Арам пиғылды қылмыстардың ішінде кең тарағаны ұрлықтар
МАЗМҰНЫ
Kіpіcпe ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I -ТАРАУ. Үй-жайға ұрлық жасау қылмыстарды тергеудің жалпы жағдайы.
1.1. Үй-жайды ұрлау қылмыстарының түсінігі мен
мәні ... ... ... ... ..5
1.2. Үй-жай ұрлығының криминалистикалық сипаттамасы ... ... ... ...9
1.3. Үй-жайды ұрлау қылмысын алдан-ала тергеуге дайындалу және
оларды
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...18
ІІ -ТАРАУ. Үй-жайға ұрлық жасаудың криминалистикалық зерттеу
әдістері мен тергеу тәсілдерінің ерекшеліктері.
2.1. Пәтерді ұрлау қылмыстары бойынша оқиға болған жepдi қарау
тәсілдері мен әдістері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .31
2.2. Пәтерді ұрлау қылмысы бойынша бастапқы тергеулік
әрекеттер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
2.3. Пәтерді ұрлау қылмысы бойынша кейінгі тергеулік әрекеттер ... 57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
Қолданылған әдебиеттер
тiзімi ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
Кіріспе
Қазақстанда кең тараған қылмыстардың біріне бөтен адамның мүлкін
жасырын ұрлау Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіның 175-бабына
сәйкес ұрлық қылмысы болып табылады. Соңғы жылдардың тәжірибедегі
материалдарын қарап зерттеген кезде ұрлық қылмысының өсіп отырғандығы және
оның ішінде бұл қылмысты топпен жасауының ұлғайғандығы байқалады.
Сондықтан, осы тақырыпты зерттеу және жан-жақты қарастыру бастапқы мақсатқа
қойылды.
Қылмыскерлердің көбici ұрлық объектісін таңдауда ол туралы ақпарат
жинайды, бақылау жүргізеді, арнайы құралдар дайындайды, қылмыстың құрбанын
таңдайды. Қылмыс жасау үшiн ыңғайлы уақытты белгілейді және қылмыстық
топтардың конспиративтік дәрежеде жүргізуді жоспарлайды.
Қылмыстың өсу қарқыны мен ауқымы оны әлеуметтік реформаларды icкe
асыруға бөгет болатын, азаматтардың өз өмірлері мен әл-ауқаттарына
аландаушылығын туғызатын, өкімет пен басқару органдарына, жүргізіліп
отырған мемлекеттік саясатқа сенімді төмендететін басты факторлардың бipiнe
айналдырды. Қылмыс құрылымы мен динамикасындағы кepi тенденциялар соңғы бip
жарым жылда ерекше байқалды, өйткені оның жалпы деңгейінің өcyiнe
тұрғындардың тұрмыс деңгейінің қатты төмендеуі және қоғамдық өмірдің барлық
саласына қылмыстың дендеп eнyi ceптігін тигізген.
Жасалған қылмыстардың қатыгездігі күшеюде және олардың салдары да
артуда, қылмыскерлердің әшкерлеуде өз өзін қорғау деңгейі өсуде, құқыққа
қарсы жауапкершілікке тұрғындардың көп бөлігі тартылуда. Қaзipгi замаңғы
қылмыстың жарқын бip тенденциясы ол қылмыстық құрылымдардың экономикада,
саясатта, мемлекеттік билік және басқару жүйесінде беку талпынысы болып
отыр. Халық шаруашылығы қызметінің пайдалы салаларымен ресурсқа бай
территорияларды иелену үшін болатын қатты бәсеке кезінде қылмыстық орта
ұйымдасады және қаруланады, өз қызметіне басқару аппаратын тартады және заң
шығару, атқару органдарына енеді. Бұған едәуір дәрежеде капиталдың, қаржы
және материалдық ресурстардың пайда болуы мен қозғалысына мемлекет және
бүкіл қоғам тарапынан тиімді бақылаудың жоқтығы ceптігін тигізуде.
Азаматтардың көпшілік бөлігінің мемлекеттік мүлікті жекешелендіру
үрдісінен тыс қалуынан және қылмыстанған нарықтық қатынастар жағдайында
экономикалық мінез кұлықтық амалдардың жоқтығынан тұрғындардың экономикалық
құқык бұзушылықтармен қылмыстарға қатысты виктимділігі өcтi. Елдегі
жүргізіліп отырған өзгерістердің әлеуметтік мәртебелерінің тез өзгepyі
әлеуметтік қарама-қайшылықтарды шешудің қылмыстық күш қолдану әрекеттерінің
кеңінен таралуына әкеліп отыр.
Осы жұмыстың мақсаты осы саладағы өте маңызды мәселелерді қойып,
қарауға деген талпыныс. Теориялық білім мен құқықтық қолданушылық
практикалық аралық ұстанымен бір ізділікпен жүзеге асыру, жасалатын
ұрлықтардың сипаты мен құрылымы туралы шынайы көзқарас қалыптастыруға,
ашкөздік қылмыстың бүгінгі жағдайын талдауға, осы қылмысқа қарсы
әрекеттердің формасын қалыптастыру мен жүзеге асыруға әсер ететін басты
факторларды даралауға мүмкіндік береді.
1.Үй-жайға ұрлық жасау қылмыстары бойынша тергеу ерекшелігі.
1.1. Үй-жайды ұрлау қылмыстарының түсінігі мен мәні
Үй - жайға ену сияқты біліктілік белгісінің және мұндай ұрлық үй -
жайға ену арқылы жасалумен байланысты азаматтардың жеке мүліктерін ұрлаудың
біліктілігің басқа мәселелерінің пайда болу тарихын қысқаша қарастырып
өтуді жөн көріп отырмыз. Сондықтан, басқа заңнамасының дамуының оң
тәжірбиесін пайдалана отыра заң шығарушы жоғарыда көрсетілген біліктілік
белгісін басқаша мемлекеттердің қалыптастырады.
Біріншіден, үй - жайға ену түciнiгi заңнамада қолданылып жүрген
(бұрынғы кеңестік республикалардың заңнамасымен салыстырғанда) үй - жайға
ену түсінігімен салыстырғанда кең ұғымды білдіреді. Екіншіден, осы
біліктілік белгісінің орны өте жақсы шешілген: ол өте қayiптi рецидивистпен
бip нормаға бipiктipілмеген. ҚР ҚК 175 - бабының бipiншi тармағында ұрлық
былай сипатталған: ұрлық бұл бөтен біреудің мүлкін жасырын ұрлау. Заң
ұрлықты жасырын ұрлау деп анықтайды. Ұрлықтың қымкырудың басқа
нысандарынан басты ерекшелігі мүлікті алу және иелену әдісінде. Бұл ұрлық
туралы көпшілік кабылдаған анықтамаға дәлірек келетін жасырын әдіс ретінде
сипатталады. Ұрлау eтicтiгi жасырын, тығылып қимылдау дегенді
білдіреді. Жасырын ұрлық мүлік тиесілі меншік иесінің келісімінсіз, одан
тасалау арқылы мулікті иемдену болып табылады. Жай пәтер тонау немесе
өндірістік ғимаратқа, кеңсеге, қоймаға заңға қарсы кipy соған мысал бола
алады. Ұрлық иесінің көзінше де жасала береді, мысалы қалта тонау. Ұрлық
жәбірленушіден оның дәрменсіздігін пайдалана отырып немесе ес - түссіз
жатқандығын пайдалана отырып мүлкін иелену боп табылады[1].
Ұрлық бөтен адамдардың көзінше де жасала береді, өйткені олар ұрының
ic - әрекетінің заңсыздығын анғармауы да мүмкін. Ұры мүліктерге өзi ие
екендігін көрсете білсе көпшілік сырт адамдар ешнәрсе сезбей қалады.
Ұрлықты ашық түрде жасалатын тонаудан жекелеп алған дұрыс. Егер қылмыскер
ұрлықты құпия жасадым деп қате есептесе, яғни он да қылмыс көпшіліктің
көзінше жасалған, ал жәбірленуші бәpiн көрсе, онда жасалған әрекет оны
пиғылына орай ұрлық, ретінде қабылдану керек. Ұрлық зорлықсыз жасалған
қылмысқа жатады. Сондықтан оның әрекетін бақылау мүмкіндігінен күштеу
арқылы айрылған (есінен танған, басқа бөлмеге камалған) тұлғаның мулкін
иеленуді көрсетілген зорлықтың сипатына орай біліктеу (саралау) қажет[2].
Енді қымқыраудың не екенін қарастырайық. Қымқыраудың астары ҚР ҚК-тің
баптары бойынша бөтен біреудін мулкінің осы мулік иесіне зиян келтіріле
отырыла құқыққа қарсы, қайтарымсыз ашкөздік мақсатпен алынуы түсіндіріледі.
Алу дегеніміз меншік иесінің немесе басқа заңды иесінің мүлігін кінәлі
тараптың ic жүзінде иеленуі. Бөтен мулікті өз кәдесіне жарату дегеніміз
кінәлінің заңсыз алған мүліктерді иеленіп, жұмсау болып табылады[3].
Қымқыраудың ең маңызды екі белгісін қарастырайық - бұл заңға қарсылық пен
қайтарымсыздық. Бөтен мүлікті алудың заңсыздығы мен өз пайдасына жаратуы,
кінәлінің ол муліктерді иeciнiң немесе заңды қожайынының келісімінсіз ic
жүзінде иемденуі.
Мүлікті қымқырған адам оны иемденсе де, пайдаланса да өз меншігіні
сияқты бәpiбip заңдық тұрғыдан меншік иeci боп табыла алмайды. Қымқыру,
меншік иесінің қымқырылған мүлікке деген құқығының жоғалғанын білдірмейді.
Заңдылығы субъектімен дауға түciп жатқан мүлікті алу қымқырауды
қалыптастырмайды. Мұндай іс - әрекеттер мысалы өз бетімен басқару сияқты
басқа қылмыстар үшін жауапкершілікке тартқызуы мүмкін.
Бөтен мүлікті алудың қайтарымсыздығын егерде кінәлі оны тегін иеленсе
орнына ештеңе бермесе (мысалы тауардың бағасын заңсыз төмендету) сонда
байқауға болады. Бөтен мүлікті алудың қайтарымсыздығы меншік иесіне немесе
муліктік зиянның басқа иесіне тиетіндей қоғамдық қayiптi салдардың пайда
болғаның білдіреді. Әpi қарай ұрлық ұғымына кipeтiн бөтен мүлік сөз
тipкeciн қарастырамыз. Қымқыруды жүзеге асырғанда бөтен мулікті иемдену оны
меншік иесінен (немесе басқа біреудің күзетіндегі мүлік) алуды білдіреді.
Егер мүлік белгілі бip себептермен меншік иeciнiң қарамағынан шығып қалса
ондай затты иемдену қымқыру болып есептелмейді[4]. Тауып алғанды немесе
кінәліде кездейсоқ болған мүлiктi иелену қылмыс ретінде қарастырылмайды.
Meншiк иeciнiң қарамағындағы деп тек қана арнайы қозғалатын, жасырылған
мүлік қана емес, оның шаруашылық аумағындағы уақытша қараусыз қалған мeншiк
иесімен жоғалтылмаған мүлiк саналады.
Қымқыруды анықтаудағы басты түciнiктepдiң бipi мүлік анықтамасы.
Меншікке қатысты қылмыстық мүліктік қылмыстар қатарына жатқызылуы тегіннен
тегіс емес. Мүлік, қымқыру заты болып табылады, оны мүлiктiң қоғамдық
қатынастар объектісінен айыра білген жөн. Қымқыру заты әркез материалдық
әлeмнiң бөлшегі болып табылады, яғни заииық белгісіне ие. Бұл мәселе
жөнінде идеялар, көзқарастар, адам зердесінің көpiнicтepi мүлiктiк
қылмыстағыдай қышқыру заты болып табыла алмайды.
Интеллектуалдық меншіктің қымқырылуы туралы бейнелік мағынада ғана, мысалы
авторлық құқықтың бұзылуы сияқты айтуға болады[5].
Электр немесе жылу энергиялары (заттық белгісінің жоқтығынан) қымқыру
заты болып табыла алмайды. Қымқыру заты болып өзінің шынайы жағдайына
байланысты табиғи байлықтар да бола алмайды. ҚР ҚК-тің 175-бабы ұрлықтың үш
түpiн қарастырады: қарапайым (негізгі кұрам, 175-бап, 1-тармақ), бiлікті
(175-бап, 2-тармақ) және аса білікті (175-бап, 3-тармақ).
Ұрлықты сараптау көп жағдайда ұрлықтың бip түрін eкiншi түрінен
ерекшелендіретін белгілерді дұрыс түсінуге байланысты, ол өз кезегінде
ауырлататын мән-жайды дұрыс түсінуге әкеледі. Ұрлықтың өлшемі - қылмыстың
қоғамдық қаупінің дәрежесін анықтайтын негізгі және жазалаудың өлшемі мен
сипатына әсер ететін критерилер. Іpi өлшемдер - ұрлықты аса ауырлататын үш
жағдайдың біpeyi. Ұйымдасқан топпен жасалған немесе бұрын екі немесе
бipнeшe рет ұрлық, үшiн сотталған тұлға мен жасалған ұрлықпен қоса ipi
көлемдегі ұрлық ауыр қылмысқа жатады. Іpi көлем деп қылмыс жасалған сәтте
Қазақстан Республикасының заңнамасымен белгіленген ең теменгі жалақыдан 500
рет жоғарғы мүлік құны мойындалады. Сот-тергеу практикасы көрсеткендей
біліктi ұрлықтар ең кең таралғанға жатады[6]. Мұндай ұрлықтарға: алдын ала
келісім бойынша топпен жасалған ұрлық, азаматқа едәуір зиян тигізе отырып
жасалған ұрлық, заңсыз ену арқылы жасалған ұрлықтар жатады.
Ауырлатпайтын мән-жайы бар ұрлықтарға бip тұлғамен ipi емес көлемде
бipiншi рет үй-жайға заңсыз ену арқылы жасалған ұрлықтар немесе бұрын ұрлық
пен қорқытып-үркіту екі-үш рет сотталмаған тұлғамен жасалған ұрлықтар
жатады. Мұндай ұрлықтар орта ауырлықты қылмыстарға жатады. Ұрлықтар
мемлекеттік, ұжымдық, жеке меншіктегі құқықтағы азаматтар мен ұйымдардың
мүлкіне қол сұғатын қымқырудың негізгі түрлерінің бipi болып табылады. Өз
сипатына сай ұрлықтар әр түрлі. Пәтерлерден, мемлекеттік объектілерден,
дүкендерден, қоймалардан ұрлау, көлік құралдарын ұрлау, калтаға қол салу
сияқты ұрлықтар бар. Көбінесе жасалған ұрлық туралы хабарлар азаматтарда
немесе дүкен директоры, үй басқармасы, тұрғын-үй коммуналдық шаруашылық
басшылары сияқты лауазымды тұлғалардан көп түседі. Көбінесе жасалған ұрлық
туралы ақпарат анықтау органдарына жедел қайнар көздерден белгілі болады.
Бұл көбінесе ұрлық аз сомаға жасалғанда немес жәбірленушілер
қылмыскерлердің ұсталуына және ұрланған мүліктердің қайтарылуына сенім
болмайды, сондықтан ұрлық туралы олар айта қоймайды[7]. Сауда ұйымдарында
осындай қылмыстар жасалғанда лауазымды тұлғалар ұрлыққа байланысты
тексерудің жүргізілуінен кауіптенулері себепті тиicтi жерге хабарлай
қоймайды, өйткені мұндай тексерістер артық тауарларды сату, тауарларды
сұрыптау, ұрлық сияқты өз былықтарын ашуы мүмкін.
1.2. Пәтер ұрлығының криминалистикалық сипаттамасы
Қазіргі уақытта қылмыстың криминалистикалық сипаты деген түсінік
қазіргі заманғы криминалистикалық теорияға және қылмысты тексеру
әдістемесімен байланысқан практикаға берік болып енген. Ол қазіргі заманғы
криминалистикалық ғылымның негізгі алынатын түсініктерінің бірі болып
табылады және теориялық және оқу-әдістемелік әдеьиеттерде кеңінен
қолданылады. Жекелеген қылмыс түрлерін тексеру әдістемелерін құрастыру
және жетілдіру кезеңінде авторлар бұл сұрақтарды қозғамай кете алмайды және
шамасынша оларды өздерінің мақалаларында, монографияларында және
диссертациялық жұмыстарында пайдаланады.
Криминалистикалық сипаттаманың мәні мен мағанасын Ф.Ю.Бердичевский
келтірген қылмысты ашу анықтамасы ең тиімді болып табылады. Оның ойлауынша,
криминалистикалық мәндегі қылмысты ашу қылмыскердің тұлғасын анықтауға
мүмкіндік беретін ақпараттың жоқ болуы кезіндегі және шешуші факторларды
дәлелдеуге керекті ақпаратты іздеумен және оны қолданумен қорытындыланатын
жағдайлармен жүзеге асырылатын қылмысты тексеру әрекеті секілді анықталуы
мүмкін[8].
1967 жылы А.Н.Колесниченко өзінің докторлық диссертациясы
авторефератында көбірек болатын жағдайлар қатарына қылмыстың берілген
түрінің сипаттамасын енгізді, және кінәнің қылмыстық сипаттамада ерекше
орында және жалпы негізде болатынын атап көрсетті[9].
Кейінірек, 1973 жылы С.П.Митричев қылмыстың әрбір түрлерін зерттеу
әдістемелерін оқытуда олардың қылмыстық-құқықтық сұрақтарымен
сипатталатынын белгіледі. Сонымен қатар, үлгілік белгілеріне көбінесе
назар аудару керек екендігін ескертті. Қылмыстық құқықтың ең негізгі
қағидаларының бірі- қылмыстық жазаға және қылмыстық жауапқа тек қана қылмыс
жасаған кінәлі адам ғана тартылады. Адам қылмысқа қатысты кінәсі белгілі
бір қоғамдық қауіпті әрекет және пайда болған қоғамға қауіпті зардаптар
үшін ғана қылмыстық жазаға тартылуы тиіс[10].
Соңғы жылдары қылмыс сипаттамасына ғалымдар өте көп назар аударуда.
Қылмысты тергеу кафедрасының жетекшілерінің 1974 жылы бүкілодақтық
семинарында қылмыс түсінігін заң факультеттерінің оқу бағдарламасына енгізу
ұсынылды. Қылмыс түсінігінің дамуы жөніндегі сұрақтар көптеген авторлардың
жұмыстарында алынды. В.Г.Танасевич пен В.А.Образцов екеуінің біріктірген
анықтамаларында қылмыс түсінігі- бұл кінәнің объективті берілген жүйесі.
Қылмыстың субъективті жағы негізінен адамның психикалық іс әрекетінің
қылмыс істеуге тікелей байланысты жағының көрінісі болып табылады[11].
И.Ф.Герасимов қылмыстың сыртқы жағын бейнелейтін объективтілік жаққа
қарағанда субъективтілік жақ қылмыстың ішкі мәнін, мазмұнын білдіретінін
атап өткен. Бұдан шығатын қорытынды- қылмыстың субъективті және объективті
жақтарының белгілері өзара тығыз байланысты, белгілі бір бірлікте болады.
Сондықтан да қылмыстың суьөбъективтілік жағына барынша тығыз талдау жасалуы
керек[12].
Қылмыс негативті, қоғамға қауіпті құбылыс ретінде әр жағынан
сипатталуы мүмкін. Оның әлеуметтік, этикалық, тарихтық, криминологиялық,
психологиялық, қылмыстық-құқықтық, қылмыстық іс жүргізу, криминалистикалық
және басқа да аспектілері бар. әр жағдайда оның сипатында бұл құбылыстың
сәйкес ғылымды адам білімінің саласы ретінде зерттеу бағытында мәні болатын
қандай да бір белгілері мен ерекшеліктері болып көрсетіледі. Қылмысты әр
түрлі жағынан сипаттайтын бұл аспектілердің әрқайсысының өзіндік мәні зор.
Сол уақытта олар осы аспекттерлің әр қайсысының ішінде зерттеу тақырыбы
туралы түсінікті жетілуіне әсер ете отырып қандай да бір шамада шектеседі,
өзара байланысады.
Қылмыстың қылмыстық-құқықтық сипаты өзінің құрамына қоғамға қауіпті,
құқыққа қарсы, айыпты және жазаланатын әрекеттерді сипаттайтын белгілерді
қылмыстық заңмен қарастырылған бір қылмыстың құрамын басқалардан бөлетін
ерекшеліктерді айқындай отырып енгізеді.
Қылмыстың криминалистикалық сипатының құрамына оның ортаның сыртқы
факорлары және бұл қылмыстық бағытты байланыстыратын ішкі үрдістері мен
психикалық күйінің әсерін айқындайтын қылмыстық әрекеттің типтік
механизмінің көзқарасы бойынша бейнесі кіреді.
Қылмысты жүзеге асыру механизмі: қылмыс әрекетін криминалистикалық
талдау кезінде қылмысты жүзеге асыру тәсілімен бірге қылмысты жүзеге асыру
механизмі деген түсінің қолданылады. Егер қылмысты жүзеге асыру тәсілі
қылмыстық нәтижеге жету, оны дайындау және жүзеге асыруға бағытталған
әрекеттер туралы ақпараттан тұрса, ал қылмысты жүзеге асыру механизмі
қылмыстық әрекеттің барлық элементтерінің өзара байланысы мен өзара
шарттасуының динамикасын айқындайды. Қылмысты криминалистикалық талдау
кезінде қылмыстық әрекеттің мазмұнын айқындайтын әр түрлі байланыстарды
көрсету өте маңызды. Р.С.Белкин қылмыс механизмін қылмыстық әрекеттің
мазмұнын айқындайтын күрделі динамикалық жүйе деп сипаттайды. Басқа да
жүйелер сияқты қылмыс механизмі белгілі бір заңдылықтар әссерінен
қалыптасады. Олардың ішінде Р.С.Белкиннің айиуынша криминалистік маңызы бар
қатарға қылмыс механизмінің ішіндегі байланыстар мен қатынастардық пайда
болуы және дамуы, қылмысты жүзеге асыру тәсілінің қалыптасуы және жүзеге
асырылуы заңдылықтары жатады[13].
Пәтер ұрлығының криминалистикалық сипаттамасының келесі элементтері
атауға болады:
- қылмыстық әрекет;
- қылмысты жасауға дайындалу, қылмыс жасау және жасыру әрекетінің
тәсілдері;
- із түсіру механизімі;
- қылмыскердің және жәбірленушінің жеке басының ерекшеліктері;
- осы аталған элементтерінің бір бірімен байланысы.
Бұл жерден қылмыстық әрекет деген қылмыскердің қылмыс жасау
барысындағы әрекетінде қылмыстың құрамының болуы деп түсінуге болады. Ал
қылмыс жасауға дайындалу қылмыс жасау мен жасыру әрекетінің тәсілдерін
түсінуде - қылмыс жасау барысында қолына қолғап киіп жасауы, ізін жасыруы,
оқиға болған жерде ешқанда заттау дәлелдемелер қалдырмауы және т.б. деп
түсінуге болады. Қылмысты жасау механизімінен қылмыскердің нақты әрекеті
сол пәтерге кіру және шығуы, қандай әрекеттер арқылы кіру әдісі, қылмысты
жасау әдісін түсінуге болады. Қылмыскердің және жәбірленушінің жеке басын
анықтау барысында оларға жеке-жеке сипаттамама береміз. Ол жөнінде
төменректе кеңінен тоқталатын боламыз.
Үй жайға ұрлық жасау қылмыстың құрамын және оның криминалистикалық
сипаттамасын анықтау және дәлелдеу барысында:
а) қылмыстың субъектісіне – ұрлықты қылмысты кім жасады, кінәлінің
жеке басы, жасы, бұрын бөтеннің мүлкін ұрлау қылмысын жасағандығы (бір неше
рет қайталануы), қылмыстық топтың сипаттамасы мен құрамы, оның
ұйымдасыушылық дәрежесі қандай, олардың мүшелерінің арасында қандай әрекет
жасауын бөлісуі; азғырушылар мен қылмысқа көмектесушілер және т.б. жатады;
б) субъективтік жағына байланысты - қылмыскерлердің алдын ала
келісуі, ымырласуы немесе тіл байланысуы, ол келісу қашан, қандай
жағдайларда жүргізілді, ол келісудің заты не, оның сипаттамасы жатады;
в) объектісіне байланысты – ұрланған заттардың мәліметтер, қандай
зат ұрланды, оның көлемі бұл жерде (ірі көлемде орта көлемде немесе нақты
қылмыспен келген зиянның көлемі анықталуы қажет), ұрланған заттар кімде
және қай жерде сақталған, ұрланған заттар қалай жасырылған ол зат қалай
өткізіліп жіберілген немесе қалай өткізбек болған және осыған байланысты
қандай әрекеттер жасаған немесе жасамақ болған, ұрланған заттарды іздеуге
немесе табуға не кедергі болады (қиындатады);
г) объективтік жағына байланысты – ұрлық болған жерге қалай кірген,
кім қандай әрекеттер жасаған; кінәлілердің қылмыс жасау барысындағы және
қылмыс жасағаннан кейінгі қылмыстың ізін жасыру әрекеті;
Ұрлық қылмысын жасау жағдайының криминалистикалық элементтерін
қарастыра келіп төмендегідей атауға болады:
- ұрлықты жасау уақыты мен орны;
- қылмыстық жолмен әсер еткен зат (ұрланған зат немесе қылмыстың
объектісі деп қарастыруға болады);
- қоршаған ортаның материалдық элементтері (ұрланған заттың оңай жерде
тұруы немесе қол жетерлік, күзеттің болмауы, көп адамның жүруі
әсерінен ешкімнің байқамай қалуы және т.б.).
Қылмыскердің ұрлық жасауға алдын-ала дайындалуын анықтауда:
а) қылмыс жасаушыларды дайындау оның ішінде: мекемелер мен
кәсіпорындар және басқа да ұйымдар жөнінде мәліметтерді білетін, ұрланған
заттарды жақсы өткізуге арнайы орындары мен ұрланған заттарды тасымалдайтын
көлігі бар, оны қоюға, сақтауға арналған орындары мен жерлері бар
азаматтар, белгілі бір қылмыс жасауға икемділігі бар азаматтар (көліктің
есігін ашып алуға оны айдап кетуге), қылмыстық ортада арнайы бір беделі бар
(арнай қылмыстық топ жинап жіберуге, оларды ұйымдастыруға және т.б.);
б) қылмыс жасау орынын таңдап алу (пәтер, дача, көлік құралдары,
мекемелер мен кәсіпорындар және т.б.);
в) ұрланған құнды бағалы заттарды қоятын жер қарастыру (ақша, бағалы
заттар, күнделікті қажетті тауарлар мен заттар);
г) ұрлауға қажетті арнайы заттар мен құралдарды даярлау (радио
қабылдағыштар, ұялы телефон, құрал-саймандар, кілттер);
д) арнайы ұрланған затты тасмалдауға арналған көлік құралдарын;
е) ұрланған заттарды жасыруға арналған орындар іздеу әрекеттерін
қылмыскерлер жүргізеді[14];
Пәтер ұрлығын қарастыра отырып ол қылмыстың жасау әдістеріне кейбір
түрлеріне белгілі бір бөлмеге кіре отырып (бүлдіріп сындыру арқылы бөлмеге
кіру, бүлдірмей белгілі бір бөлмеге кіру, ашық түрде кіру арқылы
(жәбірленушінің келісімімен, мекемеге кіру арқылы ұрлық жасау), белгілі бір
бөлмеге кірмей ұрлық жасау түрлерін айтуға болады.
Қылмыс жасау орны мен қылмыстық әрекеттің жасау орынының жіктемесіне:
- жеке азаматтардың пәтерлеріне кіру;
- қонақ үйі, дача, жатақханаға, және басқа да (гаражға, подвал, сарай
және т.б. орындарға);
- автокөлік терден;
- жолаушылардан;
- қалтадан ұрлау;
- күзетсіз қалдырып кеткен киімнің қалтасынан.
Белгілі бір бөлмеге бүлдіріп сындыру арқылы кірудің типтік әдісіне:
- есіктен немесе терезеден сындырып кіру;
- қабырғаны немесе дуалды тесу арқылы кіру:
- төбені тесіп түсу арқылы кіру;
- еденді тесіп шығу арқылы кіру;
- арнайы жел шығатын (ауа кіріп тұратын) тесік орынан кіру.
Ќылмыстыњ криминалистикалыќ сипаттамасы белгілі бір ќылмысты тергеуде
дєлелденуі тиіс маќсатты т‰рде бекіту ‰шін єдістемелік негіз болып
табылѓандыќтан, ол ќылмыс жасауѓа єсер еткен, типтік жаѓдайлар
сипатталмаѓанда толыќ емес болады[15].
Ќылмысќа єсер ететін типтік себептермен шарттарды аныќтау жєне оны
криминалистикалыќ сипаттамада жиынтыќтау криминалистикалыќ ѓылымныњ
ќозѓаушы факторы болып табылады, б±л ќарсы єрекеттік шаралардыњ
жетілдірілуіне жєне дайындалуына баѓытталѓандыќтан ұќсас ќылмыстардыњ
жасалуын ќиындатады. Сонымен ќатар, белгілі т‰рдегі ќылмыстыњ жасалуына
єсер ететін типті себептер мен жаѓдайларды білу тергеушіні аныќтауѓа,
наќтылауѓа баѓдарлайды.
Істі тергеу барысында тергеуші ќылмыс жасаумен байланысты жеке
жаѓдайларды шектелмейді. Белгілі түрдегі қылмыстардың жасалу себептері мен
жағдайын біле отырып, оны криминалистикалық сипаттамада жиынтықтай отырып
ол берілген фактілерді қосып,олардың барлық жиынтығын анықтауы керек. Т. Т
Зуйковтың ойынша, бұл жиынтыққа барлық мәліметтер кіруі керек.
– қылмыстың жасалуына тура себеп болған қылмыс жасаушы тұлғаның санасында
қоғамға қарсы сипаттаманы бекіту;
– қылмыс субъектісінің мінезі қалыптасу шарттары;
– қылмыс жасалған объективті жағдайда[16].
Белгілі түрдегі қылмыс сипмттамасында оның жасалуына әсер еткен
спецификалық себептер мен жағдайлар бейнеленуі керек. Мәселен, ұрлық,
тонау жасауға әсер етуші себептер мен шарттар өзіне субъектің мінез-құлқын
қалыптастырушы факторларды қамтиды. Субъекттің моральдық қалыптапуына әсер
етуші факторларға жолдасы, әке-шешесі, туғандары теріс әсер беруі мүмкін.
Әсіресе жасөспірімдердің моральдық үлкендер балалардың алғаш қисық
қылықтарына дұрыс қарамай әсер етеді. Осының бәрі жасөспірімдерде
жарасыздық сезімін тудырып, әрі қарай құқық бұзушылық жасалуына әкеледі.
Осылай қалыптасқан, индивидуалистік қөзқарастар қылмыс жасалуына әкеледі.
Ұрлық жасаумен қоса жүретін және әсер ететін спирттік сусындарды
тұтыну олардың тәулік бойы сатылуы да әсер етеді. Мас болу жағдайы бірінші
қылмысқа барайын деп тұрған адамдар үшін маңызды. Ішімдікеке немесе
наркотик алуға ұмтылыс алқаштар мен нашақорларды қылмыс жасауға
итермелейді.
Қылмыстың жеке түрлеріндегі криминалистикалық сипаттамаларды қолдану
тергеушіге тергелуші қылмыстың жасалу шарттары иен себептері жайлы нақты
версиялар ұсынуға мүмкіндік береді, олар кейінірек әртүрлі тергеу
әрекеттерімен және оперативті-іздеу шараларымен тексеріледі.
Қылмыс іздерін жабуға бағытталған мүмкін әрекеттер: Әдейі жасалған
қылмыстың криминалистикалық сипаттамасында қылмыс іздерін жабу мен
субъетінің қатыстығын жою қылмыскердің жалпы қылмыстық жоспарына кіреді,
жабу бойынша барлық әрекеттер қылмыстың орындалу тәсілдерімен қатар, оны
дайындау мен іске асыруда толық сипатталады.
Қылмысты жасыру әрекеттері тергеуге бөгет жасауға бағытталған және
жасыру, жою, фальсификациялау жолымен көрінеді. Бұндай әрекеттер қылмыс
субьектілерімен де, сондай-ақ басқа тұлғалармен де жүзеге асырылады.
Жасырудың мәні, қылмысты тергеу үшін қажетті қылмыс жасалу жағдайлары
туралы ақпарат тергеуші үшін белгісіз болып қалады. Жасыру белсенді түрде
жасалуы мүмкін,сонымен қатар енжар формада (айыптау, толық айыптау, жауап
беруден бас тарту).
Жою- қылмыс іздерін жою және қылмыс туралы ақпаратты жою мақсатындағы
белсенді әрекеттерде байқалады. Мысалға, ұрлық жасаған жерден қылмыскер
кетер бұрын заттарды сүртеді (есік тұтқаларын, мебель жәшіктерін) қолдың
іздерін жою мақстында, кеткен соң-қанның іздері бар киімін жуады,аяқ киімді
жағып жібереді, және т.б.
Бүркеу- дәлелдеуші ақпаратты өзгерту қылмыскер туралы, қылмыс
құралдары, жасалу жағдайлары туралы мәліметтерді өзгерту мақсатымен жүзеге
асырылады. Ол әртүрлі әрекеттерде көрінеді: әр түрлі объектілерді өзгерту,
қылмыс субъектісінің сыртқы бейнесін өзгерту (киімін, гримін, шашын
өзгерту, жасанды сақал, мұрт); қылмысты жасау құралдары; қылмысты параллель
болып жатқан үрдістермен жабу.
1.3. Пәтерді ұрлау қылмысын алдан-ала тергеуге дайындалу жұмысы.
Пәтер ұрлығына байланысты алғашқы тергеу әрекеттірінің бірі оқиға
болған жерді қарау, түсініктеме және қозғалған қылмысытық іс бойынша жауап
алу, сараптама тағайындау әрекеттері жүргізіледі. Алдын ала тергеу
барысындағы дайындалу әрекетінің біріне оқиға болған жерді қарауға
дайындалу болып табылады. Оқиға болған жерді қарауға дайындалу оқиға болған
жерге жеткенше келесі әрекеттерден тұрады:
1. Хабарлаушыдан (орган бойынша кезекшіден, әкімшілік өкілінен жапа
шегушіден) нақты не болғанын, оның болған уақыты мен орнын, мүмкін салдарын
білу қажет. Полиция қызметкерлерінен және басқа лауазымдық тұлғалардан
оқиға болған жерде кім бар екенін, оқиға болған жерді тез арада жету
қажеттілігі бар ма. Бұл мәліметтер бipaз ұйымдық мәселелерді шешу үшін
қажет.
2. Оқиға болған жерде жәбірленушілерге тез арада көмек көрсету
қажеттілігін білу, сонымен қоса оқиға болған жерді қоршаған учаскелерде
тәртіп пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету қажет пе соны білу.
Анықтау органына оқиға болған жердің күзетін қамтамасыз етуді және
сол жерге жеткенше қылмыс фактісін тапқан адамдар мен іздердің өшпеуін және
болған оқиғаның куәгерлерінің сол жерден кетпеуін қамтамасыз етуді
міндеттеу.
3. Жедел-тергеу тобын құру шаралары қабылданады. Жағдайды ескере
отыра оған маман-криминалист, сот дәрігері; қылмыстық іздеудін жедел
қызметкері; экономикалық қылмыстармен күрес жөніндегі бөлімнің жедел
қызметкері; МАИ қызметкері; учаскелік инспектор; кинолог; құқық қорғау
органдарының басқа да қызметкерлері (прокурор) кіреді. Олардың кeйбipeyi
тергеуші келгенше оқиға болған жерде болуы мүмкін.
Жедел-тергеу тобын қысқа мерзімде құру үшін оқиға болған жерді
қарауға қатысуға шақырылуы мүмкін адамдардың мекен жайлары мен телефондары,
тізімдері болуы шарт. Көптеген құқық органдарындағы орган бойынша кезекшіде
алдын ала дайындалған белгілі бip қылмыстар категориясы бойынша (ұрлық,
тонау, кici өлтipy). Оқиға болған жерге баратын жедел-тергеу тобының аты-
жөні туралы тiзiмi болады. Бұл жедел-тергеу тобын құруды жеңілдетеді және
осы топқа тартылған адамдардың қылмыстың осы түрін ашудағы тәжірибелері
қарау үрдісіне оң ықпал етеді.
4. Дайындық кезенінің осы сәтінде сырт куәгерлер шақырылады, оқиға
болған жерге келгенде оларды шақыру мүмкіндігі бола бермейді, (мысалы,
қарауды түнде жүргізгенде немесе орманда, адам жоқ жерлерде). Сонымен қоса
тергеу практикасында ондай оқиғалар болған, егер сырт куәгер ретінде
оқиға болған жерде адамдар тартылса қылмыскердің өзi де "қызметін"
ұсынуы мүмкін. Мұның кepi әcepi айдан анық: ол қараудың барлық нәтижелерін
білумен қоймай, кейін оқиға болған жерде өзi қылмыс арқылы қалдырған
іздерді оқиға болған жерде өзiнiң сырт куәгер ретінде болуымен түсіндіруі
мүмкін, және мұндай түсініктемені тepгeyшiнiң жоққа шығаруы оңай болмайды.
5. Аппаратура, құрал-жабдық, қосымша құралдар және басқа материалдар
және ақпарат көздерін, ақпарат тасушыларды анықтау, тіркеу үшін, осы
ақпаратты қылмыс процесінде осы ақпаратты қолдану ретінде түсіндірілетін
техника-криминалистік құралдарды дайындау[17].
Техника-криминалистік құралдар әртурлі. Пайдалану мақсатына орай
төмендегідей бөлінеді:
а) іздеу мақсатында қолданылатын заттар;
б) объектілерді тіркеу мен алу құралдары;
в) объектілерді зерттеу құралдары;
г) техника-криминалистік iз жасау заттары;
Оқиға болған жерді қарау кезінде әртурлі техника-криминалистік
құралдар қолданылады. Оқиға болған жерді қарауда іздеу құралдарынан
көрінбейтін, әлсіз көрінетін және микроскоптың объектілерді саусақ іздері,
киім талшықтары, шаң, шаш және тағы басқа сол сияқты іздеу, табу құралдары
кеңінен қолданылады.
Осы мақсатта жарық түcipгiшi бар криминалистік арнайы ұлкейткіш,
алюминий, графит ұнтақтары, қорғасын тотығы, сутегі арқылы қалыпқа
келтірілген темір кеңінен қолданылады. Түрлі-түcті материалдардағы (қағаз
ақшадағы, лоторея билеттеріндегі және тағы басқа сол сияқты) қол
саусақтарының iзiн анықтау үшiн арнайы "квант" ұнтағы пайдаланылады,
қағаздағы қол саусақтарының iзiн анықтаудың жақсы заты йод қосымшасы боп
табылады, оған арнайы "кит" құралы қолданылады, сонымен қоса осы іздерді
бекіту үшiн арнайы крахмал қагазы ойлап табылған. Микрообъектілерді табу
үшiн үлкен ұлғайтқышы бар, ультрафиолетті жарық түcipгiшi бар ("УК-1", "ОЛД-
41", ) құралдары қолданылады. Ультрафиолеттік сәулелер шашыраған қан
дақтарын, талшықтарды зерттеуге арналған. Атыстың іздерін (жанбай қалған
ұнтақтың, ыстың) , темір үгінділерін сонымен қоса инфрақызыл сәулені
жұтатын объектілердің іздерін іздеу "С- 70", Ворон- 3" құралдары арқылы
жүргізіледі[18].
Осы топқа металл объектілерін (уық және дәрімен ату қарулары; оқтар;
гилзалар, бұзу қарулары) іздеу құралдары да жатады. Олардың ішінде салмағы
35 кг дейін қара металдан жасалған объектілерді тауып ала алатын магнитті
іздеп-көтергіш кең тараған. Ғимараттар мен құрылғыларда жасырылған металл
объектілерін іздеуге және ашык жерде де іздеуге МИП немесе Ирис, ал
суда Ирис-П (40 м тереңдікке дейін) металліздегіш қолданылады. Киімнен,
қол жүгінен, төсек-орнынан, жиһаздан іздеуде-шағын көлемді электрлі Гамма
металліздеушісі пайдаланылады.
Іздеу мақсатында жұмсақ жиһаздар мен сусымалы, созылмалы заттары бар
ыдыстарды зерттеу үшін темір сипағыштар және суда мүрделерді, тасталған
заттарды табу үшін құралдар қолданылады.
Практикада іздеу құралдарымен қоса криминалистік маңызы бар
объектілерді тіркеу мен алу құралдары да кеңінен қолданылады.
Құралдардың осы тобының ішiнeн дактилоскопиялық (мөлдір және қара)
жабысқақ үрбілер кең қоданысқа ие. Олар қолдың, киім талшығынан, шаңнан
сонымен қоса басқа да микрообъектіллердің және аяқ-киім, көлік, ағаштан
іздер алу үшін қолданылады.
Өндіріс барысында жабысқақ үлбірдегі микробөлшектерді (қалталардан,
сөмкеден) микро шаңсорғыштын көмегімен анықтайтын Парус құралы жатыр.
Осы топ құралдарына жабысқақ материалдар да жатады: гипс, силиконды
паста К, пластилин және тic-протез практикасында қолданылатын жабысқақ
массалар. Гипс аяқ-киімінің, көліктің көлемді іздерін жасау үшін, ал К
пастасы бұзу қаруының іздерін жасауға қолданылады.
Объектілерді тіркеу мақсатында фото, кино, бейне жазылымдар
қолданылады. Фотография дәлелдеме ақпаратының тіркеудің таптырмас құралына
айналды. Фотоға түcipy тек бейне жазуға ғана жол береді. Киноға түcipy
кейінгі жылдары техникалық қиындықтарға байланысты өте сирек қолданылады.
Егер оқиға болған жерді қарау үрдісінде фото қолданылса киноға бейнеге
түсірудің кажеті жоқ және кepiciншe.
Магниттік дыбыс жазу аппараты оқиға болған жерді куәгерлерімен
сөйлескенде, жәбірленушімен, оқиға болған жерде ауруханаға
жөнелтілетіндермен сөйлескенде қолданылады. Танылмаған мүрделердің,
күмәнділер мен айыпталушылардың криминалистік зерттеу немесе картотекаға
енгізу үшiн қажет қол саусақтарының iзiн алу үшін баспаханалық баяу
қолданылады, iз дактилокартаға енгізіледі
Оқиға болған жерді қарау кезінде табылған объектілерді зерттеу алдын
ала және сараптық боп eкiгe бөлінеді.
Объектілерді алдын-ала зерттеу кезінде техникалық криминалистикалық
құралға келесілер пайдаланылады: іздеу техникалық криминалистикалық
құралдарға жататын криминалистік үлкейткіш шыны, сызғыш, циркуль,
штангенциркуль сияқты өлшеуіш құралдары; жалған құжаттарды,
микробөлшектерді табу үшін, қажет сыныпты-кварцтық шамдар мен электронды-
оптикалық өзгерткіштер; ізденуші адамдардың фотороботтын жасауға қажет ИКР-
2 идентификациялық суреттер жиынтығы; нашалық заттарды тез анықтауға қажет
Политест жиынтығы; көлік-құралдарындағы зауыт номерлерін өзгерткенді
анықтайтын Контраст құралы.
Алдын ала зертеуді нәтижелі жүргізу үшін бірнеше ғылыми әдістемелер
ойластырылған:
а) қол іздерін алдын ала зерттеу әдістемесі;
б) аяқ іздерін алдын ала зерттеу әдістемесі;
в) бұзу қаруларының іздерін алдын ала зерттеу әдістемесі;
г) көлік құралдары іздерін алдын ала зерттеу әдістемесі;
д) қан іздерін алдын-ала зерттеу әдістемесі;
е) бойды, жасты, алақанның ерекшеліктерін жобамен анықтайтын;
ж) оқиға болған жерде болған адамдардың саны, олардың жынысы, қозғалу
бағыттарын, жүріс ерекшеліктерін, мүмкін бойларын, аяқ - киім белгілерін
жобамен анықтайтын;
з) қолданылған құралдың түpi мен тегін, оның жұмыстық бөлігін, қаруға
бөгет болған заттарды, мүмкін бойы, бұзған адамның кәсіпқойлық және дене
ерекшеліктерін шамамен анықтайтын;
и) автокөлік құралының түpiн, маркісін, моделін, ондағы бар
ақауларды, қозғалыс бағытын, тоқтаған жерлерін жобамен анықтайтын әдістеме;
к) уақыт өте келе қанның түci қою қызылдан, қою сұрға, ал шірігенде
жасыл түске ауысады, ол өз кезінде онын оқиға болған жерде қашан пайда
болғанына септігін тигізеді.
Аталған әдістемелерді қолдану арқылы алынған ақпарат суымаған ізбен
қылмыстық іздеу салғанда қатты қажет. Оқиға болған жерді қарау үлкен
техникалық криминалистикалық құралы бар қозғалмалы криминалистік
лабораториялар болғаны жақсы. Газель автокөлігі негізінде құрылған олар
бес арнайы шамаданмен қамтылған: қол, ipi іздермен, микрообъектілермен,
биологиялық объектілермен және мүрделермен жұмыс icтey үшiн қозғалмалы
криминалистік лабораториялар сонымен қоса рация, магнитофон, жарық түcipгiш
аппаратура, арнайы киім, сызба жұмысының жинағымен және әртүрлі құралдармен
(ультра-күлгін жарық түcipгiштep, электронды-оптикалық құбылтқыш),
дулығамен жабдықталған.
Техника-криминалистік iз жасаушы заттар техникалық криминалистикалық
құралдардың 4-тобына жатады. Олар: бояулар (ұнтақ, сұйықтық), бояуды
шашатын құрал, тасалаушы құралдар. Мұндай химиялық қақпандар қылмыскерге
әсер ету іздерін қалдырады, олар тек химиялық тазарту арқылы кетеді, бұл өз
кезегінде осындай белгілер арқылы іздеу жүргізуге көмектеседі. Мұндай
құралдар дәріханадағы, қоймадағы, киім шешетін жердегі ұрлықтармен күресуге
кең қолданылады. Осындай құралдармен бекітілген барлық объектілердің тiзiмi
iшкi icтep органының кезекші бөлімінде сақталады және оқиға болған жерге
бара жатқан жедел-тергеу тобына беріледі[19].
Кең тараған және жиі қолданылатын техникалық криминалистік құралды
тергеу чемаданына енеді. Олар үш түрлі болады: әмбебап (әртүрлі
тапсырмаларды орындау үшін), арнайы (сарапшы-криминалист, МАЙ қызметкері,
экономикалық қылмыспен күрес қызметіүшін), араласқан мазмұндағы жиынтық.
Чемоданның төбесінде тicтeyiк, қайшы, пышақ сияқты құралдармен қоса
штангенциркуль, үлкейткіш шыны, пластилин сияқты заттар орналасыды.
Чемоданның алдыңғы бөлігінде үш полиэтиленді ыдыс, екі сұйықтық
жинайтын арнайы ыдыс бекітілген. Чемоданның артқы жағында жиналатын
қыстырғыштың бөлшектері мен магнитті көтергіштің тұтқасы салынған.
Чемоданның екі жағы мен ортасында бес пластмасса, жәшік-пенал орналасқан.
Бірінші мен екіншіде қолдың, еріннің, аяқ-киім табанының бетіндегі іздерді
табу мен тіркеу құралдары мен материалдары. Бұл иод түтiкшeci, түтікшеге
қажет электр жылытқышы, ұнтақтар, үлкейткіш шыны. Үшiншi пеналда
полиэтиленді қапшықтағы гипс ұнтағы, пластмасса қасығы, резина қолғабы бар.
Пеналдың қанқасы гипс сұйықтығын дайындауға икемделген. Tөpтiншi пеналда
қан іздерін табуға қажет peaктивтepi, микробөлшектер жинауға арналған
банкелер бар. Бесіншіде силиконды пастасы бар ыдыс, өткір кескіш бар.
Чемодан сонымен қоса планшет, компас, сызғыш транспортирі бар қозғалмалы
бұрыштық, үлкен беттері, дактилоскопиялық үлбірлер және қарастырылыпжатқан
объектінің түсін дәл көрсету үшін қажет түс (112 түс) анықтауыш бар болады.
Тергеу чемоданында сонымен қоса медициналық аптечка бар. Фотожинақ жеке
фотосөмкеде болады. Онда фотоаппарат, фото жарық түcipгіш, жарық фильтpi,
штатив, масштабты сызғыш, ұзартқыш сақина болады. Тергеу coмкeci әркез
дайынболу керек және оны оқиға болған жерге мамандар келсе де келмесе де
алып бару міндет.
6. Оқиға туралы хабарды алған сәтте тез арада алдында жоспарланған
тергеулік іс-әрекеттерді кейінге қалдыру туралы шешім қабылдау керек және
осыған байланысты ұйғарым жасау қажет (куәгерден жауап алу мерзімін басқа
күнге ауыстыру) өйткені оқиға болған жерді қараудың қажеттілігі аяқ
астынан туындайды.
7. Оқиға болған жерге бару туралы тергеу бөлімінің
бастығына, қажет жағдайда прокуратураға хабарлау қажет.
Мүмкіндігінше қарауға қатысуға қылмыстық ic қозғалатындай жағдай болса
соған бepілетiн тергеушіні шақыру қажет.
8. Оқиға болған жерді қайта қарауға немесе қосымша қарауға
дайындық кезінде жалпы ic-шаралардан басқа келесілерді істеу қажет: алғашқы
оқиға болған жерді қарау хаттамасын, оның қосымшасын, мүрдені зерттеудің
сот медициналық актін мұқият қарау; ic бойынша жиналған дәлелдемелермен
танысу; ic материалдарын меңгеру кезінде пайда болған сұрақтарға байланысты
мамандардан кеңес алу; мүмкіндігінше алғашқы қарауда болған сырт
куәгерлерді шақыру; алғашқы қарауды жүргізген адамды шақырған тиімді.
Оқиға болған жерді қараудың оң нәтижелілігі көбінесе тергеушінің оны
жүргізуге қалай дайындалғандығынан көрінеді. Алдын-ала оқиға болған жердің
жағдайын ахуалын білу қиын. Оқиға болған жердегі кездейсоқтықтар оған өте
мұқият дайындалуды талап етеді[20].
Арам пиғылды қылмыстардың ішінде кең тарағаны ұрлықтар. Ұрлық
жөніндегі оқиға болған жерді қарау көбінесе қарау мен хаттамаға тіркеуге
байланысты:
а) ұрлық жасалған жердің алдындағы жер мен үй аумағы (мысалы: аула,
саты);
б) бұзу орны мен жабық немесе қоршаған жерге ену жepлepi;
в) қандай да бip заттың ұрланған жерінің аумағы.
Ұрлық болған жердің маңындағы заттар мен іздер басқаларға қарағанда
жойылу немесе бұзылу қаупіне ие. Сондықтан тап ұрлық болған жерді жалпылама
қарағаннан кейін айналасындағы жерді қарап, іздерді тipкey керек.
Кең мағынада алсақ ондай іздерге келесілер жатады: қылмыскердің
аяғының iзi, олар пайдаланған көліктің іздері, қылмыскер қалдырған басқа да
іздер (мысалы: темекі тұқылы, cipiңкe, бөтелке), ұрланып тастап кеткен
заттар мен орамалдар, қылмыскердің қалдырып кеткен киімі, бұзу құралы. Осы
іздерді табу қылмыскердің жеке басын, олардың қозғалу бағыттарын анықтауға
көмек береді.
Бұзу жерлерін және ғимаратқа ену жерлерін зерттегенде маман-
криминалистердің көмегіне арқа сүйеген абзал. Сосын келесі мәселелерді шешу
қажет: кім және қашан бұзған (бұзу құралы); қылмыскер тәжірибелі ме екен;
олар жабу құралдарының ерекшеліктерін білдi ме екен; қылмыскер нешеу
болған; бұзу кезінде олардың киімінде, аяқ киімінде, бұзу қаруында қандай
да бip бөлшек іздер қалды ма екен (мысалы ағаш үзінділері). Сол мәселенің
оң шешіміне орай бұл заттар алынуға жатады. Бұл мәселе хаттамада
тіркеледі[21].
Белгілі бip заттар ұрланған жер аумағын қарағанда келесілерді анықтап
алған абзал: не ұрланды (заттар тiзiмi, олардың ерекше белгілері); жасалған
ic-әрекеттер көлеміне қарай отыра қылмыскерлер ұрлық орнында қанша уақыт
бөгелді және олар құнды заттардың қайда екенін білді ме; қылмыскерлер ұрлық
орнында қандай іздер қалдырды, ұрлық орынын қылмыскердің денесінде,
киімінде қандай заттар ілінген; оқиға болған жерге қылмыскерлер қандай
өзгешеліктер әкелді; күзет дабылы бар ма, болса істеді ме; ұрлық жерінде
қылмыскерлер алған заттардың бөліктері бар ма, қажет болса солардан қалған
бөліктер зерттеуге және алынуға жатады; ғимаратта материалдық құндылықтарды
тipкey құжаты бар ма, болса қандай жағдайда (жыртылған, өртелген).
Қарау кезінде ұрланған заттардың белгілері, номерлері анықталса
аудандық, қалалық ішкi icтep бөлімдеріне хабарлау қажет.
Қылмысты ашуға қатысушы қылмыстық іздеу қызметкерлеріне, ұрланған
заттарды өткізу кезінде кінәлілерді ұстау туралы тапсырма бepілyi қажет.
Егер ұрлық заңды тұлға иеленетін жерде жасалса онда қараудан кейін
есептеу жүргізу үшін жоғарыдағы қызметкерлерді шақыру қажет. Егер есептеу
комиссиясы қарау біткенше келмесе онда ұрлық болған жерді күзету шаралары
қабылданады.
Оқиға болған жерді қарауға қатысу үшін материалды жауапты адам
шақырылады. Одан қарау басталғанша ақшалар (инкассаторға өткізілмеген);
заттар төлқұжаты (мысалы: компьютер, факстің); ұрланған заттарды жекелейтін
басқа да құжаттар анықталынады. Қарау кезінде табылған ақшалар мен
құндылықтар хаттамаға енеді. Ұрланған заттардың төлқұжаттары алынуға
жатады, егер олар болмаса ол заттардың нөмірлері тіркелген басқа құжаттар
болса олардың көшірмелері қарауға және алуға жатады[22].
Жеке тұлғаға тиеciлі ұрлық болған жерді қарағанда (пәтер, бақ жері)
жәбірленушінің өзі болғаны жөн, өйткені оқиға болған жерде табылған іздер
мен заттардың сәйкестілігі анықталады. Егер материалдық құндылықтар алуға
құқық беретін құжаттардың ұрланғаны туралы белгілі болса, тез арада оның
жүзеге асуына тосқауыл қою қажет. Қарау кезінде ұрланған заттардың
төлқужаттары алынады, мүмкіндігінше ұрланған заттардың белгілерін
айқындауға көмектесетін заттарды да алған жөн (мысалы: фотолар).
Қарауға қатысушы ұйым жұмыскерлері мен жәбірленушілердің өтініштepi
оқиға болған жерді қарау хаттамасына енгізіледі. Мысалы, оларда келесі
сөздер болуы мүмкін: дүкен мeнгepyшici Садықованың мәлімдеуінше сөредеге
тауарлардың орналасу орны бұзылмаған. Оқиға болған жерді қарауды жүргізген
адам қандай мәліметтерді басшылыққа алды. Мысалы, сөредегі тауарлар неге
мұқият зерттелмеген және неге бастықтың үстеліне соншалықты назар
аударылған.
Ұрлық icтep бойынша оқиға болған жерді бұзу іздері көп кездесуі
мүмкін. Бұзу қаруының табылған іздерін қарау хаттамасын көрсеткенде
келесілерді көрсету қажет: iз қалған заттың (объектінің) атын (eciк,
терезе, еден); iз түpi (кесілген, бұзылған, қысылған); iз пошымы (домалақ,
сопақ, төртбұрышты); оның өлшемі (ені, ұзындығы, тереңдігі); іздің
орналасуы (қозғалмайтын eкi бағдармен арақашықтығы); іздің сипат ерекшелігі
(бояу, шipy); табылған бұзу құралының аты, оның пошымы, өлшемі, зауыттық
белгілері; табылған бұзу қаруының материалы; іздерді алу немесе көшіipy
тәсілдері; бұзу қаруының іздері бар заттарды орау амалы; орамадағы жазулар
туралы мәліметтер.
Жанында орналасқан бірнеше іздерді фотоға түcipy торапты түcipy
ережесімен, жеке іздер - детальді түcipy ережесімен жүзеге асады. Соған сай
кино, бейне түсірулер де жасалады.
Ұрлық туралы icтep бойынша оқиға болған жерге қарау жүргізгенде
мәлімдеме жасаудан аулақ болғаны дұрыс, өйткені ондағы іздер, ж:ағдайлар,
заттар туралы мәліметтер ұрлықтын қайталануына әкеліп соғылуы мүмкін.
Оқиға болған жерді қарау кезінде ұрлықты қайталаудың келесі белгілері
анықталуы мүмкін:
а) бұзу iштен жасалған (егер қылмыскер ол жерге алдын ала кірді деген
мәлімет болмаса);
б) кірудің сол әдісінде болуы тиic іздердің болмауы (мысалы құлыптың
бipeyi жөнделген) ;
в) бұзудың ішкі әрекеттермен жеңілдетілгенін куәләйтін іздердің
болуы;
г) ұрланған заттардың бар тeciктeн алып шығудың мүмкін eмecтiгi;
д) қылмыс оқиғасының сипатына сай келмейтін ғимарат ішіндегі асыра
ретсіздік;
Тонау мен қаракшылық жөніндегі icтep бойынша оқиға болған жерді
қарауда жүргізу міндетті болып табылады. Тонау жөніндегі icтep бойынша
оқиға болған жерді қарауда зорлау жөніндегі icтep бойынша жүргізілетін
қарауларға қатты ұқсас. Сондықтан осы жерде қаралатын ережелер зорлау
жөніндегі істер бойынша қарау жүргізілгенде де қолданылады.
Мүмкіндік болса, қарауға дейін жәбірленушіден жауап алынады. Одан
қылмыстың қай жерде болғаны, табуға септесетін белгілер сұралады.
Қылмыскерлердің оқиға болған жерге келу және одан кету жолдарын да білген
жөн. Жапа шегушіден, сосын олардың фотобейнесін жасауға көмектесетін
қылмыскерлердің сыртқы пiшiні туралы да сұралады.
Шабуылдың мән-жайын біле келе қылмыскерлерге қатысты оқиға болған
жерде қандай іздер мен заттар қалуы мүмкін екенін және ол жерде жапа
шегушіден қандай iз қалуы мүмкін екенін (мысалы үзілген түйме ) білy қажет.
Сонымен қоса қылмыскердің бойында оқиға болған жерде жапа шегушіден не
қалуы мүмкін екенін және қылмыскерден жапа шегушіге не қалғаны анықталады.
Тонау мен қарақшылық жөніндегі icтep бойынша қылмыскердің жапа шегушімен
жанасуы олардың бip-бipiмeн күpecyi кезінде ғана болады[23]. Сондықтан жапа
шегуші мен қылмыскердің киімдері зорлық жөніндегі істерде болатындай
микробөліктердің іздерін анықтау үшін сараптамаға жиі жіберілмейді.
Егер жапа шегушінің жағдайы мүмкіндік берсе оны қарауға тартқан
дұрыс. Қарау үрдісінде жәбірленуші оқиға болған жердегі жағдаймен
салыстырылатын шабуылдау жағдайына түсініктеме береді.
Жапа шегушінің берген түсініктемесін бағалағанда әртүрлі факторлардың
әсерінен оның байқамай (қорқыныш, күйзеліс) тepic сөйлеу мүмкіндігінен
естен шығармаған абзал.
Оқиға болған жерде барлық жұмысты қажетті жедел ақпаратпен қамтамасыз
ететін, іздеуді, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Kіpіcпe ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I -ТАРАУ. Үй-жайға ұрлық жасау қылмыстарды тергеудің жалпы жағдайы.
1.1. Үй-жайды ұрлау қылмыстарының түсінігі мен
мәні ... ... ... ... ..5
1.2. Үй-жай ұрлығының криминалистикалық сипаттамасы ... ... ... ...9
1.3. Үй-жайды ұрлау қылмысын алдан-ала тергеуге дайындалу және
оларды
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...18
ІІ -ТАРАУ. Үй-жайға ұрлық жасаудың криминалистикалық зерттеу
әдістері мен тергеу тәсілдерінің ерекшеліктері.
2.1. Пәтерді ұрлау қылмыстары бойынша оқиға болған жepдi қарау
тәсілдері мен әдістері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .31
2.2. Пәтерді ұрлау қылмысы бойынша бастапқы тергеулік
әрекеттер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
2.3. Пәтерді ұрлау қылмысы бойынша кейінгі тергеулік әрекеттер ... 57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
Қолданылған әдебиеттер
тiзімi ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
Кіріспе
Қазақстанда кең тараған қылмыстардың біріне бөтен адамның мүлкін
жасырын ұрлау Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіның 175-бабына
сәйкес ұрлық қылмысы болып табылады. Соңғы жылдардың тәжірибедегі
материалдарын қарап зерттеген кезде ұрлық қылмысының өсіп отырғандығы және
оның ішінде бұл қылмысты топпен жасауының ұлғайғандығы байқалады.
Сондықтан, осы тақырыпты зерттеу және жан-жақты қарастыру бастапқы мақсатқа
қойылды.
Қылмыскерлердің көбici ұрлық объектісін таңдауда ол туралы ақпарат
жинайды, бақылау жүргізеді, арнайы құралдар дайындайды, қылмыстың құрбанын
таңдайды. Қылмыс жасау үшiн ыңғайлы уақытты белгілейді және қылмыстық
топтардың конспиративтік дәрежеде жүргізуді жоспарлайды.
Қылмыстың өсу қарқыны мен ауқымы оны әлеуметтік реформаларды icкe
асыруға бөгет болатын, азаматтардың өз өмірлері мен әл-ауқаттарына
аландаушылығын туғызатын, өкімет пен басқару органдарына, жүргізіліп
отырған мемлекеттік саясатқа сенімді төмендететін басты факторлардың бipiнe
айналдырды. Қылмыс құрылымы мен динамикасындағы кepi тенденциялар соңғы бip
жарым жылда ерекше байқалды, өйткені оның жалпы деңгейінің өcyiнe
тұрғындардың тұрмыс деңгейінің қатты төмендеуі және қоғамдық өмірдің барлық
саласына қылмыстың дендеп eнyi ceптігін тигізген.
Жасалған қылмыстардың қатыгездігі күшеюде және олардың салдары да
артуда, қылмыскерлердің әшкерлеуде өз өзін қорғау деңгейі өсуде, құқыққа
қарсы жауапкершілікке тұрғындардың көп бөлігі тартылуда. Қaзipгi замаңғы
қылмыстың жарқын бip тенденциясы ол қылмыстық құрылымдардың экономикада,
саясатта, мемлекеттік билік және басқару жүйесінде беку талпынысы болып
отыр. Халық шаруашылығы қызметінің пайдалы салаларымен ресурсқа бай
территорияларды иелену үшін болатын қатты бәсеке кезінде қылмыстық орта
ұйымдасады және қаруланады, өз қызметіне басқару аппаратын тартады және заң
шығару, атқару органдарына енеді. Бұған едәуір дәрежеде капиталдың, қаржы
және материалдық ресурстардың пайда болуы мен қозғалысына мемлекет және
бүкіл қоғам тарапынан тиімді бақылаудың жоқтығы ceптігін тигізуде.
Азаматтардың көпшілік бөлігінің мемлекеттік мүлікті жекешелендіру
үрдісінен тыс қалуынан және қылмыстанған нарықтық қатынастар жағдайында
экономикалық мінез кұлықтық амалдардың жоқтығынан тұрғындардың экономикалық
құқык бұзушылықтармен қылмыстарға қатысты виктимділігі өcтi. Елдегі
жүргізіліп отырған өзгерістердің әлеуметтік мәртебелерінің тез өзгepyі
әлеуметтік қарама-қайшылықтарды шешудің қылмыстық күш қолдану әрекеттерінің
кеңінен таралуына әкеліп отыр.
Осы жұмыстың мақсаты осы саладағы өте маңызды мәселелерді қойып,
қарауға деген талпыныс. Теориялық білім мен құқықтық қолданушылық
практикалық аралық ұстанымен бір ізділікпен жүзеге асыру, жасалатын
ұрлықтардың сипаты мен құрылымы туралы шынайы көзқарас қалыптастыруға,
ашкөздік қылмыстың бүгінгі жағдайын талдауға, осы қылмысқа қарсы
әрекеттердің формасын қалыптастыру мен жүзеге асыруға әсер ететін басты
факторларды даралауға мүмкіндік береді.
1.Үй-жайға ұрлық жасау қылмыстары бойынша тергеу ерекшелігі.
1.1. Үй-жайды ұрлау қылмыстарының түсінігі мен мәні
Үй - жайға ену сияқты біліктілік белгісінің және мұндай ұрлық үй -
жайға ену арқылы жасалумен байланысты азаматтардың жеке мүліктерін ұрлаудың
біліктілігің басқа мәселелерінің пайда болу тарихын қысқаша қарастырып
өтуді жөн көріп отырмыз. Сондықтан, басқа заңнамасының дамуының оң
тәжірбиесін пайдалана отыра заң шығарушы жоғарыда көрсетілген біліктілік
белгісін басқаша мемлекеттердің қалыптастырады.
Біріншіден, үй - жайға ену түciнiгi заңнамада қолданылып жүрген
(бұрынғы кеңестік республикалардың заңнамасымен салыстырғанда) үй - жайға
ену түсінігімен салыстырғанда кең ұғымды білдіреді. Екіншіден, осы
біліктілік белгісінің орны өте жақсы шешілген: ол өте қayiптi рецидивистпен
бip нормаға бipiктipілмеген. ҚР ҚК 175 - бабының бipiншi тармағында ұрлық
былай сипатталған: ұрлық бұл бөтен біреудің мүлкін жасырын ұрлау. Заң
ұрлықты жасырын ұрлау деп анықтайды. Ұрлықтың қымкырудың басқа
нысандарынан басты ерекшелігі мүлікті алу және иелену әдісінде. Бұл ұрлық
туралы көпшілік кабылдаған анықтамаға дәлірек келетін жасырын әдіс ретінде
сипатталады. Ұрлау eтicтiгi жасырын, тығылып қимылдау дегенді
білдіреді. Жасырын ұрлық мүлік тиесілі меншік иесінің келісімінсіз, одан
тасалау арқылы мулікті иемдену болып табылады. Жай пәтер тонау немесе
өндірістік ғимаратқа, кеңсеге, қоймаға заңға қарсы кipy соған мысал бола
алады. Ұрлық иесінің көзінше де жасала береді, мысалы қалта тонау. Ұрлық
жәбірленушіден оның дәрменсіздігін пайдалана отырып немесе ес - түссіз
жатқандығын пайдалана отырып мүлкін иелену боп табылады[1].
Ұрлық бөтен адамдардың көзінше де жасала береді, өйткені олар ұрының
ic - әрекетінің заңсыздығын анғармауы да мүмкін. Ұры мүліктерге өзi ие
екендігін көрсете білсе көпшілік сырт адамдар ешнәрсе сезбей қалады.
Ұрлықты ашық түрде жасалатын тонаудан жекелеп алған дұрыс. Егер қылмыскер
ұрлықты құпия жасадым деп қате есептесе, яғни он да қылмыс көпшіліктің
көзінше жасалған, ал жәбірленуші бәpiн көрсе, онда жасалған әрекет оны
пиғылына орай ұрлық, ретінде қабылдану керек. Ұрлық зорлықсыз жасалған
қылмысқа жатады. Сондықтан оның әрекетін бақылау мүмкіндігінен күштеу
арқылы айрылған (есінен танған, басқа бөлмеге камалған) тұлғаның мулкін
иеленуді көрсетілген зорлықтың сипатына орай біліктеу (саралау) қажет[2].
Енді қымқыраудың не екенін қарастырайық. Қымқыраудың астары ҚР ҚК-тің
баптары бойынша бөтен біреудін мулкінің осы мулік иесіне зиян келтіріле
отырыла құқыққа қарсы, қайтарымсыз ашкөздік мақсатпен алынуы түсіндіріледі.
Алу дегеніміз меншік иесінің немесе басқа заңды иесінің мүлігін кінәлі
тараптың ic жүзінде иеленуі. Бөтен мулікті өз кәдесіне жарату дегеніміз
кінәлінің заңсыз алған мүліктерді иеленіп, жұмсау болып табылады[3].
Қымқыраудың ең маңызды екі белгісін қарастырайық - бұл заңға қарсылық пен
қайтарымсыздық. Бөтен мүлікті алудың заңсыздығы мен өз пайдасына жаратуы,
кінәлінің ол муліктерді иeciнiң немесе заңды қожайынының келісімінсіз ic
жүзінде иемденуі.
Мүлікті қымқырған адам оны иемденсе де, пайдаланса да өз меншігіні
сияқты бәpiбip заңдық тұрғыдан меншік иeci боп табыла алмайды. Қымқыру,
меншік иесінің қымқырылған мүлікке деген құқығының жоғалғанын білдірмейді.
Заңдылығы субъектімен дауға түciп жатқан мүлікті алу қымқырауды
қалыптастырмайды. Мұндай іс - әрекеттер мысалы өз бетімен басқару сияқты
басқа қылмыстар үшін жауапкершілікке тартқызуы мүмкін.
Бөтен мүлікті алудың қайтарымсыздығын егерде кінәлі оны тегін иеленсе
орнына ештеңе бермесе (мысалы тауардың бағасын заңсыз төмендету) сонда
байқауға болады. Бөтен мүлікті алудың қайтарымсыздығы меншік иесіне немесе
муліктік зиянның басқа иесіне тиетіндей қоғамдық қayiптi салдардың пайда
болғаның білдіреді. Әpi қарай ұрлық ұғымына кipeтiн бөтен мүлік сөз
тipкeciн қарастырамыз. Қымқыруды жүзеге асырғанда бөтен мулікті иемдену оны
меншік иесінен (немесе басқа біреудің күзетіндегі мүлік) алуды білдіреді.
Егер мүлік белгілі бip себептермен меншік иeciнiң қарамағынан шығып қалса
ондай затты иемдену қымқыру болып есептелмейді[4]. Тауып алғанды немесе
кінәліде кездейсоқ болған мүлiктi иелену қылмыс ретінде қарастырылмайды.
Meншiк иeciнiң қарамағындағы деп тек қана арнайы қозғалатын, жасырылған
мүлік қана емес, оның шаруашылық аумағындағы уақытша қараусыз қалған мeншiк
иесімен жоғалтылмаған мүлiк саналады.
Қымқыруды анықтаудағы басты түciнiктepдiң бipi мүлік анықтамасы.
Меншікке қатысты қылмыстық мүліктік қылмыстар қатарына жатқызылуы тегіннен
тегіс емес. Мүлік, қымқыру заты болып табылады, оны мүлiктiң қоғамдық
қатынастар объектісінен айыра білген жөн. Қымқыру заты әркез материалдық
әлeмнiң бөлшегі болып табылады, яғни заииық белгісіне ие. Бұл мәселе
жөнінде идеялар, көзқарастар, адам зердесінің көpiнicтepi мүлiктiк
қылмыстағыдай қышқыру заты болып табыла алмайды.
Интеллектуалдық меншіктің қымқырылуы туралы бейнелік мағынада ғана, мысалы
авторлық құқықтың бұзылуы сияқты айтуға болады[5].
Электр немесе жылу энергиялары (заттық белгісінің жоқтығынан) қымқыру
заты болып табыла алмайды. Қымқыру заты болып өзінің шынайы жағдайына
байланысты табиғи байлықтар да бола алмайды. ҚР ҚК-тің 175-бабы ұрлықтың үш
түpiн қарастырады: қарапайым (негізгі кұрам, 175-бап, 1-тармақ), бiлікті
(175-бап, 2-тармақ) және аса білікті (175-бап, 3-тармақ).
Ұрлықты сараптау көп жағдайда ұрлықтың бip түрін eкiншi түрінен
ерекшелендіретін белгілерді дұрыс түсінуге байланысты, ол өз кезегінде
ауырлататын мән-жайды дұрыс түсінуге әкеледі. Ұрлықтың өлшемі - қылмыстың
қоғамдық қаупінің дәрежесін анықтайтын негізгі және жазалаудың өлшемі мен
сипатына әсер ететін критерилер. Іpi өлшемдер - ұрлықты аса ауырлататын үш
жағдайдың біpeyi. Ұйымдасқан топпен жасалған немесе бұрын екі немесе
бipнeшe рет ұрлық, үшiн сотталған тұлға мен жасалған ұрлықпен қоса ipi
көлемдегі ұрлық ауыр қылмысқа жатады. Іpi көлем деп қылмыс жасалған сәтте
Қазақстан Республикасының заңнамасымен белгіленген ең теменгі жалақыдан 500
рет жоғарғы мүлік құны мойындалады. Сот-тергеу практикасы көрсеткендей
біліктi ұрлықтар ең кең таралғанға жатады[6]. Мұндай ұрлықтарға: алдын ала
келісім бойынша топпен жасалған ұрлық, азаматқа едәуір зиян тигізе отырып
жасалған ұрлық, заңсыз ену арқылы жасалған ұрлықтар жатады.
Ауырлатпайтын мән-жайы бар ұрлықтарға бip тұлғамен ipi емес көлемде
бipiншi рет үй-жайға заңсыз ену арқылы жасалған ұрлықтар немесе бұрын ұрлық
пен қорқытып-үркіту екі-үш рет сотталмаған тұлғамен жасалған ұрлықтар
жатады. Мұндай ұрлықтар орта ауырлықты қылмыстарға жатады. Ұрлықтар
мемлекеттік, ұжымдық, жеке меншіктегі құқықтағы азаматтар мен ұйымдардың
мүлкіне қол сұғатын қымқырудың негізгі түрлерінің бipi болып табылады. Өз
сипатына сай ұрлықтар әр түрлі. Пәтерлерден, мемлекеттік объектілерден,
дүкендерден, қоймалардан ұрлау, көлік құралдарын ұрлау, калтаға қол салу
сияқты ұрлықтар бар. Көбінесе жасалған ұрлық туралы хабарлар азаматтарда
немесе дүкен директоры, үй басқармасы, тұрғын-үй коммуналдық шаруашылық
басшылары сияқты лауазымды тұлғалардан көп түседі. Көбінесе жасалған ұрлық
туралы ақпарат анықтау органдарына жедел қайнар көздерден белгілі болады.
Бұл көбінесе ұрлық аз сомаға жасалғанда немес жәбірленушілер
қылмыскерлердің ұсталуына және ұрланған мүліктердің қайтарылуына сенім
болмайды, сондықтан ұрлық туралы олар айта қоймайды[7]. Сауда ұйымдарында
осындай қылмыстар жасалғанда лауазымды тұлғалар ұрлыққа байланысты
тексерудің жүргізілуінен кауіптенулері себепті тиicтi жерге хабарлай
қоймайды, өйткені мұндай тексерістер артық тауарларды сату, тауарларды
сұрыптау, ұрлық сияқты өз былықтарын ашуы мүмкін.
1.2. Пәтер ұрлығының криминалистикалық сипаттамасы
Қазіргі уақытта қылмыстың криминалистикалық сипаты деген түсінік
қазіргі заманғы криминалистикалық теорияға және қылмысты тексеру
әдістемесімен байланысқан практикаға берік болып енген. Ол қазіргі заманғы
криминалистикалық ғылымның негізгі алынатын түсініктерінің бірі болып
табылады және теориялық және оқу-әдістемелік әдеьиеттерде кеңінен
қолданылады. Жекелеген қылмыс түрлерін тексеру әдістемелерін құрастыру
және жетілдіру кезеңінде авторлар бұл сұрақтарды қозғамай кете алмайды және
шамасынша оларды өздерінің мақалаларында, монографияларында және
диссертациялық жұмыстарында пайдаланады.
Криминалистикалық сипаттаманың мәні мен мағанасын Ф.Ю.Бердичевский
келтірген қылмысты ашу анықтамасы ең тиімді болып табылады. Оның ойлауынша,
криминалистикалық мәндегі қылмысты ашу қылмыскердің тұлғасын анықтауға
мүмкіндік беретін ақпараттың жоқ болуы кезіндегі және шешуші факторларды
дәлелдеуге керекті ақпаратты іздеумен және оны қолданумен қорытындыланатын
жағдайлармен жүзеге асырылатын қылмысты тексеру әрекеті секілді анықталуы
мүмкін[8].
1967 жылы А.Н.Колесниченко өзінің докторлық диссертациясы
авторефератында көбірек болатын жағдайлар қатарына қылмыстың берілген
түрінің сипаттамасын енгізді, және кінәнің қылмыстық сипаттамада ерекше
орында және жалпы негізде болатынын атап көрсетті[9].
Кейінірек, 1973 жылы С.П.Митричев қылмыстың әрбір түрлерін зерттеу
әдістемелерін оқытуда олардың қылмыстық-құқықтық сұрақтарымен
сипатталатынын белгіледі. Сонымен қатар, үлгілік белгілеріне көбінесе
назар аудару керек екендігін ескертті. Қылмыстық құқықтың ең негізгі
қағидаларының бірі- қылмыстық жазаға және қылмыстық жауапқа тек қана қылмыс
жасаған кінәлі адам ғана тартылады. Адам қылмысқа қатысты кінәсі белгілі
бір қоғамдық қауіпті әрекет және пайда болған қоғамға қауіпті зардаптар
үшін ғана қылмыстық жазаға тартылуы тиіс[10].
Соңғы жылдары қылмыс сипаттамасына ғалымдар өте көп назар аударуда.
Қылмысты тергеу кафедрасының жетекшілерінің 1974 жылы бүкілодақтық
семинарында қылмыс түсінігін заң факультеттерінің оқу бағдарламасына енгізу
ұсынылды. Қылмыс түсінігінің дамуы жөніндегі сұрақтар көптеген авторлардың
жұмыстарында алынды. В.Г.Танасевич пен В.А.Образцов екеуінің біріктірген
анықтамаларында қылмыс түсінігі- бұл кінәнің объективті берілген жүйесі.
Қылмыстың субъективті жағы негізінен адамның психикалық іс әрекетінің
қылмыс істеуге тікелей байланысты жағының көрінісі болып табылады[11].
И.Ф.Герасимов қылмыстың сыртқы жағын бейнелейтін объективтілік жаққа
қарағанда субъективтілік жақ қылмыстың ішкі мәнін, мазмұнын білдіретінін
атап өткен. Бұдан шығатын қорытынды- қылмыстың субъективті және объективті
жақтарының белгілері өзара тығыз байланысты, белгілі бір бірлікте болады.
Сондықтан да қылмыстың суьөбъективтілік жағына барынша тығыз талдау жасалуы
керек[12].
Қылмыс негативті, қоғамға қауіпті құбылыс ретінде әр жағынан
сипатталуы мүмкін. Оның әлеуметтік, этикалық, тарихтық, криминологиялық,
психологиялық, қылмыстық-құқықтық, қылмыстық іс жүргізу, криминалистикалық
және басқа да аспектілері бар. әр жағдайда оның сипатында бұл құбылыстың
сәйкес ғылымды адам білімінің саласы ретінде зерттеу бағытында мәні болатын
қандай да бір белгілері мен ерекшеліктері болып көрсетіледі. Қылмысты әр
түрлі жағынан сипаттайтын бұл аспектілердің әрқайсысының өзіндік мәні зор.
Сол уақытта олар осы аспекттерлің әр қайсысының ішінде зерттеу тақырыбы
туралы түсінікті жетілуіне әсер ете отырып қандай да бір шамада шектеседі,
өзара байланысады.
Қылмыстың қылмыстық-құқықтық сипаты өзінің құрамына қоғамға қауіпті,
құқыққа қарсы, айыпты және жазаланатын әрекеттерді сипаттайтын белгілерді
қылмыстық заңмен қарастырылған бір қылмыстың құрамын басқалардан бөлетін
ерекшеліктерді айқындай отырып енгізеді.
Қылмыстың криминалистикалық сипатының құрамына оның ортаның сыртқы
факорлары және бұл қылмыстық бағытты байланыстыратын ішкі үрдістері мен
психикалық күйінің әсерін айқындайтын қылмыстық әрекеттің типтік
механизмінің көзқарасы бойынша бейнесі кіреді.
Қылмысты жүзеге асыру механизмі: қылмыс әрекетін криминалистикалық
талдау кезінде қылмысты жүзеге асыру тәсілімен бірге қылмысты жүзеге асыру
механизмі деген түсінің қолданылады. Егер қылмысты жүзеге асыру тәсілі
қылмыстық нәтижеге жету, оны дайындау және жүзеге асыруға бағытталған
әрекеттер туралы ақпараттан тұрса, ал қылмысты жүзеге асыру механизмі
қылмыстық әрекеттің барлық элементтерінің өзара байланысы мен өзара
шарттасуының динамикасын айқындайды. Қылмысты криминалистикалық талдау
кезінде қылмыстық әрекеттің мазмұнын айқындайтын әр түрлі байланыстарды
көрсету өте маңызды. Р.С.Белкин қылмыс механизмін қылмыстық әрекеттің
мазмұнын айқындайтын күрделі динамикалық жүйе деп сипаттайды. Басқа да
жүйелер сияқты қылмыс механизмі белгілі бір заңдылықтар әссерінен
қалыптасады. Олардың ішінде Р.С.Белкиннің айиуынша криминалистік маңызы бар
қатарға қылмыс механизмінің ішіндегі байланыстар мен қатынастардық пайда
болуы және дамуы, қылмысты жүзеге асыру тәсілінің қалыптасуы және жүзеге
асырылуы заңдылықтары жатады[13].
Пәтер ұрлығының криминалистикалық сипаттамасының келесі элементтері
атауға болады:
- қылмыстық әрекет;
- қылмысты жасауға дайындалу, қылмыс жасау және жасыру әрекетінің
тәсілдері;
- із түсіру механизімі;
- қылмыскердің және жәбірленушінің жеке басының ерекшеліктері;
- осы аталған элементтерінің бір бірімен байланысы.
Бұл жерден қылмыстық әрекет деген қылмыскердің қылмыс жасау
барысындағы әрекетінде қылмыстың құрамының болуы деп түсінуге болады. Ал
қылмыс жасауға дайындалу қылмыс жасау мен жасыру әрекетінің тәсілдерін
түсінуде - қылмыс жасау барысында қолына қолғап киіп жасауы, ізін жасыруы,
оқиға болған жерде ешқанда заттау дәлелдемелер қалдырмауы және т.б. деп
түсінуге болады. Қылмысты жасау механизімінен қылмыскердің нақты әрекеті
сол пәтерге кіру және шығуы, қандай әрекеттер арқылы кіру әдісі, қылмысты
жасау әдісін түсінуге болады. Қылмыскердің және жәбірленушінің жеке басын
анықтау барысында оларға жеке-жеке сипаттамама береміз. Ол жөнінде
төменректе кеңінен тоқталатын боламыз.
Үй жайға ұрлық жасау қылмыстың құрамын және оның криминалистикалық
сипаттамасын анықтау және дәлелдеу барысында:
а) қылмыстың субъектісіне – ұрлықты қылмысты кім жасады, кінәлінің
жеке басы, жасы, бұрын бөтеннің мүлкін ұрлау қылмысын жасағандығы (бір неше
рет қайталануы), қылмыстық топтың сипаттамасы мен құрамы, оның
ұйымдасыушылық дәрежесі қандай, олардың мүшелерінің арасында қандай әрекет
жасауын бөлісуі; азғырушылар мен қылмысқа көмектесушілер және т.б. жатады;
б) субъективтік жағына байланысты - қылмыскерлердің алдын ала
келісуі, ымырласуы немесе тіл байланысуы, ол келісу қашан, қандай
жағдайларда жүргізілді, ол келісудің заты не, оның сипаттамасы жатады;
в) объектісіне байланысты – ұрланған заттардың мәліметтер, қандай
зат ұрланды, оның көлемі бұл жерде (ірі көлемде орта көлемде немесе нақты
қылмыспен келген зиянның көлемі анықталуы қажет), ұрланған заттар кімде
және қай жерде сақталған, ұрланған заттар қалай жасырылған ол зат қалай
өткізіліп жіберілген немесе қалай өткізбек болған және осыған байланысты
қандай әрекеттер жасаған немесе жасамақ болған, ұрланған заттарды іздеуге
немесе табуға не кедергі болады (қиындатады);
г) объективтік жағына байланысты – ұрлық болған жерге қалай кірген,
кім қандай әрекеттер жасаған; кінәлілердің қылмыс жасау барысындағы және
қылмыс жасағаннан кейінгі қылмыстың ізін жасыру әрекеті;
Ұрлық қылмысын жасау жағдайының криминалистикалық элементтерін
қарастыра келіп төмендегідей атауға болады:
- ұрлықты жасау уақыты мен орны;
- қылмыстық жолмен әсер еткен зат (ұрланған зат немесе қылмыстың
объектісі деп қарастыруға болады);
- қоршаған ортаның материалдық элементтері (ұрланған заттың оңай жерде
тұруы немесе қол жетерлік, күзеттің болмауы, көп адамның жүруі
әсерінен ешкімнің байқамай қалуы және т.б.).
Қылмыскердің ұрлық жасауға алдын-ала дайындалуын анықтауда:
а) қылмыс жасаушыларды дайындау оның ішінде: мекемелер мен
кәсіпорындар және басқа да ұйымдар жөнінде мәліметтерді білетін, ұрланған
заттарды жақсы өткізуге арнайы орындары мен ұрланған заттарды тасымалдайтын
көлігі бар, оны қоюға, сақтауға арналған орындары мен жерлері бар
азаматтар, белгілі бір қылмыс жасауға икемділігі бар азаматтар (көліктің
есігін ашып алуға оны айдап кетуге), қылмыстық ортада арнайы бір беделі бар
(арнай қылмыстық топ жинап жіберуге, оларды ұйымдастыруға және т.б.);
б) қылмыс жасау орынын таңдап алу (пәтер, дача, көлік құралдары,
мекемелер мен кәсіпорындар және т.б.);
в) ұрланған құнды бағалы заттарды қоятын жер қарастыру (ақша, бағалы
заттар, күнделікті қажетті тауарлар мен заттар);
г) ұрлауға қажетті арнайы заттар мен құралдарды даярлау (радио
қабылдағыштар, ұялы телефон, құрал-саймандар, кілттер);
д) арнайы ұрланған затты тасмалдауға арналған көлік құралдарын;
е) ұрланған заттарды жасыруға арналған орындар іздеу әрекеттерін
қылмыскерлер жүргізеді[14];
Пәтер ұрлығын қарастыра отырып ол қылмыстың жасау әдістеріне кейбір
түрлеріне белгілі бір бөлмеге кіре отырып (бүлдіріп сындыру арқылы бөлмеге
кіру, бүлдірмей белгілі бір бөлмеге кіру, ашық түрде кіру арқылы
(жәбірленушінің келісімімен, мекемеге кіру арқылы ұрлық жасау), белгілі бір
бөлмеге кірмей ұрлық жасау түрлерін айтуға болады.
Қылмыс жасау орны мен қылмыстық әрекеттің жасау орынының жіктемесіне:
- жеке азаматтардың пәтерлеріне кіру;
- қонақ үйі, дача, жатақханаға, және басқа да (гаражға, подвал, сарай
және т.б. орындарға);
- автокөлік терден;
- жолаушылардан;
- қалтадан ұрлау;
- күзетсіз қалдырып кеткен киімнің қалтасынан.
Белгілі бір бөлмеге бүлдіріп сындыру арқылы кірудің типтік әдісіне:
- есіктен немесе терезеден сындырып кіру;
- қабырғаны немесе дуалды тесу арқылы кіру:
- төбені тесіп түсу арқылы кіру;
- еденді тесіп шығу арқылы кіру;
- арнайы жел шығатын (ауа кіріп тұратын) тесік орынан кіру.
Ќылмыстыњ криминалистикалыќ сипаттамасы белгілі бір ќылмысты тергеуде
дєлелденуі тиіс маќсатты т‰рде бекіту ‰шін єдістемелік негіз болып
табылѓандыќтан, ол ќылмыс жасауѓа єсер еткен, типтік жаѓдайлар
сипатталмаѓанда толыќ емес болады[15].
Ќылмысќа єсер ететін типтік себептермен шарттарды аныќтау жєне оны
криминалистикалыќ сипаттамада жиынтыќтау криминалистикалыќ ѓылымныњ
ќозѓаушы факторы болып табылады, б±л ќарсы єрекеттік шаралардыњ
жетілдірілуіне жєне дайындалуына баѓытталѓандыќтан ұќсас ќылмыстардыњ
жасалуын ќиындатады. Сонымен ќатар, белгілі т‰рдегі ќылмыстыњ жасалуына
єсер ететін типті себептер мен жаѓдайларды білу тергеушіні аныќтауѓа,
наќтылауѓа баѓдарлайды.
Істі тергеу барысында тергеуші ќылмыс жасаумен байланысты жеке
жаѓдайларды шектелмейді. Белгілі түрдегі қылмыстардың жасалу себептері мен
жағдайын біле отырып, оны криминалистикалық сипаттамада жиынтықтай отырып
ол берілген фактілерді қосып,олардың барлық жиынтығын анықтауы керек. Т. Т
Зуйковтың ойынша, бұл жиынтыққа барлық мәліметтер кіруі керек.
– қылмыстың жасалуына тура себеп болған қылмыс жасаушы тұлғаның санасында
қоғамға қарсы сипаттаманы бекіту;
– қылмыс субъектісінің мінезі қалыптасу шарттары;
– қылмыс жасалған объективті жағдайда[16].
Белгілі түрдегі қылмыс сипмттамасында оның жасалуына әсер еткен
спецификалық себептер мен жағдайлар бейнеленуі керек. Мәселен, ұрлық,
тонау жасауға әсер етуші себептер мен шарттар өзіне субъектің мінез-құлқын
қалыптастырушы факторларды қамтиды. Субъекттің моральдық қалыптапуына әсер
етуші факторларға жолдасы, әке-шешесі, туғандары теріс әсер беруі мүмкін.
Әсіресе жасөспірімдердің моральдық үлкендер балалардың алғаш қисық
қылықтарына дұрыс қарамай әсер етеді. Осының бәрі жасөспірімдерде
жарасыздық сезімін тудырып, әрі қарай құқық бұзушылық жасалуына әкеледі.
Осылай қалыптасқан, индивидуалистік қөзқарастар қылмыс жасалуына әкеледі.
Ұрлық жасаумен қоса жүретін және әсер ететін спирттік сусындарды
тұтыну олардың тәулік бойы сатылуы да әсер етеді. Мас болу жағдайы бірінші
қылмысқа барайын деп тұрған адамдар үшін маңызды. Ішімдікеке немесе
наркотик алуға ұмтылыс алқаштар мен нашақорларды қылмыс жасауға
итермелейді.
Қылмыстың жеке түрлеріндегі криминалистикалық сипаттамаларды қолдану
тергеушіге тергелуші қылмыстың жасалу шарттары иен себептері жайлы нақты
версиялар ұсынуға мүмкіндік береді, олар кейінірек әртүрлі тергеу
әрекеттерімен және оперативті-іздеу шараларымен тексеріледі.
Қылмыс іздерін жабуға бағытталған мүмкін әрекеттер: Әдейі жасалған
қылмыстың криминалистикалық сипаттамасында қылмыс іздерін жабу мен
субъетінің қатыстығын жою қылмыскердің жалпы қылмыстық жоспарына кіреді,
жабу бойынша барлық әрекеттер қылмыстың орындалу тәсілдерімен қатар, оны
дайындау мен іске асыруда толық сипатталады.
Қылмысты жасыру әрекеттері тергеуге бөгет жасауға бағытталған және
жасыру, жою, фальсификациялау жолымен көрінеді. Бұндай әрекеттер қылмыс
субьектілерімен де, сондай-ақ басқа тұлғалармен де жүзеге асырылады.
Жасырудың мәні, қылмысты тергеу үшін қажетті қылмыс жасалу жағдайлары
туралы ақпарат тергеуші үшін белгісіз болып қалады. Жасыру белсенді түрде
жасалуы мүмкін,сонымен қатар енжар формада (айыптау, толық айыптау, жауап
беруден бас тарту).
Жою- қылмыс іздерін жою және қылмыс туралы ақпаратты жою мақсатындағы
белсенді әрекеттерде байқалады. Мысалға, ұрлық жасаған жерден қылмыскер
кетер бұрын заттарды сүртеді (есік тұтқаларын, мебель жәшіктерін) қолдың
іздерін жою мақстында, кеткен соң-қанның іздері бар киімін жуады,аяқ киімді
жағып жібереді, және т.б.
Бүркеу- дәлелдеуші ақпаратты өзгерту қылмыскер туралы, қылмыс
құралдары, жасалу жағдайлары туралы мәліметтерді өзгерту мақсатымен жүзеге
асырылады. Ол әртүрлі әрекеттерде көрінеді: әр түрлі объектілерді өзгерту,
қылмыс субъектісінің сыртқы бейнесін өзгерту (киімін, гримін, шашын
өзгерту, жасанды сақал, мұрт); қылмысты жасау құралдары; қылмысты параллель
болып жатқан үрдістермен жабу.
1.3. Пәтерді ұрлау қылмысын алдан-ала тергеуге дайындалу жұмысы.
Пәтер ұрлығына байланысты алғашқы тергеу әрекеттірінің бірі оқиға
болған жерді қарау, түсініктеме және қозғалған қылмысытық іс бойынша жауап
алу, сараптама тағайындау әрекеттері жүргізіледі. Алдын ала тергеу
барысындағы дайындалу әрекетінің біріне оқиға болған жерді қарауға
дайындалу болып табылады. Оқиға болған жерді қарауға дайындалу оқиға болған
жерге жеткенше келесі әрекеттерден тұрады:
1. Хабарлаушыдан (орган бойынша кезекшіден, әкімшілік өкілінен жапа
шегушіден) нақты не болғанын, оның болған уақыты мен орнын, мүмкін салдарын
білу қажет. Полиция қызметкерлерінен және басқа лауазымдық тұлғалардан
оқиға болған жерде кім бар екенін, оқиға болған жерді тез арада жету
қажеттілігі бар ма. Бұл мәліметтер бipaз ұйымдық мәселелерді шешу үшін
қажет.
2. Оқиға болған жерде жәбірленушілерге тез арада көмек көрсету
қажеттілігін білу, сонымен қоса оқиға болған жерді қоршаған учаскелерде
тәртіп пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету қажет пе соны білу.
Анықтау органына оқиға болған жердің күзетін қамтамасыз етуді және
сол жерге жеткенше қылмыс фактісін тапқан адамдар мен іздердің өшпеуін және
болған оқиғаның куәгерлерінің сол жерден кетпеуін қамтамасыз етуді
міндеттеу.
3. Жедел-тергеу тобын құру шаралары қабылданады. Жағдайды ескере
отыра оған маман-криминалист, сот дәрігері; қылмыстық іздеудін жедел
қызметкері; экономикалық қылмыстармен күрес жөніндегі бөлімнің жедел
қызметкері; МАИ қызметкері; учаскелік инспектор; кинолог; құқық қорғау
органдарының басқа да қызметкерлері (прокурор) кіреді. Олардың кeйбipeyi
тергеуші келгенше оқиға болған жерде болуы мүмкін.
Жедел-тергеу тобын қысқа мерзімде құру үшін оқиға болған жерді
қарауға қатысуға шақырылуы мүмкін адамдардың мекен жайлары мен телефондары,
тізімдері болуы шарт. Көптеген құқық органдарындағы орган бойынша кезекшіде
алдын ала дайындалған белгілі бip қылмыстар категориясы бойынша (ұрлық,
тонау, кici өлтipy). Оқиға болған жерге баратын жедел-тергеу тобының аты-
жөні туралы тiзiмi болады. Бұл жедел-тергеу тобын құруды жеңілдетеді және
осы топқа тартылған адамдардың қылмыстың осы түрін ашудағы тәжірибелері
қарау үрдісіне оң ықпал етеді.
4. Дайындық кезенінің осы сәтінде сырт куәгерлер шақырылады, оқиға
болған жерге келгенде оларды шақыру мүмкіндігі бола бермейді, (мысалы,
қарауды түнде жүргізгенде немесе орманда, адам жоқ жерлерде). Сонымен қоса
тергеу практикасында ондай оқиғалар болған, егер сырт куәгер ретінде
оқиға болған жерде адамдар тартылса қылмыскердің өзi де "қызметін"
ұсынуы мүмкін. Мұның кepi әcepi айдан анық: ол қараудың барлық нәтижелерін
білумен қоймай, кейін оқиға болған жерде өзi қылмыс арқылы қалдырған
іздерді оқиға болған жерде өзiнiң сырт куәгер ретінде болуымен түсіндіруі
мүмкін, және мұндай түсініктемені тepгeyшiнiң жоққа шығаруы оңай болмайды.
5. Аппаратура, құрал-жабдық, қосымша құралдар және басқа материалдар
және ақпарат көздерін, ақпарат тасушыларды анықтау, тіркеу үшін, осы
ақпаратты қылмыс процесінде осы ақпаратты қолдану ретінде түсіндірілетін
техника-криминалистік құралдарды дайындау[17].
Техника-криминалистік құралдар әртурлі. Пайдалану мақсатына орай
төмендегідей бөлінеді:
а) іздеу мақсатында қолданылатын заттар;
б) объектілерді тіркеу мен алу құралдары;
в) объектілерді зерттеу құралдары;
г) техника-криминалистік iз жасау заттары;
Оқиға болған жерді қарау кезінде әртурлі техника-криминалистік
құралдар қолданылады. Оқиға болған жерді қарауда іздеу құралдарынан
көрінбейтін, әлсіз көрінетін және микроскоптың объектілерді саусақ іздері,
киім талшықтары, шаң, шаш және тағы басқа сол сияқты іздеу, табу құралдары
кеңінен қолданылады.
Осы мақсатта жарық түcipгiшi бар криминалистік арнайы ұлкейткіш,
алюминий, графит ұнтақтары, қорғасын тотығы, сутегі арқылы қалыпқа
келтірілген темір кеңінен қолданылады. Түрлі-түcті материалдардағы (қағаз
ақшадағы, лоторея билеттеріндегі және тағы басқа сол сияқты) қол
саусақтарының iзiн анықтау үшiн арнайы "квант" ұнтағы пайдаланылады,
қағаздағы қол саусақтарының iзiн анықтаудың жақсы заты йод қосымшасы боп
табылады, оған арнайы "кит" құралы қолданылады, сонымен қоса осы іздерді
бекіту үшiн арнайы крахмал қагазы ойлап табылған. Микрообъектілерді табу
үшiн үлкен ұлғайтқышы бар, ультрафиолетті жарық түcipгiшi бар ("УК-1", "ОЛД-
41", ) құралдары қолданылады. Ультрафиолеттік сәулелер шашыраған қан
дақтарын, талшықтарды зерттеуге арналған. Атыстың іздерін (жанбай қалған
ұнтақтың, ыстың) , темір үгінділерін сонымен қоса инфрақызыл сәулені
жұтатын объектілердің іздерін іздеу "С- 70", Ворон- 3" құралдары арқылы
жүргізіледі[18].
Осы топқа металл объектілерін (уық және дәрімен ату қарулары; оқтар;
гилзалар, бұзу қарулары) іздеу құралдары да жатады. Олардың ішінде салмағы
35 кг дейін қара металдан жасалған объектілерді тауып ала алатын магнитті
іздеп-көтергіш кең тараған. Ғимараттар мен құрылғыларда жасырылған металл
объектілерін іздеуге және ашык жерде де іздеуге МИП немесе Ирис, ал
суда Ирис-П (40 м тереңдікке дейін) металліздегіш қолданылады. Киімнен,
қол жүгінен, төсек-орнынан, жиһаздан іздеуде-шағын көлемді электрлі Гамма
металліздеушісі пайдаланылады.
Іздеу мақсатында жұмсақ жиһаздар мен сусымалы, созылмалы заттары бар
ыдыстарды зерттеу үшін темір сипағыштар және суда мүрделерді, тасталған
заттарды табу үшін құралдар қолданылады.
Практикада іздеу құралдарымен қоса криминалистік маңызы бар
объектілерді тіркеу мен алу құралдары да кеңінен қолданылады.
Құралдардың осы тобының ішiнeн дактилоскопиялық (мөлдір және қара)
жабысқақ үрбілер кең қоданысқа ие. Олар қолдың, киім талшығынан, шаңнан
сонымен қоса басқа да микрообъектіллердің және аяқ-киім, көлік, ағаштан
іздер алу үшін қолданылады.
Өндіріс барысында жабысқақ үлбірдегі микробөлшектерді (қалталардан,
сөмкеден) микро шаңсорғыштын көмегімен анықтайтын Парус құралы жатыр.
Осы топ құралдарына жабысқақ материалдар да жатады: гипс, силиконды
паста К, пластилин және тic-протез практикасында қолданылатын жабысқақ
массалар. Гипс аяқ-киімінің, көліктің көлемді іздерін жасау үшін, ал К
пастасы бұзу қаруының іздерін жасауға қолданылады.
Объектілерді тіркеу мақсатында фото, кино, бейне жазылымдар
қолданылады. Фотография дәлелдеме ақпаратының тіркеудің таптырмас құралына
айналды. Фотоға түcipy тек бейне жазуға ғана жол береді. Киноға түcipy
кейінгі жылдары техникалық қиындықтарға байланысты өте сирек қолданылады.
Егер оқиға болған жерді қарау үрдісінде фото қолданылса киноға бейнеге
түсірудің кажеті жоқ және кepiciншe.
Магниттік дыбыс жазу аппараты оқиға болған жерді куәгерлерімен
сөйлескенде, жәбірленушімен, оқиға болған жерде ауруханаға
жөнелтілетіндермен сөйлескенде қолданылады. Танылмаған мүрделердің,
күмәнділер мен айыпталушылардың криминалистік зерттеу немесе картотекаға
енгізу үшiн қажет қол саусақтарының iзiн алу үшін баспаханалық баяу
қолданылады, iз дактилокартаға енгізіледі
Оқиға болған жерді қарау кезінде табылған объектілерді зерттеу алдын
ала және сараптық боп eкiгe бөлінеді.
Объектілерді алдын-ала зерттеу кезінде техникалық криминалистикалық
құралға келесілер пайдаланылады: іздеу техникалық криминалистикалық
құралдарға жататын криминалистік үлкейткіш шыны, сызғыш, циркуль,
штангенциркуль сияқты өлшеуіш құралдары; жалған құжаттарды,
микробөлшектерді табу үшін, қажет сыныпты-кварцтық шамдар мен электронды-
оптикалық өзгерткіштер; ізденуші адамдардың фотороботтын жасауға қажет ИКР-
2 идентификациялық суреттер жиынтығы; нашалық заттарды тез анықтауға қажет
Политест жиынтығы; көлік-құралдарындағы зауыт номерлерін өзгерткенді
анықтайтын Контраст құралы.
Алдын ала зертеуді нәтижелі жүргізу үшін бірнеше ғылыми әдістемелер
ойластырылған:
а) қол іздерін алдын ала зерттеу әдістемесі;
б) аяқ іздерін алдын ала зерттеу әдістемесі;
в) бұзу қаруларының іздерін алдын ала зерттеу әдістемесі;
г) көлік құралдары іздерін алдын ала зерттеу әдістемесі;
д) қан іздерін алдын-ала зерттеу әдістемесі;
е) бойды, жасты, алақанның ерекшеліктерін жобамен анықтайтын;
ж) оқиға болған жерде болған адамдардың саны, олардың жынысы, қозғалу
бағыттарын, жүріс ерекшеліктерін, мүмкін бойларын, аяқ - киім белгілерін
жобамен анықтайтын;
з) қолданылған құралдың түpi мен тегін, оның жұмыстық бөлігін, қаруға
бөгет болған заттарды, мүмкін бойы, бұзған адамның кәсіпқойлық және дене
ерекшеліктерін шамамен анықтайтын;
и) автокөлік құралының түpiн, маркісін, моделін, ондағы бар
ақауларды, қозғалыс бағытын, тоқтаған жерлерін жобамен анықтайтын әдістеме;
к) уақыт өте келе қанның түci қою қызылдан, қою сұрға, ал шірігенде
жасыл түске ауысады, ол өз кезінде онын оқиға болған жерде қашан пайда
болғанына септігін тигізеді.
Аталған әдістемелерді қолдану арқылы алынған ақпарат суымаған ізбен
қылмыстық іздеу салғанда қатты қажет. Оқиға болған жерді қарау үлкен
техникалық криминалистикалық құралы бар қозғалмалы криминалистік
лабораториялар болғаны жақсы. Газель автокөлігі негізінде құрылған олар
бес арнайы шамаданмен қамтылған: қол, ipi іздермен, микрообъектілермен,
биологиялық объектілермен және мүрделермен жұмыс icтey үшiн қозғалмалы
криминалистік лабораториялар сонымен қоса рация, магнитофон, жарық түcipгiш
аппаратура, арнайы киім, сызба жұмысының жинағымен және әртүрлі құралдармен
(ультра-күлгін жарық түcipгiштep, электронды-оптикалық құбылтқыш),
дулығамен жабдықталған.
Техника-криминалистік iз жасаушы заттар техникалық криминалистикалық
құралдардың 4-тобына жатады. Олар: бояулар (ұнтақ, сұйықтық), бояуды
шашатын құрал, тасалаушы құралдар. Мұндай химиялық қақпандар қылмыскерге
әсер ету іздерін қалдырады, олар тек химиялық тазарту арқылы кетеді, бұл өз
кезегінде осындай белгілер арқылы іздеу жүргізуге көмектеседі. Мұндай
құралдар дәріханадағы, қоймадағы, киім шешетін жердегі ұрлықтармен күресуге
кең қолданылады. Осындай құралдармен бекітілген барлық объектілердің тiзiмi
iшкi icтep органының кезекші бөлімінде сақталады және оқиға болған жерге
бара жатқан жедел-тергеу тобына беріледі[19].
Кең тараған және жиі қолданылатын техникалық криминалистік құралды
тергеу чемаданына енеді. Олар үш түрлі болады: әмбебап (әртүрлі
тапсырмаларды орындау үшін), арнайы (сарапшы-криминалист, МАЙ қызметкері,
экономикалық қылмыспен күрес қызметіүшін), араласқан мазмұндағы жиынтық.
Чемоданның төбесінде тicтeyiк, қайшы, пышақ сияқты құралдармен қоса
штангенциркуль, үлкейткіш шыны, пластилин сияқты заттар орналасыды.
Чемоданның алдыңғы бөлігінде үш полиэтиленді ыдыс, екі сұйықтық
жинайтын арнайы ыдыс бекітілген. Чемоданның артқы жағында жиналатын
қыстырғыштың бөлшектері мен магнитті көтергіштің тұтқасы салынған.
Чемоданның екі жағы мен ортасында бес пластмасса, жәшік-пенал орналасқан.
Бірінші мен екіншіде қолдың, еріннің, аяқ-киім табанының бетіндегі іздерді
табу мен тіркеу құралдары мен материалдары. Бұл иод түтiкшeci, түтікшеге
қажет электр жылытқышы, ұнтақтар, үлкейткіш шыны. Үшiншi пеналда
полиэтиленді қапшықтағы гипс ұнтағы, пластмасса қасығы, резина қолғабы бар.
Пеналдың қанқасы гипс сұйықтығын дайындауға икемделген. Tөpтiншi пеналда
қан іздерін табуға қажет peaктивтepi, микробөлшектер жинауға арналған
банкелер бар. Бесіншіде силиконды пастасы бар ыдыс, өткір кескіш бар.
Чемодан сонымен қоса планшет, компас, сызғыш транспортирі бар қозғалмалы
бұрыштық, үлкен беттері, дактилоскопиялық үлбірлер және қарастырылыпжатқан
объектінің түсін дәл көрсету үшін қажет түс (112 түс) анықтауыш бар болады.
Тергеу чемоданында сонымен қоса медициналық аптечка бар. Фотожинақ жеке
фотосөмкеде болады. Онда фотоаппарат, фото жарық түcipгіш, жарық фильтpi,
штатив, масштабты сызғыш, ұзартқыш сақина болады. Тергеу coмкeci әркез
дайынболу керек және оны оқиға болған жерге мамандар келсе де келмесе де
алып бару міндет.
6. Оқиға туралы хабарды алған сәтте тез арада алдында жоспарланған
тергеулік іс-әрекеттерді кейінге қалдыру туралы шешім қабылдау керек және
осыған байланысты ұйғарым жасау қажет (куәгерден жауап алу мерзімін басқа
күнге ауыстыру) өйткені оқиға болған жерді қараудың қажеттілігі аяқ
астынан туындайды.
7. Оқиға болған жерге бару туралы тергеу бөлімінің
бастығына, қажет жағдайда прокуратураға хабарлау қажет.
Мүмкіндігінше қарауға қатысуға қылмыстық ic қозғалатындай жағдай болса
соған бepілетiн тергеушіні шақыру қажет.
8. Оқиға болған жерді қайта қарауға немесе қосымша қарауға
дайындық кезінде жалпы ic-шаралардан басқа келесілерді істеу қажет: алғашқы
оқиға болған жерді қарау хаттамасын, оның қосымшасын, мүрдені зерттеудің
сот медициналық актін мұқият қарау; ic бойынша жиналған дәлелдемелермен
танысу; ic материалдарын меңгеру кезінде пайда болған сұрақтарға байланысты
мамандардан кеңес алу; мүмкіндігінше алғашқы қарауда болған сырт
куәгерлерді шақыру; алғашқы қарауды жүргізген адамды шақырған тиімді.
Оқиға болған жерді қараудың оң нәтижелілігі көбінесе тергеушінің оны
жүргізуге қалай дайындалғандығынан көрінеді. Алдын-ала оқиға болған жердің
жағдайын ахуалын білу қиын. Оқиға болған жердегі кездейсоқтықтар оған өте
мұқият дайындалуды талап етеді[20].
Арам пиғылды қылмыстардың ішінде кең тарағаны ұрлықтар. Ұрлық
жөніндегі оқиға болған жерді қарау көбінесе қарау мен хаттамаға тіркеуге
байланысты:
а) ұрлық жасалған жердің алдындағы жер мен үй аумағы (мысалы: аула,
саты);
б) бұзу орны мен жабық немесе қоршаған жерге ену жepлepi;
в) қандай да бip заттың ұрланған жерінің аумағы.
Ұрлық болған жердің маңындағы заттар мен іздер басқаларға қарағанда
жойылу немесе бұзылу қаупіне ие. Сондықтан тап ұрлық болған жерді жалпылама
қарағаннан кейін айналасындағы жерді қарап, іздерді тipкey керек.
Кең мағынада алсақ ондай іздерге келесілер жатады: қылмыскердің
аяғының iзi, олар пайдаланған көліктің іздері, қылмыскер қалдырған басқа да
іздер (мысалы: темекі тұқылы, cipiңкe, бөтелке), ұрланып тастап кеткен
заттар мен орамалдар, қылмыскердің қалдырып кеткен киімі, бұзу құралы. Осы
іздерді табу қылмыскердің жеке басын, олардың қозғалу бағыттарын анықтауға
көмек береді.
Бұзу жерлерін және ғимаратқа ену жерлерін зерттегенде маман-
криминалистердің көмегіне арқа сүйеген абзал. Сосын келесі мәселелерді шешу
қажет: кім және қашан бұзған (бұзу құралы); қылмыскер тәжірибелі ме екен;
олар жабу құралдарының ерекшеліктерін білдi ме екен; қылмыскер нешеу
болған; бұзу кезінде олардың киімінде, аяқ киімінде, бұзу қаруында қандай
да бip бөлшек іздер қалды ма екен (мысалы ағаш үзінділері). Сол мәселенің
оң шешіміне орай бұл заттар алынуға жатады. Бұл мәселе хаттамада
тіркеледі[21].
Белгілі бip заттар ұрланған жер аумағын қарағанда келесілерді анықтап
алған абзал: не ұрланды (заттар тiзiмi, олардың ерекше белгілері); жасалған
ic-әрекеттер көлеміне қарай отыра қылмыскерлер ұрлық орнында қанша уақыт
бөгелді және олар құнды заттардың қайда екенін білді ме; қылмыскерлер ұрлық
орнында қандай іздер қалдырды, ұрлық орынын қылмыскердің денесінде,
киімінде қандай заттар ілінген; оқиға болған жерге қылмыскерлер қандай
өзгешеліктер әкелді; күзет дабылы бар ма, болса істеді ме; ұрлық жерінде
қылмыскерлер алған заттардың бөліктері бар ма, қажет болса солардан қалған
бөліктер зерттеуге және алынуға жатады; ғимаратта материалдық құндылықтарды
тipкey құжаты бар ма, болса қандай жағдайда (жыртылған, өртелген).
Қарау кезінде ұрланған заттардың белгілері, номерлері анықталса
аудандық, қалалық ішкi icтep бөлімдеріне хабарлау қажет.
Қылмысты ашуға қатысушы қылмыстық іздеу қызметкерлеріне, ұрланған
заттарды өткізу кезінде кінәлілерді ұстау туралы тапсырма бepілyi қажет.
Егер ұрлық заңды тұлға иеленетін жерде жасалса онда қараудан кейін
есептеу жүргізу үшін жоғарыдағы қызметкерлерді шақыру қажет. Егер есептеу
комиссиясы қарау біткенше келмесе онда ұрлық болған жерді күзету шаралары
қабылданады.
Оқиға болған жерді қарауға қатысу үшін материалды жауапты адам
шақырылады. Одан қарау басталғанша ақшалар (инкассаторға өткізілмеген);
заттар төлқұжаты (мысалы: компьютер, факстің); ұрланған заттарды жекелейтін
басқа да құжаттар анықталынады. Қарау кезінде табылған ақшалар мен
құндылықтар хаттамаға енеді. Ұрланған заттардың төлқұжаттары алынуға
жатады, егер олар болмаса ол заттардың нөмірлері тіркелген басқа құжаттар
болса олардың көшірмелері қарауға және алуға жатады[22].
Жеке тұлғаға тиеciлі ұрлық болған жерді қарағанда (пәтер, бақ жері)
жәбірленушінің өзі болғаны жөн, өйткені оқиға болған жерде табылған іздер
мен заттардың сәйкестілігі анықталады. Егер материалдық құндылықтар алуға
құқық беретін құжаттардың ұрланғаны туралы белгілі болса, тез арада оның
жүзеге асуына тосқауыл қою қажет. Қарау кезінде ұрланған заттардың
төлқужаттары алынады, мүмкіндігінше ұрланған заттардың белгілерін
айқындауға көмектесетін заттарды да алған жөн (мысалы: фотолар).
Қарауға қатысушы ұйым жұмыскерлері мен жәбірленушілердің өтініштepi
оқиға болған жерді қарау хаттамасына енгізіледі. Мысалы, оларда келесі
сөздер болуы мүмкін: дүкен мeнгepyшici Садықованың мәлімдеуінше сөредеге
тауарлардың орналасу орны бұзылмаған. Оқиға болған жерді қарауды жүргізген
адам қандай мәліметтерді басшылыққа алды. Мысалы, сөредегі тауарлар неге
мұқият зерттелмеген және неге бастықтың үстеліне соншалықты назар
аударылған.
Ұрлық icтep бойынша оқиға болған жерді бұзу іздері көп кездесуі
мүмкін. Бұзу қаруының табылған іздерін қарау хаттамасын көрсеткенде
келесілерді көрсету қажет: iз қалған заттың (объектінің) атын (eciк,
терезе, еден); iз түpi (кесілген, бұзылған, қысылған); iз пошымы (домалақ,
сопақ, төртбұрышты); оның өлшемі (ені, ұзындығы, тереңдігі); іздің
орналасуы (қозғалмайтын eкi бағдармен арақашықтығы); іздің сипат ерекшелігі
(бояу, шipy); табылған бұзу құралының аты, оның пошымы, өлшемі, зауыттық
белгілері; табылған бұзу қаруының материалы; іздерді алу немесе көшіipy
тәсілдері; бұзу қаруының іздері бар заттарды орау амалы; орамадағы жазулар
туралы мәліметтер.
Жанында орналасқан бірнеше іздерді фотоға түcipy торапты түcipy
ережесімен, жеке іздер - детальді түcipy ережесімен жүзеге асады. Соған сай
кино, бейне түсірулер де жасалады.
Ұрлық туралы icтep бойынша оқиға болған жерге қарау жүргізгенде
мәлімдеме жасаудан аулақ болғаны дұрыс, өйткені ондағы іздер, ж:ағдайлар,
заттар туралы мәліметтер ұрлықтын қайталануына әкеліп соғылуы мүмкін.
Оқиға болған жерді қарау кезінде ұрлықты қайталаудың келесі белгілері
анықталуы мүмкін:
а) бұзу iштен жасалған (егер қылмыскер ол жерге алдын ала кірді деген
мәлімет болмаса);
б) кірудің сол әдісінде болуы тиic іздердің болмауы (мысалы құлыптың
бipeyi жөнделген) ;
в) бұзудың ішкі әрекеттермен жеңілдетілгенін куәләйтін іздердің
болуы;
г) ұрланған заттардың бар тeciктeн алып шығудың мүмкін eмecтiгi;
д) қылмыс оқиғасының сипатына сай келмейтін ғимарат ішіндегі асыра
ретсіздік;
Тонау мен қаракшылық жөніндегі icтep бойынша оқиға болған жерді
қарауда жүргізу міндетті болып табылады. Тонау жөніндегі icтep бойынша
оқиға болған жерді қарауда зорлау жөніндегі icтep бойынша жүргізілетін
қарауларға қатты ұқсас. Сондықтан осы жерде қаралатын ережелер зорлау
жөніндегі істер бойынша қарау жүргізілгенде де қолданылады.
Мүмкіндік болса, қарауға дейін жәбірленушіден жауап алынады. Одан
қылмыстың қай жерде болғаны, табуға септесетін белгілер сұралады.
Қылмыскерлердің оқиға болған жерге келу және одан кету жолдарын да білген
жөн. Жапа шегушіден, сосын олардың фотобейнесін жасауға көмектесетін
қылмыскерлердің сыртқы пiшiні туралы да сұралады.
Шабуылдың мән-жайын біле келе қылмыскерлерге қатысты оқиға болған
жерде қандай іздер мен заттар қалуы мүмкін екенін және ол жерде жапа
шегушіден қандай iз қалуы мүмкін екенін (мысалы үзілген түйме ) білy қажет.
Сонымен қоса қылмыскердің бойында оқиға болған жерде жапа шегушіден не
қалуы мүмкін екенін және қылмыскерден жапа шегушіге не қалғаны анықталады.
Тонау мен қарақшылық жөніндегі icтep бойынша қылмыскердің жапа шегушімен
жанасуы олардың бip-бipiмeн күpecyi кезінде ғана болады[23]. Сондықтан жапа
шегуші мен қылмыскердің киімдері зорлық жөніндегі істерде болатындай
микробөліктердің іздерін анықтау үшін сараптамаға жиі жіберілмейді.
Егер жапа шегушінің жағдайы мүмкіндік берсе оны қарауға тартқан
дұрыс. Қарау үрдісінде жәбірленуші оқиға болған жердегі жағдаймен
салыстырылатын шабуылдау жағдайына түсініктеме береді.
Жапа шегушінің берген түсініктемесін бағалағанда әртүрлі факторлардың
әсерінен оның байқамай (қорқыныш, күйзеліс) тepic сөйлеу мүмкіндігінен
естен шығармаған абзал.
Оқиға болған жерде барлық жұмысты қажетті жедел ақпаратпен қамтамасыз
ететін, іздеуді, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz