Тергеуші функцияларының ара қатынасы
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ПРОЦЕССУАЛДЫҚ ФУНКЦИЯЛАРДЫҢ ТҮСІНІГІ МЕН ТҮРЛЕРІ ... ... ... 6
1.1 Тергеушінің процессуалдық функцияларының түсінігі мен олардың тергеуші
қызметіндегі
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...6
1.2 Тергеушінің процессуалдық функцияларының түрлері мен
мазмұны ... ... ..13
1.3 Тергеуші функцияларының ара
қатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2 ТЕРГЕУШІНІҢ ПРОЦЕССУАЛДЫҚ ФУНКЦИЯЛАРДЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ
НЫСАНДАРЫ МЕН ҚҰРАЛДАРЫ ... ... ... ... ... 20
2.1 Қылмыс туралы арыздар мен хабарламаларды
қарастыру ... ... ... ... ... ... .. ...20
2.2 Істің мән-жайын
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 24
2.3 Қылмыс жасады деп
айыптау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 29
2.4 Негізсіз айыптаудан
оқшаулау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...35
2.5 Қылмыспен келтірілген материалдық шығынды өтеуді қамтамасыз ету ... ..37
2.6 Қылмыстардың алдын алу және қылмыс жасауға итермелейтін жағдайларды жою
жөнінде шаралар
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...43
2.7 Айыпталушыны
іздестіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 47
2.8 Қылмыстық істі
шешу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 60
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Диплом жұмысының өзектілігі.
Қылмыстылықпен күрестің нәтижесі, шын мәнінде, әрбір қылмыстың тез және
толық ашылуымен, оны жасаған барлық адамдардың әшкереленуімен және сотқа
тартылуымен айқындалады. Тергеушілердің әрбір қылмыстық істің дәлелденуіне
кіретін мәселелерді дұрыс шешуі көп жағдайларда заңдылықты және соттық
үкімді алдын ала анықтайды. Сот қандай да бір процессуалдық заңдылыққа
және тәуелсіздікке ие болғанмен де, ол оны қарау үшін прокурорға
жіберетін, қылмыстық істің материалдарынан туындайтын өз бағасын айтады.
Тек тергеуші ғана ең алдымен қылмыстың құрамын және оқиғасын анықтайды,
қылмыстық жауапкершілікке тартылған тұлғаның кінәсін дәлелдейді, қылмыстың
заңды бағасын, материалдық шығынның сомасын анықтайды және т.б.
Жоғарыда көрсетілген мәселелер қосымша тергеу барысында қаралады.
Қылмысты тергеудің мемлекеттік-құқықтық функциясын жүзеге асырушы
мемлекетттің органы тергеуші болып табылатынын атап өту керек. Тергеушілер
осы функцияны жүзеге асыру үшін арнайы құрылған. Қылмысты ашу және тергеу,
кінәлілерді табу, адамның адамшылық келбетін қалпына келтіру – тергеуші
жұмысының мәні. Істің қалай аяқталуы, көп жағдайда, оның істі қаншалықты
білетіндігі мен күш-қайратына, бірбеткейлігі мен ширақтығына, бастамасы мен
ержүректілігіне байланысты.
Тергеушінің жоғарыда көрсетілген міндеттері жиынтық түрде оның қоғам
өмірінде заңдылықты сақтауды қамтамасыз етудегі әлеуметтік-саяси рөлін
айқындайды. Алайда, тергеушінің толыққанды рөлі мен оның қызметінің мәні ол
жүзеге асыратын функцияларда, құқықтық қағидалар мен оның қызметінің
шарттарында ашылады.
Қылмыстарды ашу ісі – шығармашылық, күрделі іс. Ол ғылыми ұсыныстарды,
ғылыми-техникалық құралдарды, арнайы ілімдерді, көпшіліктің көмегін
пайдалануды көздейді. Тергеуші анықтайтын ақиқат, көбінесе тіпті де мүмкін
болмайды. Тергеу жұмысы өте жауапты, өйткені, тергеу сапасына адам тағдыры
тәуелді. Тергеуші бәрін де тексеруі қажет: куәгерлердің айғақтарын,
құжаттардың тұпнұсқалығын, ревизорлар шешімінің дұрыстығын, мамандар
қорытындыларының негізділігін және т.б. Кінәліні әшкерелейтін дәлелдерді
ашу. Алайда, тым шектен де шықпау керек: күдікшілдік тергеушіні адастырып,
оның адамдармен қарым-қатынасын қиындатуы мүмкін, әрі-сәрі күйге түсіріп,
батылсыздық сезімі билеуі мүмкін.
Дипломдық жұмыстың мақсаты болып тергеушіні сол бірі немесе өзге
процессуалдық функциялармен жүктеудің орындылығын саралау, осы бағыттағы
заңнаманы және доктриналдық ой-пікірлерді талдау және тергеушінің
процессуалдық функциялары бойынша белгілі бір ұсыныстар әзірлеу табылды.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін төмендегідей міндеттерді шешу белгіленді:
- Тергеушінің процессуалдық функцияларының түсінігі мен олардың тергеуші
қызметіндегі орнын талдау,
- Тергеушінің процессуалдық функцияларының түрлері мен мазмұнын талдау;
- Тергеуші функцияларының ара қатынасын талдау;
- Қылмыс туралы арыздар мен хабарламаларды қарастыруды талдау;
- Істің мән-жайын зерттеуді талдау;
- Қылмыс жасады деп айыптауды саралау;
- Негізсіз айыптаудан оқшаулаудың мәнісі талдау;
- Қылмыспен келтірілген материалдық шығынды өтеуді қамтамасыз етуді
талдау;
- Қылмыстардың алдын алу және қылмыс жасауға итермелейтін жағдайларды
жою жөнінде шаралар қолдануды талдау;
- Айыпталушыны іздестіруді саралау;
- Қылмыстық істі шешуді таладу.
Дипломдық жұмыстың объектісі болып қазақстандық қылмыстық-процессуалдық
заңнамадағы тергеушінің процессуалдық функцияларын айқындайтын нормалар
жүйесі мен оларды қолдану тәжірибесі табылады.
Дипломдық жұмыстың пәні – тергеушінің процессуалдық функцияларын
айқындайтын құқықтық қатынастар мен нормалар.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік маңызы. Зерттеу барысында қалыптасқан
ғылыми қорытындылар, авторлық идеялар мен ұсыныстар қылмыстық іс жүргізу
құқығы, қылмыстық құқық салаларындағы мамандар тарапынан сұранысқа ие
болады деп ойлаймыз. Сонымен қатар бұл зерттеу жұмысы аталған мамандықтар
бойынша жоғары оқу орындарында білім беру процесінде пайдаланыла алады.
Дипломдық жұмыстың зерттелу дәрежесі. Тергеушінің процессуалдық
функцияларының жекелеген мәселелері туралы отандық авторлардың ғылыми
еңбектері бар.
Атап айтқанда, қазақстандық авторлардың ішінде А.Н.Ағыбаевтың,
Е.О.Алаухановтың, Т.Айтмухамбетовтың, Н.Ережеповтың, К.Балтабаевтың,
М.Қоғамовтың, Е.Тұрашевтің, Ш.Шариповтың, С.Шокатаевтың және т.б. еңбектері
бар. Сонымен қатар, тергеу органдарында тәжірибе жүзінде қызмет ететін
мамандардың тергеушінің процессуалдық функцияларының түрлі мәселелеріне
арналған ғылыми-ақпараттық мақалалары мерзімді басылымдар мен ғылыми
журналдарда жиі жарық көретінін атап өткен жөн. Дей тұрғанмен тергеу
органары меен тергеушінің қылмыстық қудалауды жүзеге асыру қызметі әр
уақытта ғылыми тұрғыдан зерттеу мен саралауды қажет ететіндігін атап өту
маңызды. Өйткені тәжірибе жүзінде олардың қызметін құқықтық реттеу мен
олардың құқықтық мәртебесін анықтауға қатысты түрлі сұрақтар туындап
жатады.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негізін диплом жұмысының мақсаты мен
міндеттеріне сәйкес келетін ғылыми әдістер кешені құрайды. Зерттеудің
әдістемелік негізін бүгінгі таңда оларсыз құқықтық зерттеулер жүргізу
мүмкін болмайтын бірқатар ұстанымдар анықтады. Жұмыстың әдістемелік негізі
жалпы алғанда жүйелі, салыстырмалы және тарихи талдауға сүйенген.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен мазмұны оның мақсат-міндеттерімен
анықталған. Жұмыс кіріспеден, глоссарий, реферет, негізгі бөлім мен
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ПРОЦЕССУАЛДЫҚ ФУНКЦИЯЛАРДЫҢ ТҮСІНІГІ МЕН ТҮРЛЕРІ
1.1 Тергеушінің процессуалдық функцияларының түсінігі мен олардың
тергеуші қызметіндегі орны
Тергеушінің қызметі мен рөлі, оның қызметінің мазмұны мен түрлері осы
қызметтің ішкі құрылымына еніп, оның барлық құрамдас бөліктерін жеке-жеке
және өзара органикалық біртұтастықта қарастырған кезде ғана толығымен
ашылады, талданады және дұрыс түсіндіріле алады.
Мұндай көзқарас, егер ғылыми құрал ретінде процессуалдық функцияларды
нақтылы бағыт ретінде, қылмыстық-процессуалдық қызметтің дара тұсының
ерекше үлгісі ретінде пайдаланса ғана әбден мүмкін және шынайы бола
алады.
Мемлекеттің міндеті - өз халқының мүддесін қорғау. Мемлекеттің әр түрлі
бағыттағы мәселеллерін зерттеу кезінде осы тезисті негізге алу керек. Осы
бағыттардың ішінде мемлекетке аса қауіп келтіретін қылмыстарды және қүқық
бұзушылықты зерттеу және ашумен айналысатын мемлекеттің өкілетті
органдарының және лауазым иелерінің алатын орны ерекше.
Қылмыспен күрес жүргізуді мемлекеттің арнайы органдары – сот,
прокуратура, Ішкі істер министрлігі, Қаржы полициясы, Ұлттық қауіпсздік
комитеті жүзеге асырады. Соңғы үш ведомствоның құрамында тергеу аппараты іс-
әрекет жасайды.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 8- бабында
қылмыстық іс жүргізудің міндеттері айқындалады, яғни қылмыстарды тез және
толық ашу, оларды жасаған адамдарды әшкерелеу және қылмыстық жауапқа тарту,
әділ сот талқылауы және қылмыстық заңды дұрыс қолану.
Қылмыстық істер бойынша іс жүргізудің заңда белгіленген тәртібі
азаматтарды негізсіз айыптау мен соттаудан, олардың құқықтары мен
бостандықтарын заңсыз шектеуден қорғауды, кінәсіз адам заңсыз айыпталған
немесе сотталған жағдайда оны дереу және толық ақтауды қамтамасыз ету,
сондай-ақ заңдылық пен құқық тәртібін нығайтуға, қылмыстың алдын алуға,
құқықты құрметтеу көзқарасын қалыптастыруға жәрдемдеседі.
Егер ішкі істер органдарының тергеушілері басым көпшілік қылмыстар
бойынша алдын ала тергеуді жүргізетін орган болса, Экономикалық және
сыбайлас жемқорлық қылмыстарымен күрес агенттігінің (қаржы полициясының)
қылмыстық ізге түсу функциясын орындау жұмысы 1998 жылдың басынан басталды.
Қаржы полициясы 50-ден астам салыққа байланысты қылмыс құрамдарын тергеуде.
Алдын ала тергеу өндірісі бойынша тергеушінің іс жүргізу құзіреті заңмен
көрсетілген міндеттерді қамтамасыз ету үшін оның өкілеттігін және алдын ала
тергеу әрекеттерін жүргізуде өз бетімен дербестігін арттырады.
ҚР ҚІЖК-нің 64-бабына сәйкес, тергеуші өз құзыреті шеңберінде қылмыстық
іс бойынша алдын ала тергеу жүргізуге уәкілеттік берілген лауазымды адамы.
Қылмыстық процесте тергеуші бір-ақ функция атқарады. Ол функция – қылмыстық
істер бойынша алдын ала тергеу жүргізу. Осыған сәйкес тергеушінің негізгі
міндеті - қылмысты тез арада және толық ашу, қылмыс жзасаған адамды тиісті
жауапкершілікке тартып, оның сотқа берілуін қамтамасыз ету болып табылды.
Қылмысты ашу, қылмысты жасаған айыптыларды әшкерелеу, істердің
көпшілігінде арнайы құралдар мен әдістерді қолданатын ұзақ күрделі
жұмыстарды қажет етеді. Қылмыс жасаған айыптыларды әшкерелеу, қылмысты тез
арада және толық ашу мақсатында алдын ала тергеу органдары құрылып, өз
әрекеттерін жүзеге асырады. Бұл органдар қылмыстың барлық жасау жолдарын
және қылмыстың оқиғасын анықтауға, қылмысты жасауда айыпты адамдарды
анықтауға және оларды жазалауға, сонымен қатар айыптының жауапкершілігін
ауырлататын және жеңілдететін жағдайларды бекітеді; қылмыс нәтижесінде
келтірілген материалдық зиян мөлшерін және материалдық зиянды өндіру үшін
қолданатын шараларды бекітеді; қылмысты жасауға итермелеген себептерді
анықтайды. Барлық дәлелдерді тауып, оларды процессуалды түрде бекітеді.
Тергеушілердің барлығының (ішкі істер органдарының, ұлттық қауіпсіздік
органдарының және қаржы полициясы органдарының) өкілеттіктері бірдей болып
табылады. Ол өкілеттіктерінің ішінде тергеушінің процессуальдық дербестігі
бар екендігін және оның маңызын атап айту қажет.
Тергеушінің процессуалдық дербестігі – оның тергеудің бағыты мен тергеу
әрекеттерін жүргізу жөнінде шешімдердің барлығын өзі дербес
қабылдайтындығын және іс бойынша жүргізілетін процессуалдық әрекеттердің
заңды, әрі уақытында орындалуы үшін толық жауапты болатындығын білдіреді.
Заңда көрсетілген кейбір жағдайларда ғана тергеуші прокурордың
санкциясын немесе соттың шешімін алуы тиіс (мысалы, тінту жүргізу үшін
прокурордың санкциясын алу қажет (ҚР ҚІЖК-нің 232-бабының 1-бөлімі),
қоғамға қауіпті әрекет жасаған адамды мәжбүрлі түрде сот-психиатрлық
сараптамасын жүгізу үшін медициналық мекемеге мәжбүрлеп орналастыру үшін
соттың шешімі қажет(ҚР ҚІЖК-нің 14-бабының 2-бөлімі).
Прокурор немесе тергеу бөлімінің бастығы тергеу жүргізудің барысында
қандай шешімдер қабылдау және қандай процессуальдық шаралар қолдану
қажеттігі жөнінде тергеушіге шектеу қоя алмайды. Сондықтан да ҚР ҚІЖК-нің
63-бабының 3-бөлімінде былай деп көрсетілген: тергеу бөлімі бастығының
қылмыстық іс бойынша нұсқауы тергеушінің дербестігін және оның құқықтарын
шектей алмайды. ҚР ҚІЖК 64-бабының 5-бөліміне сәйкес, тергеушінің
қызметіне заңсыз араласуға жол берілмейді, оның қызметіне заңсыз араласу
қылмыстық жауаптылыққа әкеп соқтырады. Тергеушінің процессуалдық
дербестігін қорғауға бағытталған тағы бір мынадай ереже бар: тергеуші
прокурордың қылмыстық іс бойынша нұсқауларымен келіспеген жағдайда ол
жөнінде жоғарғы тұрған прокуррға шағымдануға құқылы (ҚР ҚІЖК-нің 64-бабының
6-бөлімі).
Келесі маңызды мәселе – тергеушінің анықтау органдарымен қарым-
қатынастарының процессуалдық тәртібінің заңмен реттелуі болып табылады.
Тергеуші өзінің тергеуіндегі қылмыстық іс бойынша: анықтау органдарына
орындауға міндетті іздестіру және тергеу әрекеттерін жүргізу туралы
тапсырмалар мен нұсқауларын беруге және олардан тергеу әрекеттерін
жүргізуге жәрдемдесуді талап етуге; сондай-ақ жедел-іздестіру шараларының
материалдарын сұратып алуға, олармен танысуға және қажет болған жағдайларда
ол материалдарды заңда белгіленген тәртіп бойынша іске қосуға құқылы.
Тергеушінің құқықтық жағдайына байланысты оның қызметіне биліктік
бастама тән екендігін де айту қажет. Яғни, тергеушінің өзінің жүргізуіндегі
қылмыстық іс бойынша заңға сәйкес шығарылған қаулыларын орындау басқа
мекемелер, ұйымдар, лауазымды адамдар мен азаматтар үшін міндетті болып
табылады. Олай болмаса, тергеуші өзінің алдына қойылған міндеттерін, соның
ішінде қылмыстарды тез арада және толық ашу, қылмыс жасаған адамдарды
тиісті жауапкершілікке тарту қызметін жүзеге асыра алмас еді.
Алдын ала тергеу жүргізген кезде тергеудің бағыты туралы және тергеу
әрекеттерін жүргізу туралы барлық шешімдерді тергеуші өз бетімен, дербес
қабылдайды. Іс бойынша алдын ала тергеу кезінде жиналған, сотқа жіберілген
материалдар басты сот талқылауының негізін құрайды. Жан-жақты, объективті,
толық түрде жүргізілген алдын ала тергеу сотта іс қарау барысында заңды,
негізделген, әділ үкім шығаруға жағдайлар туғызады. Егер тергеуші заңмен
белгіленген алдын ала тергеу органдарының дәлелдемелерді жинау, бекіту,
зерттеу тәсілдері мен құралдарын толығымен қоланбаса, істің мән-жайын бір
жақты, үстірт зерттесе, бұл сотта іс жүргізуді қиындатып жіберуі мүмкін,
кейде тіпті заңсыз үкімнің шығуына әкеліп соқтырады.
Тергеушіге тек жасалған қылмыстың бетін ашып, қылмыс жасаған адамдарды
әшкерелеп, оларды қылмыстық жауапкершілікке тарту ғана тапсырылып қоймай,
сонымен қатар қылмыстың алдын алу, қоғамға қауіпті әрекеттерді болғызбау,
заңдылықты нығайту және азаматтардың құқықтық сана сезімін тәрбиелеу
тапсырылады.
Қылмыстық істер бойынша анықтау мен алдын ала тергеу жүргізуді арнаулы
органдар жүзеге асырады және бұлардың қызметі сот пен прокуратурадан
бөлінген. Алдын ала тергеу органдарының негізгі міндеті – қылмысқа қарсы
күрес, қылмыстарды ашу мен алдын ала тергеу жүргізу. Мұндағы негізгі тұлға
– тергеуші. Сондықтан тергеуші мәртебесін көтеру кезек күттірмейтін мәселе
болып табылады.
Диплом жұмысымның арқауына негіз болатын мәселе қылмыстық іс жүргізу
барысындағы тергеушінің өкілеттілігін жан-жақты талдау болып табылады.
Осыған орай заң ғылымдарында кездесетін тергеушілердің процессуалдық
функцияларына байланысты кейбір ой-пікірлердің, заңда туындайтын
қайшылықтарына тұжырым жасау қарастырылады.
Қылмыстық процесстің теориясындағы мына тұжырымды қатып қалған деп
айтуға болады: яғни, бұл бойынша қылмыстық-процессуаллдық қызметтің әрбір
субъектісі нақтылы функцияларды жеткізуші, соның ішінде, тергеуші,
прокурор сияқтылар қылмыстық процесстің негізін құрайды, оның құрылымын
және құрылу принциптерін айқындайды.
Алайда, процессуалдық функциялар түсінігі және олардың түрлері туралы
мәселе даулы деп айтуға болады. Кейбір ғалымдар қылмыстық сот ісін
жүргізуде қылмыстық-процессуалдық қызметтегі қатысушылар (субъектілер)
жүзеге асыратын қылмыстық-процессуалдық функциялардың болуын көрсетеді.
Басқалары, керісінше, қылмыстық процессте бір-бірінен оқшауланған
қандай да бір процессуалдық функциялардың болуын жоққа шығарады, олардың
пікірінше, қылмыстық-процессуалдық заңдылық қылмыстық-процессуалдық
қызметті түрлі функцияларға қатаң межелей бөлу үшін негіз бола алмайды.
Дегенмен, қылмыстық-процессуалдық функциялар концепциясының жақтаушылары
арасында да бірталай мәнді мәселелер бойынша, мәселен, нақ осы
процессуалдық функциялардың түсінігі, олардың мәні, қылмыстық
процесстегі саны туарлы көзқарас сәйкестігі жоқ. Тіпті, аттас функциялардың
түсінігінің өзіне түрлі авторлар көбінесе әртүрлі мазмұн береді. Кейбір
авторлар, қылмыстық-процессуалдық қызметтің алуан түрлі субъектілерімен
тең жағдайда жүзеге асырылатын қылмыстық-процессуалдық функциялар жоқ,
болуы да мүмкін емес дегенге саяды [1, 97 б.].
Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 8-бабында
белгіленгендей, Қылмыстық процестiң мiндеттерi қылмыстарды тез және толық
ашу, оларды жасаған адамдарды әшкерелеу және қылмыстық жауапқа тарту, әдiл
сот талқылауы және қылмыстық заңды дұрыс қолдану болып табылады.
Сондай-ақ, қылмыстық iстер бойынша iс жүргiзудiң заңда белгiленген
тәртiбi адамды және азаматты негiзсiз айыптау мен соттаудан, олардың
құқықтары мен бостандықтарын заңсыз шектеуден қорғауды, кiнәсiз адам заңсыз
айыпталған немесе сотталған жағдайда - оны дереу және толық ақтауды
қамтамасыз етуi, сондай-ақ заңдылық пен құқық тәртiбiн нығайтуға, қылмыстың
алдын алуға, құқықты құрметтеу көзқарасын қалыптастыруға жәрдемдесуi тиiс.
Қылмыстық істің барлық қатысушыларының қызметі осы міндеттерге
бағынған, бірақ жоғарыда аталған мақсаттардың нәтижесі әрбір қатысушылардың
функцияларының нақты бөлінуінде ғана мүмкін бола алады, соның ішінде
тергеушінің де.
Бұл үшін мемлекет тергеушінің құқықтық мәртебесін анықтап, оған нақтылы
құқықтар берді және міндеттер жүктеді. Тергеушінің процессуалдық мәртебесін
реттейтін нормаларды жетілдіру үшін, тергеуші немен шұғылдануы тиіс, сот
ісін жүргізудегі мақсаттарға жетуде оған қандай рөл берілген, міне,
осыларды нақты айқындау қажет.
Тергеуші функциясының заңмен нақты, дәл айқындалуы, әсіресе, заңға
маңызды өзгерістер енген кезде, оның реформалануы мен жаңа қылмыстық -
процессуалдық кодекс қабылдау кезінде қажет.
Өкінішке орай, қолданыстағы процессуалдық заң нормаларының талдауы
көрсеткендей, заңдық тұрғыда тергеуші функияларының бәрі бірдей заңда тура
белгіленбеген. Функцияларды айқындау, тергеушіге қандай да бір немесе басқа
да функциялардың қатыстылығын, олардың түрлерін анықтау, сондай-ақ олардың
заң нормаларында нақты бекітілуін, және осылар жайлы қандай көзқарастар
бар – жоғарыды айтылғандардың барлығы осы жұмыстың өзектілігін айқындайды
деп ойлаймыз.
Процесстің әрбір қатысушысы тек оның өзіне ғана тән қылмыстық-
процессуалдық функцияны жүзеге асырады, және осыған сәйкес процессуалдық
функия деп ең басты міндеті көрсетілетін және процесстің әрбір
қатысушысының процессуалдық рөлі айқындалатын негізгі процессуалдық
міндетті айтады.
Сонымен бірге, процесстің барлық қатысушыларының алдында тең дәрежеде
тұрған негізгі процессуалдық міндеттердің ортақтығы бұл міндеттердің
процесс кезінде түрліше, олардың әрқайсысының арнайы тәсілдермен, алуан
түрлі процессуалдық формада орындалатынын жоққа шығармайды.
Қылмыстық сот ісін жүргізуде қылмыстық-процессуалдық қызметтің дербес
қатысушысы ретіндегі тергеушімен орындалатын процессуалдық функцияларға
келетін болсақ, кейбіреулер тергеуші бір мезгілде үш функцияны атқарады
деп санайды: айыптау, қорғау және істің шешілуі, - және де айыптау
(қылмыстық қуғындау) мен қорғау функциясы тергеушіде процессте кінәлі пайда
болғаннан кейін ғана көрінеді деп атап көрсетеді [2, 39 б.].
Осы сәтке дейінгі тергеушінің бүкіл қызметі – процессуалдық функциялары
жіктелмеген тергеу қызметі, бастапқы тергеу, және де бұл қызмет қылмыстық
қуғындауға қажетті дайындық түрінде болады, бірақ қылмыстық қуғындаудың
нақ өзі емес. Осының нәтижесінде тергеушінің аса жауапты қызметі көбінесе
бастапқы тергеу ісінен айып тағуға дейінге әжептәуір маңызды кезең бойы
дербес және қандай да бір процессуалдық функциямен қамтылмаған күйінде
қалады.
Дегенмен де, тергеуші жұмысының қылмысты ашуға, қылмыскерді табу мен
әшкерелеуге бағытталған зор, тынымсыз, шешуші бөлігі процессуалдық
функция теориясында өзінің тиісті көрінісін таппаған.
Қылмысты тергеудің мемлекеттік-құқықтық функциясын жүзеге асырушы
мемлекетттің органы тергеуші болып табылатынын атап өту керек. Тергеушілер
осы функцияны жүзеге асыру үшін арнайы құрылған. Қылмысты ашу және тергеу,
кінәлілерді табу, адамның адамшылық келбетін қалпына келтіру – тергеуші
жұмысының мәні. Істің қалай аяқталуы, көп жағдайда, оның істі қаншалықты
білетіндігі мен күш-қайратына, бірбеткейлігі мен ширақтығына, бастамасы мен
ержүректілігіне байланысты.
Кейбір авторлар тергеушіде бір ғана процессуалдық функция бар, ол –
істің жан-жақты, толық және шынайы зерттелуі. Мұндай пікірмен де келісуге
болмайды, істі зерттеу тергеушіге ғана тән функция емес; қылмыстық іс
бойынша сот та, прокурор да, тергеуші мен тергеу жүргізу ұйымдары бірдей
дәрежеде қолданатын ақиқатты орнықтырудың процессуалдық тәсілі.
Сондай-ақ, тергеушілерге бес функцияны бөліп берген авторлар пікірі де
бар, соның ішінде жұртшылықты қылмыспен күреске тарту және тәрбиелеу
функциясы сияқтылар.
Кейбір авторлар тергеуші қызметіндегі негізгі бір ғана функцияны
–тексеру функциясының жүзеге асуын ғана қарастырады.
Бұл пікірді жақтаушылар тергеушінің қылмыстық істі тергеу ісі бойынша
процессуалдық қызметінің біртұтас сипаты мен мәнін негізінен іс жүргізудің
басқа қатысушыларына тән бірқатар дара функцияларға жіктеу жасанды болып
табылады деп есептейді.
Қылмыстық істі тергеудегі тергеуші қызметінің түрлі жақтарын
қарастыратын тергеушінің процессуалдық функцияларының атауы қылмыстық
процесстің нақтылы бір кезеңінін атауымен сәйкес келмеуі мүмкін немесе бұл
функцияны тергеушінің жүзеге асыруы қылмыстық істің барысындағы сотқа
дейінгі барлық кезеңіне таралуы, яки қылмыстық істің қозғалу стадиясындағы
немесе алдын ала тергеудегі белгілі бір уақытты ғана қамтуы мүмкін.
Қылмыстық істі тергеу кезіндегі тергеуші жүзеге асыратын функциялар
жайлы ресей авторы А.М.Ларин тергеушіге қылмыстық-процессуалдық қызметтегі
мақсаттарға лайық мынадай функциялар тән дегенді айтады: істің жайын
зерттеу, қылмыстық қудалау, қорғау, зиянды жою және өтеу, азаматтық талап
қоюға қарсы қарсылық білдіру, іске қатысушы тұлғалардың құқығы мен заңды
талаптарын қамтамасыз ету, қылмыстың алдын алу, процессуалдық басқару және
істі шешу [3, 79 б.].
Бұл функцияларды автор процессуалдық функцияларға өз анықтамасын бере
отырып айқындады: процессуалдық функциялар – бұл ерекше тікелей мақсаттар
бойынша ажыратылатын қылмыстық-процессуалдық қызметтің іс жүргізудегі
қорытындысында қол жеткізілетін түрлері (компоненттері).
Процессуалдық функциялар туралы сөз қозғағанда күрделі және сан қырлы
болып келетін қылмыстық-процессуалдық қызметтің, шынында да, түрлі құрамдас
бөліктерден құралатынын атап өту қажет. Алайда, процесстің бөліктерін
(кезеңдерін) процесстің сатысына жатқызу үрдіс алған.
Сондықтан да, мына анықтама қажет: қылмыстық-процессуалдық қызметтің
қылмыстық процесстің барлық сатысына тән құрамдас бөліктері бар.
Қылмыстық-процессуалдық функцияларды қылмыстық-процессуалдық қызметтің
өзінің бағыттары бойынша яғни жуық арадағы мақсаттарға жіктелетін,
қызметтің осы түрінің нәтижесін көздеген аса маңызды түрі ретінде
қарастыру қажет.
Қылмыстық істің жүргізілуі, қылмыстық процесстің дамуы қылмыстық-
процессуалдық қызметтің өз бағыттары бойынша диалектикалық тұрғыдан қарама-
қарсы екі түрінің – айыптау мен қорғаудың күресімен байланысты.
Бұл күрестің қорытындысын және тиісті шешім шығару үшін қылмыстық-
процессуалдық қызметтегі істі шешудің үшінші түрі қажет. Демек, қылмыстық
процессте, тергеуші қызметінде қылмыстық-процессуалдық функциялардың үш
түрі бар: а) айып тағу (қылмыстық қуғындау); б) қорғау және в) істі шешу.
Автор көрсеткен функциялар, көп жағдайда, басқа авторлар да атаған
функциялармен ұқсас, бірақ олардың қайсысы қай кезде пайда болу
мәселесі басқаша шешілген.
Түрлі қылмыстық-процессуалдық функцияларды бөлуде, олардың процесстің
түрлі қатысушыларына жүктелуі тәрізді, психология заңының біліміне сүйену
қажет. Айыптау мен қорғаудың біріктірілген функциясын бір адамның
орындауы екі міндетті шарттың қатаң сақталуында ғана мүмкін болады.
Біріншіден, мұндай адам ішкі сенім бойынша ол белгілеуге және бағалауға
тиіс істің нақтылы жағдайын ескере отырып, алда тұрған таңдауға толық
еркіндік алуы тиіс
Екіншіден, бұл адам психологиялық тұрғыдан, іс бағдарындағы осыған
дейін жасалған тұжырымдармен күні бұрын байланысты болмауы қажет.
Тұжырымның әлі жасалмағаны маңызды.
Демек, бұл – тұлға бір мезгілде айыптауды да, қорғауды да оған (оның
ұғымында) ана жақ та, мына жақ та артықшылықта, дұрыс немесе негізді болып
көрінбегенге дейін ғана жүзеге асыра алады деген сөз. Қандай да бір
тұжырыммен келген және оны ашық айтқан адам, әдетте, бұдан әрі де осы
тұжырымдарды қорғауға және қарама-қарсы сипаттағы дәлелдерді жете
бағаламауға бейім.
Жеке тұлғаның психологиялық мүмкіндігі шектеулі, сондықтан да ол,
әдетте, белгілі бір бағыттағы және көлемдегі ақыл-ой жұмысын жақсы атқарады
[4, 41 б.].
Осылайша, айтылғандарды қорытындылай келе, автор процесстің белгілі бір
сатысында субъект нақтылы бір шешімге келуі керек, ал заңдылық, өз
кезегінде, оған істің нақтылы жағдайын ескере отырып, ішкі нанымы бойынша
ол жүзеге асыратын функцияны таңдауға еркіндік береді, және де процесстің
қандай да бір қатысушысымен (прокурор, сот) таңдау жасалынбағанға дейін,
психологиялық тұрғыдан ол өз қызметінде толығымен айыптауға да, қорғауға да
тең дәрежеде ықпал ете отырып, шынайы қалпында қала алады деп есептейді.
Тергеуші қызметін жеке құрамдас бөліктерге (фнукциларға) мүшелеу тек
қана механикалық тәсіл емес, оның негізінде қарастырылып отырған қызметтің
сол және басқа да бағыттағы өзгешелігі бар.
Қылмыстық іс жүргізуден туындайтын қылмыстық-процессуалдық функциялар
қылмыстық-процессуалдық құқықта жеке-дара бекітілген. Олардың кейбіреуі
заңда анық көрсетілген (мысалы, қылмыс туралы хабарды қаарстыру және
қылмыспен келтірілген материалдық шығынды өтеу), басқалары нақтылы
институтар арқылы байланыстырылған (мысалы, айыптау функциясы). Яғни,
процессуалдық функциялар тек қана теориялық қана емес, сонымен бірге
құқықтық категория.
Процессуалдық функциялар процесске қатысушылардың міндеттері мен
құқықтық жағдайының арасындағы байланыстырушы буын, олар көбінесе,
тергеушінің процессуалдық жағдайын, оның құқықтары мен міндеттерін алдын
ала анықтайды, жекелеген құқықтық институттар мен нормаларда нақтыланады.
Тергеушінің процессуалдық функциясы жүйесін тану, оның қызметінің
негізгі бағыты ретінде қылмыстық іс жүргізудің міндеттерінің орындалуындағы
тергеушінің рөлін барынша толық танып-білуге, оның қызметін реттейтін әрбір
құқықтық институт пен әрбір норманы дұрыс түсінуге және қолдануға мүмкіндік
береді [5, 5 б.].
Жоғарыда аталғандарды назарда ұстай отырып, бағыттар, түрлер, құрамдас
бөліктер, қылмыстық іс жүргізу міндеттерімен негізделген оның қылмыстық-
процессуалдық қызметінің бөлігі ретіндегі тергеушінің процессуалдық
функциясының мынадай анықтамасымен келісуге болады.
Осылайша, тергеушінің процессуалдық функциялары сот ісін жүргізу мен
тергеушінің құқықтық жағдайының арасындағы міндеттерді байланыстыратын
өзгеше буын болып табылады. Ізінше, логикалық түсініктің бірізді қатарын
түзуге болады, олардың әрқайсысы келесінің қажеттілігін тудырады: қылмыстық
сот ісін жүргізу міндеттері – тергеушінің қылмыстық-процессуалдық қызметін,
қылмыстық-процессуалдық функциялар – тергеушінің процессуалдық
өкілеттілігінің қажеттілігін тудырады.
1.2 Тергеушінің процессуалдық функцияларының түрлері мен мазмұны
Процессуалдық функцияларға қылмыстық істің туындауы, қозғалуы және
шешімін табуы тәуелді болатын процессуалдық қызметтің түрлерін жатқызу
керек. Мұндай көзқарас процессуалдық қызметтің арнайы бағыттағы түрін
негізді түрде айқындауға және сонымен бірге қызметтің барлық түрлерін
қажетті мөлшерде анықтауға мүмкіндік береді.
Жалпы түрде, тергеуші қызметіндегі мынадай функцияларды (содан кейін
нақтылауға жататындарды) атап көрсетуге болады: айыптау, қорғау, істің
жағдайын зерттеу, қылмыстық істі шешу [6, 145 б.].
Айыптау функциясын айыпталушы ретінде жауапқа тартылған тұлғаның
қылмыс жасағанын әшкерелеуге, оған тиісті жаза шарасын қолдануды қамтамасыз
етуге бағытталған, яки қылмыс жасалған кездегі әшкерелеуге және соттауға
бағытталған қызмет түріндегі процессуалдық әрекеттердің жиынтығы деп
қарастыруға болады.
Қылмыс жасаған тұлғаны айыптау үшін жеткілікті дәлелдердің бар екені
туралы тергеуші тұжырымын материалдауға ынталы арнайы институттың бар
екенін жоққа шығару өте күрделі. Бұл институтты қолдану айыптау функциясын
құрайды.
Қорғау функциясы айыптауды теріске шығаруға, айыпталушының кінәсіздігін
қалпына келтіруге немесе оның жауаптылығын жеңілдетуге бағытталған
процессуалдық әрекеттердің жиынтығы.
Тергеу қорғау функцияларын бір-біріне қарама-қарсы қою дұрыс еместігін
аңғартады. Қорғау мен тергеудің арақатынасын бұлайша талдау соңғысының
мәнін жоққа шығарады. Тергеу қорғау институтының бөлінбес құрамдас бөлігін
құрайды.
Тіпті бұл инстиут тергеу орындарының да алдында тұрған мынадай
міндеттердің жетістігіне қызмет етуге борышты: әрбір қылмыс жасаушы әділ
жазаға тартылып және бірде бір кінәсіз қылмыстық жауапқа тартылмай және
жаза кесілмеу үшін заңның дұрыс қолданылуын қамтамасыз ету.
Қорғауды тергеуге қарсы қою соңғыға, сөзсіз, айыптау сипатын береді, ал
айыптау (күдіктену) фактісінің өзі тергеушіні оның негізділігін тексеруден
ол дәлелденбеген (немесе оны жеңілдету жағына қарай өзгерту) жағдайда да
босатпайды.
Бұны жүзеге асыру да тергеу ұғымына енеді, олармен қамтылады. Бір
нәрсе айдан анық: қорғау тергеуге қарсы тұрмайды, айыптаудың негізділігін
тексеру немесе одан бас тарту айыпталушы немесе қорғаушы тарапынан ба,
тергеу ұйымдарындағы кімнің бастамасымен екендігіне қарамастан, керісінше,
оны болжайды.
Әрине, күдікті немесе айыпталушы ретінде негізсіз жауапқа тарту, яки
айыптау оның әрекетіне сәйкес келмейтін оқиғалары кездеседі. Заң бұны
мойындайды және ескереді. Міне, сондықтан да заңда мынадай нормалар бар:
егер алдын ала тергеуде тағылған айып қандай да бір бөлімде дәлелденбеген
болса, тергеуші өзінің қаулысымен осы бөлімдегі істі тоқтатады, бұл жөнінде
айыпталушыға хабарлайды.
Айыпталушының қорғануға құқығы коституциялық принципі тиісті мемлекеттік
ұйымдарға осы құқықты қамтамасыз етуді жүктейді. Қорғау функциясын жүзеге
асыруға тергеушінің қатысуы айыпталушының қорғануға конституциялық құқығын
қамтамасыз етуге, сондай-ақ қылмыстық - соттық іс жүргізудің міндеттерінің
бірі – бірде бір кінәсіздің қылмыстық жауапқа тартылмауының орындалуына
кепілдік береді [7, 331 б.].
Тергеуші қызметіндегі қорғау функциясы процессуалдық шешім қабылдауда
қандай да бар дәрежедегі айыпталушыны (күдіктіні) оңалтудан немесе оның
жауаптылығын жеңілдететін мән-жайдың бар екендігі туралы шешім шығарудан,
яғни, азаматтарды негізсіз айыптаудан және қылмыс жасады деген күдіктен
арашалаудан тұрады.
Заңда бұл функцияның тікелей көрсетілмеуі тергеушінің айыптау мен
қорғауды жүзеге асыруына қарсы дәлел бола алмайды. Көптеген ғылыми ұғымдар
жинақталған, жалпыланған сипатты білдіреді.
Процесстің бұл сатысындағы айыптау мен қорғау функцияларының
сәйкестігі, егер олардың істің мән-жайын зерттеу функциясынан
туындайтынын және олардың бірін немесе басқасын жүзеге асыру істің мән-
жайын зерттеудің нәтижелеріне байланысты екенін ескерсек, түсінікті және
ұғынықты.
Тергеуші қызметінің қисыны мынада: тұлғаны айыптай отырып және сондықтан
да осы айыптаудың шындыққа сәйкес келуіне, оның дұрыс әрі онан әрі теріске
шығарылмауына (айыпталушымен, қорғаушымен, прокурормен, сотпен) ниетті бола
отырып, ол өзі таққан айыптауды теріске шығаратынын яки теріске шығара
алатынын немесе ауыстыра алатынын жоққа шығара алмайды.
Тіпті, оған негізсіз айыптау нәтижесінде тиімді емес зардаптың туу
мүмкіндігі тұрғысынан алып қарағанның өзінде, тергеуші ақтау, сондай-ақ
істі жеңілдету жауапкершілігін ескеруге, және керісінше, қорғау функциясын
жүзеге асыруда оның айыпталушыны қорғау әрекеті кінәліні негізсіз қорғаштау
болып бағаланбауына мүдделі.
Тергеуші көбінесе дәлелді хабар алады, алынған сәтте оның әшкерелеуге
яки ақталуға бағытталғанын анықтай алмайсың. Тек қана бағалау және басқа
дәлелдемелермен салыстыруда ғана оның әшкерелеуші немесе ақтаушы екенін
шешуге болады. Айыптау, қорғау және істі шешу істің мән-жайын
зерттемейінше, іс бойынша ақиқатты ашпайынша ақылға сиымсыз болып
табылады.
Қылмыстық процессте зерттеуге және соттық тергеуге арналған арнайы
құқықтық институттардың болуы кездейсоқтық емес.
Айыптау, қорғау және істі шешу функцияларын іс жүзіне асыру істің мән-
жайын зерттеу нәтижелерімен алдын-ала анықталады, тіпті, жалпыға таныс,
тергеушінің барлық қызметіндегі басым салмақ нақ осы істің мән-жайын
зерттеу, ақиқатты ашу. Жоғарыда айтылғандардың бәрі істің мән-жайын зерттеу
– тергеуші қызметіндегі процессуалдық функцияның бірі деп тануға мүмкіндік
береді.
Қылмыстық істі шешу функциясының орындалуы да жоғарыда санамаланған үш
функциялар сияқты тергеуші қызметіне жатады. Бұл функцияны мойындау
тергеушіге соттық функция тиесілі, яки сот төрелігін жүзеге асыру деген
тұжырымға әкелмеуі керек, бірақ та қылмыстық істің түрлі шешімін сот
төрелігін жүзеге асырумен теңестіруге болмайды. Сот төрелігі бұл – істің
сотпен шешілуі. Негіз болған кезде және заңмен белгіленген тәртіпте
қылмыстық істі тергеуші мен прокурор тоқтата, яғни шеше алады.
Қылмыстық істің тоқтатылуы туралы қаулы қылмыстық істің шешілуінің бір
формасы ретінде қарастырылады. Істің шешілуі тергеушіге өте тар шекте
ғана тән: қылмыстық істің тоқтатылуы, кейбір жағдайларда істің тек
прокурордың келісім арқылы ғана тоқтатылуы формасында.
Тергеуші қызметіндегі санамаланған бағыттар қылмыс туралы арыздар мен
хабарларды қарау мен шешуді, материалдық шығынды өтеуді қамтамасыз ету мен
мүлікті тәркілеуді, қылмыстың алдын алу мен болдырмауды, айыпталушыны
іздеуді тергеушінің процессулдық функцияларынан сырт қалдырады.
Дегенмен, тергеуші қызметінің бұл бағыттары қылмыстық сот ісінің
міндеттерінен туындайды, қолданыстағы заңда нақты белгіленген және іске
асыру формалары мен жуық арадағы міндеттері тұрғысынан ұқсас.
Процессуалдық функциялар ұғымын қолданудың мәні – процессуалдық қызметтің
барлық негізгі қырларын айқындау және ашу, оның құрылымын танып-білу.
Процессуалдық қызмет жасалған қылмыс туралы дабыл түскен сәттен
басталады. Қылмыс туралы арыз бен хабарды қарау және олар бойынша қылмыстық
іс қозғау туралы шешім шығару яки тиісті органдарға бұл тұрғыда қарсылық
білдіру міндеті заңмен жүктелгендіктен, бұл функцияны да тергеуші
қызметіне жатқызуға болады [8, 2 б.].
Жасалған қылмыс жауапкершілігінің бұлтартпастығы туралы ереженің мәні
кінәлінің қылмыспен залал келтірілген материалдық шығынды өтеудің де
бұлтартпастығын білдіреді.
Қылмыстық процессте азаматтық-құқықтық санкцияларды қолданудың,
қылмыспен келтірілген материалдық шығынды өтеуді қамтамасыз етудің мақсаты
– қылмыстан зардап шеккен тұлғаның (жеке немесе заңды) қылмысқы дейінгі
материалдық игілігінің көлемін қалпына келтіру.
Заңға сәйкес, қылмыспен келтірілген материалдық шығын туралы жеткілікті
мәліметтер болған кезде тергеуші талап қоюды немесе болашақта болуы
мүмкін азаматтық талап істі қамтамасыз ету шараларын қолдануға міндетті.
Егер азаматтық талап ету қойылмаған болса, сот үкім шығару кезінде өз
бастамасымен материалдық шығынды өтеу туралы мәселені шешуге құқылы.
Демек, қылмыспен залал келтірілген материалдық шығын туралы жеткілікті
мәліметтер болған кезде азаматтық талап етудің қойылған қойылмағанына және
азаматтық талап етуші бұл жөнінде өтініш білдірген, білдірмегеніне
қарамастан тергеуші материалдық шығынды өтеуді қамтамасыз ететін шараларды
қолдануға міндетті.
Қылмыстық іс бойынша іс қозғалған кезде мүлікті тәркілеу түріндегі жаза
түрі қолданылуы мүмкін болса, тергеуші айыпталушының мүлкін жасырмауын
қамтамасыз ететін шаралар қолдануға міндетті.
Өзінің мазмұны бойынша ол қылмыспен келтірілген материалдық шығынды
қамтамасыз ету функциясына ұқсастығы сонша, тіпті онымен бірге қылмыспен
келтірілген материалдық шығынды қамтамасыз ету функциясымен және мүлікті
тәркілеу бойынша үкім орындау функциясымен бірігіп кетуі мүмкін.
Тергеушінің процессуалдық қызметінің бірі қылмыстың жолын кесу және
қылмысқа итермелейтін жағдайды жоюға бағытталған шара қолдану. Бұл функция
қылмыстық іс бойынша сот ісін жүргізудің қылмыстың алдын алу мен оны
түбірімен жою сияқты жалпы мақсаттарынан туындайды.
Тергеуші қылмыс жасауға итермелейтін себептер мен жағдайларды ашып, және
оларды жоюдың шараларын қолдануы керек. Көрсетілген себептер мен
жағдайлардың ашылуына істің мән-жайын зерттеу процесінде қол жеткізіледі.
Тергеуші қызметіндегі дербестік бағыт – бұл айыптыны іздестіру. Бұл
функция қылмыстық-процессуалдық заңда барынша анық көрсетілген: айыптының
мекен-жайы белгісіз болған кезде, тергеуші оны іздестіруге қажетті
шараларды қабылдайды.
Баяндалғандарды қоса алғанда, сондай-ақ алдыңғы параграфтарда баяндалған
пікірлерді ескере отырып, тергеуші мынадай процессуалдық функцияларды
жүзеге асырады деп айтуға болады:
- қылмыс туралы өтініштер мен хабарламаларды қарастыру;
- істің мән-жайын зерттеу;
- азаматтарды қылмыс жасаған деп негізсіз айыптаудан қорғау;
- қылмыс жасады деп айыптау;
- қылмыспен келтірілген материалдық шығынды өтеуді қамтамасыз ету, және
де мүлікті тәркілеу бойынша үкімді орындау;
- қылмыстың жолын кесу және қылмыс жасауға итермелейтін мән-жайды жою
шараларын қабылдау;
- мекен-жайы белгісіз айыптыны іздестіру (айыптыларды);
- қылмыстық істі шешу.
1.3 Тергеуші функцияларының ара қатынасы
Тергеушінің процессуалдық функциялары бір-бірімен өзара байланысты. Бұл
байланыс, біріншіден, белгілі бір функцияның басқаның нәтижесімен
үйлесімділігінен, екіншіден, бірнеше функциялардың бір мезгілде жүзеге
асуынан көрінеді.
Алдымен өзара байланыстылық мынадан көрінеді: қылмыс туралы өтініштерді
немесе хабарламаларды қарастыру мен шешу функциясын жүзеге асырудың
нәтижесіне байланысты істің мән-жайын зерттеудің қажеттілігі туындауы да,
туындамауы да мүмкін. Бұл хабарламаны шешу үшін қылмыс белгісінің бар яки
жоқ екені туралы мәселеге жауап беруге мүмкіндік беретін тексеру жүргізген
уақытта болады.
Қылмыстық іс қозғалғаннен кейін істің мән-жайын зерттеу функциясы
міндетті түрде жүзеге асырылады.
Тіпті егер оның жүзеге асырылуы іс қозғалғаннан бұрын басталса да, бұл
сатыда ол әжептәуір кең көлемде жүзеге асырылады әрі басқаша процессуалдық
құралдар арқылы жүргізіледі.
Бұл функцияның жүзеге асырылуы тергеушіні тұлғаны қылмыстық
жауапкершілікке тарту үшін дәлелдеме жеткілікті (осы кезде айыптау
функциясы жүзеге асырылады), немесе қылмыстық істі тоқтатуға күші бар
негіздеменің (осы кезде істі шешу функциясы жүзеге асырылады) бар екені
туралы қорытындыға әкеледі.
Бірінші жағдайда істің мән-жайын зерттеу тергеу аяқталғанға дейін
жүргізіледі. Оның қорытындысының нәтижесінде (алдын ала тексеру аясында)
айыптау функциясы (іс айыптау қорытындысымен прокурорға немесе медициналық
сипаттағы күштеу шарасын қолдану туралы мәселені қарастыру үшін істі
сотқа жіберу туралы қаулымен) немесе істі шешу функциясы (іс тоқтатылған
кезде) толығымен жүзеге асырылуы мүмкін.
Егер істің мән-жайын зерттеу күдіктің яки тұлғаны қылмыс жасаған деп
айыптаудың негізсіздігін немесе айыпталушының жауапкершілігін жеңілдететін
мән-жайлардың бар екенін көрсетсе, тергеуші айыпталушыны негізсіз
айыптаудан қорғау шараларын қабылдайды.
Қылмыс туралы хабарламаларды қарастыру мен шешу функцияларын жүзеге
асыру және істің мән-жайын зерттеу процесінде қылмыстық әрекеттің жалғасып
жатқаны немесе олардың жасалу мүмкіндігі сақталғандығы мәлім болса, яки
қылмыстың жасалуына мұрындық болатын мән-жай анықталған болса, тергеуші
қылмыстың жолын кесу және аталған мән-жайды жою шараларын жүзеге асырады,
сөйтіп, қылмыстың алдын алу функциясын жүзеге асырады.
Ең соңында, істің мән-жайын зерттеу құралы арқылы қылмыспен келтірілген
материалдық шығынды қалпына келтіруді қамтамасыз ету функциясын жүзеге
асыру үшін негіздің бар яки жоқ екендігі, және де мүлікті тәркілеу бойынша
үкімді орындау белгіленеді.
Істің мән-жайын зерттеу функциясының жүзеге асырылуы өз кезегінде басқа
да функциялардың, көбінесе, айыптау мен қорғаудың жүзеге асуына байланысты
болады.
Тергеушінің процессуалдық функцияларының өзара байланыстылығы олардың
қатар, кейде, тіпті бірдей формада жүргізілуінен де көрінеді. Мысалы,
айыптау, қылмыстың жолын кесу және алдын алу, материалдық шығынды өтеуді
қамтамасыз ету мен мүлікті тәркілеу бойыншы үкімді орындау, сондай-ақ істің
мән-жайын зерттеу бір-бірімен қатар жүргізілуі мүмкін. Қорғау функциясы
туралы да осыны айтуға болады. Айыпталушыны іздестіру тек қана оның мекен-
жайы белгісіз болғанда да ғана жүргізіледі.
Бұл функцияны табысты түрде жүзеге асырмайынша, басқа да көптеген
функциялар толығымен іске аспайды, мәселен, айыптау, материалдық шығынды
өтеуді қамтамасыз ету, істі шешу, ал кейде істің мән-жайын шешу, қылмыстың
жолын кесу мен алдын алу сияқтылар жүзеге аспайды.
Істі шешу функциясы басқа функциялармен тығыз байланысты; бұл
байланыстылық істің шешілуі логикалық тұрғыдан басқа процессуалдық
функциялардың жүзеге асуынан ғана емес, сондай-ақ істің шешілу функциясы
істің мән-жайын зерттеу, айыптау мен қорғау функциясын жүзеге асырудың
шарықтау шегі болып табылуынан да көрінеді.
Істі тоқтату туралы қаулы істің мән-жайын зерттеуді ұшпаққа шығаратын
жинақталған дәлелдемелердің қорытынды талдауынан тұрады (яғни, осы
функцияның жүзеге асуы). Кінәлілік немесе кінәсіздік, кінәліліктің деңгейі,
жауапкершіліктің формалары мен мөлшері туралы түйіндемеде айыптау, ал кейде
қорғау функциясы жүзеге асырылады [9, 289 б.].
Ақталмайтын негіз бойынша іс тоқтатылған кезде қылмыс жасаған тұлғаның
кінәлілігі туралы түйіндеме тұжырымдауда айыптау функциясы, ал қорғау
функциясы айыптауды азайтатын немесе айыпталушының жауаптылығын
жеңілдететін мән-жайды анықтауда жүзеге асырылады.
Ақтау негізі бойынша іс тоқтатылған кезде істі шешу функциясымен бір
мезгілде қорғау функциясы да жүзеге асырылады. Бірақ айыптау немесе қорғау
тіпті де істі шешудің міндетті элементі бола алмайды.
Көбінесе, бұл функциялар қылмыстық іс күдікті немесе айыпталушы жоқ,
қылмыс оқиғасы болмағандықтан тоқтатылғанда, көптеген басқа функциялар
сияқты, істің мән-жайын зерттеу және істі шешу функциясынан басқасы,
жүзеге аспайды.
Тергеуші өзінің функцияларын процесстің басқа да қатысушыларымен өз ара
әрекеттесе отырып жүзеге асырады, олардың рөлдері арнайы тағайындау (куә,
сарапшы, маман, аудармашы, куәгер), яки олардың дербес процессуалдық
мүдделілігі арқылы анықталады.
Процесске қатысушылардың аталған рөлдерін тәптіштей қарастырмай-ақ,
олардың тергеуге қатысуы нәтижелі сипатқа ие екенін атап өту қажет. Олар
қандай да бір формада болмасын істің мән-жайының қойылуына және оның дұрыс
шешілуіне ықпал етеді.
Қорғау функциясын жүзеге асырушы айыпталушы мен қорғаушының рөлдері
көбінесе үндес болып келеді. Тіпті айыпталушы үшін қорғау функциясы мен
тергеушіге мән-жайды анықтауда жәрдем беру функциясы факультативтік болып
табылады.
Қорғаушы тек қана қорғау функциясын жүзеге асырушы, және осы функцияның
аясында ғана әрекет ете отырып, істің мән-жайын анықтау мен оның дұрыс
шешілуіне атсалысады. Істің мән-жайын зерттеудегі алдын ала тергеуде
процесске мүдделі қатысушылар және олардың өкілдері белсенді түрде қатыса
алады.
Олар тікелей дәлелдемелерді көрсетуге, сондай-ақ куәлардан жауап алу
жөнінде қолдау білдіруге, экспертиза жүргізуге және дәлелдеме жинау бойынша
басқа да тергеу әрекеттерін жүргізуге құқылы.
Заң сараптама жүргізудің мүмкіндігін қарастырған (сараптама
тағайындалғаны туралы қаулымен танысу, қосымша сұрақтарына сарапшыдан
қорытынды алу, сараптама қорытындысымен танысу, сарапшыға қарсылық білдіру
құқығы және т.б.). Тексеру жүргізген кезде тергеуші айыпталушыны,
күдіктіні, жәбірленушіні, куәні қатыстыруға құқылы, сөйтіп, оларды істің
мән-жайын зерттеудің белсенді қатысушыларына айналдырады [10, 173 б.].
Тінту мен алу кезінде аталған тұлғаларды қатыстыру мүмкіндігі туралы
заңда көрсетілмеген. Алайда, көрсетілген норманың мазмұны мен тағайындалуы
тұрғысынан бұл қатысушыларды үйлесімділікпен тінту мен алу процессіне
қатыстыруға болады. Материалдық шығынның көлемі мен сипатын анықтау кезінде
жәбірленушінің өзінің көмегін пайдалануға болады (азаматтық талапкерді).
Тергеушінің процессуалдық функцияларының табысты орындалуының маңызды
алғышарты – алдын ала тергеудің қатысушыларына, қылмыстық процесстегі
олардың рөлдері сәйкес келетін және тергеушінің міндеттері мен функцияларын
хабарландырып тұратын белгілі бір процессуалдық міндеттерді
жүктеу.
Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу заңдарына сәйкес, ттергеу
функцияларын атқаратын тергеуші өз құзыреті шеңберінде қылмыстық іс бойынша
алдын ала тергеу жүргізуге уәкілеттік берілген лауазымды адамы. Қылмыстық
процесте тергеуші бір-ақ функция атқарады. Ол функция – қылмыстық істер
бойынша алдын ала тергеу жүргізу. Осыған сәйкес тергеушінің негізгі міндеті
- қылмысты тез арада және толық ашу, қылмыс жзасаған адамды тиісті
жауапкершілікке тартып, оның сотқа берілуін қамтамасыз ету болып табылды.
2 ТЕРГЕУШІНІҢ ПРОЦЕССУАЛДЫҚ ФУНКЦИЯЛАРДЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ
НЫСАНДАРЫ МЕН ҚҰРАЛДАРЫ
2.1 Қылмыс туралы арыздар мен хабарламаларды қарастыру
Қылмыс туралы арыздар мен хабарламаларды қарастыру қылмыстық процесстің
дербес сатысы, ол теорияда қылмыстық істің қозғалуы деп аталады. Алайда,
бұл сатыдағы дербестік кедергі жасамайды, керісінше, оны қылмыстық істі
қозғау билігіне ие процесске қатысушының, көбінесе, тергеуші қызметінің
негізгі бөлігі ретінде қарастыруды білдіреді.
Қылмыстар туралы арыздар мен хабарламаларды алдын ала тергеу қылмыстық-
процессуалдық өкілеттілігі заңмен белгіленген тұлғаның қызметі болып
табылады, ол қылмыстық істі қозғау немесе басқа да шаралар қолдану туралы
дер кезінде әрі мәселелердің дәлелді шешілуі үшін қылмыс белгілерін немесе
басқа да мән-жайларды ашуға бағытталған.
Прокурор, тергеуші және анықтау органы өз құзіреттерінің шегінде
қылмыстың белгісі кездескен әрбір жағдайда қылмыстық іс қозғауға міндетті
[11, 15 б.]. Қылмыстық іс қозғау қылмыстық сот ісін жүргізудің дербес және
жауапты сатысы.
Дер кезіндегі және дәлелді қылмыстық істің қозғалуы қылмысты тез және
толық ашу мен тергеудің, ақыр соңында соттың заңды және дәлелді үкім
шығаруының қажетті алғы шарты.
Қатаң заң талабымен шығарылған қылмыстық іс қозғау туралы қаулы
айыптаудың сипаты мен көлемін, қылмыстың жолын кесудің белгілі түрін
таңдауды, қылмыстың заңдық бағасын және қылмыстық сот ісін жүргізудің басқа
да компоненттерін алдын ала белгілейді.
Анықтау органдары мен алдын ала тергеу тарапынан жіберілетін көптеген
заң бұзушылық, азаматтардың құқығын және заңды мүдделерін шектеу қылмыстық
іс қозғау туралы мәселенің шешіміне асығыс, көп жағдайларда жауапсыз
қарағандықтан туындап жатады.
Бұдан басқа, кейбір тергеушілер мен прокурорлар маңызды процессуалдық
қана емес, аталған сатының тіпті саяси мәнін де қаперге алмайды, ал бұл
саты тұлға мен тұрғын үйге қол сұқпаушылық туралы конституциялық
принциптердің орындалуымен, кінәсіздік презумпциясымен және бірмезгілде
қылмыстық процесстің негізін білдіретін жасалған қылмыс үшін жазадан
құтылмайтындығы туралы принциптерін қамтамасыз етумен тікелей байланысты.
Қылмыстар туралы арыздар мен хабарламаларды қарастыру (тексеру)
институты жайлы түрлі пікірлер айтылады. Көбінесе, аталған институтты алып
тастау керектігі ұсынылады, оның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ПРОЦЕССУАЛДЫҚ ФУНКЦИЯЛАРДЫҢ ТҮСІНІГІ МЕН ТҮРЛЕРІ ... ... ... 6
1.1 Тергеушінің процессуалдық функцияларының түсінігі мен олардың тергеуші
қызметіндегі
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...6
1.2 Тергеушінің процессуалдық функцияларының түрлері мен
мазмұны ... ... ..13
1.3 Тергеуші функцияларының ара
қатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2 ТЕРГЕУШІНІҢ ПРОЦЕССУАЛДЫҚ ФУНКЦИЯЛАРДЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ
НЫСАНДАРЫ МЕН ҚҰРАЛДАРЫ ... ... ... ... ... 20
2.1 Қылмыс туралы арыздар мен хабарламаларды
қарастыру ... ... ... ... ... ... .. ...20
2.2 Істің мән-жайын
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 24
2.3 Қылмыс жасады деп
айыптау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 29
2.4 Негізсіз айыптаудан
оқшаулау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...35
2.5 Қылмыспен келтірілген материалдық шығынды өтеуді қамтамасыз ету ... ..37
2.6 Қылмыстардың алдын алу және қылмыс жасауға итермелейтін жағдайларды жою
жөнінде шаралар
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...43
2.7 Айыпталушыны
іздестіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 47
2.8 Қылмыстық істі
шешу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 60
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Диплом жұмысының өзектілігі.
Қылмыстылықпен күрестің нәтижесі, шын мәнінде, әрбір қылмыстың тез және
толық ашылуымен, оны жасаған барлық адамдардың әшкереленуімен және сотқа
тартылуымен айқындалады. Тергеушілердің әрбір қылмыстық істің дәлелденуіне
кіретін мәселелерді дұрыс шешуі көп жағдайларда заңдылықты және соттық
үкімді алдын ала анықтайды. Сот қандай да бір процессуалдық заңдылыққа
және тәуелсіздікке ие болғанмен де, ол оны қарау үшін прокурорға
жіберетін, қылмыстық істің материалдарынан туындайтын өз бағасын айтады.
Тек тергеуші ғана ең алдымен қылмыстың құрамын және оқиғасын анықтайды,
қылмыстық жауапкершілікке тартылған тұлғаның кінәсін дәлелдейді, қылмыстың
заңды бағасын, материалдық шығынның сомасын анықтайды және т.б.
Жоғарыда көрсетілген мәселелер қосымша тергеу барысында қаралады.
Қылмысты тергеудің мемлекеттік-құқықтық функциясын жүзеге асырушы
мемлекетттің органы тергеуші болып табылатынын атап өту керек. Тергеушілер
осы функцияны жүзеге асыру үшін арнайы құрылған. Қылмысты ашу және тергеу,
кінәлілерді табу, адамның адамшылық келбетін қалпына келтіру – тергеуші
жұмысының мәні. Істің қалай аяқталуы, көп жағдайда, оның істі қаншалықты
білетіндігі мен күш-қайратына, бірбеткейлігі мен ширақтығына, бастамасы мен
ержүректілігіне байланысты.
Тергеушінің жоғарыда көрсетілген міндеттері жиынтық түрде оның қоғам
өмірінде заңдылықты сақтауды қамтамасыз етудегі әлеуметтік-саяси рөлін
айқындайды. Алайда, тергеушінің толыққанды рөлі мен оның қызметінің мәні ол
жүзеге асыратын функцияларда, құқықтық қағидалар мен оның қызметінің
шарттарында ашылады.
Қылмыстарды ашу ісі – шығармашылық, күрделі іс. Ол ғылыми ұсыныстарды,
ғылыми-техникалық құралдарды, арнайы ілімдерді, көпшіліктің көмегін
пайдалануды көздейді. Тергеуші анықтайтын ақиқат, көбінесе тіпті де мүмкін
болмайды. Тергеу жұмысы өте жауапты, өйткені, тергеу сапасына адам тағдыры
тәуелді. Тергеуші бәрін де тексеруі қажет: куәгерлердің айғақтарын,
құжаттардың тұпнұсқалығын, ревизорлар шешімінің дұрыстығын, мамандар
қорытындыларының негізділігін және т.б. Кінәліні әшкерелейтін дәлелдерді
ашу. Алайда, тым шектен де шықпау керек: күдікшілдік тергеушіні адастырып,
оның адамдармен қарым-қатынасын қиындатуы мүмкін, әрі-сәрі күйге түсіріп,
батылсыздық сезімі билеуі мүмкін.
Дипломдық жұмыстың мақсаты болып тергеушіні сол бірі немесе өзге
процессуалдық функциялармен жүктеудің орындылығын саралау, осы бағыттағы
заңнаманы және доктриналдық ой-пікірлерді талдау және тергеушінің
процессуалдық функциялары бойынша белгілі бір ұсыныстар әзірлеу табылды.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін төмендегідей міндеттерді шешу белгіленді:
- Тергеушінің процессуалдық функцияларының түсінігі мен олардың тергеуші
қызметіндегі орнын талдау,
- Тергеушінің процессуалдық функцияларының түрлері мен мазмұнын талдау;
- Тергеуші функцияларының ара қатынасын талдау;
- Қылмыс туралы арыздар мен хабарламаларды қарастыруды талдау;
- Істің мән-жайын зерттеуді талдау;
- Қылмыс жасады деп айыптауды саралау;
- Негізсіз айыптаудан оқшаулаудың мәнісі талдау;
- Қылмыспен келтірілген материалдық шығынды өтеуді қамтамасыз етуді
талдау;
- Қылмыстардың алдын алу және қылмыс жасауға итермелейтін жағдайларды
жою жөнінде шаралар қолдануды талдау;
- Айыпталушыны іздестіруді саралау;
- Қылмыстық істі шешуді таладу.
Дипломдық жұмыстың объектісі болып қазақстандық қылмыстық-процессуалдық
заңнамадағы тергеушінің процессуалдық функцияларын айқындайтын нормалар
жүйесі мен оларды қолдану тәжірибесі табылады.
Дипломдық жұмыстың пәні – тергеушінің процессуалдық функцияларын
айқындайтын құқықтық қатынастар мен нормалар.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік маңызы. Зерттеу барысында қалыптасқан
ғылыми қорытындылар, авторлық идеялар мен ұсыныстар қылмыстық іс жүргізу
құқығы, қылмыстық құқық салаларындағы мамандар тарапынан сұранысқа ие
болады деп ойлаймыз. Сонымен қатар бұл зерттеу жұмысы аталған мамандықтар
бойынша жоғары оқу орындарында білім беру процесінде пайдаланыла алады.
Дипломдық жұмыстың зерттелу дәрежесі. Тергеушінің процессуалдық
функцияларының жекелеген мәселелері туралы отандық авторлардың ғылыми
еңбектері бар.
Атап айтқанда, қазақстандық авторлардың ішінде А.Н.Ағыбаевтың,
Е.О.Алаухановтың, Т.Айтмухамбетовтың, Н.Ережеповтың, К.Балтабаевтың,
М.Қоғамовтың, Е.Тұрашевтің, Ш.Шариповтың, С.Шокатаевтың және т.б. еңбектері
бар. Сонымен қатар, тергеу органдарында тәжірибе жүзінде қызмет ететін
мамандардың тергеушінің процессуалдық функцияларының түрлі мәселелеріне
арналған ғылыми-ақпараттық мақалалары мерзімді басылымдар мен ғылыми
журналдарда жиі жарық көретінін атап өткен жөн. Дей тұрғанмен тергеу
органары меен тергеушінің қылмыстық қудалауды жүзеге асыру қызметі әр
уақытта ғылыми тұрғыдан зерттеу мен саралауды қажет ететіндігін атап өту
маңызды. Өйткені тәжірибе жүзінде олардың қызметін құқықтық реттеу мен
олардың құқықтық мәртебесін анықтауға қатысты түрлі сұрақтар туындап
жатады.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негізін диплом жұмысының мақсаты мен
міндеттеріне сәйкес келетін ғылыми әдістер кешені құрайды. Зерттеудің
әдістемелік негізін бүгінгі таңда оларсыз құқықтық зерттеулер жүргізу
мүмкін болмайтын бірқатар ұстанымдар анықтады. Жұмыстың әдістемелік негізі
жалпы алғанда жүйелі, салыстырмалы және тарихи талдауға сүйенген.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен мазмұны оның мақсат-міндеттерімен
анықталған. Жұмыс кіріспеден, глоссарий, реферет, негізгі бөлім мен
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ПРОЦЕССУАЛДЫҚ ФУНКЦИЯЛАРДЫҢ ТҮСІНІГІ МЕН ТҮРЛЕРІ
1.1 Тергеушінің процессуалдық функцияларының түсінігі мен олардың
тергеуші қызметіндегі орны
Тергеушінің қызметі мен рөлі, оның қызметінің мазмұны мен түрлері осы
қызметтің ішкі құрылымына еніп, оның барлық құрамдас бөліктерін жеке-жеке
және өзара органикалық біртұтастықта қарастырған кезде ғана толығымен
ашылады, талданады және дұрыс түсіндіріле алады.
Мұндай көзқарас, егер ғылыми құрал ретінде процессуалдық функцияларды
нақтылы бағыт ретінде, қылмыстық-процессуалдық қызметтің дара тұсының
ерекше үлгісі ретінде пайдаланса ғана әбден мүмкін және шынайы бола
алады.
Мемлекеттің міндеті - өз халқының мүддесін қорғау. Мемлекеттің әр түрлі
бағыттағы мәселеллерін зерттеу кезінде осы тезисті негізге алу керек. Осы
бағыттардың ішінде мемлекетке аса қауіп келтіретін қылмыстарды және қүқық
бұзушылықты зерттеу және ашумен айналысатын мемлекеттің өкілетті
органдарының және лауазым иелерінің алатын орны ерекше.
Қылмыспен күрес жүргізуді мемлекеттің арнайы органдары – сот,
прокуратура, Ішкі істер министрлігі, Қаржы полициясы, Ұлттық қауіпсздік
комитеті жүзеге асырады. Соңғы үш ведомствоның құрамында тергеу аппараты іс-
әрекет жасайды.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 8- бабында
қылмыстық іс жүргізудің міндеттері айқындалады, яғни қылмыстарды тез және
толық ашу, оларды жасаған адамдарды әшкерелеу және қылмыстық жауапқа тарту,
әділ сот талқылауы және қылмыстық заңды дұрыс қолану.
Қылмыстық істер бойынша іс жүргізудің заңда белгіленген тәртібі
азаматтарды негізсіз айыптау мен соттаудан, олардың құқықтары мен
бостандықтарын заңсыз шектеуден қорғауды, кінәсіз адам заңсыз айыпталған
немесе сотталған жағдайда оны дереу және толық ақтауды қамтамасыз ету,
сондай-ақ заңдылық пен құқық тәртібін нығайтуға, қылмыстың алдын алуға,
құқықты құрметтеу көзқарасын қалыптастыруға жәрдемдеседі.
Егер ішкі істер органдарының тергеушілері басым көпшілік қылмыстар
бойынша алдын ала тергеуді жүргізетін орган болса, Экономикалық және
сыбайлас жемқорлық қылмыстарымен күрес агенттігінің (қаржы полициясының)
қылмыстық ізге түсу функциясын орындау жұмысы 1998 жылдың басынан басталды.
Қаржы полициясы 50-ден астам салыққа байланысты қылмыс құрамдарын тергеуде.
Алдын ала тергеу өндірісі бойынша тергеушінің іс жүргізу құзіреті заңмен
көрсетілген міндеттерді қамтамасыз ету үшін оның өкілеттігін және алдын ала
тергеу әрекеттерін жүргізуде өз бетімен дербестігін арттырады.
ҚР ҚІЖК-нің 64-бабына сәйкес, тергеуші өз құзыреті шеңберінде қылмыстық
іс бойынша алдын ала тергеу жүргізуге уәкілеттік берілген лауазымды адамы.
Қылмыстық процесте тергеуші бір-ақ функция атқарады. Ол функция – қылмыстық
істер бойынша алдын ала тергеу жүргізу. Осыған сәйкес тергеушінің негізгі
міндеті - қылмысты тез арада және толық ашу, қылмыс жзасаған адамды тиісті
жауапкершілікке тартып, оның сотқа берілуін қамтамасыз ету болып табылды.
Қылмысты ашу, қылмысты жасаған айыптыларды әшкерелеу, істердің
көпшілігінде арнайы құралдар мен әдістерді қолданатын ұзақ күрделі
жұмыстарды қажет етеді. Қылмыс жасаған айыптыларды әшкерелеу, қылмысты тез
арада және толық ашу мақсатында алдын ала тергеу органдары құрылып, өз
әрекеттерін жүзеге асырады. Бұл органдар қылмыстың барлық жасау жолдарын
және қылмыстың оқиғасын анықтауға, қылмысты жасауда айыпты адамдарды
анықтауға және оларды жазалауға, сонымен қатар айыптының жауапкершілігін
ауырлататын және жеңілдететін жағдайларды бекітеді; қылмыс нәтижесінде
келтірілген материалдық зиян мөлшерін және материалдық зиянды өндіру үшін
қолданатын шараларды бекітеді; қылмысты жасауға итермелеген себептерді
анықтайды. Барлық дәлелдерді тауып, оларды процессуалды түрде бекітеді.
Тергеушілердің барлығының (ішкі істер органдарының, ұлттық қауіпсіздік
органдарының және қаржы полициясы органдарының) өкілеттіктері бірдей болып
табылады. Ол өкілеттіктерінің ішінде тергеушінің процессуальдық дербестігі
бар екендігін және оның маңызын атап айту қажет.
Тергеушінің процессуалдық дербестігі – оның тергеудің бағыты мен тергеу
әрекеттерін жүргізу жөнінде шешімдердің барлығын өзі дербес
қабылдайтындығын және іс бойынша жүргізілетін процессуалдық әрекеттердің
заңды, әрі уақытында орындалуы үшін толық жауапты болатындығын білдіреді.
Заңда көрсетілген кейбір жағдайларда ғана тергеуші прокурордың
санкциясын немесе соттың шешімін алуы тиіс (мысалы, тінту жүргізу үшін
прокурордың санкциясын алу қажет (ҚР ҚІЖК-нің 232-бабының 1-бөлімі),
қоғамға қауіпті әрекет жасаған адамды мәжбүрлі түрде сот-психиатрлық
сараптамасын жүгізу үшін медициналық мекемеге мәжбүрлеп орналастыру үшін
соттың шешімі қажет(ҚР ҚІЖК-нің 14-бабының 2-бөлімі).
Прокурор немесе тергеу бөлімінің бастығы тергеу жүргізудің барысында
қандай шешімдер қабылдау және қандай процессуальдық шаралар қолдану
қажеттігі жөнінде тергеушіге шектеу қоя алмайды. Сондықтан да ҚР ҚІЖК-нің
63-бабының 3-бөлімінде былай деп көрсетілген: тергеу бөлімі бастығының
қылмыстық іс бойынша нұсқауы тергеушінің дербестігін және оның құқықтарын
шектей алмайды. ҚР ҚІЖК 64-бабының 5-бөліміне сәйкес, тергеушінің
қызметіне заңсыз араласуға жол берілмейді, оның қызметіне заңсыз араласу
қылмыстық жауаптылыққа әкеп соқтырады. Тергеушінің процессуалдық
дербестігін қорғауға бағытталған тағы бір мынадай ереже бар: тергеуші
прокурордың қылмыстық іс бойынша нұсқауларымен келіспеген жағдайда ол
жөнінде жоғарғы тұрған прокуррға шағымдануға құқылы (ҚР ҚІЖК-нің 64-бабының
6-бөлімі).
Келесі маңызды мәселе – тергеушінің анықтау органдарымен қарым-
қатынастарының процессуалдық тәртібінің заңмен реттелуі болып табылады.
Тергеуші өзінің тергеуіндегі қылмыстық іс бойынша: анықтау органдарына
орындауға міндетті іздестіру және тергеу әрекеттерін жүргізу туралы
тапсырмалар мен нұсқауларын беруге және олардан тергеу әрекеттерін
жүргізуге жәрдемдесуді талап етуге; сондай-ақ жедел-іздестіру шараларының
материалдарын сұратып алуға, олармен танысуға және қажет болған жағдайларда
ол материалдарды заңда белгіленген тәртіп бойынша іске қосуға құқылы.
Тергеушінің құқықтық жағдайына байланысты оның қызметіне биліктік
бастама тән екендігін де айту қажет. Яғни, тергеушінің өзінің жүргізуіндегі
қылмыстық іс бойынша заңға сәйкес шығарылған қаулыларын орындау басқа
мекемелер, ұйымдар, лауазымды адамдар мен азаматтар үшін міндетті болып
табылады. Олай болмаса, тергеуші өзінің алдына қойылған міндеттерін, соның
ішінде қылмыстарды тез арада және толық ашу, қылмыс жасаған адамдарды
тиісті жауапкершілікке тарту қызметін жүзеге асыра алмас еді.
Алдын ала тергеу жүргізген кезде тергеудің бағыты туралы және тергеу
әрекеттерін жүргізу туралы барлық шешімдерді тергеуші өз бетімен, дербес
қабылдайды. Іс бойынша алдын ала тергеу кезінде жиналған, сотқа жіберілген
материалдар басты сот талқылауының негізін құрайды. Жан-жақты, объективті,
толық түрде жүргізілген алдын ала тергеу сотта іс қарау барысында заңды,
негізделген, әділ үкім шығаруға жағдайлар туғызады. Егер тергеуші заңмен
белгіленген алдын ала тергеу органдарының дәлелдемелерді жинау, бекіту,
зерттеу тәсілдері мен құралдарын толығымен қоланбаса, істің мән-жайын бір
жақты, үстірт зерттесе, бұл сотта іс жүргізуді қиындатып жіберуі мүмкін,
кейде тіпті заңсыз үкімнің шығуына әкеліп соқтырады.
Тергеушіге тек жасалған қылмыстың бетін ашып, қылмыс жасаған адамдарды
әшкерелеп, оларды қылмыстық жауапкершілікке тарту ғана тапсырылып қоймай,
сонымен қатар қылмыстың алдын алу, қоғамға қауіпті әрекеттерді болғызбау,
заңдылықты нығайту және азаматтардың құқықтық сана сезімін тәрбиелеу
тапсырылады.
Қылмыстық істер бойынша анықтау мен алдын ала тергеу жүргізуді арнаулы
органдар жүзеге асырады және бұлардың қызметі сот пен прокуратурадан
бөлінген. Алдын ала тергеу органдарының негізгі міндеті – қылмысқа қарсы
күрес, қылмыстарды ашу мен алдын ала тергеу жүргізу. Мұндағы негізгі тұлға
– тергеуші. Сондықтан тергеуші мәртебесін көтеру кезек күттірмейтін мәселе
болып табылады.
Диплом жұмысымның арқауына негіз болатын мәселе қылмыстық іс жүргізу
барысындағы тергеушінің өкілеттілігін жан-жақты талдау болып табылады.
Осыған орай заң ғылымдарында кездесетін тергеушілердің процессуалдық
функцияларына байланысты кейбір ой-пікірлердің, заңда туындайтын
қайшылықтарына тұжырым жасау қарастырылады.
Қылмыстық процесстің теориясындағы мына тұжырымды қатып қалған деп
айтуға болады: яғни, бұл бойынша қылмыстық-процессуаллдық қызметтің әрбір
субъектісі нақтылы функцияларды жеткізуші, соның ішінде, тергеуші,
прокурор сияқтылар қылмыстық процесстің негізін құрайды, оның құрылымын
және құрылу принциптерін айқындайды.
Алайда, процессуалдық функциялар түсінігі және олардың түрлері туралы
мәселе даулы деп айтуға болады. Кейбір ғалымдар қылмыстық сот ісін
жүргізуде қылмыстық-процессуалдық қызметтегі қатысушылар (субъектілер)
жүзеге асыратын қылмыстық-процессуалдық функциялардың болуын көрсетеді.
Басқалары, керісінше, қылмыстық процессте бір-бірінен оқшауланған
қандай да бір процессуалдық функциялардың болуын жоққа шығарады, олардың
пікірінше, қылмыстық-процессуалдық заңдылық қылмыстық-процессуалдық
қызметті түрлі функцияларға қатаң межелей бөлу үшін негіз бола алмайды.
Дегенмен, қылмыстық-процессуалдық функциялар концепциясының жақтаушылары
арасында да бірталай мәнді мәселелер бойынша, мәселен, нақ осы
процессуалдық функциялардың түсінігі, олардың мәні, қылмыстық
процесстегі саны туарлы көзқарас сәйкестігі жоқ. Тіпті, аттас функциялардың
түсінігінің өзіне түрлі авторлар көбінесе әртүрлі мазмұн береді. Кейбір
авторлар, қылмыстық-процессуалдық қызметтің алуан түрлі субъектілерімен
тең жағдайда жүзеге асырылатын қылмыстық-процессуалдық функциялар жоқ,
болуы да мүмкін емес дегенге саяды [1, 97 б.].
Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 8-бабында
белгіленгендей, Қылмыстық процестiң мiндеттерi қылмыстарды тез және толық
ашу, оларды жасаған адамдарды әшкерелеу және қылмыстық жауапқа тарту, әдiл
сот талқылауы және қылмыстық заңды дұрыс қолдану болып табылады.
Сондай-ақ, қылмыстық iстер бойынша iс жүргiзудiң заңда белгiленген
тәртiбi адамды және азаматты негiзсiз айыптау мен соттаудан, олардың
құқықтары мен бостандықтарын заңсыз шектеуден қорғауды, кiнәсiз адам заңсыз
айыпталған немесе сотталған жағдайда - оны дереу және толық ақтауды
қамтамасыз етуi, сондай-ақ заңдылық пен құқық тәртiбiн нығайтуға, қылмыстың
алдын алуға, құқықты құрметтеу көзқарасын қалыптастыруға жәрдемдесуi тиiс.
Қылмыстық істің барлық қатысушыларының қызметі осы міндеттерге
бағынған, бірақ жоғарыда аталған мақсаттардың нәтижесі әрбір қатысушылардың
функцияларының нақты бөлінуінде ғана мүмкін бола алады, соның ішінде
тергеушінің де.
Бұл үшін мемлекет тергеушінің құқықтық мәртебесін анықтап, оған нақтылы
құқықтар берді және міндеттер жүктеді. Тергеушінің процессуалдық мәртебесін
реттейтін нормаларды жетілдіру үшін, тергеуші немен шұғылдануы тиіс, сот
ісін жүргізудегі мақсаттарға жетуде оған қандай рөл берілген, міне,
осыларды нақты айқындау қажет.
Тергеуші функциясының заңмен нақты, дәл айқындалуы, әсіресе, заңға
маңызды өзгерістер енген кезде, оның реформалануы мен жаңа қылмыстық -
процессуалдық кодекс қабылдау кезінде қажет.
Өкінішке орай, қолданыстағы процессуалдық заң нормаларының талдауы
көрсеткендей, заңдық тұрғыда тергеуші функияларының бәрі бірдей заңда тура
белгіленбеген. Функцияларды айқындау, тергеушіге қандай да бір немесе басқа
да функциялардың қатыстылығын, олардың түрлерін анықтау, сондай-ақ олардың
заң нормаларында нақты бекітілуін, және осылар жайлы қандай көзқарастар
бар – жоғарыды айтылғандардың барлығы осы жұмыстың өзектілігін айқындайды
деп ойлаймыз.
Процесстің әрбір қатысушысы тек оның өзіне ғана тән қылмыстық-
процессуалдық функцияны жүзеге асырады, және осыған сәйкес процессуалдық
функия деп ең басты міндеті көрсетілетін және процесстің әрбір
қатысушысының процессуалдық рөлі айқындалатын негізгі процессуалдық
міндетті айтады.
Сонымен бірге, процесстің барлық қатысушыларының алдында тең дәрежеде
тұрған негізгі процессуалдық міндеттердің ортақтығы бұл міндеттердің
процесс кезінде түрліше, олардың әрқайсысының арнайы тәсілдермен, алуан
түрлі процессуалдық формада орындалатынын жоққа шығармайды.
Қылмыстық сот ісін жүргізуде қылмыстық-процессуалдық қызметтің дербес
қатысушысы ретіндегі тергеушімен орындалатын процессуалдық функцияларға
келетін болсақ, кейбіреулер тергеуші бір мезгілде үш функцияны атқарады
деп санайды: айыптау, қорғау және істің шешілуі, - және де айыптау
(қылмыстық қуғындау) мен қорғау функциясы тергеушіде процессте кінәлі пайда
болғаннан кейін ғана көрінеді деп атап көрсетеді [2, 39 б.].
Осы сәтке дейінгі тергеушінің бүкіл қызметі – процессуалдық функциялары
жіктелмеген тергеу қызметі, бастапқы тергеу, және де бұл қызмет қылмыстық
қуғындауға қажетті дайындық түрінде болады, бірақ қылмыстық қуғындаудың
нақ өзі емес. Осының нәтижесінде тергеушінің аса жауапты қызметі көбінесе
бастапқы тергеу ісінен айып тағуға дейінге әжептәуір маңызды кезең бойы
дербес және қандай да бір процессуалдық функциямен қамтылмаған күйінде
қалады.
Дегенмен де, тергеуші жұмысының қылмысты ашуға, қылмыскерді табу мен
әшкерелеуге бағытталған зор, тынымсыз, шешуші бөлігі процессуалдық
функция теориясында өзінің тиісті көрінісін таппаған.
Қылмысты тергеудің мемлекеттік-құқықтық функциясын жүзеге асырушы
мемлекетттің органы тергеуші болып табылатынын атап өту керек. Тергеушілер
осы функцияны жүзеге асыру үшін арнайы құрылған. Қылмысты ашу және тергеу,
кінәлілерді табу, адамның адамшылық келбетін қалпына келтіру – тергеуші
жұмысының мәні. Істің қалай аяқталуы, көп жағдайда, оның істі қаншалықты
білетіндігі мен күш-қайратына, бірбеткейлігі мен ширақтығына, бастамасы мен
ержүректілігіне байланысты.
Кейбір авторлар тергеушіде бір ғана процессуалдық функция бар, ол –
істің жан-жақты, толық және шынайы зерттелуі. Мұндай пікірмен де келісуге
болмайды, істі зерттеу тергеушіге ғана тән функция емес; қылмыстық іс
бойынша сот та, прокурор да, тергеуші мен тергеу жүргізу ұйымдары бірдей
дәрежеде қолданатын ақиқатты орнықтырудың процессуалдық тәсілі.
Сондай-ақ, тергеушілерге бес функцияны бөліп берген авторлар пікірі де
бар, соның ішінде жұртшылықты қылмыспен күреске тарту және тәрбиелеу
функциясы сияқтылар.
Кейбір авторлар тергеуші қызметіндегі негізгі бір ғана функцияны
–тексеру функциясының жүзеге асуын ғана қарастырады.
Бұл пікірді жақтаушылар тергеушінің қылмыстық істі тергеу ісі бойынша
процессуалдық қызметінің біртұтас сипаты мен мәнін негізінен іс жүргізудің
басқа қатысушыларына тән бірқатар дара функцияларға жіктеу жасанды болып
табылады деп есептейді.
Қылмыстық істі тергеудегі тергеуші қызметінің түрлі жақтарын
қарастыратын тергеушінің процессуалдық функцияларының атауы қылмыстық
процесстің нақтылы бір кезеңінін атауымен сәйкес келмеуі мүмкін немесе бұл
функцияны тергеушінің жүзеге асыруы қылмыстық істің барысындағы сотқа
дейінгі барлық кезеңіне таралуы, яки қылмыстық істің қозғалу стадиясындағы
немесе алдын ала тергеудегі белгілі бір уақытты ғана қамтуы мүмкін.
Қылмыстық істі тергеу кезіндегі тергеуші жүзеге асыратын функциялар
жайлы ресей авторы А.М.Ларин тергеушіге қылмыстық-процессуалдық қызметтегі
мақсаттарға лайық мынадай функциялар тән дегенді айтады: істің жайын
зерттеу, қылмыстық қудалау, қорғау, зиянды жою және өтеу, азаматтық талап
қоюға қарсы қарсылық білдіру, іске қатысушы тұлғалардың құқығы мен заңды
талаптарын қамтамасыз ету, қылмыстың алдын алу, процессуалдық басқару және
істі шешу [3, 79 б.].
Бұл функцияларды автор процессуалдық функцияларға өз анықтамасын бере
отырып айқындады: процессуалдық функциялар – бұл ерекше тікелей мақсаттар
бойынша ажыратылатын қылмыстық-процессуалдық қызметтің іс жүргізудегі
қорытындысында қол жеткізілетін түрлері (компоненттері).
Процессуалдық функциялар туралы сөз қозғағанда күрделі және сан қырлы
болып келетін қылмыстық-процессуалдық қызметтің, шынында да, түрлі құрамдас
бөліктерден құралатынын атап өту қажет. Алайда, процесстің бөліктерін
(кезеңдерін) процесстің сатысына жатқызу үрдіс алған.
Сондықтан да, мына анықтама қажет: қылмыстық-процессуалдық қызметтің
қылмыстық процесстің барлық сатысына тән құрамдас бөліктері бар.
Қылмыстық-процессуалдық функцияларды қылмыстық-процессуалдық қызметтің
өзінің бағыттары бойынша яғни жуық арадағы мақсаттарға жіктелетін,
қызметтің осы түрінің нәтижесін көздеген аса маңызды түрі ретінде
қарастыру қажет.
Қылмыстық істің жүргізілуі, қылмыстық процесстің дамуы қылмыстық-
процессуалдық қызметтің өз бағыттары бойынша диалектикалық тұрғыдан қарама-
қарсы екі түрінің – айыптау мен қорғаудың күресімен байланысты.
Бұл күрестің қорытындысын және тиісті шешім шығару үшін қылмыстық-
процессуалдық қызметтегі істі шешудің үшінші түрі қажет. Демек, қылмыстық
процессте, тергеуші қызметінде қылмыстық-процессуалдық функциялардың үш
түрі бар: а) айып тағу (қылмыстық қуғындау); б) қорғау және в) істі шешу.
Автор көрсеткен функциялар, көп жағдайда, басқа авторлар да атаған
функциялармен ұқсас, бірақ олардың қайсысы қай кезде пайда болу
мәселесі басқаша шешілген.
Түрлі қылмыстық-процессуалдық функцияларды бөлуде, олардың процесстің
түрлі қатысушыларына жүктелуі тәрізді, психология заңының біліміне сүйену
қажет. Айыптау мен қорғаудың біріктірілген функциясын бір адамның
орындауы екі міндетті шарттың қатаң сақталуында ғана мүмкін болады.
Біріншіден, мұндай адам ішкі сенім бойынша ол белгілеуге және бағалауға
тиіс істің нақтылы жағдайын ескере отырып, алда тұрған таңдауға толық
еркіндік алуы тиіс
Екіншіден, бұл адам психологиялық тұрғыдан, іс бағдарындағы осыған
дейін жасалған тұжырымдармен күні бұрын байланысты болмауы қажет.
Тұжырымның әлі жасалмағаны маңызды.
Демек, бұл – тұлға бір мезгілде айыптауды да, қорғауды да оған (оның
ұғымында) ана жақ та, мына жақ та артықшылықта, дұрыс немесе негізді болып
көрінбегенге дейін ғана жүзеге асыра алады деген сөз. Қандай да бір
тұжырыммен келген және оны ашық айтқан адам, әдетте, бұдан әрі де осы
тұжырымдарды қорғауға және қарама-қарсы сипаттағы дәлелдерді жете
бағаламауға бейім.
Жеке тұлғаның психологиялық мүмкіндігі шектеулі, сондықтан да ол,
әдетте, белгілі бір бағыттағы және көлемдегі ақыл-ой жұмысын жақсы атқарады
[4, 41 б.].
Осылайша, айтылғандарды қорытындылай келе, автор процесстің белгілі бір
сатысында субъект нақтылы бір шешімге келуі керек, ал заңдылық, өз
кезегінде, оған істің нақтылы жағдайын ескере отырып, ішкі нанымы бойынша
ол жүзеге асыратын функцияны таңдауға еркіндік береді, және де процесстің
қандай да бір қатысушысымен (прокурор, сот) таңдау жасалынбағанға дейін,
психологиялық тұрғыдан ол өз қызметінде толығымен айыптауға да, қорғауға да
тең дәрежеде ықпал ете отырып, шынайы қалпында қала алады деп есептейді.
Тергеуші қызметін жеке құрамдас бөліктерге (фнукциларға) мүшелеу тек
қана механикалық тәсіл емес, оның негізінде қарастырылып отырған қызметтің
сол және басқа да бағыттағы өзгешелігі бар.
Қылмыстық іс жүргізуден туындайтын қылмыстық-процессуалдық функциялар
қылмыстық-процессуалдық құқықта жеке-дара бекітілген. Олардың кейбіреуі
заңда анық көрсетілген (мысалы, қылмыс туралы хабарды қаарстыру және
қылмыспен келтірілген материалдық шығынды өтеу), басқалары нақтылы
институтар арқылы байланыстырылған (мысалы, айыптау функциясы). Яғни,
процессуалдық функциялар тек қана теориялық қана емес, сонымен бірге
құқықтық категория.
Процессуалдық функциялар процесске қатысушылардың міндеттері мен
құқықтық жағдайының арасындағы байланыстырушы буын, олар көбінесе,
тергеушінің процессуалдық жағдайын, оның құқықтары мен міндеттерін алдын
ала анықтайды, жекелеген құқықтық институттар мен нормаларда нақтыланады.
Тергеушінің процессуалдық функциясы жүйесін тану, оның қызметінің
негізгі бағыты ретінде қылмыстық іс жүргізудің міндеттерінің орындалуындағы
тергеушінің рөлін барынша толық танып-білуге, оның қызметін реттейтін әрбір
құқықтық институт пен әрбір норманы дұрыс түсінуге және қолдануға мүмкіндік
береді [5, 5 б.].
Жоғарыда аталғандарды назарда ұстай отырып, бағыттар, түрлер, құрамдас
бөліктер, қылмыстық іс жүргізу міндеттерімен негізделген оның қылмыстық-
процессуалдық қызметінің бөлігі ретіндегі тергеушінің процессуалдық
функциясының мынадай анықтамасымен келісуге болады.
Осылайша, тергеушінің процессуалдық функциялары сот ісін жүргізу мен
тергеушінің құқықтық жағдайының арасындағы міндеттерді байланыстыратын
өзгеше буын болып табылады. Ізінше, логикалық түсініктің бірізді қатарын
түзуге болады, олардың әрқайсысы келесінің қажеттілігін тудырады: қылмыстық
сот ісін жүргізу міндеттері – тергеушінің қылмыстық-процессуалдық қызметін,
қылмыстық-процессуалдық функциялар – тергеушінің процессуалдық
өкілеттілігінің қажеттілігін тудырады.
1.2 Тергеушінің процессуалдық функцияларының түрлері мен мазмұны
Процессуалдық функцияларға қылмыстық істің туындауы, қозғалуы және
шешімін табуы тәуелді болатын процессуалдық қызметтің түрлерін жатқызу
керек. Мұндай көзқарас процессуалдық қызметтің арнайы бағыттағы түрін
негізді түрде айқындауға және сонымен бірге қызметтің барлық түрлерін
қажетті мөлшерде анықтауға мүмкіндік береді.
Жалпы түрде, тергеуші қызметіндегі мынадай функцияларды (содан кейін
нақтылауға жататындарды) атап көрсетуге болады: айыптау, қорғау, істің
жағдайын зерттеу, қылмыстық істі шешу [6, 145 б.].
Айыптау функциясын айыпталушы ретінде жауапқа тартылған тұлғаның
қылмыс жасағанын әшкерелеуге, оған тиісті жаза шарасын қолдануды қамтамасыз
етуге бағытталған, яки қылмыс жасалған кездегі әшкерелеуге және соттауға
бағытталған қызмет түріндегі процессуалдық әрекеттердің жиынтығы деп
қарастыруға болады.
Қылмыс жасаған тұлғаны айыптау үшін жеткілікті дәлелдердің бар екені
туралы тергеуші тұжырымын материалдауға ынталы арнайы институттың бар
екенін жоққа шығару өте күрделі. Бұл институтты қолдану айыптау функциясын
құрайды.
Қорғау функциясы айыптауды теріске шығаруға, айыпталушының кінәсіздігін
қалпына келтіруге немесе оның жауаптылығын жеңілдетуге бағытталған
процессуалдық әрекеттердің жиынтығы.
Тергеу қорғау функцияларын бір-біріне қарама-қарсы қою дұрыс еместігін
аңғартады. Қорғау мен тергеудің арақатынасын бұлайша талдау соңғысының
мәнін жоққа шығарады. Тергеу қорғау институтының бөлінбес құрамдас бөлігін
құрайды.
Тіпті бұл инстиут тергеу орындарының да алдында тұрған мынадай
міндеттердің жетістігіне қызмет етуге борышты: әрбір қылмыс жасаушы әділ
жазаға тартылып және бірде бір кінәсіз қылмыстық жауапқа тартылмай және
жаза кесілмеу үшін заңның дұрыс қолданылуын қамтамасыз ету.
Қорғауды тергеуге қарсы қою соңғыға, сөзсіз, айыптау сипатын береді, ал
айыптау (күдіктену) фактісінің өзі тергеушіні оның негізділігін тексеруден
ол дәлелденбеген (немесе оны жеңілдету жағына қарай өзгерту) жағдайда да
босатпайды.
Бұны жүзеге асыру да тергеу ұғымына енеді, олармен қамтылады. Бір
нәрсе айдан анық: қорғау тергеуге қарсы тұрмайды, айыптаудың негізділігін
тексеру немесе одан бас тарту айыпталушы немесе қорғаушы тарапынан ба,
тергеу ұйымдарындағы кімнің бастамасымен екендігіне қарамастан, керісінше,
оны болжайды.
Әрине, күдікті немесе айыпталушы ретінде негізсіз жауапқа тарту, яки
айыптау оның әрекетіне сәйкес келмейтін оқиғалары кездеседі. Заң бұны
мойындайды және ескереді. Міне, сондықтан да заңда мынадай нормалар бар:
егер алдын ала тергеуде тағылған айып қандай да бір бөлімде дәлелденбеген
болса, тергеуші өзінің қаулысымен осы бөлімдегі істі тоқтатады, бұл жөнінде
айыпталушыға хабарлайды.
Айыпталушының қорғануға құқығы коституциялық принципі тиісті мемлекеттік
ұйымдарға осы құқықты қамтамасыз етуді жүктейді. Қорғау функциясын жүзеге
асыруға тергеушінің қатысуы айыпталушының қорғануға конституциялық құқығын
қамтамасыз етуге, сондай-ақ қылмыстық - соттық іс жүргізудің міндеттерінің
бірі – бірде бір кінәсіздің қылмыстық жауапқа тартылмауының орындалуына
кепілдік береді [7, 331 б.].
Тергеуші қызметіндегі қорғау функциясы процессуалдық шешім қабылдауда
қандай да бар дәрежедегі айыпталушыны (күдіктіні) оңалтудан немесе оның
жауаптылығын жеңілдететін мән-жайдың бар екендігі туралы шешім шығарудан,
яғни, азаматтарды негізсіз айыптаудан және қылмыс жасады деген күдіктен
арашалаудан тұрады.
Заңда бұл функцияның тікелей көрсетілмеуі тергеушінің айыптау мен
қорғауды жүзеге асыруына қарсы дәлел бола алмайды. Көптеген ғылыми ұғымдар
жинақталған, жалпыланған сипатты білдіреді.
Процесстің бұл сатысындағы айыптау мен қорғау функцияларының
сәйкестігі, егер олардың істің мән-жайын зерттеу функциясынан
туындайтынын және олардың бірін немесе басқасын жүзеге асыру істің мән-
жайын зерттеудің нәтижелеріне байланысты екенін ескерсек, түсінікті және
ұғынықты.
Тергеуші қызметінің қисыны мынада: тұлғаны айыптай отырып және сондықтан
да осы айыптаудың шындыққа сәйкес келуіне, оның дұрыс әрі онан әрі теріске
шығарылмауына (айыпталушымен, қорғаушымен, прокурормен, сотпен) ниетті бола
отырып, ол өзі таққан айыптауды теріске шығаратынын яки теріске шығара
алатынын немесе ауыстыра алатынын жоққа шығара алмайды.
Тіпті, оған негізсіз айыптау нәтижесінде тиімді емес зардаптың туу
мүмкіндігі тұрғысынан алып қарағанның өзінде, тергеуші ақтау, сондай-ақ
істі жеңілдету жауапкершілігін ескеруге, және керісінше, қорғау функциясын
жүзеге асыруда оның айыпталушыны қорғау әрекеті кінәліні негізсіз қорғаштау
болып бағаланбауына мүдделі.
Тергеуші көбінесе дәлелді хабар алады, алынған сәтте оның әшкерелеуге
яки ақталуға бағытталғанын анықтай алмайсың. Тек қана бағалау және басқа
дәлелдемелермен салыстыруда ғана оның әшкерелеуші немесе ақтаушы екенін
шешуге болады. Айыптау, қорғау және істі шешу істің мән-жайын
зерттемейінше, іс бойынша ақиқатты ашпайынша ақылға сиымсыз болып
табылады.
Қылмыстық процессте зерттеуге және соттық тергеуге арналған арнайы
құқықтық институттардың болуы кездейсоқтық емес.
Айыптау, қорғау және істі шешу функцияларын іс жүзіне асыру істің мән-
жайын зерттеу нәтижелерімен алдын-ала анықталады, тіпті, жалпыға таныс,
тергеушінің барлық қызметіндегі басым салмақ нақ осы істің мән-жайын
зерттеу, ақиқатты ашу. Жоғарыда айтылғандардың бәрі істің мән-жайын зерттеу
– тергеуші қызметіндегі процессуалдық функцияның бірі деп тануға мүмкіндік
береді.
Қылмыстық істі шешу функциясының орындалуы да жоғарыда санамаланған үш
функциялар сияқты тергеуші қызметіне жатады. Бұл функцияны мойындау
тергеушіге соттық функция тиесілі, яки сот төрелігін жүзеге асыру деген
тұжырымға әкелмеуі керек, бірақ та қылмыстық істің түрлі шешімін сот
төрелігін жүзеге асырумен теңестіруге болмайды. Сот төрелігі бұл – істің
сотпен шешілуі. Негіз болған кезде және заңмен белгіленген тәртіпте
қылмыстық істі тергеуші мен прокурор тоқтата, яғни шеше алады.
Қылмыстық істің тоқтатылуы туралы қаулы қылмыстық істің шешілуінің бір
формасы ретінде қарастырылады. Істің шешілуі тергеушіге өте тар шекте
ғана тән: қылмыстық істің тоқтатылуы, кейбір жағдайларда істің тек
прокурордың келісім арқылы ғана тоқтатылуы формасында.
Тергеуші қызметіндегі санамаланған бағыттар қылмыс туралы арыздар мен
хабарларды қарау мен шешуді, материалдық шығынды өтеуді қамтамасыз ету мен
мүлікті тәркілеуді, қылмыстың алдын алу мен болдырмауды, айыпталушыны
іздеуді тергеушінің процессулдық функцияларынан сырт қалдырады.
Дегенмен, тергеуші қызметінің бұл бағыттары қылмыстық сот ісінің
міндеттерінен туындайды, қолданыстағы заңда нақты белгіленген және іске
асыру формалары мен жуық арадағы міндеттері тұрғысынан ұқсас.
Процессуалдық функциялар ұғымын қолданудың мәні – процессуалдық қызметтің
барлық негізгі қырларын айқындау және ашу, оның құрылымын танып-білу.
Процессуалдық қызмет жасалған қылмыс туралы дабыл түскен сәттен
басталады. Қылмыс туралы арыз бен хабарды қарау және олар бойынша қылмыстық
іс қозғау туралы шешім шығару яки тиісті органдарға бұл тұрғыда қарсылық
білдіру міндеті заңмен жүктелгендіктен, бұл функцияны да тергеуші
қызметіне жатқызуға болады [8, 2 б.].
Жасалған қылмыс жауапкершілігінің бұлтартпастығы туралы ереженің мәні
кінәлінің қылмыспен залал келтірілген материалдық шығынды өтеудің де
бұлтартпастығын білдіреді.
Қылмыстық процессте азаматтық-құқықтық санкцияларды қолданудың,
қылмыспен келтірілген материалдық шығынды өтеуді қамтамасыз етудің мақсаты
– қылмыстан зардап шеккен тұлғаның (жеке немесе заңды) қылмысқы дейінгі
материалдық игілігінің көлемін қалпына келтіру.
Заңға сәйкес, қылмыспен келтірілген материалдық шығын туралы жеткілікті
мәліметтер болған кезде тергеуші талап қоюды немесе болашақта болуы
мүмкін азаматтық талап істі қамтамасыз ету шараларын қолдануға міндетті.
Егер азаматтық талап ету қойылмаған болса, сот үкім шығару кезінде өз
бастамасымен материалдық шығынды өтеу туралы мәселені шешуге құқылы.
Демек, қылмыспен залал келтірілген материалдық шығын туралы жеткілікті
мәліметтер болған кезде азаматтық талап етудің қойылған қойылмағанына және
азаматтық талап етуші бұл жөнінде өтініш білдірген, білдірмегеніне
қарамастан тергеуші материалдық шығынды өтеуді қамтамасыз ететін шараларды
қолдануға міндетті.
Қылмыстық іс бойынша іс қозғалған кезде мүлікті тәркілеу түріндегі жаза
түрі қолданылуы мүмкін болса, тергеуші айыпталушының мүлкін жасырмауын
қамтамасыз ететін шаралар қолдануға міндетті.
Өзінің мазмұны бойынша ол қылмыспен келтірілген материалдық шығынды
қамтамасыз ету функциясына ұқсастығы сонша, тіпті онымен бірге қылмыспен
келтірілген материалдық шығынды қамтамасыз ету функциясымен және мүлікті
тәркілеу бойынша үкім орындау функциясымен бірігіп кетуі мүмкін.
Тергеушінің процессуалдық қызметінің бірі қылмыстың жолын кесу және
қылмысқа итермелейтін жағдайды жоюға бағытталған шара қолдану. Бұл функция
қылмыстық іс бойынша сот ісін жүргізудің қылмыстың алдын алу мен оны
түбірімен жою сияқты жалпы мақсаттарынан туындайды.
Тергеуші қылмыс жасауға итермелейтін себептер мен жағдайларды ашып, және
оларды жоюдың шараларын қолдануы керек. Көрсетілген себептер мен
жағдайлардың ашылуына істің мән-жайын зерттеу процесінде қол жеткізіледі.
Тергеуші қызметіндегі дербестік бағыт – бұл айыптыны іздестіру. Бұл
функция қылмыстық-процессуалдық заңда барынша анық көрсетілген: айыптының
мекен-жайы белгісіз болған кезде, тергеуші оны іздестіруге қажетті
шараларды қабылдайды.
Баяндалғандарды қоса алғанда, сондай-ақ алдыңғы параграфтарда баяндалған
пікірлерді ескере отырып, тергеуші мынадай процессуалдық функцияларды
жүзеге асырады деп айтуға болады:
- қылмыс туралы өтініштер мен хабарламаларды қарастыру;
- істің мән-жайын зерттеу;
- азаматтарды қылмыс жасаған деп негізсіз айыптаудан қорғау;
- қылмыс жасады деп айыптау;
- қылмыспен келтірілген материалдық шығынды өтеуді қамтамасыз ету, және
де мүлікті тәркілеу бойынша үкімді орындау;
- қылмыстың жолын кесу және қылмыс жасауға итермелейтін мән-жайды жою
шараларын қабылдау;
- мекен-жайы белгісіз айыптыны іздестіру (айыптыларды);
- қылмыстық істі шешу.
1.3 Тергеуші функцияларының ара қатынасы
Тергеушінің процессуалдық функциялары бір-бірімен өзара байланысты. Бұл
байланыс, біріншіден, белгілі бір функцияның басқаның нәтижесімен
үйлесімділігінен, екіншіден, бірнеше функциялардың бір мезгілде жүзеге
асуынан көрінеді.
Алдымен өзара байланыстылық мынадан көрінеді: қылмыс туралы өтініштерді
немесе хабарламаларды қарастыру мен шешу функциясын жүзеге асырудың
нәтижесіне байланысты істің мән-жайын зерттеудің қажеттілігі туындауы да,
туындамауы да мүмкін. Бұл хабарламаны шешу үшін қылмыс белгісінің бар яки
жоқ екені туралы мәселеге жауап беруге мүмкіндік беретін тексеру жүргізген
уақытта болады.
Қылмыстық іс қозғалғаннен кейін істің мән-жайын зерттеу функциясы
міндетті түрде жүзеге асырылады.
Тіпті егер оның жүзеге асырылуы іс қозғалғаннан бұрын басталса да, бұл
сатыда ол әжептәуір кең көлемде жүзеге асырылады әрі басқаша процессуалдық
құралдар арқылы жүргізіледі.
Бұл функцияның жүзеге асырылуы тергеушіні тұлғаны қылмыстық
жауапкершілікке тарту үшін дәлелдеме жеткілікті (осы кезде айыптау
функциясы жүзеге асырылады), немесе қылмыстық істі тоқтатуға күші бар
негіздеменің (осы кезде істі шешу функциясы жүзеге асырылады) бар екені
туралы қорытындыға әкеледі.
Бірінші жағдайда істің мән-жайын зерттеу тергеу аяқталғанға дейін
жүргізіледі. Оның қорытындысының нәтижесінде (алдын ала тексеру аясында)
айыптау функциясы (іс айыптау қорытындысымен прокурорға немесе медициналық
сипаттағы күштеу шарасын қолдану туралы мәселені қарастыру үшін істі
сотқа жіберу туралы қаулымен) немесе істі шешу функциясы (іс тоқтатылған
кезде) толығымен жүзеге асырылуы мүмкін.
Егер істің мән-жайын зерттеу күдіктің яки тұлғаны қылмыс жасаған деп
айыптаудың негізсіздігін немесе айыпталушының жауапкершілігін жеңілдететін
мән-жайлардың бар екенін көрсетсе, тергеуші айыпталушыны негізсіз
айыптаудан қорғау шараларын қабылдайды.
Қылмыс туралы хабарламаларды қарастыру мен шешу функцияларын жүзеге
асыру және істің мән-жайын зерттеу процесінде қылмыстық әрекеттің жалғасып
жатқаны немесе олардың жасалу мүмкіндігі сақталғандығы мәлім болса, яки
қылмыстың жасалуына мұрындық болатын мән-жай анықталған болса, тергеуші
қылмыстың жолын кесу және аталған мән-жайды жою шараларын жүзеге асырады,
сөйтіп, қылмыстың алдын алу функциясын жүзеге асырады.
Ең соңында, істің мән-жайын зерттеу құралы арқылы қылмыспен келтірілген
материалдық шығынды қалпына келтіруді қамтамасыз ету функциясын жүзеге
асыру үшін негіздің бар яки жоқ екендігі, және де мүлікті тәркілеу бойынша
үкімді орындау белгіленеді.
Істің мән-жайын зерттеу функциясының жүзеге асырылуы өз кезегінде басқа
да функциялардың, көбінесе, айыптау мен қорғаудың жүзеге асуына байланысты
болады.
Тергеушінің процессуалдық функцияларының өзара байланыстылығы олардың
қатар, кейде, тіпті бірдей формада жүргізілуінен де көрінеді. Мысалы,
айыптау, қылмыстың жолын кесу және алдын алу, материалдық шығынды өтеуді
қамтамасыз ету мен мүлікті тәркілеу бойыншы үкімді орындау, сондай-ақ істің
мән-жайын зерттеу бір-бірімен қатар жүргізілуі мүмкін. Қорғау функциясы
туралы да осыны айтуға болады. Айыпталушыны іздестіру тек қана оның мекен-
жайы белгісіз болғанда да ғана жүргізіледі.
Бұл функцияны табысты түрде жүзеге асырмайынша, басқа да көптеген
функциялар толығымен іске аспайды, мәселен, айыптау, материалдық шығынды
өтеуді қамтамасыз ету, істі шешу, ал кейде істің мән-жайын шешу, қылмыстың
жолын кесу мен алдын алу сияқтылар жүзеге аспайды.
Істі шешу функциясы басқа функциялармен тығыз байланысты; бұл
байланыстылық істің шешілуі логикалық тұрғыдан басқа процессуалдық
функциялардың жүзеге асуынан ғана емес, сондай-ақ істің шешілу функциясы
істің мән-жайын зерттеу, айыптау мен қорғау функциясын жүзеге асырудың
шарықтау шегі болып табылуынан да көрінеді.
Істі тоқтату туралы қаулы істің мән-жайын зерттеуді ұшпаққа шығаратын
жинақталған дәлелдемелердің қорытынды талдауынан тұрады (яғни, осы
функцияның жүзеге асуы). Кінәлілік немесе кінәсіздік, кінәліліктің деңгейі,
жауапкершіліктің формалары мен мөлшері туралы түйіндемеде айыптау, ал кейде
қорғау функциясы жүзеге асырылады [9, 289 б.].
Ақталмайтын негіз бойынша іс тоқтатылған кезде қылмыс жасаған тұлғаның
кінәлілігі туралы түйіндеме тұжырымдауда айыптау функциясы, ал қорғау
функциясы айыптауды азайтатын немесе айыпталушының жауаптылығын
жеңілдететін мән-жайды анықтауда жүзеге асырылады.
Ақтау негізі бойынша іс тоқтатылған кезде істі шешу функциясымен бір
мезгілде қорғау функциясы да жүзеге асырылады. Бірақ айыптау немесе қорғау
тіпті де істі шешудің міндетті элементі бола алмайды.
Көбінесе, бұл функциялар қылмыстық іс күдікті немесе айыпталушы жоқ,
қылмыс оқиғасы болмағандықтан тоқтатылғанда, көптеген басқа функциялар
сияқты, істің мән-жайын зерттеу және істі шешу функциясынан басқасы,
жүзеге аспайды.
Тергеуші өзінің функцияларын процесстің басқа да қатысушыларымен өз ара
әрекеттесе отырып жүзеге асырады, олардың рөлдері арнайы тағайындау (куә,
сарапшы, маман, аудармашы, куәгер), яки олардың дербес процессуалдық
мүдделілігі арқылы анықталады.
Процесске қатысушылардың аталған рөлдерін тәптіштей қарастырмай-ақ,
олардың тергеуге қатысуы нәтижелі сипатқа ие екенін атап өту қажет. Олар
қандай да бір формада болмасын істің мән-жайының қойылуына және оның дұрыс
шешілуіне ықпал етеді.
Қорғау функциясын жүзеге асырушы айыпталушы мен қорғаушының рөлдері
көбінесе үндес болып келеді. Тіпті айыпталушы үшін қорғау функциясы мен
тергеушіге мән-жайды анықтауда жәрдем беру функциясы факультативтік болып
табылады.
Қорғаушы тек қана қорғау функциясын жүзеге асырушы, және осы функцияның
аясында ғана әрекет ете отырып, істің мән-жайын анықтау мен оның дұрыс
шешілуіне атсалысады. Істің мән-жайын зерттеудегі алдын ала тергеуде
процесске мүдделі қатысушылар және олардың өкілдері белсенді түрде қатыса
алады.
Олар тікелей дәлелдемелерді көрсетуге, сондай-ақ куәлардан жауап алу
жөнінде қолдау білдіруге, экспертиза жүргізуге және дәлелдеме жинау бойынша
басқа да тергеу әрекеттерін жүргізуге құқылы.
Заң сараптама жүргізудің мүмкіндігін қарастырған (сараптама
тағайындалғаны туралы қаулымен танысу, қосымша сұрақтарына сарапшыдан
қорытынды алу, сараптама қорытындысымен танысу, сарапшыға қарсылық білдіру
құқығы және т.б.). Тексеру жүргізген кезде тергеуші айыпталушыны,
күдіктіні, жәбірленушіні, куәні қатыстыруға құқылы, сөйтіп, оларды істің
мән-жайын зерттеудің белсенді қатысушыларына айналдырады [10, 173 б.].
Тінту мен алу кезінде аталған тұлғаларды қатыстыру мүмкіндігі туралы
заңда көрсетілмеген. Алайда, көрсетілген норманың мазмұны мен тағайындалуы
тұрғысынан бұл қатысушыларды үйлесімділікпен тінту мен алу процессіне
қатыстыруға болады. Материалдық шығынның көлемі мен сипатын анықтау кезінде
жәбірленушінің өзінің көмегін пайдалануға болады (азаматтық талапкерді).
Тергеушінің процессуалдық функцияларының табысты орындалуының маңызды
алғышарты – алдын ала тергеудің қатысушыларына, қылмыстық процесстегі
олардың рөлдері сәйкес келетін және тергеушінің міндеттері мен функцияларын
хабарландырып тұратын белгілі бір процессуалдық міндеттерді
жүктеу.
Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу заңдарына сәйкес, ттергеу
функцияларын атқаратын тергеуші өз құзыреті шеңберінде қылмыстық іс бойынша
алдын ала тергеу жүргізуге уәкілеттік берілген лауазымды адамы. Қылмыстық
процесте тергеуші бір-ақ функция атқарады. Ол функция – қылмыстық істер
бойынша алдын ала тергеу жүргізу. Осыған сәйкес тергеушінің негізгі міндеті
- қылмысты тез арада және толық ашу, қылмыс жзасаған адамды тиісті
жауапкершілікке тартып, оның сотқа берілуін қамтамасыз ету болып табылды.
2 ТЕРГЕУШІНІҢ ПРОЦЕССУАЛДЫҚ ФУНКЦИЯЛАРДЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ
НЫСАНДАРЫ МЕН ҚҰРАЛДАРЫ
2.1 Қылмыс туралы арыздар мен хабарламаларды қарастыру
Қылмыс туралы арыздар мен хабарламаларды қарастыру қылмыстық процесстің
дербес сатысы, ол теорияда қылмыстық істің қозғалуы деп аталады. Алайда,
бұл сатыдағы дербестік кедергі жасамайды, керісінше, оны қылмыстық істі
қозғау билігіне ие процесске қатысушының, көбінесе, тергеуші қызметінің
негізгі бөлігі ретінде қарастыруды білдіреді.
Қылмыстар туралы арыздар мен хабарламаларды алдын ала тергеу қылмыстық-
процессуалдық өкілеттілігі заңмен белгіленген тұлғаның қызметі болып
табылады, ол қылмыстық істі қозғау немесе басқа да шаралар қолдану туралы
дер кезінде әрі мәселелердің дәлелді шешілуі үшін қылмыс белгілерін немесе
басқа да мән-жайларды ашуға бағытталған.
Прокурор, тергеуші және анықтау органы өз құзіреттерінің шегінде
қылмыстың белгісі кездескен әрбір жағдайда қылмыстық іс қозғауға міндетті
[11, 15 б.]. Қылмыстық іс қозғау қылмыстық сот ісін жүргізудің дербес және
жауапты сатысы.
Дер кезіндегі және дәлелді қылмыстық істің қозғалуы қылмысты тез және
толық ашу мен тергеудің, ақыр соңында соттың заңды және дәлелді үкім
шығаруының қажетті алғы шарты.
Қатаң заң талабымен шығарылған қылмыстық іс қозғау туралы қаулы
айыптаудың сипаты мен көлемін, қылмыстың жолын кесудің белгілі түрін
таңдауды, қылмыстың заңдық бағасын және қылмыстық сот ісін жүргізудің басқа
да компоненттерін алдын ала белгілейді.
Анықтау органдары мен алдын ала тергеу тарапынан жіберілетін көптеген
заң бұзушылық, азаматтардың құқығын және заңды мүдделерін шектеу қылмыстық
іс қозғау туралы мәселенің шешіміне асығыс, көп жағдайларда жауапсыз
қарағандықтан туындап жатады.
Бұдан басқа, кейбір тергеушілер мен прокурорлар маңызды процессуалдық
қана емес, аталған сатының тіпті саяси мәнін де қаперге алмайды, ал бұл
саты тұлға мен тұрғын үйге қол сұқпаушылық туралы конституциялық
принциптердің орындалуымен, кінәсіздік презумпциясымен және бірмезгілде
қылмыстық процесстің негізін білдіретін жасалған қылмыс үшін жазадан
құтылмайтындығы туралы принциптерін қамтамасыз етумен тікелей байланысты.
Қылмыстар туралы арыздар мен хабарламаларды қарастыру (тексеру)
институты жайлы түрлі пікірлер айтылады. Көбінесе, аталған институтты алып
тастау керектігі ұсынылады, оның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz