе өндірісте
колданылған ресурстарға қатысты нәтиженің мүмкін болатын жоғары өсімін
алуда өзінің санмен көрсетілген көрінісімен белил! болады.
Еңбек өнімділігінің өсуі әр түрлі өнім өндіретін салалар арасында
қаржыларды экономикалық негізделген түрде бөлінуіне және бірдей түлынушылық
касиеті бар өнімді (бірін-бірі алмастыратын өнімдер) шығаратын өндірістің
бір саласының немесе әр түрлі салаларының шеңберінде каржыларды
пайдаланудың ең үнемді нұскасын таңдауга байланысты болады. Сала ішінде
үнемді нұсқаны таңдау және салалар арасында қаржыларды тиімді бөлу өзара
тығыз байланысты.
Еңбек өнімділігі адамдардың өндірістік іс-әрекетінің нәтижелілігін
білдіреді және өнім бірлігіне шаққандағы нақты және затқа айналған еңбек
шығындарының шамасымен анықталады. Осыдан еңбек өнімділігі тек тұтынылған
ресурстардың (ағымдағы шығындардың) пайдаланылуын көрсетеді, ал өндіріс
тиімділігінің өсуі ағымдағы және бір мезгілді шығындарды қамтитын барлық
ресурстардың пайдаланылуын сипаттайды. Сонымен қатар бір мезгілді шығындар,
күрделі салымдар және капиталга жұмсалған салымдар түсініктерінің өндіріс
үдерісінде алынатын пайда есебінен осы ресурстардың өтелуінің жалпы
ережесін орындау қажеттілігін білдіретін біркелкі экономикалық мағынасы
бар.
Еңбек сыйымдылығы, материал сыйымдылығы, капитал сыйымдылығы және қор
сыйымдылығы қоғамдық өндірістің экономикалық тиімділігінің маңызды
көрсеткіштері болып табылады.
Қоғамдық өнімнің материал сыйымдылығы шикізат, материал, отын,
әнергияның және баска да еңбек құралдары шығындарының жалпы қоғамдық өнімге
қатынасымен анықталады. Сала (бірлестік, кәсіпорын) өнімінің материал
сыйымдылығы материалдық шыгындардың өндірілген өнімнің жалпы көлеміне
қатынасымен аныкталады:
МС= МQ, (3)
мұнда: МС - өнімнің материал сыйымдылығының деңгейі;
М - өнім өндірісіне кеткен материалдық шығындардың жалпы ақшалай
түріндегі көлемі;
Q - өндірілген өнімнің (әдетте, жалпы өнімнің) жалпы көлемі.
Өнімнің капитал сыйымдылығы мен қор сыйымдылы-ғының көрсеткіштері де
белгілі деңгейде өзара жақын болып келеді. Өнімнің капитал сыйымдылығы
көрсеткіші күрделі салымдар шамасының шыгарылатын өнім көлемінің өсіміне
катынасын көрсетеді:
КС = К ∆Q, (4)
мұнда: КС - өнімнің капитал сыйымдылығы;
К - күрделі салымдардың жалпы көлемі;
∆Q - шығарылған өнім көлемінің өсімі.
Капитал сыйымдылығын күрделі салымдар шамасының өндірілген ұлттық табыс
өсіміне қатынасы бойынша да есептеуге болады.
Өнімнің қорсыйымдылығы халық шаруашылығының негізгі өндірістік
қорларының орташа қүлының өндірілген өнімнің жалпы көлеміне қатынасы
ретінде анықталады:
ҚС = НҚQ, (5)
мұнда: ҚС - өнімнің қор сыйымдылығы;
НҚ - халық шаруашылығының негізгі өндірістік қорларының орташа кұны;
Q - өндірілген өнімнің (әдетте жалпы өнімнің) жалпы көлемі.
Қор сыйымдылығын, капитал сыйымдылығы сияқты, өндірілген үлттық табыс
өсіміне қатынасы бойынша да есептеуге болады.
Халық шаруашылығында, оның жеке салаларында, атап айтқанда өнеркәсіпте,
қор сыйымдылығы көрсеткішіне кері болып табылатын қор қайтарымының
көрсеткішін кеңінен қолданады. Қоркайтарымы өндірілген өнім көлемінің
негізгі өндірістік қорлардың орташа құнына қатынасы ретінде анықталады.
Өндіріс тиімділігін көрсеткіштердің бірқатар жүйесі сипаттайды.
Көрсеткіштер жалпы және жеке болуы мүмкін, мысалы құрал-жабдық жұмысының
ауысымдылығының, өндірістік алаңдарды пайдаланудың коэффициенттері, негізгі
кұрал-жабдық өнімділігінің көрсеткіштері және т.б. сияқты.
Бірақ, бұл көрсеткіштердің барлығы, олардың пайдалы болуына қарамастан,
өндіріс тиімділігін жан-жақты бағалауға, бул мәселе бойынша әр түрлі
өндірістер мен салаларды салыстыруға, барлық нәтижесін анықтауға мүмкіндік
бермейді.
Сонымен қатар, аталған көрсеткіштер өндірістің тек жеке жақтарын,
өндіріс әлементтері мен ресурстарын сипаттайды, ал өнім өндірісінің
үдерісінде болса олардың бүкіл жиынтығы қатысады.
Нұсқалардың жалпы және салыстырмалы экономикалық тиімділігін анықтауға
көмектесетін көрсеткіштер жоғары деңгейде экономикалық тиімділік өлшемін -
еңбек өнімділігінің өсуін, яғни берілген өнім түрінің өндірісіне кеткен
еңбек шығындарының барынша көп азаюын көрсетуі қажет. Осы талапка аталған
көрсеткіштердің ешқайсысы да жеке түрде сәйкес келмейді.
Осылайша, өзіндік құн көрсеткішінде тек кәсіпорынның өнім өндірісіне
кеткен шығындар жайлы болады, ал алынған пайда ескерілмей қалады. Еңбек
өнімділігінің көрсеткішінде затқа айналған еңбек шығындары көрсетілмейді;
меншікті күрделі салымдар көрсеткішінде пайдалану кезінде болған шығындар
есепке алынбайды, сондықтан да экономикалық тиімділікті жетерліктей толық
сипаттай алмайды; табыстылық көрсеткіші тек өндірістің емес, тауарды бөлу
және оның айналым жағдайларымен де анықталады, ал бұл жағдай нақты
экономикалық тиімділікті бұрмалауға әкелуі мүмкін.
Қор сыйымдылығы мен материал сыйымдылығының көрсеткіштері ресурстардың
белгілі түрінің пайдаланылуын ғана сипаттайды. Күрделі салымдардың, техника
мен өндіріс-ті үйымдастырудың әр түрлі нүсқаларының салыстырмалы
экономикалық тиімділігі, сонымен қатар шығындардың жалпы тиімділігі
көрсеткіштер (қүндық және табиги) жүйесінің көмегімен анықталуы мүмкін.
Салыстырмалы экономикалық тиімділіктің негізгі көрсеткіштеріне
жататындар: меншікті күрделі салымдар; өнімнің өзіндік құны; еңбек
өнімділігі; қосымша күрделі салым-дардың өтелу мерзімі (немесе тиімділік
коэффициентт.
Меншікті күрделі салымдар пайдаланып жатқан өндірістік қуат бірлігіне,
табиғи немесе құндық көріністегі дайын өнім өсімінің бірлігіне есептелген
күрделі салымдар шамасын сипаттайды. Келтірілген меншікті күрделі салымдар
өндіріс түрлеріне оңтайлы болып табылатын күрделі салымдар, өндірістік
қуаттар немесе өнім шығарудың жылдык көлемдеріне байланысты аныктайтын
нормативтерімен салыстырылады. Мүнда ең жаңа техника мен технология-ларды,
өндірісті үйымдастырудың ең алдыңғы қатарлы әдістерін, өндірістік
нысандарды жобалау мен құрастыру барысындағы үнемді шешімдерді қолдану
мүмкіндігі ескеріледі.
Қосымша күрделі салымдар салыстырылып жаткан нұсқалар бойынша күрделі
салымдардың айырымы ретінде анык-талады.
Күрделі салымдар көлемін есептеу кезінде құрылыс, құрал-жабдықтар,
механикаландыру және автоматтандыру құралдарының қүны нысандарға сәйкес
келісім бағалары бойынша анықталады.
Өнімнің өзіндік құны, осы өнім өндірісіне кеткен шығындар өндірілетін
өнімнің, демек өндірістің тиімділігін сипаттайтын жеткілікті толық
көрсеткіші деп санауға болады. Өзіндік құн өз құрамында өнімді дайындау
үдерісінде жүмсала-тын шығындардың барлығын (материалдарға, амортизацияға,
еңбекакыға кететін шығындар) шоғырландырады, оны осы өнімнің тиімділігін
бағалау көрсеткіші ретінде пайдалануға мүмкіндік береді. Сонымен бірге, ол
өнімнің өзіндік кұнын қалыптастыратын ресурстардың жеке түрлерін пайдалану
тиімділігінің деңгейін көрсететін көрсеткіштерді де ескереді. Өзіндік құнға
байланысты пайданың көлемі белгілі болады, яғни ең ақырында оған табыстылық
деңгейі де байланысты болады[11].
Өзіндік құнды өнім тиімділігінің деңгейін сипаттайтын көрсеткіш деп
санайтын болсақ, оның өсуі өнімнің өзіндік қүнының төмендеуімен
көрсетіледі. Сонымен, дәл өзіндік құнды (және оның төмендеуін) өнеркәсіптік
өндіріс тиімділігінің ең толық көрсеткіші деп санаған дұрыс болар еді.
Әр түрлі нұсқалар бойынша шығарылған өнімнің өзіндік кұн көрсеткіші
салыстырмалы болуы маңызды. Салыстырмалылықты қамтамасыз ету үшін құрал-
жабдықтарға, шикізатқа, материалдарға және басқа да материалдық шы-ғындарға
бірдей бағалар қолданылып, бірдей мамандығы бар жұмыскерлерге бірдей
еңбекақы мөлшерлерін тағайындау, өндірістің өзіндік құнында ескерілмеген
басқа да шығындарын есептеу үшін бірыңғай әдістерді қолдану керек. Өзіндік
кұн көрсеткішіне бүл өндіріс түрі бойынша тікелей есеппен саналған барлық
жұмсалған шығындар енгізіледі.
Бірақ, өзіндік құн деңгейінің қалыптасуы (жаңа құрылыс жағдайында)
немесе оның төмендеуі (жүмыс істеп тұрған кәсіпорындарда), әдетте, бір
мезгілді (күрделі) шығындарды ескеру қажеттілігінен іс күрделене түседі.
Бүл шығындар амортизация арқылы өзіндік құнында көрініс алады, бірақ ол көп
жағдайда кәсіпорында немесе мемлекетте өзіндік құн арқылы емес, пайда
арқылы өтеледі. Сонымен қатар халық шаруашылығына күрделі салымдар жасау
мүмкіншіліктері шектеулі болғандықтан, өндіріс тиімділігін анықтау кезінде
ағымдағы пайдалану шығындарын (өзіндік құнды) бір мезгіл-ді күрделі
шығындармен салыстыру қажет болады, ол қазіргі уақытқа дейін көбінесе бір
өлшемге келтірілген шығындар көмегімен іске асырылады[9,10].
Нұсқалардың салыстырмалы экономикалық тиімділігін анықтау барысында
аталған негізгі көрсеткіштермен қатар жобалық шешімдердің толық талдауын
жасауға мүмкіндік беретін қосымша табиғи көрсеткіштер де қолданылады.
Мұндай көрсеткіштер ретінде өнім бірлігіне шаққандағы шикізат, материалдар,
отын, әлектр энергия шығындарының мөлшерлері, өнім сапасының жақсаруы,
өндіріс қуатының бір шаршы метрден алынған өнімі, қүрылыс салу коэффициент!
және басқалары болуы мүмкін.
Өнеркәсіптің әрбір саласы және өндіріс түрі үшін оган тән болатын
табиғи көрсеткіштер таңдап алынуы мүмкін. Осылайша, өнеркәсіптің еңбек
сыйымдылығы саласын алсак, мысалы көмір өнеркәсібі үшін, бір жұмыскерге
шаққандағы өнім шығару көрсеткішін колдану маңызды болып табылады;
өндірістің отын сыйымдылығы мен энергия сыйымдылығы са-лалары үшін пайдалы
әрекеттің жылулық және әнергетикалық коэффициенттері көрсеткіштерінің, отын
мен энергияның меншікті шығындарының мәндері аса маңызды болып табылады;
қор сыйымдылығы саласы үшін - агрегаттардың бекітілген қуатын пайдалану
көрсеткішін; материал сыйымдылығы саласы үшін - шикізат пен материалдардың
меншікті шығындары. Өнімнің сапасы, ассортимент пен номенклатураның
пайдаланылуын жақсарту, өндірістік циклдің ұзақтығы, өндірістік аландар мен
құрал-жабдықтарды үлестік пайдалану сияқты көрсеткіштер өндірістің барлык
салалары үшін маңызды.
Табиғи көрсеткіштердің үлкен маңыздылығына қарамастан оларды
салыстырмалы нұсқалардың тиімділігін бағалау кезінде қосымша көрсеткіш
ретінде қарастырған дұрыс. Оларды талдаудың көмекші мағынасы бар, өйткені
олар негізгі экономикалық көрсеткіштердің, атап айтқанда, өнімнің өзіндік
құны мен меншікті күрделі салымдардың дұрыстығын тексеру құралы ретінде
қызмет етеді.
Жеке жағдайларда орналасу аймағымен, өндірістік куатымен, өндірістің
техникасымен және технологиясымен, мамандандыру денгейімен және т.б.
ерекшеленетін кәсіпорындардың жобалық нұсқаларын басқаларымен салыстырғанда
нұскалардың бірі екіншісіне қарағанда жақсырақ көрсеткіштерімен
ерекшеленетінін көрсетеді, дәл айтқанда, ол неғүрлым мен-шікті күрделі
салымдары аз, өзіндік құны неғүрлым төмен нұсқаларды табуға көмектеседі.
Осындай жағдайда осы нұсқаның артықшылықгары айқын көрінеді. Мұнда тек
жақсы нүсқаның көрсеткіштерін берілген өндіріс саласының отандық және
шетелдік кәсіпорындарында қол жеткізген ең жоғарғы көрсеткшітерімен
салыстыру кажет болады.
Бірақ, әдетте, осы немесе басқа нүсқада өзіндік құн неғұрлым төмен
болған сайын меншікті күрделі салымдарда солғүрлым жоғары болып келеді.
Мүндай жағдайларда берілген нұсқаға қажетті қосымша күрделі салымдарды
өнімнің өзіндік құнының темен болу себебінен жыл сайын пайда болатын
шығындардың үнемділігімен салыстырады. Осындай салыстырулар қосымша күрделі
салымдардың өтелу мерзімін (немесе тиімділік коэффициентін) анықтау арқылы
іске асырылады.
Қосымша күрделі салымдардың өтелу мерзімі салыстырылатын нұсқалар
бойынша күрделі салымдар шамаларының айырмасы осы нұсқалар бойынша
шығаратын өнімдердің өзіндік құндарының айырмасымен қарым-қатынасын
білдіреді. Бұл көрсеткіш косымша күрделі салымдардың өнімнің өзіндік
қүлының төмендеуінен болған үнемдеудің есебінен өтелетін мерзімін
көрсетеді.
Қосымша күрделі салымдардың тиімділік коэффициенті ыстырылатын нұсқалар
бойынша өнімнің өзіндік қүны шамалары бойынша айырмасының күрделі салымдар
шамаларының айырмасына қатынасымен анықталады. Бүл көрсеткіш күрделі
салымдардың әрбір теңгесінен алынатын өнімнің өзіндік қүнының төмендеуінен
болатын үнемдеу түріндегі нәтижені сипаттайды[11].
Өтелу мерзімі ӨМ және тиімділік коэффициенті Е келесі формулалар
бойынша есептеледі:
М = (К1 - К2) (ӨҚ2 - ӨҚ1);
Е = (ӨҚ2-ӨҚ1)(К1-К2). (6)
мүнда: К1 және К2 - бірінші және екінші нүсқалар бойынша күрделі
салымдар, теңге;
ӨҚ1 және ӨҚ2 - бірінші және екінші нұсқалар бойынша өнімнің жылдық
көлемінің өзіндік құны.
Өтелу мерзімінің көрсеткішін (тиімділік коэффициенті) жаңадан салынатын
және қайта құрылатын кәсіпорын жо-баларының нұсқаларын, жаңа техника енгізу
дәрежесін, құрал-жабдықты жаңарту кезінде және жүмыс істеп жатқан кәсіп-
орындарда ұйымдастыру-техникалық шараларды іске асырудың барлық жағдайларын
салыстыру үшін өте маңызды болып табылады. Есептеу арқылы аныкталған өтелу
мерзімі (тиімділік коэффициенті өтелу мерзімінің бекітілген нормативтік ӨМн
көрсеткішімен (Ен тиімділік коэффициентімен) салыстырылады. Қосымша күрделі
салымдары бар нүсқа (бірінші нұсқа) осы күрделі салымдар ағымдағы
шығындардың үнемделуінің аркасында өтелетін уақыты ӨМ нормативті уақытынан
ӨМн аспайтын жағдайда ғана таңдап алынады:
(К1 - К2)(ӨҚ2- ӨҚ1) ӨМн; (ӨҚ2 - ӨҚ1) (К1 - К2)Ен. (7)
Күрделі салымдардың экономикалық тиімділігін аныктаудың үлгі
әдістемесіне сәйкес нормативтік коэффициент 0,12-ден төмен болмайтындай
деңгейде бекітілген (өтелу мерзімі 8,3 жылдан жоғары болмауы керек) [Жаңа
техникаға катысты соңғы үлгі әдістеме нормативтік коэффициента 0,15-тен
томен болмайтындай деңгейде бекітеді (өтелу мер-зімі 6,7 жылдан жоғары
болмауы керек, бүл, сонымен қатар, американдық компаниялардың тәжірибесінде
дәлелденген). Тиімділіктің бекітілген нормативтік коэффициентінен ауытқулар
бағалардың, еңбекақының айырмашылықтарында және жобаланатын шараның
сипатына байланысты ғылыми-техникалық серпілістікті ынталандыруға негізделе
отырып өзгеруі мүмкін.
Күрделі салымдардың экономикалық тиімділігін анықтаудың үлгі
әдістемесімен салыстырмалы тиімділік көрсеткіші ретінде төмендегі формула
бойынша анықталатын бір өлшемге келтірілген шығындар көрсеткіші берілген:
ӨҚі+ ЕнКі = минимум, (8)
мұнда: Кі - і- нұсқасы бойынша күрделі салымдар;
ӨҚі - сол нұсқа бойынша жылдық өнімнің өзіндік құны.
Келтірілген шығындар формуласын тиімділік коэффициентінің формуласынан
шыгаруға болады. Әрбір нұсқа бойынша келтірілген шығындар тиімділік
нормативімен сәйкес бірдей өлшемге келтірілген күрделі салымдар мен
ағымдағы шығындардың қосындысын білдіреді. Осылайша, Ен көмегімен күрделі
салымдардың өлшемі өзіндік қүнның жылдық өлшемімен сәйкестендіріледі.
Келтірілген шығындар көрсеткішін бірнеше нұсқаларды (екіден асу керек)
салыстыру кезінде пайдаланған ыңғайлы. Шығындар қосындысы ең төмен болған
нүсқаны таңдаған дүрыс. Аталған көрсеткіш тек ең жақсы нүсқаны тандау үшін
ғана емес, сонымен қатар халық шаруашылығы оны енгізуден алатын жылдық
экономикалық нәтижесін анықтау үшін де қолданылады.
Таңдалған нүсқа бойынша жылдық экономикалық нәтиже Әж шамасы келесі
формула бойынша анықталады:
Әж = [(ӨҚ1+ Ен К1) - (ӨҚ2 + Ен К2)] В2, (9)
ӨҚі - сол нұсқа бойынша жылдық өнімнің өзіндік құны
мұнда: К1 және К2 - нұсқалар бойынша меншікті күрделі салымдар, теңге;
ӨҚ1 және ӨҚ2 - бірінші және екінші нұсқалар бойынша өнімнің жылдық
көлемінің өзіндік құны, тенге;
В2 – таңдап алынған нұсқаға сәйкес өндірістің жылдық көлемі, табиғи
бірліктер.
Еңбек шығындарының жалпы және салыстырмалы тиімділігін ажырата білу
кажет. Жалпы да, салыстырмалы да тиімділік салыстырмалы шаманы - нәтиженің,
оны болдырған шығындарға катынасын білдіреді. Жалпы тиімділік күрделі
салымдар мен жана техниканың әрбір нысанасы бойынша жеке есептелуі мүмкін.
Ол шығындарды жүмсаудың нәтижесінде алынатын қайтарымның (нәтиженің) жалпы
шамасын сипаттайды. Салыстырмалы тиімділік белгілі бір өндірістік немесе
шаруашылық міндетті шешудің екі немесе одан көп нүсқаларынан біреуін таңдау
барысында есептелінеді. Ол бірінші нүсқаның екіншісімен салыстырғандағы
экономикалык артықшылықтарын сипаттайды.
Жалпы тиімділік жағынан есептеуде шаруашылықты жоспарлау үдерісі
бойынша бөлінген жоспарлы күрделі салымдарды жүмсау аркасында алынатын
нәтижені сипаттау үшін, сонымен қатар жұмсалган шыгандардың накты
экономикалық тиімділігін бағалау үшін жасаған дұрыс болып табылады.
Салыстырмалы экономикалық тиімділігін есептеуде жобаларды жоспарлау
және жобалау кезеңдерінде, оларды іске асыруға болатын нүсқаларын салыстыру
кезінде жасалына-ды. Нұсқа таңдап алынғаннан кейін, оның жалпы тиімділігін
анықтауға болады. Жалпы тиімділіктің шамасы салыстырмалы тиімділікті
есептеу кезінде тандап алынған нүсқаның пайдалылығына байланысты.
Шығындардың экономикалық тиімділігін негіздеу және есептеу кезінде
алынатын нәтиженің халық шаруашылықтық бағалануына сүйену қажет. Жеке
салалар мен кәсіпорындарда жұмсалған шығындар бүкіл халық шаруашылығындағы
тиімділіктің өскен жағдайында ғана тиімді деп қарастырылуы мүмкін. Бүл
экономикалық тиімділікті кешенді бағалауды, яғни шығындар мен нәтижені, тек
шараны іске асыру жоспарланып отырған салада гана емес, осы саланы өндіріс
құр-алдарымен жабдықтайтын және онымен өндірілген өнімді тұтынатын ілеспелі
салаларды да ескеріп жүргізуді талап етеді. Сондықтан тиімділіктің
есептерін берілген белгілі бір саламен шектету өнім өндірісіне кеткен еңбек
шығындарының анық тиімділігін бұрмалайды[12].
Шаруашылықты жүргізудің нарықтық тәжірибесінде экономикалық
тиімділіктің айқындалуының әр түрлі нысанда-ры кездеседі. Еңбек үдерісінің
сипатына байланысты өндіріс тиімділігі техника-экономикалық және әлеуметтік-
экономикалық тиімділік түрінде болуы мүмкін. Тиімділіктің техникалық және
экономикалық қырлары өндірістің негізгі факторларының дамуын және оларды
пайдаланудың нәтижелілігін си-паттайды. Әлеуметтік тиімділік нақты
әлеуметтік міндеттерді (мысалы, еңбек жағдайларын жақсарту, қоршаган ортаны
қорғау, өмір сапасын жақсарту және т.б.) шешеді. Пайдалану салаларына
қатысты тиімділіктің жергілікті және жеке сияқты түрлеріне бөледі.
Жергілікті тиімділік халық шаруашылығының жеке бөлімдері бойынша
(кәсіпорын, өнеркәсіптік кешен, сала, аймак) анықталады. Жеке тиімділік
өндіріс үдерісінде шығындар мен ресурстардың жеке түрлерін (еңбек күшінің,
негізгі және айналмалы қорлардың, табиги ресурстардың және т.б.)
пайдаланудың нәтижелілігін көрсетеді. Анықтау нысандары бойынша
тиімділіктің келесі түрлері бөлінеді: қызмет істеп жаткан өндірістің
тиімділігі; техникалық қайта қаруланудың, қайта қүрудың, кеңейтудің және
жаңа құрылыстың тиімділігі; күрделі салымдар мен жаңа техниканың
тиімділігі; сыртқы экономикалық іс-әрекеттің тиімділігі; қоршаған ортаны
қорғаудың тиімділігі және т.б. Теориялық көзқарастан тиімділіктің барлық
осы түрлері өндіріске жүмсалған бір мезгілді салымдар ретінде қарастырылады
және оларды өлшеу әрекеттегі өндірістің экономикалық тиімділігін анықтаудың
ережелеріне негізделеді[13].
Нарық жағдайында кәсіпорынның ерекше мүдделері халық шаруашылығының
тиімділігін есептеуін талап етпейді (олар ресми әдістемелермен үсынылғанына
карамастан), әрбір кәсіпорын, экономикалық тұрғыдан дербес тауар өндірушісі
бола тұрып, мемлекетпен бекітілген салықтық жарналар мен әлеуметтік
шектеулердін шеңберлерінде өз өндірісін дамыту тиімділігін бағалаудың кез
келген түрін колдануға құқы бар. Нарықтың әрекет етуінің ерекшеліктері
(үдерістегі әр түрлі қатысушылардың мүдделерінің жеке көзқарасы, ақырғы
нәтижелерге жетудің белгісіздігі, өнімді өндіру мен өткізу көрсеткіштерінің
құбылмалылығы, бағалау өлшемдерінің көпшілігі және т.б.) отандық теория мен
тәжірибеге тән болатын тиімділіктің жалпы әрі салыстырмалы ретінде бөлінуін
жоққа шығарады, өйткені өндірісті дамытудың мүмкін тәсілдері және ең жаксы
нүсқаны таңдау нарықтық жағдаятқа байланысты болады. Ал нарықтың күбылысы
айтарлықтай күрделі және нарыққа өту экономикалық тиімділіктің есептерін
немқұрайлы шаруашылық рәсімінен өмірлік қажеттілікке айналдыратын,
өндірісті баскарудың барлық деңгейлерінде шын мәнінде тиімді шешімдерді
таңдау және іске асыру үшін шығындар мен нәтижелерді өлшеудің бірыңғай
тәсілдерін өндеудің маңызды жағын қабылдайды. Әлемдік тәжірибе
көрсеткендей, нарықтық түрғыдан тиімділік өлшемі, тиімділік көрсеткіштері
және оларды өлшеудің әдістері мүндай әдісемелік түжырымдардың бастапқы
ережелері болып табылады. Бүл ережелер бәсекеге қабілетті нұсқалардан
алынатын нәтиженің қиялдық шамасы бойынша емес, болжап отырған пайданы
инвестицияланған капиталмен салыстыру арқылы нарықтық болмыспен сәйкес
тиімділігі бойынша нақты бағалауға арналган.
Өндіріс тиімділігінің жинақтары техникалық, ұйымдастырушылық,
экономикалық және әлеуметтік сипаттағы әр түрлі факторлардың нәтижесімен
қалыптасады. Факторлар атауы деп әдетте белгілі бір үдерістің немесе
құбылыстың дамуының негізгі бағыттарын түсінеді. Өндіріс тиімділігінің
мәніне негізделе отырып, тиімділік факторлары өндірісті дамыту мен
жетілдірудің негізгі бағыттары бойынша, сонымен қатар өндірісті басқару
деңгейлері арқылы топтастырылуы мүмкін[10].
Жоғарыда келтірілген көрсеткіштерді пайдаланудың сипаты шектеулі,
олардың барлығы (қоғамдық еңбек өнімділігінің көрсеткішінен басқасы)
өндіріс пен шығындардың экономикалық тиімділігі туралы толық, жан-жақты
түсінік бермейді, тек ресурстардың белгілі бір түрінің пайдаланылуын
сипаттайды.
Пайда көрсеткішінің оңтайлы қосымшасы ретінде өзіндік құнның төмендеу
есебінен алынған пайданың үлес салмағы болар еді. Мұлдай қосымша бастапкы
буынның еңбек өнімділігінің өсуіне, шикізат, материалдар, отын, әнергияны
үнемдеу мен тиімді пайдалануға, негізгі кррлар мен өндірістік қуаттарды
жаксы пайдалануға, ал нәтижесінде - жалпы өнім өндірісіне кеткен шығындарды
төмендетуге бағытталған ұйымдастыру-техникалық шараларды іске асыруга
бейімдейтін еді. Бұл нәтижесінде өнімнің өзіндік қүнының құрамында шартты-
түрақты шығындардың үлес салмагы азаятын, өндірістің өсуін де жоққа
шығармайтын еді.
Өркениетті нарықтық қатынастар қалыптасып, тапшылық, жеке
өндірушілердің монополиясы жойылган сайын кәсіпорындарда пайданы арттырудың
бір ғана жолы қалатынын ескерген дұрыс - ол өнім шығару көлемін арттыру,
оның өндірісіне кеткен шығындарды азайту.
1.2 Экономикалық тиімділікке әсер етуші факторлардың теориялық
аспектілері
Өндірісті дамыту және жетілдірудің негізгі бағыттары бойынша топтастыру
шығындар мен ресурстарды пайдаланудың нәтижелілігін көрсетеді және келесі
факторларды қамтиды:
• өндірістің дамуын мемлекеттік реттеу жүйесі;
• ғылыми-техникалық серпілістікті жеделдету және ғылыми-техникалық
жетістіктерді өндіріске кеңінен енгізу;
• өндірістің салалық күрылымының тиімділігі;
• шоғырландыру, мамандандыру, бірлесу және үйлестірудің негізінде
өндірістің салалық және аймақтық ұйымдастырылуын жақсарту;
• өндірістік кадрлардың мәдени-техникалық және мамандық деңгейін
арттыру және т.б.
Қазіргі кезеңде өндірістің дамуын тікелей және жанама түрінде реттеу,
мемлекеттік кәсіпкерлік, бағаны реттеу, өндіріс шығындарының қалыптасуын
реттеу, еңбекақыны реттеу, амортизациялық саясат, несиелік реттеу,
құрылымдық реттеу, белсенді әлеуметтік саясат және т.с.с. өндірістік
тиімділіктің басты факторлары болып табылады[12,13,15].
Тиімділік факторларының іске асуына байланысты өндірісті басқарудың
жеке бөлімдері бойынша коғамдық еңбекті үнемдеуге көмектесетін, олар ішкі
өндірістік, салалық және халық шаруашылыктық болып бөлінеді. Бүл топтың
факторларына жататындар: кәсіпорын деңгейінде - ұйымдастыру-техникалық және
әлеуметтік-экономикалық факторлар (ғылыми-техникалық серпілістікті
жеделдету, өндірісті, еңбекті және басқаруды үйымдастыруды жетілдіру); сала
деңгейінде жоғарыда аталғандарға ерекше салалык факторлар қосылады (жаңа
өндірістерді меңгеру, шоғырландыру, мамандандыру, бірлесу және үйлестіру
және т.с.с); халық шаруашылығының деңгейінде өндірістің дамуын мемлекеттік
реттеу, өндірісті ұтымды орналастыру, халықаралық еңбек бөлісі және т.б.
факторлар қосылады. Ішкі өндірістік факторлар шығындар мен ресурстарды
пайдаланудың экономикалық тұрғыдан тиімді бағыттарын негіздеу кезінде
кәсіпорындардың экономикалық және әлеуметтік дамуының кешенді жоспарларында
тікелей көрініс алады.
Нарықтық катынастарға өту экономикада адами іс-әрекетінің шешуші
саласында терең өзгерістер болғанын талап етеді. Өндірісті күшейтуге шұғыл
бүрылыс жасау, әрбір кәсіпорынды, үйымды экономикалық өсудің сапалық
факторларын толық және бірінші кезекті пайдалануға кайта бағыттау қажет.
Жан-жакты дамыган өндіргіш күштері мен өндірістік қатынастары, жаксы жолға
қойылған шаруашылык тетігі бар, ұйымдастырылуы және тиімділігі жоғары
деңгейдегі экономикаға өтуді камтамасыз ету кажет. Айтарлықтай дәрежеде
нарықтық экономикада ол үшін кажетті жағдайлар жасалуда.
Ғылыми-техникалык серпілістік қоғамдық өндірістің тиімділігін
арттырудың, оның жоғары тиімділігін қамтамасыз етудің маңызды факторы
болған және солай қалады да. Соңғы уакытқа дейін ғылыми-техникалык
серпілістік негізінен әволюциялық сипатта өткен. Әрекеттегі технологиялар-
ды жетілдіру, машиналар мен құрал-жабдыктарды жартылай жетілдіруді артық
көретін. Мұндай шаралар белгілі, бірақ маңызды емес кайтарым беретін[16].
Жаңа техника бойынша шараларды өңдеу мен енгізудің ынталандырулары
жеткіліксіз болған. Нарықтық қатынастар-дың калыптасуының қазіргі
жағдайында революциялық, сапалық өзгерістер, ережелі тұрғыдан жаңа
технологияларға, алдыңғы қатарлы техникасына өту - ғылым мен техниканың ең
жаңа жетістіктерінің негізіндегі халық шаруашылығының барлық салаларының
түпкілікті қайта қаруландырылуы қажет.
Ғылыми-техникалық серпілістіктің маңызды бағыттары:
• мембрандық, лазерлік, плазмалык, аса жоғары қысым мен импульсті
жүктемелерді қолданатын технологияларды және т.б. алдыңғы катарлы
технологияларды кеңінен меңгеру;
• өндірісті автоматтандыру - жоғары еңбек өнімділігін қамтамасыз ететін
робот техникасының, роторлық және роторлық-конвейерлік жүйелерді, икемді
авто-маттандырылған өндірістерді жылдам дамыту;
• металл өнімдерінің жаңа түрлерін, пластикалық заттарды,
композиттерді, металл ұнтактарын, керамиканы және басқа да алдыңгы қатарлы
конструкциялық материалдарды жасау және қолдану.
Нарыктық экономикаға өту, оның бастапқы кезеңінің жағдайында ғылыми-
техникалық шаралардың маңыздылығы өте зор. Кәсіпорын ұжымдары, олардың
басшылары еңбекті материалдық ынталандыруға көп көңіл бөледі. Салықтарды
төлегеннен кейін қалған пайданың үлкен бөлігі тұтыну қорына жіберіледі
(дивиденд төлеуге). Мұндай жағдай дұрыс емес. Нарықтық қатынастар дамыған
сайын кәсіпорындар болашақтағы өндірістің дамуына дұрыс көңіл бөле бастай-
тындығы және жаңа техникаға, өндірісті жаңартуға, жаңа өнімді меңгеруге
және шыгаруға қажетті каржыларды жұмсайтыны айқын.
Сонымен қатар, ғалымдардың, конструкторлардың, инженерлердің,
жұмыскерлердің шығармашылық еңбегі үшін ұйымдастырушылық озат шарттарды,
экономикалық және әлеуметтік ынталандыруларды жасау қажет. Техника мен
технологиялардың түпкілікті өзгерістері, тек техникалық емес, сонымен қатар
барлык ұйымдастырушылық, экономикалық және әлеуметтік факторларды жүмылдыру
еңбек өнімділігін маңызды арттыру үшін алғы шарттарды жасайды. Жаңа техника
мен технологияларды енгізу, өндірісте еңбекті ғылыми ұйымдастырудың алдыңғы
қатарлы түрлерін кеңінен қолдану, оның мөлшерленуін жетілдіру, өндіріс
мәдениетінің өсуі, тәртіпті, еңбек үжымдарының тұрақтылығын нығайтуы алда
тұр.
Үнемдеу тәртібі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 ӨНІМ ӨНДІРІСІ ТИІМДІЛІГІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..9
1.1 Өнім өндірісінің тиімділігінің мәні мен мазмұны, оның
негізгі
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...9
1.2 Экономикалық тиімділікке әсер етуші факторлардың теориялық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2 СЫРДАРИЯ АУДАНЫНДАҒЫ КҮРІШ ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ
ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ТИІМДІЛІГІН ЖӘНЕ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫ ТАЛДАУ ... 27
2.1 Аймақтағы күріш шаруашылығының экономикалық потенциалын
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .27
2.2 Күріш өндірісінің рентабельділігін жоғарылату факторларын
анықтап бағалау және жіктеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
3 ШАРУАШЫЛЫҚТЫ ЖҮРГІЗУДІҢ ӨНДІРІСТІК ТҮРЛЕРІ ЖАҒДАЙЫНДА
КҮРІШ ӨНДІРУДІҢ РЕНТАБЕЛЬДІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ
МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
3.1 Күріш өндірісі тиімділігін арттырудың шарттары мен факторлары ... ... 50
3.2 Дүниежүзілік сауда ұйымына кіру жағдайында күріштің сапасын
жақсарту және нарықтық баға құрылымының
ерекшеліктері ... ... ... ... .59
3.3 Өзіндік құнды төмендету – күріш шаруашылығының рентабельділігін
жоғарлатудың шешуші факторы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .76
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 78
КІРІСПЕ
Нарықтық экономика жағдайында өндірістің тиімділік категориясы жағынан
жаңа мағынаға ие болды. Шаруашылықты рентабельді жүргізу оның бәсекеге
қабілеттілігін, шаруашылық субъектілерінің жарысқа түсуін талап етеді.
Сөйтіп, сол шаруашылықтарды өз алдына жасаған әрекеті олардың әрқайсысының
белгілі бір тұтынушыға қажетті тауарлар өндіріп сатудың жалпы жағдайына
әсер ету мүмкіндігін тиімді түрде тежейді.
Өндірісті жүргізу рентабельді тәсілі қолданған кезде барлық жұмсалған
шығынның орны өз өнімін сатудан алынған түсім есебінен толады және қажетті
таза пайда алу қамтамасыз етіледі.
Нарықтық экономика кезінде, оған көшкенге дейінгідей, еркін бюджеттік
қаржыландыруға сенім артуға болмайды. Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарын
қаржыландыруда негізгі тірек өзінің меншік қаражатына жұмыс істеп тұрған
өндірістік-әлеуметтік және барлық өндірісті тиімді пайдалануға жасалуы
тиіс. Кәсіпорынның өзін-өзі ақтауы мен таза пайда табуы шаруашылық
жүргізудің нарықтық тетігінің бастапқы және айқындаушы ұстанымы болып
табылады, өйткені бұл шығынды қайтару мен таза пайда өз өндірісі мен өнімді
сату және ақылы қызмет көрсетуден алынатын меншікті табыс есебінен
жасалынғанын көрсетеді.
Сырдария ауданының ауыл шаруашылығы кәсіпорындарында күріш, жүгері және
басқа да дәнді дақылдар өндіруге қолайлы жағдай бар. Астық өндіру тек қана
аймақтың ішкі қажетін қанағаттандыруға ғана бағдарланбауы тиіс. Себебі,
оның экспорттық әлеуметінің де болуы тиіс. Осыған байланысты, Сырдария
ауданындағы ауыл щаруашылығымен айналысатын кәсіпорындар өз өнімдерінің
сапасын арттыруға тиіс.
Бүгінгі таңда күріш өндіру объектілерінде негізі техникалық қордың
төменгі жағдайы, нарықтық жағдайда басқару тәжірибесі, қажетті қаржы
құралдарының жетіспеуі және сапа менеджменті саласындағы өнім сапасын
басқаруда жаңа жүйелердің енгізілмеуі, отандық өнімнің бәсекеге
қабілетсіздігін айқындап, кәсіпорын жұмысының тиімділігін, тұрақтылығын,
рентабельділігін шешуде жаңа жолдардың шараларын қарастырудың мүмкіндігі
туындайды.
Мемлекет экономиканың және шаруашылық жүргізуші субъектілердің
нашарлаған жағдайында күріш шаруашылығында меншіктің және шаруашылықтың әр
алуан түрлерінің пайда болып дамуы барысында осы айтылған барлық мәселені
шешу ерекше сапалық және ғылыми-тәжірибелік маңызға ие болуда. Түптеп
келгенде дипломдық жұмыстың тақырыбын таңдауға осы жағдайлар негіз болды.
Экономикалық әдебиеттерде өндірістік экономикалық тиімділікті, өнім
сапасын, өндіріс рентабельділігін көтеру мәселелері туралы көзқарастар
қолданбалы және теориялық тұрғыдан жеткілікті түрде баяндалған. Әсіресе бұл
мәселелер Л.И.Абалкин, Р.Р.Аутов, С.Ә.Әбділдин, Л.Е.Әбділдина,
Қ.М.Белгібаев, Е.Б.Байбарақов, С.Б.Байзақов, В.В.Григорук, Т.А.Есіркепов,
Ө.Есқараев, Т.И.Есболов, А.Н.Захаров, Ғ.Ә.Қалиев, С.Қасымов, Р.Ж.Қуатов,
М.Р.Расулов, К.Ә.Сағадиев, М.И.Сигарев, К.С.Сыдықов, С.С.Сатыбалдин,
А.Ж.Сапарбаев, П.Л.Шевчик және басқа отандық және шет елдік экономист
ғалымдар еңбектерінде жақсы шешімін тапқан.
Аталған авторлардың ғылыми еңбектерінде шаруашылық жүргізудің алуан
түрлерінің және олардың рентабельділік деңгейі мен өндірістің тиімділігін
көтерудің мән-мағынасы, құрылуы мен қызмет істеуінің қағидалары жүйеленіп,
нарықтық қатынстар жағдайында ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруді
рентабельді жүргізудің теориясы мен тәжірибесі жинақталған. Бірақ нарықтық
экономика жағдайында күріш өндірісінің рентабельділігін көтеру өнім сапасын
жақсарту мәселесі теориялық, әдістемелік, жекеменшік және шаруашылық
формаларының есебінен терең зерттеуді талап ететін санқырлы, өзін-өзі
зерттейтін мәселе болып табылады.
Орындалған зерттеу жұмыстарында күріш өндірудің аумақтақ ерекшеліктерін
ескере отырып, күріш шаруашылығының рентабельділік деңгейін және сапасын
көтеру үшін қолдануға қажетті нақты ғылыми-тәжірибелік және әдістемелік
әзірлемелер жеткіліксіз. Аталған кемшіліктің орнын толтыру, соның ішінде
Сырдария ауданы аумағындағы күріш өнімінің өндірісінің экономикалық
тиімділігін көтерудің аумақтық мәселесін зерттеу үшін осы дипломдық жұмыс
негізге алынды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты нарықтық экономиканың талабына сәйкес
өндіріс тиімділігі категориясының экономикалық мазмұнын зерттеп, Сырдария
ауданындағы күріш және күріш ауыспалы егістігінде өндірілетін өнімдердің
өндірісінің экономикалық тиімділігін жоғарылату жөнінде ұсыныстар жасау.
Осы мақсатқа байланысты мынадай міндеттер қойылды:
- нарықтық категория ретінде өндірістің тиімділік түсінігі мен мағынасын
анықтау;
- Сырдария ауданы бойынша күріш шаруашылықтардың өндіріс тиімділігін
көтеру жөніндегі шаралар жүйесін жасап, дәлелдеу;
- өндірісті рентабельді жүргізу тұрғысынан қарағанда Аудан күріш
өсіретін құрылымдарында өндірістің қолайлы мөлшерлерін анықтау;
- Сырдария ауданы бойынша шаруашылық жүргізудің түрлерін белгілеп,
рентабельді кеңейту жолдарын анықтап бағалау және жіктеу;
- әр түрлі меншік формалары мен шаруашылық жүргізуші ауыл шаруашылық
құрылымдарының экономикалық механизмінің үдемелі дамуын қамтамасыз
ету.
Зерттеу объектілері ретінде аудан бойынша құрылған нарықтық типтес
шаруашылықтар: өндірістік, ауыл шаруашылық, кооперативтер, акционерлік
қоғамдар, шаруа серіктестіктері, шаруа қожалықтары алынды.
Зерттеу пәні күріш және күріш өсіретін ауыспалы егістегі өнім
өндірісінің тиімділігін көтеру мақсатында тауар-ақша қатынастары негізінде
аграрлық өндірісті жүргізудің экономикалық әдістері мен тәсілдерінің
жиынтығы, сапа менеджментінің қалыптасуы, сондай-ақ өндірісті сапалы
жүргізуге ықпал ететін факторларды және ДСҰ-на кіру жағдайында осы мәселені
шешудің жолдары болып табылады.
Дипломдық жұмысқа ақпараттық база ретінде республикалық ұлттық
статистика агенттіктің материалдары, ауылшаруашылығы басқармасының
материалдары, Қызылорда статистика басқармасының материалдары, әр түрлі
күріш шаруашылығы агроқұрылымдарының жылдық есептерінің деректері, ғылыми-
зерттеу және жобалау ұйымдарының материалдары пайдаланылды.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындылар мен ұсыныстардан,
пайдаланылған әдебиет тізімінен, 26 - кестеден, 3 - суреттен, мәтіні
машинкаға басылған 84 беттен тұрады.
Кіріспеде тақырыптың жалпы сипаттамасы, оның зерттелу дәрежесі
көрсетіліп, мақсат пен міндеттер тұжырымдалған, зерттеудің объектілері мен
әдістері айқындалып, зерттеудің ғылыми жаңалығы берілген, мақұлдануы мен
зерттеу нәтижесінің жүзеге асырылуы жайлы мәліметтер келтірілген.
Бірінші тарауда жаһандық экономиканың даму барысында ауыл шаруашылық
саласында саласында нарықтық экономикалық категория ретінде өнім өндірісі
тиімділігінің түсінігі мен мәнінің теориялық мазмұны анықталды және
жүйеленді.
Екінші тарауда ауыл шаруашылық күріш компанияларының өндіріс
тиімділігін бағалау және оны арттыру жолдарына талдау жүргізілді, күріш
өндірісін тиімді жүргізу, өндірістік ресурстарды толық пайдалану және күріш
өндірісінің рентабельділігін көтеру мақсатында әр түрлі шараларды іске
асыру жолдары анықталды. Сондай–ақ, күріш егістігіндегі өнімді өндірудің
рентабельділігін көтеру факторлары көрсетіліп, жіктеледі.
Шаруашылықты жүргізудің өндірістік түрлері жағдайында күріш өндірудің
рентабельділігін арттырудың мәселелері мен жолдары атты үшінші тарауда
күріш шаруашылығын дамытудың мәселелері зерттеліп, өндіріс өлшемдері мен
тиімділік факторлары бағаланады. Бүкілдүниежүзілік сауда ұйымына кіру
жағдайында күріштің ерекшеліктері көрсетіледі.
Соңында зерттеу нәтижелерінен туындайтын негізгі қорытындылар мен
ұсыныстар баяндалады.
1 ӨНІМ ӨНДІРІСІ ТИІМДІЛІГІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Өнім өндірісінің тиімділігінің мәні мен мазмұны, оның
негізгі көрсеткіштері
Қазақстан Республикасы нарықтық қатынастарды қалыптастыру кезеңіне
көшті. Нарықтық экономика өзінің мәнісі бойынша еңбек өнімділгінің өсуін,
өндіріс тиімділігінің барынша артуын ынталандыратын құралы болып табылады.
Дегенмен, осындай жағдайда да өндіріс тиімділігін арттырудың негізгі
бағыттарын, оның өсуіне әсер ететін факторларын, тиімділікті анықтау
әдістерін айқындау маңызды болып табылады.
Қоғамдық өндірістің экономикалық тиімділігін арттырудың негізгі
бағыттарын дұрыс анықтау үшін тиімділіктің өлшемі мен көрсеткіштерін
тұжырымдап алу қажет. Өнді-рістің экономикалық тиімділігі ұғымына
әлеуметтік тиімділік те кіреді (қол еңбегі үлесінің төмендеуі, еңбек жағдай-
ларын жақсарту және т.с.с).
Анықталған көлемі мен сапасы бар белгілі бір өнімді (жұмыс орындау,
қызмет көрсету) белгіленген мерзімде шығару кез келген өнеркәсіп орнының іс-
әрекетінің мақсаты болып табылады. Бірақ өндіріс көлемдерін анықтағанда бұл
өнімнің халық шаруашылығы мен жеке бастың қажеттілігімен қатар оның
тиімділік деңгейінің неғұрлым жоғары болғанын қамтамасыз ету қажет.
Сондықтан өнеркәсіп орны жұмысы-ның сапасын, ең алдымен, өндірілген өнімнің
экономикалық тиімділігін аныктау арқылы бағалаған дұрыс[1,2,3].
Нарыққа өтумен байланысты Қазакстандагы экономикалық қатынастардың
өзгерісі өндіріс тиімділігін аныктаудың әдістемелік негіздерін нақтылап
алуды талап етеді. Жоспарлы экономикадан нарықтық қатынастарға ауысу
өндіріс тиімділігінің мәнінен гөрі шаруашылықты жүргізудің жаңа
жағдайындағы тәжірибесін қайта бағалаудың қажеттілігіне алып келіп отыр.
Қазіргі кезде кәсіпорындар, әсіресе өнеркәсіптік, әр түрлі себептерге
байланысты күрделі жағдайда тұр. Олардың ішінен төмендегілерді бөліп
көрсетуге болады:
- инфляция мәселелері;
- ресурстардың болашақтағы бағаларының белгісіздігі;
- төлеу қабілеті бар сұраныс;
- ел экономикасының дағдарыстан шығуының нақты бағдарламасының жоқтығы;
- инвестициялық саясатты қалыптастыру тәжірибесінің нашарлығы;
- инвестициялық бағдарламаларды құрастырудың әдістемелік мәселелерінің
жеткіліксіз зерттелмегендігі;
- қаржыландыру көздерін іздестірудің күрделілігі және т.б.
Осы жағдайда кәсіпорынның ұзақ мерзімді болашаққа арналған, терең
ойластырылған және мұқият өңделген, өндірістік-шаруашылық саясатын
қалыптастыру ерекше маңызға ие болып отыр. Кәсіпорынның саясаты керісінше
емес, болашақтан қазіргі уақытқа қарай құрылуы қажет. Айтылған кәсіпорын
бірінші кезекте белгілі мерзімнен кейін жеткізгісі келетін даму деңгейін
және оны қалайша жасауға әрекеттенетінін аныктайды деп түсіну қажет.
Экономикалық реформаны өткізу, өнеркәсіп өндірісінің өсуі, оның
тиімділігінің артуы, алдыңғы қатарлы ғылыми-техникалық күрделі салымдарды
іске асырудың нәтижесінде қамтамасыздандырылады.
Өндірістің жоғары тиімділігі жүйелі түрдегі ұлғайтылған ұдайы
өндірістің қажетті және шешуші алғы шарты болып табылады.
Өндіріс тиімділігі жалпы өндірістің және әрбір жеке кәсіпорынның
дамуының негізгі мақсатына жетуімен тікелей байланысты болатын нарықтық
экономиканың басты санаттарының біріне жатады[2,3,4].
Экономикалық теория тиімділік санатын өндіріс үдерісін, өндіріс жүйесін
немесе шаруашылықты жүргізудің нақты түрінің нәтижелілігі ретінде
көрсетеді. Жалпы түрде өндірістің экономикалық тиімділігі екі шаманың -
шаруашылық іс-әрекет нәтижелері мен жұмсалған шығындардың (кез келген
пропорциядағы) сандық өзара қатынасын білдіреді. Тарихи түрғыдан қарағанда
өндірістің барлық тәсілдерінде меншік нысанның айырмашылықтығына карамастан
өндірушіні шығындар мен өз іс-әрекетінің нәтижелері арасындағы қатынас
қызықтырады. Өндіріс тиімділігін арттыру мәселесінің мәні: барлық
ресурстарды пайдалану үдерісіндегі экономикалық нәтижелерді шығындардың
әрбір бірлігіне шаққандағы шамасын арттыруды қамтамасыз ету.
Экономикалық тиімділікті арттыру - экономиканың басты мәселелерінің
бірі. Көп түрлі экономикалық және әлеуметтік міндеттерді табысты шешу үшін
бүкіл қоғамдық өндірістің тиімділігін шұғыл арттырудан басқа жолы жоқ.
Сонда экономикалық тиімділіктің мәні неде және оның ел экономикасы
үшін ерекше маңыздылығы немен ұйғарылады? - деген сұрақ туады.
Өндірістің экономикалық тиімділігінің мәні қоғамның мүдделеріне сай ең
аз мүмкін болатын шығындармен барынша жоғары нәтижелерге жету ретінде
экономистердің көпшілігімен түсіндіріледі. Сондықтан өндірістің
экономикалық тиімділігін анықтау өндірістің нәтижесін, осы нәтижені
қамтамасыз ететін нақты және алдыңғы уақыттағы еңбектің тұтас шығындарымен
салыстыруға негізделуі қажет.
Өнім өндірісі еңбек затқа айналмай және нақты еңбек шығындарынсыз
мүмкін емес. Әрқашан және барлық жерде, шаруашылықтың кез келген саласында,
өнім өндіру үшін бір мезгілді және ағымдағы шығындар қажет болады. Мұндағы
шығындардың шамасы көптеген жағдайлар мен факторларға байланысты болады.
Өнім шикізат пен материалдардың көптеген түрлерінен, әр түрлі техникалық
қүралдардың көмегімен, көлемдері, саласы, құрылымы бойынша ерекшеленетін
кәсіпорындарда, еңбек пен өндірісті ұйымдастырудың әр түрлерін пайдалана
отырып өндірілуі мүмкін.
Қажетті өнімнің халық шаруашылығының және жеке бастың кажеттіліктерін
қанағаттандырудың жолдары мен әдістерін тандау барысында оның өндірісіне
кететін ең аз шығындарға негізделу, яғни осы шығындардың жұмсалуы ең үлкен
экономикалық тиімділік әкелуі керек.
Кез келген экономиклық жағдайда ұйым іс-әрекетінің шығындары мен
нәтижелерінің арасындағы қандай қатынас болатыны үлкен кызығушылықты
тудырады. Қоғамдық еңбекті барынша үнемдеудің шынайы қажеттілігі көбінесе
уақыттың әрбір берілген бөлігінде қоғамдық кажеттіліктердің онда бар
материалдық, еңбектік және қаржылық ресурстардан асып түратындығымен
анықталады. Осыдан бар ресурстармен, оларды барынша үнемдеу арқылы ең үлкен
дәрежеде өсіп жаткан қоғамдык қажеттіліктерді қамтамасыз ету талабын
қамтитын экономикалық тиімділіктің мәні шығады.
ҒТП-тің өндіріс тиімділігіне әсер ету нәтижесін, сонымен қатар
еңбектік, материалдық және қаржылық ресурстардың әр түрлі бағыттағы
өзгерістерінің өндірістің экономикальщ тиімділігін көрсететін қорытынды
көрсеткіштеріне тигізетін әсерін неғүрлым толық және дұрыс зерттеуге
мүмкіндік беретін экономикалық талдау әдістемесінің кең таралмауы бүл
мәселені тез шешуге мүмкіндік бермей отыр.
Өндіріс тиімділігі мәселесінің ерекше маңыздылығы: нақты өндірістің
барлық құралдары мен әлементтерінің тиімділік деңгейі мен көлемдерін дұрыс
есепке алу және талдау қажеттіліктің көлемін алдын ала анықтауға мүмкіндік
береді. Өндіріс тиімділігі әрқашан нәтиженің, оны алу үшін жұмсалған
шығындарға қатынасын білдіреді. Бүл тиімділікті анықтау сандық талдау және
өлшеу әдістерін қолдануды талап ететіндігін көрсетеді, ал ол үшін
экономикалық тиімділік өлшемі белгілі болуға тиісті.
Өндіріс тиімділігін анықтау үшін оның өлшемін, яғни мәнін ашып
көрсететін бағалаудың басты белгісін анықтаудан басталады. Өндірістің
экономикалық тиімділік өлшемінің мағынасы кәсіпорынның алдына қойылған даму
мақсаттарына сәйкес алынатын нәтижелерді барынша көбейту немесе жұмсалған
шығындарды мүмкіншілігіне карай аз жұмсау қажеттілігінен шығады. Мүндай
мақсаттар ретінде өмір сүруді және тұрақты өсуді қамтамасыз ету,
құрылымдықты қайта құру, әлеуметтік стратегия және т.с.с. түрлері болуы
мүмкін. Осы мақсаттардың алуан түрлілігіне қарамастан ең жоғары
экономикалық нәтижелерге жету, ұзақ мерзімді даму болашағын ескере отырып,
пайданың мол көлемін табуға үмтылу мақсаттары үстем болып табы-лады[1,2,5].
Осыдан өндіріс тиімділігінің негізгі сандық өлшемі ретінде жұмсалған
капиталға шаққандағы пайданың жылдық мөлшері болып табылады:
Е = П х 100 К = (Б - ӨҚ) х 100 К, (1)
мұнда: Е - жұмсалған капиталға шаққандағы пайда мөлшері,%;
П - жылдық пайда, тенге;
К - пайда алуды қамтамасыз ететін күрделі каржылар, тенге;
Б - өнім өндірісінің жылдық көлемі, тенге;
ӨҚ - бір жылда шығарылған өнімнің толық өзіндік қүны, тенге.
Пайда мөлшерінің есептеп тапқан сандық мәндері капиталдың құрылымына,
бағалардың деңгейіне, сұраныс көлеміне және басқа да факторларға байланысты
өзгеріп отыруы мүмкін. Өндіріс тиімділігінің өлшемі ретінде жұмсалған
капиталға шаққандағы пайданың мөлшері кәсіпорынның дамуының әр түрлі
нұсқаларын салыстыру үшін және нарықпен жалғыз ғана нұсканы таңдау үшін де
қолданылады. Қабылданған өлшеммен шығындар және нәтижелердің негізгі
сипаттамаларын көрсететін өндіріс тиімділігінің накты көрсеткіштері
анықталады.
Экономикалық тиімділікті санмен өлшеудің қажеттілігі нәтиженің шамасын
және оған қол жеткізуге кететін шығындарды анықтауға көмектесетін
көрсеткіштер жүйесін кұруды талап етеді.
Шаруашылықты жүргізудің тиімділігінің қажетті деңгейін, сонымен қатар
еңбектік, материалдық ресурстар мен негізгі өндірістік қорларды пайдалану
тиімділігіндегі өзгерістердің корытынды бағасын беруге мүмкіндік беретін
өндірістің экономикалық тиімділігінің көрсеткіштер жүйесін жасау
қажет[6,7].
Кәсіпорынның қол жеткізген тиімділік деңгейін, сонымен бірге өндіріс
нәтижелерінің өсу қарқындарын оған кеткен шығындардың өсу каркындарымен
салыстыруын, қарқынды факторларының есебінен нақты және өткен уақыттағы
еңбектің тұтас шығындарының жалпы үнемделуін, осындай үнемдеудің есебінен
өнімнің және пайданың өсімін аныктауға мүмкіндік беретін өндірістің
экономикалық тиімділігінің қорытынды көрсеткіштер тобьін негіздеп алу
керек.
Әр түрлі нүсқалардың экономикалық тиімділігі мен жалпы тиімділік туралы
ең дұрыс түсінікті өнімнің белгілі түрінің шығаруына кеткен еңбек
шығындары, яғни қүн бере алады.
Өндірістің экономикалық тиімділігін анықтау үшін әр түрлі құндық
көрсеткіштер қолданылады. Олардың жиынтығы шығындар шамасымен қатар мүмкін
болатын нәтижені көрсетеді.
Өндірістік үдеріске қатысудың сипаты мен өтеу көздері бойынша барлық
шығындар ағымдағы және бір мезгілді болып бөлінеді.
Ағымдағы шығындар өз қозғалысын әрбір өндірістік циклден бастап, сол
циклде аяқтайды, тұракты түрде қайта жаңарып тұрады және өндіріс шығындарын
құрайды (өзіндік қүн). Олар шикізатқа, материалдарға, отынға, әлектр
энергиясына, жұмыскерлердің еңбекақысына, негізгі қорлардың амортизациясына
кеткен шығындарды қамтиды және тұтынылған ресурстар түрінен тұрады.
Ағымдағы шығындармен салыстырғанда бір мезгілді шығындар әрқашан
негізгі және айналмалы қорларды толықтыру үшін сатып алынатын және күрделі
салымдар түрінде алдын ала қолданылған ресурстар түрінде болады. Бір
мезгілді шығындар негізгі қорларды іске қосудан көп бұрын жүмсалады, үзақ
уақыт мерзімге каржылық айналымынан алынып тасталынады және осы уақыт
кезінде накты нәтиже бермейді. Оларға кіретіндер: пайдаланылып жатқан еңбек
қүралдары түріндегі негізгі өндірістік қорлар, кәсіпорын қоймаларындағы
өндірістік қорлар түріндегі айналмалы қорлар, материалдық резервтер және
құрылыста келешекте керек болатын материалдар жатады. Демек, өндіріс
тиімділігінің өсуіне ағымдағы шығындарды (түтынылып жатқан ресурстарды)
үнемдеу есебінен басқа қызмет істеп жатқан капиталды және капиталға
(қолданылған ресурстар) жүмсалған жаңа салымдарды неғұрлым жақсы пайдалану
арқылы қол да жеткізуге болады.
Жүмсалған капиталдан ең көп пайда алу кәсіпорынның ұзақ мерзімді даму
болашаган қамтамасыз ететін нарыктық іс-әрекетінің маңызды экономикалық
нәтижесі болып табылады. Пайда мен бір мезгілді шығындардың арақатынасы
өндірістің тиімділігін шын мәнінде арттырудың бастапқы негізі болып
табылады. Бірақ нарық заңдарына сәйкес өндіріс тиімділігін еңбек
өнімділігімен бірдей деп қарастыруға болмайды.
Ақырында экономикалық тиімділігін еңбек өнімділігінің өсу арқасында
көруге болады. Демек, еңбек өнімділігінің деңгейі өндірістің экономикалық
тиімділігінің өлшемі болып табылады. Еңбек өнімділігі жоғары болған сайын
өндіріс шығындары темен, ал еңбек шығындарының экономикалық тиімділігі
жоғары болады[8-11].
Еңбек өнімділігі - нақты еңбек шығындарының көрсеткіші. Оны өндірілген
өнім көлемін өнерәсіптік-өндірістік персонаддың бір жұмыскеріне (бір
жүмысшыға емес) бөлу ар-қылы аныкталады. Экономикалық тиімділікті күндік
немесе айлық еңбек өнімділігі емес, сағаттық еңбек өнімділігі арқылы
сипаттаған дұрыс, себебі еңбек уакытының пайдаланылуына себептердің әсері
әр түрлі болғандықтан, бүл уақытта оны дәлірек анықтауға мүмкіндік туады.
Өнімді бағалаған кезде пайда болатын еңбек өнімділік деңгейінің
кателіктерін болдырмау үшін өнімді табиғи немесе шартты-еңбектік
көрсеткіштермен өлшеген дұрыс.
Материалдық өндірістің накты салаларында еңбек өнімділігі тауарлық
өнімнің көлемі бойынша есептелінеді. Қоғамдық еңбек өнімділігінің өсу
қарқындарын салыстыру кезінде көрсеткіштердің салыстырмалы болуын
камтамасыз ету қажет. Бүл жағдайда үлттық табысты салыстырмалы бағалармен
өлшеген дұрыс.
Қоғамдық еңбек өнімділігінің деңгейі қоғамдық өндірістің алдыңғы
кезендерінде жұмсалған еңбек шығыны және ши-кізатта, материалдарда, отында,
әнергияда, еңбек құралдарында затқа айналған еңбектің экономикалық
тиімділігінің қорытынды өлшемі болып табылады.
Өнімнің еңбек сыйымдылығы - нақты еңбек өнімділігінің көрсеткішіне кері
шама, ол материалдық өндіріс саласында шығындалған еңбек шығынының
өндірілген өнімнің жалпы көлеміне қатынасы арқылы аныкталады:
ЕС = Е Q, (2)
мұнда: ЕС - өнімнің еңбек сыйымдылығы;
Е - материалдық өндіріс саласында шығындалған еңбектің шамасы;
Q - өндірілген өнімнің жалпы көлемі (әдетте жалпы өнімнің).
Еңбектің аз шығынымен қажеттіліктерді қанағаттандырылуына себеп болатын
шығындарды тиімді деп санаған дұрыс. Ол тұтыну мен жинақтау қорларының
оңтайлы қатынасындағы өндіріске кеткен шығындарға немесе өндірісте
колданылған ресурстарға қатысты нәтиженің мүмкін болатын жоғары өсімін
алуда өзінің санмен көрсетілген көрінісімен белил! болады.
Еңбек өнімділігінің өсуі әр түрлі өнім өндіретін салалар арасында
қаржыларды экономикалық негізделген түрде бөлінуіне және бірдей түлынушылық
касиеті бар өнімді (бірін-бірі алмастыратын өнімдер) шығаратын өндірістің
бір саласының немесе әр түрлі салаларының шеңберінде каржыларды
пайдаланудың ең үнемді нұскасын таңдауга байланысты болады. Сала ішінде
үнемді нұсқаны таңдау және салалар арасында қаржыларды тиімді бөлу өзара
тығыз байланысты.
Еңбек өнімділігі адамдардың өндірістік іс-әрекетінің нәтижелілігін
білдіреді және өнім бірлігіне шаққандағы нақты және затқа айналған еңбек
шығындарының шамасымен анықталады. Осыдан еңбек өнімділігі тек тұтынылған
ресурстардың (ағымдағы шығындардың) пайдаланылуын көрсетеді, ал өндіріс
тиімділігінің өсуі ағымдағы және бір мезгілді шығындарды қамтитын барлық
ресурстардың пайдаланылуын сипаттайды. Сонымен қатар бір мезгілді шығындар,
күрделі салымдар және капиталга жұмсалған салымдар түсініктерінің өндіріс
үдерісінде алынатын пайда есебінен осы ресурстардың өтелуінің жалпы
ережесін орындау қажеттілігін білдіретін біркелкі экономикалық мағынасы
бар.
Еңбек сыйымдылығы, материал сыйымдылығы, капитал сыйымдылығы және қор
сыйымдылығы қоғамдық өндірістің экономикалық тиімділігінің маңызды
көрсеткіштері болып табылады.
Қоғамдық өнімнің материал сыйымдылығы шикізат, материал, отын,
әнергияның және баска да еңбек құралдары шығындарының жалпы қоғамдық өнімге
қатынасымен анықталады. Сала (бірлестік, кәсіпорын) өнімінің материал
сыйымдылығы материалдық шыгындардың өндірілген өнімнің жалпы көлеміне
қатынасымен аныкталады:
МС= МQ, (3)
мұнда: МС - өнімнің материал сыйымдылығының деңгейі;
М - өнім өндірісіне кеткен материалдық шығындардың жалпы ақшалай
түріндегі көлемі;
Q - өндірілген өнімнің (әдетте, жалпы өнімнің) жалпы көлемі.
Өнімнің капитал сыйымдылығы мен қор сыйымдылы-ғының көрсеткіштері де
белгілі деңгейде өзара жақын болып келеді. Өнімнің капитал сыйымдылығы
көрсеткіші күрделі салымдар шамасының шыгарылатын өнім көлемінің өсіміне
катынасын көрсетеді:
КС = К ∆Q, (4)
мұнда: КС - өнімнің капитал сыйымдылығы;
К - күрделі салымдардың жалпы көлемі;
∆Q - шығарылған өнім көлемінің өсімі.
Капитал сыйымдылығын күрделі салымдар шамасының өндірілген ұлттық табыс
өсіміне қатынасы бойынша да есептеуге болады.
Өнімнің қорсыйымдылығы халық шаруашылығының негізгі өндірістік
қорларының орташа қүлының өндірілген өнімнің жалпы көлеміне қатынасы
ретінде анықталады:
ҚС = НҚQ, (5)
мұнда: ҚС - өнімнің қор сыйымдылығы;
НҚ - халық шаруашылығының негізгі өндірістік қорларының орташа кұны;
Q - өндірілген өнімнің (әдетте жалпы өнімнің) жалпы көлемі.
Қор сыйымдылығын, капитал сыйымдылығы сияқты, өндірілген үлттық табыс
өсіміне қатынасы бойынша да есептеуге болады.
Халық шаруашылығында, оның жеке салаларында, атап айтқанда өнеркәсіпте,
қор сыйымдылығы көрсеткішіне кері болып табылатын қор қайтарымының
көрсеткішін кеңінен қолданады. Қоркайтарымы өндірілген өнім көлемінің
негізгі өндірістік қорлардың орташа құнына қатынасы ретінде анықталады.
Өндіріс тиімділігін көрсеткіштердің бірқатар жүйесі сипаттайды.
Көрсеткіштер жалпы және жеке болуы мүмкін, мысалы құрал-жабдық жұмысының
ауысымдылығының, өндірістік алаңдарды пайдаланудың коэффициенттері, негізгі
кұрал-жабдық өнімділігінің көрсеткіштері және т.б. сияқты.
Бірақ, бұл көрсеткіштердің барлығы, олардың пайдалы болуына қарамастан,
өндіріс тиімділігін жан-жақты бағалауға, бул мәселе бойынша әр түрлі
өндірістер мен салаларды салыстыруға, барлық нәтижесін анықтауға мүмкіндік
бермейді.
Сонымен қатар, аталған көрсеткіштер өндірістің тек жеке жақтарын,
өндіріс әлементтері мен ресурстарын сипаттайды, ал өнім өндірісінің
үдерісінде болса олардың бүкіл жиынтығы қатысады.
Нұсқалардың жалпы және салыстырмалы экономикалық тиімділігін анықтауға
көмектесетін көрсеткіштер жоғары деңгейде экономикалық тиімділік өлшемін -
еңбек өнімділігінің өсуін, яғни берілген өнім түрінің өндірісіне кеткен
еңбек шығындарының барынша көп азаюын көрсетуі қажет. Осы талапка аталған
көрсеткіштердің ешқайсысы да жеке түрде сәйкес келмейді.
Осылайша, өзіндік құн көрсеткішінде тек кәсіпорынның өнім өндірісіне
кеткен шығындар жайлы болады, ал алынған пайда ескерілмей қалады. Еңбек
өнімділігінің көрсеткішінде затқа айналған еңбек шығындары көрсетілмейді;
меншікті күрделі салымдар көрсеткішінде пайдалану кезінде болған шығындар
есепке алынбайды, сондықтан да экономикалық тиімділікті жетерліктей толық
сипаттай алмайды; табыстылық көрсеткіші тек өндірістің емес, тауарды бөлу
және оның айналым жағдайларымен де анықталады, ал бұл жағдай нақты
экономикалық тиімділікті бұрмалауға әкелуі мүмкін.
Қор сыйымдылығы мен материал сыйымдылығының көрсеткіштері ресурстардың
белгілі түрінің пайдаланылуын ғана сипаттайды. Күрделі салымдардың, техника
мен өндіріс-ті үйымдастырудың әр түрлі нүсқаларының салыстырмалы
экономикалық тиімділігі, сонымен қатар шығындардың жалпы тиімділігі
көрсеткіштер (қүндық және табиги) жүйесінің көмегімен анықталуы мүмкін.
Салыстырмалы экономикалық тиімділіктің негізгі көрсеткіштеріне
жататындар: меншікті күрделі салымдар; өнімнің өзіндік құны; еңбек
өнімділігі; қосымша күрделі салым-дардың өтелу мерзімі (немесе тиімділік
коэффициентт.
Меншікті күрделі салымдар пайдаланып жатқан өндірістік қуат бірлігіне,
табиғи немесе құндық көріністегі дайын өнім өсімінің бірлігіне есептелген
күрделі салымдар шамасын сипаттайды. Келтірілген меншікті күрделі салымдар
өндіріс түрлеріне оңтайлы болып табылатын күрделі салымдар, өндірістік
қуаттар немесе өнім шығарудың жылдык көлемдеріне байланысты аныктайтын
нормативтерімен салыстырылады. Мүнда ең жаңа техника мен технология-ларды,
өндірісті үйымдастырудың ең алдыңғы қатарлы әдістерін, өндірістік
нысандарды жобалау мен құрастыру барысындағы үнемді шешімдерді қолдану
мүмкіндігі ескеріледі.
Қосымша күрделі салымдар салыстырылып жаткан нұсқалар бойынша күрделі
салымдардың айырымы ретінде анык-талады.
Күрделі салымдар көлемін есептеу кезінде құрылыс, құрал-жабдықтар,
механикаландыру және автоматтандыру құралдарының қүны нысандарға сәйкес
келісім бағалары бойынша анықталады.
Өнімнің өзіндік құны, осы өнім өндірісіне кеткен шығындар өндірілетін
өнімнің, демек өндірістің тиімділігін сипаттайтын жеткілікті толық
көрсеткіші деп санауға болады. Өзіндік құн өз құрамында өнімді дайындау
үдерісінде жүмсала-тын шығындардың барлығын (материалдарға, амортизацияға,
еңбекакыға кететін шығындар) шоғырландырады, оны осы өнімнің тиімділігін
бағалау көрсеткіші ретінде пайдалануға мүмкіндік береді. Сонымен бірге, ол
өнімнің өзіндік кұнын қалыптастыратын ресурстардың жеке түрлерін пайдалану
тиімділігінің деңгейін көрсететін көрсеткіштерді де ескереді. Өзіндік құнға
байланысты пайданың көлемі белгілі болады, яғни ең ақырында оған табыстылық
деңгейі де байланысты болады[11].
Өзіндік құнды өнім тиімділігінің деңгейін сипаттайтын көрсеткіш деп
санайтын болсақ, оның өсуі өнімнің өзіндік қүнының төмендеуімен
көрсетіледі. Сонымен, дәл өзіндік құнды (және оның төмендеуін) өнеркәсіптік
өндіріс тиімділігінің ең толық көрсеткіші деп санаған дұрыс болар еді.
Әр түрлі нұсқалар бойынша шығарылған өнімнің өзіндік кұн көрсеткіші
салыстырмалы болуы маңызды. Салыстырмалылықты қамтамасыз ету үшін құрал-
жабдықтарға, шикізатқа, материалдарға және басқа да материалдық шы-ғындарға
бірдей бағалар қолданылып, бірдей мамандығы бар жұмыскерлерге бірдей
еңбекақы мөлшерлерін тағайындау, өндірістің өзіндік құнында ескерілмеген
басқа да шығындарын есептеу үшін бірыңғай әдістерді қолдану керек. Өзіндік
кұн көрсеткішіне бүл өндіріс түрі бойынша тікелей есеппен саналған барлық
жұмсалған шығындар енгізіледі.
Бірақ, өзіндік құн деңгейінің қалыптасуы (жаңа құрылыс жағдайында)
немесе оның төмендеуі (жүмыс істеп тұрған кәсіпорындарда), әдетте, бір
мезгілді (күрделі) шығындарды ескеру қажеттілігінен іс күрделене түседі.
Бүл шығындар амортизация арқылы өзіндік құнында көрініс алады, бірақ ол көп
жағдайда кәсіпорында немесе мемлекетте өзіндік құн арқылы емес, пайда
арқылы өтеледі. Сонымен қатар халық шаруашылығына күрделі салымдар жасау
мүмкіншіліктері шектеулі болғандықтан, өндіріс тиімділігін анықтау кезінде
ағымдағы пайдалану шығындарын (өзіндік құнды) бір мезгіл-ді күрделі
шығындармен салыстыру қажет болады, ол қазіргі уақытқа дейін көбінесе бір
өлшемге келтірілген шығындар көмегімен іске асырылады[9,10].
Нұсқалардың салыстырмалы экономикалық тиімділігін анықтау барысында
аталған негізгі көрсеткіштермен қатар жобалық шешімдердің толық талдауын
жасауға мүмкіндік беретін қосымша табиғи көрсеткіштер де қолданылады.
Мұндай көрсеткіштер ретінде өнім бірлігіне шаққандағы шикізат, материалдар,
отын, әлектр энергия шығындарының мөлшерлері, өнім сапасының жақсаруы,
өндіріс қуатының бір шаршы метрден алынған өнімі, қүрылыс салу коэффициент!
және басқалары болуы мүмкін.
Өнеркәсіптің әрбір саласы және өндіріс түрі үшін оган тән болатын
табиғи көрсеткіштер таңдап алынуы мүмкін. Осылайша, өнеркәсіптің еңбек
сыйымдылығы саласын алсак, мысалы көмір өнеркәсібі үшін, бір жұмыскерге
шаққандағы өнім шығару көрсеткішін колдану маңызды болып табылады;
өндірістің отын сыйымдылығы мен энергия сыйымдылығы са-лалары үшін пайдалы
әрекеттің жылулық және әнергетикалық коэффициенттері көрсеткіштерінің, отын
мен энергияның меншікті шығындарының мәндері аса маңызды болып табылады;
қор сыйымдылығы саласы үшін - агрегаттардың бекітілген қуатын пайдалану
көрсеткішін; материал сыйымдылығы саласы үшін - шикізат пен материалдардың
меншікті шығындары. Өнімнің сапасы, ассортимент пен номенклатураның
пайдаланылуын жақсарту, өндірістік циклдің ұзақтығы, өндірістік аландар мен
құрал-жабдықтарды үлестік пайдалану сияқты көрсеткіштер өндірістің барлык
салалары үшін маңызды.
Табиғи көрсеткіштердің үлкен маңыздылығына қарамастан оларды
салыстырмалы нұсқалардың тиімділігін бағалау кезінде қосымша көрсеткіш
ретінде қарастырған дұрыс. Оларды талдаудың көмекші мағынасы бар, өйткені
олар негізгі экономикалық көрсеткіштердің, атап айтқанда, өнімнің өзіндік
құны мен меншікті күрделі салымдардың дұрыстығын тексеру құралы ретінде
қызмет етеді.
Жеке жағдайларда орналасу аймағымен, өндірістік куатымен, өндірістің
техникасымен және технологиясымен, мамандандыру денгейімен және т.б.
ерекшеленетін кәсіпорындардың жобалық нұсқаларын басқаларымен салыстырғанда
нұскалардың бірі екіншісіне қарағанда жақсырақ көрсеткіштерімен
ерекшеленетінін көрсетеді, дәл айтқанда, ол неғүрлым мен-шікті күрделі
салымдары аз, өзіндік құны неғүрлым төмен нұсқаларды табуға көмектеседі.
Осындай жағдайда осы нұсқаның артықшылықгары айқын көрінеді. Мұнда тек
жақсы нүсқаның көрсеткіштерін берілген өндіріс саласының отандық және
шетелдік кәсіпорындарында қол жеткізген ең жоғарғы көрсеткшітерімен
салыстыру кажет болады.
Бірақ, әдетте, осы немесе басқа нүсқада өзіндік құн неғұрлым төмен
болған сайын меншікті күрделі салымдарда солғүрлым жоғары болып келеді.
Мүндай жағдайларда берілген нұсқаға қажетті қосымша күрделі салымдарды
өнімнің өзіндік құнының темен болу себебінен жыл сайын пайда болатын
шығындардың үнемділігімен салыстырады. Осындай салыстырулар қосымша күрделі
салымдардың өтелу мерзімін (немесе тиімділік коэффициентін) анықтау арқылы
іске асырылады.
Қосымша күрделі салымдардың өтелу мерзімі салыстырылатын нұсқалар
бойынша күрделі салымдар шамаларының айырмасы осы нұсқалар бойынша
шығаратын өнімдердің өзіндік құндарының айырмасымен қарым-қатынасын
білдіреді. Бұл көрсеткіш косымша күрделі салымдардың өнімнің өзіндік
қүлының төмендеуінен болған үнемдеудің есебінен өтелетін мерзімін
көрсетеді.
Қосымша күрделі салымдардың тиімділік коэффициенті ыстырылатын нұсқалар
бойынша өнімнің өзіндік қүны шамалары бойынша айырмасының күрделі салымдар
шамаларының айырмасына қатынасымен анықталады. Бүл көрсеткіш күрделі
салымдардың әрбір теңгесінен алынатын өнімнің өзіндік қүнының төмендеуінен
болатын үнемдеу түріндегі нәтижені сипаттайды[11].
Өтелу мерзімі ӨМ және тиімділік коэффициенті Е келесі формулалар
бойынша есептеледі:
М = (К1 - К2) (ӨҚ2 - ӨҚ1);
Е = (ӨҚ2-ӨҚ1)(К1-К2). (6)
мүнда: К1 және К2 - бірінші және екінші нүсқалар бойынша күрделі
салымдар, теңге;
ӨҚ1 және ӨҚ2 - бірінші және екінші нұсқалар бойынша өнімнің жылдық
көлемінің өзіндік құны.
Өтелу мерзімінің көрсеткішін (тиімділік коэффициенті) жаңадан салынатын
және қайта құрылатын кәсіпорын жо-баларының нұсқаларын, жаңа техника енгізу
дәрежесін, құрал-жабдықты жаңарту кезінде және жүмыс істеп жатқан кәсіп-
орындарда ұйымдастыру-техникалық шараларды іске асырудың барлық жағдайларын
салыстыру үшін өте маңызды болып табылады. Есептеу арқылы аныкталған өтелу
мерзімі (тиімділік коэффициенті өтелу мерзімінің бекітілген нормативтік ӨМн
көрсеткішімен (Ен тиімділік коэффициентімен) салыстырылады. Қосымша күрделі
салымдары бар нүсқа (бірінші нұсқа) осы күрделі салымдар ағымдағы
шығындардың үнемделуінің аркасында өтелетін уақыты ӨМ нормативті уақытынан
ӨМн аспайтын жағдайда ғана таңдап алынады:
(К1 - К2)(ӨҚ2- ӨҚ1) ӨМн; (ӨҚ2 - ӨҚ1) (К1 - К2)Ен. (7)
Күрделі салымдардың экономикалық тиімділігін аныктаудың үлгі
әдістемесіне сәйкес нормативтік коэффициент 0,12-ден төмен болмайтындай
деңгейде бекітілген (өтелу мерзімі 8,3 жылдан жоғары болмауы керек) [Жаңа
техникаға катысты соңғы үлгі әдістеме нормативтік коэффициента 0,15-тен
томен болмайтындай деңгейде бекітеді (өтелу мер-зімі 6,7 жылдан жоғары
болмауы керек, бүл, сонымен қатар, американдық компаниялардың тәжірибесінде
дәлелденген). Тиімділіктің бекітілген нормативтік коэффициентінен ауытқулар
бағалардың, еңбекақының айырмашылықтарында және жобаланатын шараның
сипатына байланысты ғылыми-техникалық серпілістікті ынталандыруға негізделе
отырып өзгеруі мүмкін.
Күрделі салымдардың экономикалық тиімділігін анықтаудың үлгі
әдістемесімен салыстырмалы тиімділік көрсеткіші ретінде төмендегі формула
бойынша анықталатын бір өлшемге келтірілген шығындар көрсеткіші берілген:
ӨҚі+ ЕнКі = минимум, (8)
мұнда: Кі - і- нұсқасы бойынша күрделі салымдар;
ӨҚі - сол нұсқа бойынша жылдық өнімнің өзіндік құны.
Келтірілген шығындар формуласын тиімділік коэффициентінің формуласынан
шыгаруға болады. Әрбір нұсқа бойынша келтірілген шығындар тиімділік
нормативімен сәйкес бірдей өлшемге келтірілген күрделі салымдар мен
ағымдағы шығындардың қосындысын білдіреді. Осылайша, Ен көмегімен күрделі
салымдардың өлшемі өзіндік қүнның жылдық өлшемімен сәйкестендіріледі.
Келтірілген шығындар көрсеткішін бірнеше нұсқаларды (екіден асу керек)
салыстыру кезінде пайдаланған ыңғайлы. Шығындар қосындысы ең төмен болған
нүсқаны таңдаған дүрыс. Аталған көрсеткіш тек ең жақсы нүсқаны тандау үшін
ғана емес, сонымен қатар халық шаруашылығы оны енгізуден алатын жылдық
экономикалық нәтижесін анықтау үшін де қолданылады.
Таңдалған нүсқа бойынша жылдық экономикалық нәтиже Әж шамасы келесі
формула бойынша анықталады:
Әж = [(ӨҚ1+ Ен К1) - (ӨҚ2 + Ен К2)] В2, (9)
ӨҚі - сол нұсқа бойынша жылдық өнімнің өзіндік құны
мұнда: К1 және К2 - нұсқалар бойынша меншікті күрделі салымдар, теңге;
ӨҚ1 және ӨҚ2 - бірінші және екінші нұсқалар бойынша өнімнің жылдық
көлемінің өзіндік құны, тенге;
В2 – таңдап алынған нұсқаға сәйкес өндірістің жылдық көлемі, табиғи
бірліктер.
Еңбек шығындарының жалпы және салыстырмалы тиімділігін ажырата білу
кажет. Жалпы да, салыстырмалы да тиімділік салыстырмалы шаманы - нәтиженің,
оны болдырған шығындарға катынасын білдіреді. Жалпы тиімділік күрделі
салымдар мен жана техниканың әрбір нысанасы бойынша жеке есептелуі мүмкін.
Ол шығындарды жүмсаудың нәтижесінде алынатын қайтарымның (нәтиженің) жалпы
шамасын сипаттайды. Салыстырмалы тиімділік белгілі бір өндірістік немесе
шаруашылық міндетті шешудің екі немесе одан көп нүсқаларынан біреуін таңдау
барысында есептелінеді. Ол бірінші нүсқаның екіншісімен салыстырғандағы
экономикалык артықшылықтарын сипаттайды.
Жалпы тиімділік жағынан есептеуде шаруашылықты жоспарлау үдерісі
бойынша бөлінген жоспарлы күрделі салымдарды жүмсау аркасында алынатын
нәтижені сипаттау үшін, сонымен қатар жұмсалган шыгандардың накты
экономикалық тиімділігін бағалау үшін жасаған дұрыс болып табылады.
Салыстырмалы экономикалық тиімділігін есептеуде жобаларды жоспарлау
және жобалау кезеңдерінде, оларды іске асыруға болатын нүсқаларын салыстыру
кезінде жасалына-ды. Нұсқа таңдап алынғаннан кейін, оның жалпы тиімділігін
анықтауға болады. Жалпы тиімділіктің шамасы салыстырмалы тиімділікті
есептеу кезінде тандап алынған нүсқаның пайдалылығына байланысты.
Шығындардың экономикалық тиімділігін негіздеу және есептеу кезінде
алынатын нәтиженің халық шаруашылықтық бағалануына сүйену қажет. Жеке
салалар мен кәсіпорындарда жұмсалған шығындар бүкіл халық шаруашылығындағы
тиімділіктің өскен жағдайында ғана тиімді деп қарастырылуы мүмкін. Бүл
экономикалық тиімділікті кешенді бағалауды, яғни шығындар мен нәтижені, тек
шараны іске асыру жоспарланып отырған салада гана емес, осы саланы өндіріс
құр-алдарымен жабдықтайтын және онымен өндірілген өнімді тұтынатын ілеспелі
салаларды да ескеріп жүргізуді талап етеді. Сондықтан тиімділіктің
есептерін берілген белгілі бір саламен шектету өнім өндірісіне кеткен еңбек
шығындарының анық тиімділігін бұрмалайды[12].
Шаруашылықты жүргізудің нарықтық тәжірибесінде экономикалық
тиімділіктің айқындалуының әр түрлі нысанда-ры кездеседі. Еңбек үдерісінің
сипатына байланысты өндіріс тиімділігі техника-экономикалық және әлеуметтік-
экономикалық тиімділік түрінде болуы мүмкін. Тиімділіктің техникалық және
экономикалық қырлары өндірістің негізгі факторларының дамуын және оларды
пайдаланудың нәтижелілігін си-паттайды. Әлеуметтік тиімділік нақты
әлеуметтік міндеттерді (мысалы, еңбек жағдайларын жақсарту, қоршаган ортаны
қорғау, өмір сапасын жақсарту және т.б.) шешеді. Пайдалану салаларына
қатысты тиімділіктің жергілікті және жеке сияқты түрлеріне бөледі.
Жергілікті тиімділік халық шаруашылығының жеке бөлімдері бойынша
(кәсіпорын, өнеркәсіптік кешен, сала, аймак) анықталады. Жеке тиімділік
өндіріс үдерісінде шығындар мен ресурстардың жеке түрлерін (еңбек күшінің,
негізгі және айналмалы қорлардың, табиги ресурстардың және т.б.)
пайдаланудың нәтижелілігін көрсетеді. Анықтау нысандары бойынша
тиімділіктің келесі түрлері бөлінеді: қызмет істеп жаткан өндірістің
тиімділігі; техникалық қайта қаруланудың, қайта қүрудың, кеңейтудің және
жаңа құрылыстың тиімділігі; күрделі салымдар мен жаңа техниканың
тиімділігі; сыртқы экономикалық іс-әрекеттің тиімділігі; қоршаған ортаны
қорғаудың тиімділігі және т.б. Теориялық көзқарастан тиімділіктің барлық
осы түрлері өндіріске жүмсалған бір мезгілді салымдар ретінде қарастырылады
және оларды өлшеу әрекеттегі өндірістің экономикалық тиімділігін анықтаудың
ережелеріне негізделеді[13].
Нарық жағдайында кәсіпорынның ерекше мүдделері халық шаруашылығының
тиімділігін есептеуін талап етпейді (олар ресми әдістемелермен үсынылғанына
карамастан), әрбір кәсіпорын, экономикалық тұрғыдан дербес тауар өндірушісі
бола тұрып, мемлекетпен бекітілген салықтық жарналар мен әлеуметтік
шектеулердін шеңберлерінде өз өндірісін дамыту тиімділігін бағалаудың кез
келген түрін колдануға құқы бар. Нарықтың әрекет етуінің ерекшеліктері
(үдерістегі әр түрлі қатысушылардың мүдделерінің жеке көзқарасы, ақырғы
нәтижелерге жетудің белгісіздігі, өнімді өндіру мен өткізу көрсеткіштерінің
құбылмалылығы, бағалау өлшемдерінің көпшілігі және т.б.) отандық теория мен
тәжірибеге тән болатын тиімділіктің жалпы әрі салыстырмалы ретінде бөлінуін
жоққа шығарады, өйткені өндірісті дамытудың мүмкін тәсілдері және ең жаксы
нүсқаны таңдау нарықтық жағдаятқа байланысты болады. Ал нарықтың күбылысы
айтарлықтай күрделі және нарыққа өту экономикалық тиімділіктің есептерін
немқұрайлы шаруашылық рәсімінен өмірлік қажеттілікке айналдыратын,
өндірісті баскарудың барлық деңгейлерінде шын мәнінде тиімді шешімдерді
таңдау және іске асыру үшін шығындар мен нәтижелерді өлшеудің бірыңғай
тәсілдерін өндеудің маңызды жағын қабылдайды. Әлемдік тәжірибе
көрсеткендей, нарықтық түрғыдан тиімділік өлшемі, тиімділік көрсеткіштері
және оларды өлшеудің әдістері мүндай әдісемелік түжырымдардың бастапқы
ережелері болып табылады. Бүл ережелер бәсекеге қабілетті нұсқалардан
алынатын нәтиженің қиялдық шамасы бойынша емес, болжап отырған пайданы
инвестицияланған капиталмен салыстыру арқылы нарықтық болмыспен сәйкес
тиімділігі бойынша нақты бағалауға арналган.
Өндіріс тиімділігінің жинақтары техникалық, ұйымдастырушылық,
экономикалық және әлеуметтік сипаттағы әр түрлі факторлардың нәтижесімен
қалыптасады. Факторлар атауы деп әдетте белгілі бір үдерістің немесе
құбылыстың дамуының негізгі бағыттарын түсінеді. Өндіріс тиімділігінің
мәніне негізделе отырып, тиімділік факторлары өндірісті дамыту мен
жетілдірудің негізгі бағыттары бойынша, сонымен қатар өндірісті басқару
деңгейлері арқылы топтастырылуы мүмкін[10].
Жоғарыда келтірілген көрсеткіштерді пайдаланудың сипаты шектеулі,
олардың барлығы (қоғамдық еңбек өнімділігінің көрсеткішінен басқасы)
өндіріс пен шығындардың экономикалық тиімділігі туралы толық, жан-жақты
түсінік бермейді, тек ресурстардың белгілі бір түрінің пайдаланылуын
сипаттайды.
Пайда көрсеткішінің оңтайлы қосымшасы ретінде өзіндік құнның төмендеу
есебінен алынған пайданың үлес салмағы болар еді. Мұлдай қосымша бастапкы
буынның еңбек өнімділігінің өсуіне, шикізат, материалдар, отын, әнергияны
үнемдеу мен тиімді пайдалануға, негізгі кррлар мен өндірістік қуаттарды
жаксы пайдалануға, ал нәтижесінде - жалпы өнім өндірісіне кеткен шығындарды
төмендетуге бағытталған ұйымдастыру-техникалық шараларды іске асыруга
бейімдейтін еді. Бұл нәтижесінде өнімнің өзіндік қүнының құрамында шартты-
түрақты шығындардың үлес салмагы азаятын, өндірістің өсуін де жоққа
шығармайтын еді.
Өркениетті нарықтық қатынастар қалыптасып, тапшылық, жеке
өндірушілердің монополиясы жойылган сайын кәсіпорындарда пайданы арттырудың
бір ғана жолы қалатынын ескерген дұрыс - ол өнім шығару көлемін арттыру,
оның өндірісіне кеткен шығындарды азайту.
1.2 Экономикалық тиімділікке әсер етуші факторлардың теориялық
аспектілері
Өндірісті дамыту және жетілдірудің негізгі бағыттары бойынша топтастыру
шығындар мен ресурстарды пайдаланудың нәтижелілігін көрсетеді және келесі
факторларды қамтиды:
• өндірістің дамуын мемлекеттік реттеу жүйесі;
• ғылыми-техникалық серпілістікті жеделдету және ғылыми-техникалық
жетістіктерді өндіріске кеңінен енгізу;
• өндірістің салалық күрылымының тиімділігі;
• шоғырландыру, мамандандыру, бірлесу және үйлестірудің негізінде
өндірістің салалық және аймақтық ұйымдастырылуын жақсарту;
• өндірістік кадрлардың мәдени-техникалық және мамандық деңгейін
арттыру және т.б.
Қазіргі кезеңде өндірістің дамуын тікелей және жанама түрінде реттеу,
мемлекеттік кәсіпкерлік, бағаны реттеу, өндіріс шығындарының қалыптасуын
реттеу, еңбекақыны реттеу, амортизациялық саясат, несиелік реттеу,
құрылымдық реттеу, белсенді әлеуметтік саясат және т.с.с. өндірістік
тиімділіктің басты факторлары болып табылады[12,13,15].
Тиімділік факторларының іске асуына байланысты өндірісті басқарудың
жеке бөлімдері бойынша коғамдық еңбекті үнемдеуге көмектесетін, олар ішкі
өндірістік, салалық және халық шаруашылыктық болып бөлінеді. Бүл топтың
факторларына жататындар: кәсіпорын деңгейінде - ұйымдастыру-техникалық және
әлеуметтік-экономикалық факторлар (ғылыми-техникалық серпілістікті
жеделдету, өндірісті, еңбекті және басқаруды үйымдастыруды жетілдіру); сала
деңгейінде жоғарыда аталғандарға ерекше салалык факторлар қосылады (жаңа
өндірістерді меңгеру, шоғырландыру, мамандандыру, бірлесу және үйлестіру
және т.с.с); халық шаруашылығының деңгейінде өндірістің дамуын мемлекеттік
реттеу, өндірісті ұтымды орналастыру, халықаралық еңбек бөлісі және т.б.
факторлар қосылады. Ішкі өндірістік факторлар шығындар мен ресурстарды
пайдаланудың экономикалық тұрғыдан тиімді бағыттарын негіздеу кезінде
кәсіпорындардың экономикалық және әлеуметтік дамуының кешенді жоспарларында
тікелей көрініс алады.
Нарықтық катынастарға өту экономикада адами іс-әрекетінің шешуші
саласында терең өзгерістер болғанын талап етеді. Өндірісті күшейтуге шұғыл
бүрылыс жасау, әрбір кәсіпорынды, үйымды экономикалық өсудің сапалық
факторларын толық және бірінші кезекті пайдалануға кайта бағыттау қажет.
Жан-жакты дамыган өндіргіш күштері мен өндірістік қатынастары, жаксы жолға
қойылған шаруашылык тетігі бар, ұйымдастырылуы және тиімділігі жоғары
деңгейдегі экономикаға өтуді камтамасыз ету кажет. Айтарлықтай дәрежеде
нарықтық экономикада ол үшін кажетті жағдайлар жасалуда.
Ғылыми-техникалык серпілістік қоғамдық өндірістің тиімділігін
арттырудың, оның жоғары тиімділігін қамтамасыз етудің маңызды факторы
болған және солай қалады да. Соңғы уакытқа дейін ғылыми-техникалык
серпілістік негізінен әволюциялық сипатта өткен. Әрекеттегі технологиялар-
ды жетілдіру, машиналар мен құрал-жабдыктарды жартылай жетілдіруді артық
көретін. Мұндай шаралар белгілі, бірақ маңызды емес кайтарым беретін[16].
Жаңа техника бойынша шараларды өңдеу мен енгізудің ынталандырулары
жеткіліксіз болған. Нарықтық қатынастар-дың калыптасуының қазіргі
жағдайында революциялық, сапалық өзгерістер, ережелі тұрғыдан жаңа
технологияларға, алдыңғы қатарлы техникасына өту - ғылым мен техниканың ең
жаңа жетістіктерінің негізіндегі халық шаруашылығының барлық салаларының
түпкілікті қайта қаруландырылуы қажет.
Ғылыми-техникалық серпілістіктің маңызды бағыттары:
• мембрандық, лазерлік, плазмалык, аса жоғары қысым мен импульсті
жүктемелерді қолданатын технологияларды және т.б. алдыңғы катарлы
технологияларды кеңінен меңгеру;
• өндірісті автоматтандыру - жоғары еңбек өнімділігін қамтамасыз ететін
робот техникасының, роторлық және роторлық-конвейерлік жүйелерді, икемді
авто-маттандырылған өндірістерді жылдам дамыту;
• металл өнімдерінің жаңа түрлерін, пластикалық заттарды,
композиттерді, металл ұнтактарын, керамиканы және басқа да алдыңгы қатарлы
конструкциялық материалдарды жасау және қолдану.
Нарыктық экономикаға өту, оның бастапқы кезеңінің жағдайында ғылыми-
техникалық шаралардың маңыздылығы өте зор. Кәсіпорын ұжымдары, олардың
басшылары еңбекті материалдық ынталандыруға көп көңіл бөледі. Салықтарды
төлегеннен кейін қалған пайданың үлкен бөлігі тұтыну қорына жіберіледі
(дивиденд төлеуге). Мұндай жағдай дұрыс емес. Нарықтық қатынастар дамыған
сайын кәсіпорындар болашақтағы өндірістің дамуына дұрыс көңіл бөле бастай-
тындығы және жаңа техникаға, өндірісті жаңартуға, жаңа өнімді меңгеруге
және шыгаруға қажетті каржыларды жұмсайтыны айқын.
Сонымен қатар, ғалымдардың, конструкторлардың, инженерлердің,
жұмыскерлердің шығармашылық еңбегі үшін ұйымдастырушылық озат шарттарды,
экономикалық және әлеуметтік ынталандыруларды жасау қажет. Техника мен
технологиялардың түпкілікті өзгерістері, тек техникалық емес, сонымен қатар
барлык ұйымдастырушылық, экономикалық және әлеуметтік факторларды жүмылдыру
еңбек өнімділігін маңызды арттыру үшін алғы шарттарды жасайды. Жаңа техника
мен технологияларды енгізу, өндірісте еңбекті ғылыми ұйымдастырудың алдыңғы
қатарлы түрлерін кеңінен қолдану, оның мөлшерленуін жетілдіру, өндіріс
мәдениетінің өсуі, тәртіпті, еңбек үжымдарының тұрақтылығын нығайтуы алда
тұр.
Үнемдеу тәртібі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz