WEB технологияда электрондық оқулықтарды жасаудың құралдарын жіктеу
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. WEB ТЕХНОЛОГИЯДА ЭЛЕКТРОНДЫ МУЛЬТИМЕДИЯЛЫҚ ОҚУЛЫҚТАРДЫ ЖАСАУДЫҢ
ҚҰРАЛДАРЫН ТАҢДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... 5
1.1. Электрондық оқулықтар туралы жалпы
мәліметтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2. WEB технологияда электрондық оқулықтарды жасаудың құралдарын
жіктеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.3. Әдеттегі алгоритмдік тілдер мен жалпы міндет жүктелген
құралдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.4. WEB технологияда электронды оқулықтарды жасауға қолданылатын
бағдарламалар ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
2. WEB ТЕХНОЛОГИЯДА ЭЛЕКТРОНДЫ МУЛЬТИМЕДИЯЛЫҚ ОҚУЛЫҚТАРДЫ ЖАСАУДЫҢ
ФУНКЦИЯЛАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... 30
2.1. Жүйенің құрылымын әзірлеудің негізгі
функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.2. Оқулықтың құрылымын
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .31
2.3. Оқулықты құру
ережелері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..31
2.4. Құрылымды қалыптастырудың
алгоритмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .32
2.5.Macromedia Dreamweaver MX бағдарламасының
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . .33
2.6. Электронды оқулықтарды жасау
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...46
3. WEB ТЕХНОЛОГИЯДА ЭЛЕКТРОНДЫ МУЛЬТИМЕДИЯЛЫҚ ОҚУЛЫҚТЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ
ТЕХНИКО – ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ЕҢБЕКТІ ҚОРҒАУ
ТҮСІНІКТЕМЕСІ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .51
3.1. Еңбек
шығыны ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..51
3.2. Еңбек
сыйымдылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 53
3.3. Эксплуатациялық
шығын ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...53
3.4. Программалық қамтамасыздандыруды құрудың
бағасы ... ... ... ... ... ... ... . .55
3.5. Программалық өнім сапасының
көрсеткіші ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..56
3.6. Еңбекті
қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.67
Қосымшалар
КІРІСПЕ
Қазіргі заманның білім беру жүйесі ақпараттық технологияларды және
компьютерлік коммуникацияларды белсенді түрде, кеңінен қолдана бастады.
Әсіресе, қашықтықтан білім алу жүйесі кеңінен қолданыла бастады, оған
бірқатар фактор себепші болады, ол – ең алдымен, білім беру мекемелерін
компьютерлік техникамен қамтамасыз ету және Интернетпен байланыс жүйесін
жетілдіру болып табылады.
Лекциялық-семинарлық білім беру түрі өзінің тиімділігін жоғалтты деп
танылды, тәжірибе көрсеткіштері бойынша оқу уақытының 50 пайызы босқа
жіберілетіні анықталды. Шет елдік тәжірибені зерттей отырып, келесіні
ерекшелеген жөн болады, ол – оқытушы оқытылушыға ақпаратты тасымалдаушының
ролін емес (бұл бізде кеңінен қолданылады), консультант, ақылшы, тіпті
оқытылушының әріптесі ретінде қызмет атқарады. Бұл кейбір тиімді жақтарын
сипаттайды: студенттер оқыту процесіне белсенді қатыса бастайды, өздігінен
ойлау қабілетін ширатады, өзінің пікірін алға тартуға және шынайы
құбылыстарды модельдеуге көп септігін тигізеді.
Ақпараттық технологиялардың дамуы – сабақты берудің жаңа, бірден-бір
мүмкіндігін берді, ол – қашықтықтан білім алу түрін құру болып табылады. Ол
біріншіден, оқытылушының өзіне білім алудың уақыты мен жерін таңдауға
мүмкіндік береді, екіншіден, әдеттегі білім алу мүмкіндігін белгелі бір
себептермен ала алмайтын тұлғаларға осы әдіспен білім алу мүкіндігін
тудырады, үшіншіден, білім алуда жаңа технологияларды пайдалануға,
төртіншіден, білім алудың шығындарын біршама төмендетуге септігін тигізеді.
Бір жағынан қашықтықтан білім беру әдісі білім алудың жеке бас әрекетінің
мүмкіндігін күшейтеді.
Әдетте қашықтықтан білім беру әдісінде веб технологиядағы электронды
мультимедиялық оқулықтар қолданылады. Бұл оқулықтардың жағымды
ерекшеліктері болып, менің пікірімше, келесілер болып табылады, олар:
біріншіден, әрекеттілігі, екіншіден, компьютер жүйелерінің дамуының
арқасындағы оларға қол жеткізудің шынайы мүмкіншіліктері, үшіншіден,
қазіргі кездің ғылыми біліммен сәйкестілігі. Ал бір жағынан электронды
оқулықтарды жасау ақпараттық материалдарды үздіксіз жаңалауда өте қажет
болып табылады. Сонымен қатар онда көптеген жаттығулар мен мысалдар
келтіріліп, ақпараттардың әр түрінің динамикасы кеңінен таныстырылады. Одан
басқа электронды оқулықтар арқылы компьютерлік тестілеуде білімді бақылау
шаралары жүргізіле алады.
Қазіргі заман кезеңінде қашықтықтан білім алу әлемдегі білім берудің
өте танымал түрі болып табылады. Бүгінде қашықтықтан білім беру әдісімен
білім беретін университеттер мен колледждер жүйесі бес құрлықты қамтиды.
Ақпараттандырудың Халықаралық Академиясы құрылды, ал оған 1998 жылы
Бүкіләлемдік Үлестірілу Университеті құрылды, ол бүгін үш елде тіркелген,
олар: Ресей, Қазақстан және Бельгия елдері.
Тестілеу қорытындылары электронды оқулықтар қолдану тәжірибесінде
студенттердің берілген материалды сапалы түрде меңгеретіндігін көрсетті.
Сонымен ақпараттық технологияларды дамыту білім берудің жаңа әдістерін
ойлап табуға және олардың сапасын жоғарылатуға үлкен және пайдалы әсерін
тигізеді деп айтуға болады.
1 WEB ТЕХНОЛОГИЯДА ЭЛЕКТРОНДЫ МУЛЬТИМЕДИЯЛЫҚ ОҚУЛЫҚТАРДЫ ЖАСАУДЫҢ
ҚҰРАЛДАРЫН ТАҢДАУ
1.1 Электрондық оқулықтар туралы жалпы мәліметтер
Қашықтықтан білім беру бұл – арнайы ақпараттандырылған білім беру
ортасының көмегімен еліміздегі және шет ел халқының әртүрлі әлеуметтк
топтарына ұсынылатын, белгілі бір арақашықтықта оқу мәліметтерін алмасудың
құралдарына (спутник теледидары, радио, компьютерлік байланыс, т.б.)
негізделетін, білім беру қызметтерінің кешені. Қашықтықтан білім беру
ақпараттық пайдаланушылардың білім алу қажеттіліктерін қанағаттандыруға
бейімделген, білім беру жүйесі мәліметтерді берудің, ақпарат қорларының,
арақатынастар протоколы, аппараттық-программалық жүйелік ұйымдастыру
құралдарының арақатынастарынан тұрады. ДББ – адамның білім және ақпаратты
қатынас құру құқығын қамтамасыз етуге бағытталған білім алудың үздіксіз
әдісіне жатады.
Немесе ДБ алу деп − білім беруші мен білім алушы уақыт пен немесе
кеңістікте бір-бірінен алшақ болатын кездегі білім берудің кез-келген түрін
айтуға болады. Бұл анықтамамен келісетін болсам, онда “ескі салттағы”
сырттай білім беру түрі ДББ-дің “арғы атасы” болып табылады, бірақ сырттай
білім беру жүйесі жеке бастық әрекетті қарастырмаған болатын. Сонымен
қазіргі заман компьютерлері бізге осы уақытқа дейін белгілі болған
ақпаратты жеткізудің барлық түрін үлкен тиімділікпен ұдайы қосу
мүмкіндігін тудырады, сонымен қатар біз маңызды деп табатын тек қана солар
білім алудағы бағдарлану алгоритмдерін іске асыра алады және оқытушыны оқу
материалын меңгеру кезінде объективті және оперативті қері байланыспен
қамтамасыз етеді, бұл әдеттегі сырттай білімнен қазіргі кездегі түсініктегі
ДБ ұстанымды ерекшелігі − “қағаз бен қаламды” – компьютер және “көгершін
поштасын” - Интернет алмастыратынында ғана емес болып табылады.
Мультимедиялық компьютер бұл − тек қана интеграциялық ақпарат тасушы ғана
емес, сонымен қатар ол – “fase to fase” (бетпе - бет) моделін сәйкес және
айқын сипататтайтын құрал болып табылады. Сонымен қатар тек қана
компьютерлерде гипермедиялық сілтемелерге негізделген ақпараттық
анықтамалық жүйелер іске асырыла алады, ол да оқытуды жеке басқа
бейімдеудің негізгі құрамы болып табылады.
Әдетте веб технологиядағы электронды мультимедиялық оқулық оқытулық,
бақылаулық, модельдеуші, және ПЭЕМ-нің магнитті тасушы беттерінде (қатты
немесе иілгіш дискілерде) орналастырылған, басқа бағдарламалардан тұратын
кешен, онда оқу пәнінің негізгі ғылыми мазмұны сипатталған. ЭО жиі жай
оқулық қосымшаланады, ал бұл әсіресе келесі жағдайларда тиімді болып
табылады:
- кері байланысты өте тез болуын қамтамасыз етеді;
- жай оқулықта табу қиындыққа соғатын, керекті ақпаратты
тез табуға көмектеседі (сонымен қатар контексті іздеу);
гипермәтіндік түсіндірмелерге бірнеше қайтара соғуда уақытты өте үнемдейді;
- қысқа мәтіндермен бірге көрсетеді, әңгімелейді,
модельдейді және т.б. (дәл осында мултьимедиялық технологиялардың
мүмкіншіліктері мен ерекшеліктері айқын көрінеді), белгілі бір жеке бастың
жылдамдық ерекшеліктеріне байланысты анықталған бөлім бойынша тез арада
білімін тексеруге мүкіндік береді.
ЭО басты кемшіліктері – ақпаратты қабылдаудың құралы ретіндегі
дисплейдің дұрыс физиологиялық болмауы (мәтіндік ақпаратты экраннан
қабылдау, кітапты оқуға қарағанда, әлдеқайда ыңғайсыз және тиімсіз болып
табылады) және кітапқа қарағанда әлдеқайда қымбат тұратындығы.
1.2 WEB технологияда электрондық оқулықтарды жасаудың құралдарын
жіктеу.
Электронды оқулықтарды жасау құралдарын келесі топтарға жатқызуға
болады: мысалы, тағайындалатын және іске асырылатын функциялар, техникалық
жасақтауларға қойылатын талаптар, қолдану ерекшеліктер сияқты
көрсеткіштерден тұратын кешенді критерийлерді қолдану. Аталған
критерийлерге сәйкес келесі жіктеу болуы мүмкін:
- әдеттегі алгоритмдік тілдер;
- жалпы тағайындауға арналған құралдар;
- мультимедия заттары;
- гипермәтіндік және гипермедиялық құралдар;
Төменде әрбір ерекшеленген топтың ерекшеліктері мен оларды шолу
келтірілген. Техникалық негіз ретінде бұдан әрі қарай біздің елімізде ең
көп қолданылатын және университет пайдалануындағы ІВМ компьютерлері
қарастырылады.
Электрондық оқулықтың жұмыс режимі
Электрондық оқулықтың 3 негізгі жұмыс режимін бөлуге болады:
- тексерусіз оқу;
- тексерумен оқу, бұнда әрбір тарауды өткенде тарау (параграф)
аяғында оқушыға бірнеше сұрақ қойлады. Ол метриалды меңгеру
деңгейін көрсетеді.
- тестілік бақылау қорытындылық білімнің деңгейін көрсетеді,
және баға қойылады.
Қазіргі кезде оқулықтарға келесі талаптар қойылады: құрылымдылық,
қолданудағы қолайлылық, берілген материалдың көрнекілігі. Жоғарыда аталған
талаптарды орындау үшін гипермәтіндік технологияларды қолданған дұрыс
болып табылады.
Бақылау − оқытудың басты мәселесі болғандықтан, оқулықтың электрондық
нұсқасында бақылаудың барлық құралдары бар. Көп жылдар бойы отандық білім
беру жүйесінде білімді бақылау әдетте ауызша түрде болды. Ал қазіргі кезде
тестілердің әртүрлі әдістері қолданады. Әрине тестілеудің де қарсыластары
бар, олар тестілерді талдау, салыстыру сияқты қабілеттерді дамытпайды деп
санайды. Қашықтықтан оқыту жүйесінде бұл мәселелерді жаңа көзқарастармен
шешуге мүмкіндік пайда болды. Мен оқулықтың электрондық нұсқасын алдым.
Сонымен мен оқуда жаңа ақпараттық технологияларды қолдану арқылы оқытудың
тиімді әсері жоғарылайтындығы және ол оқушының өзіндік дайындығы кезінде
пайдалы құрал болатынына сенемін. Белгілі бір пәндік саланы меңгеру үшін
теорияны зерттеумен қатар есептерді шешудің практикалық қабілетін де дамыту
керек екендігі айқын. Бұл үшін оқылып отырған процестер мен құбылыстардың
математикалық модельдерін құрып, шешімдердің алгоритмдерін жобалап үйреніп,
оны программалар түрінде іске асыру қажет. Бұл мақсаттарға жету үшін ЭО
құрылымның графикалық иллюстрациясын және графикалық алгоритмдерді
көрсететін бірқатар модельдеу программалары қосылған, бұл оларды түсіну
деңгейін жоғарылатумен қатар студенттің интуициясы мен ойлау қабілетін
арттырады.
Анықтаудың дұрыстығын тексеру
Анықтау − ол өзі арқылы анықталмай және өзі арқылы анықталатын
түсініктер арқылы анықталмаса, корректілі болып саналады. Басқаша айтқанда
бұны түсініктер графына қолданса, онда графада түсінік контуры болмауы
тиіс. түсініктер графасында контурларды табу үшін жолды сақтау арқылы
тереңінен іздеу әдісі қолданылады.
Тереңінен іздестіру алгоритімінің мәні келесіде анықталады: бізде
G=V,E графы бар.
1) еріктік шыңды іздестіреміз ν0
2) ν0 сыбайлас и еріктік шыңды таңдап алып, и шыңын ідестіруді
жалғастырамыз;
3) жалпы алғанда біз белгілі бір ν шыңында болсақ дейік. Егер ν
шыңына сыбайлас, әлі қарастырмаған и шыңы бар болса, онда іздестіруді и
шыңынан қайтадан бастаймыз. Егер ν шыңына сыбайлас, әлі қарастырмаған и
шыңы жоқ болса, ν шыңын қолданылған деп қарастырып, ν шыңына келген шыңға
қайтамыз. Егер қайту кезінде ν = ν0 алынса, онда алгоритм аяқталған болып
саналып, барлық шыңдар қолданылған болады.
Тереңінен іздеу әдісін қолдану арқылы, контурларды іздестіру
идеясының мәні келесіде жатыр. Іздестіру кезінде қарастырылған шыңдардан
тұратын жол сақталады, ал егер біз анықталған шыңды қайта кездестірсек, бұл
контур табылғандығын білдіреді. Сонымен бірге біз сақталған жол бойынша,
берілген контур шыңдарын қалпына келтіре аламыз.
Тізімнен бастапқы түсініктерді ерекшелеу
Бастапқы түсініктер деп − анықтау үшін оқулықта басқа түсініктерді
қолданбайтын түсініктерді атайды. Түсініктер графасында ондай болып
кіресілі доғалары жоқ графаның бастапқы шыңы болады.
Ондай қателіктерді анықтаудың алгоритімі өте қарапайым болып
табылады, графаның барлық шыңдары қарастырылып, кіресілі доғалары жоқ
шыңдар осы тізімге енгізіледі.
Құрылым ішіліктерді ерекшелеу
Берілген көпшілік түсінік бойынша құрылым іші екі әдіс бойынша
бөлінеді. Бірінші әдіс − бастапқы түсініктерден графа бөлімін саралаған
шыңдарға дейін ерекшелеу. Екінші − графа бөлімін саралаған шыңдардан
түсініктердің соңғы шыңдарына дейін бөлу.
Алғашқы вариантта графаның әрбір бастапқы шыңдары үшін әрбір
сараланған шыңға жолдары іздестіріледі. Осының нәтижесінде алынған жолдар
біріктіріледі, нәтижесінде – біз іздеген құрылым бөлімі табылады.
Екінші вариантта айырмашылық − әрбір сараланған шыңға соңғы шыңдарға
жолдар іздестіріледі. Алынған жолдардың бәрі дәл солай біріктіріледі.
Екі шыңның арасындағы жолды іздестіруде жоғарыда сипатталған тереңге
іздестіру әдісі қолданылады. Олардың жолдарын іздестіру келесі тәртіппен
жүргізіледі. ν және и шыңдарының арасындағы жолды іздестіру үшін
іздестіруді ν шыңынан бастап, и шыңына дейін жүргіземіз. и шыңына жеткенде
қарастырылған (бірақ қолданылмаған) шыңдардың кезегі ν шыңынан бастап, и
шыңына дейін жолды анықтайды.
Ұйымдастырылған электрондық оқулықтың мысал терезелері
Ақпараттық технологиялардың қарқынды дамуы компьютердің
тұтынушылардың шектеулі санының қолданатын қол жетпес құралдан, күнделікті
өмір құбылысына айналуы, интернеттің пайда болуы және т.б.
Электрондық оқулық − ол екі нұсқада жасалған: интернет арқылы ашық
мүмкіндік алу және аудиториялық оқу барысында қолдануды қарастырады.
Бірінші, оларға оқыту программалары түріндегі, анимацияларды
қолданатын, (сонымен қатар, мультимедиялық) ақпаратты жөнелту әдістері.
Екінші, интерактивті бақылау құралдарын қосу мүмкіндігі, сонымен қатар
өзін−өзі тексеру. Үшінші, қазіргі замандағы оқулық тапшылығына байланысты
электронды нұсқаны дискетаға “көшіріп”, үйде дайындалу мүмкіндігінің болуы
1.3 Әдеттегі алгоритмдік тілдер мен жалпы міндет жүктелген құралдар
Тура бағдарламалау құралдарының жасаған веб технологиядағы электронды
мультимедиялық оқулықтардың негізгі мінездемесі болып келесілер табылады:
- өткізудің әртүрлі стильде болуы (бояу палитрасы, интерфейс, ЭО
құрылымы, материалды беру әдісі және т.б.);
- модификациялау және сүйемелдеудің күрделілігі;
- уақыт шығындарының көп болуы және көп еңбек етуді қажет
ететіндігі;
- қолда бар техникалық негізге бейімделген, ЭО жасаудың немесе
аппараттық шектеулердің болмауы;
Жалпы міндет жүктелген құралдар (ЖМЖҚ) – білікті программист емес, ЭО
тұтынушыларына арналған. ЭО жасау кезіндегі қолданылатын ЖМЖҚ әдетте келесі
мүмкіндіктерді береді:
- ЭО құрылымын құруға;
- мәтінді редакциялау, енгізу, пішімдеу (мәтіндік редактор);
- көркемдік жағын статикалық бөлімін дайындау (графикалық
редактор);
- динамикалық көркемдік бөлімін дайындау (дыбыстық және
анимациялық фрагменттерді);
- басқа да іске асыру заттары көмегімен жасалған орындалатын
модульдерді қосу және т.б.
Жалпы міндет жүктелген құралдардың ерекшелігіне келесілер жатады:
- білікті программист емес болып табылатын тұлғалардың ЭО жасай
алатындығы;
- ЭО жасаудың мерізімі мен жұмыс көлемін азайту мүкіндігі;
- компьютерлер мен бағдарламалық жасақтамаларына қойылатын
талаптардың жоғары болмауы;
Сонымен қатар ЖМЖҚ бірқатар кемшіліктері бар:
- достық болып табылмайтын интерфейс;
- мультимедиялық және гипермедия жүйелеріне қарағанда кіші
мүмкіндіктер;
- қашықтықтан оқытуды қарастыратын бағдарламаларды жасау
мүмкіндігінің болмауы;
Біздің елімізде көптеген отандық ЖМЖҚ бар, олар: Адонис, АосМикро,
Сценарий, ТесСис, Интегратор және т.б.
Мультимедия және гипермәтіндік құралдары құралдары
Жаңа ақпараттық технологиялар пайда болғанға дейін сарапшылар көптеген
тәжірибелерді жасағаннан кейін материалды меңгеру әдісі мен бірнеше
уақыттан кейін алынған білімді қайта келтіру қабілетінің арасындағы
тәуелділікті анықтады. Егер материал дыбыстық болса, адам оның 0 бөлігін
есте сақтайды. Егер материал бейне түрінде берілсе, онда оның 13 бөлігі
есте сақталады. Әсерлерді үйлестірген кезде (көру және есту) есте сақтау
жартыға дейін жоғарылады, ал егер адам әсер ету кезінде белсенді іс-
әрекетте болса, материлды меңгеру 75 пайызға дейін көтерілген болып
анықталды.
Сонымен мультимедия ақпаратты жөнелтудің бірнеше әдісін қарастырады:
мәтін, қозғалыссыз бейне (сурет немесе фотобейне), қозғалыстағы бейнелер
(мультипликация немесе видео) және дыбыс (цифрлік және МІDI ) –
интерактивті өнімге айналдырады.
Аудио ақпарат – сөз, музыка, дыбыстық әсерден тұрады. Оның негізгі
мәселесі болып, тасуыштың ақпататтық көлемі болып табылады. Аудиоға
қарағанда бейне ақпаратты қолданылатын элементтердің көптігімен
ерекшеленеді. Ең алдымен оған: статикалық видеоқатардың элементтері,
жатады, оны да екі топқа бөлуге болады: графика (салынған сурет) және фото.
Бірінші топқа әртүрлі суреттер, интерьерлер, кеңісітік беттері, графикалық
режимдағы символдар жатады. Екіншіге – фотосуреттер мен сканерленген
бейнелер жатады.
Динамикалық видеоқатар әдетте статикалық элементтердің (кадрлар)
кезектесігінен тұрады. Бұнда оның үш түрі бөлінеді: әдеттегі видео
(секундына 24 фото), квазивидео (секундына 6 - 12 фото), анимация.
Мильтиорта құрамында аудионы қолдануға қарағанда, видеоқатарды пайдалану
көптеген мәселелерді шешуге септігін тигізеді. Ол мәселелердің бірі –
экранның шешу қабілеті мен түс саны, сонымен қатар ақпарат көлемі болып
табылады.
Мультимедияның өзіндік ерекшелегі болып, басқа ақапаттық ресурстар
өнімдерінен айрықшалайтыны, айқын көрінетін, үлкен ақпарат көлемі болып
табылады, сондықтан қазіргі кезде бұл өнімдердің тасушысы болып,
стандартты көлемі 700 Мбайт, CD-ROM оптикалық дискі болып табылады. Кәсіби
қажеттіліктерге пайдалану үшін бірқатар басқа құрылғылар (CD – R, CD – RW,
DVD және т.б.) қолданылады, бірақ олар өте қымбат бағамен сатылады.
Гипермәтін – бұнда белгілі бір мәтіндік фрагметттерге байластырылған,
мәтінде белгілі бір әдіспен сөздерді бөлгенде, мәтіндік материалды
сызықсыз берудің тәсілі болып танылады. Сонымен, тұтынушы мәтін беттерін
кезек бойынша аударыстырып қана қоймай, сонымен қатар, ол кез-келген
сілтеме бойынша сызықтық сипаттаудан ауытқи алады, немесе, басқаша
айтқанда, ақпаратты жөнелту процесін өзі басқарады. Гипермедия жүйесінде
фрагмент ретінде, бейнелер қолданыла алады, ал ақпарат мәтіні, графика,
видеофрагменттер мен дыбыстан тұра алады.
Гипермәтіндік технологияларды пайдалану – құрылымдылық қолданудағы
қолайлық сияқты оқулықтарға қоятын талаптарға сай бола алады. Қажеттілік
туындаған жағдайда бұндай оқулықты кез-келген серверге “шығаруға” болады
және оны түзету қиынға соқпайды. Бірақ оларға әдетте келіссіз дизайн
құрастыру құрылымның және т.б. сәтсіздіктері тән болады.
Қазіргі кезде көптеген гипермәтіндік пішімдер бар:
HTML, DHTML, PHP және т.б.
Құралдарды таңдау критерийлері
Құралдарды таңдау кезінде келесілердің болуын бағалау керек:
- жабдықтардың белгілі бір конфигурациялары;
- сертификацияланған программалық жүйелердің;
- қажетті деңгейдің мамандарының болуын.
Сонымен қатар жасалып жатқан ЭО тағайындалуын есепке алу қажет,
модификациялау қажеттіліктері, жаңа мәліметтермен толықтыру, сақтау көлемін
шектеуді еске ала отырған жөн.
Қазіргі кезде қарқынды дамып келе жатқан мультимедия және гипермедия
құралдары арқылы көптеген персоналды компьютерге құрылу мүмкіндігі туды
немесе арзандады деуге болады. Сонымен қатар аппарат құралдарының
қуаттылық және әрекет жылдамдығы жоғарыда аталған заттарды қолдануға
мүмкіндік туғызады.
1.4 WEB технологияда электронды оқулықтарды жасауға қолданылатын
бағдарламалар
HTML тілі – (гипермәтінді белгілеу тілі) – құжаттарды құруға және
оларды броузер бағдарламалары бойынша көруге түсінікті қалыпқа келтіруге
арналады, мысалы Netscape Navigator немесе MS Explorer. Оны құру кезіндегі
негізгі мақсат болып, документтерді қарастырған кезде компьютердің түріне
тәуелді болмайтын, оның жұмысының тоқтап қалуын болдырмайтын, құжаттардың
жаңа бір түрін жасау болды.
HTML-ді Тим Бернерс–Ли CERN-де жұмыс істеп жүргенде жасап шығарды және
оны NCSA құрған, Mosaic броузері таратты. 1990 жылдары ол Web қарқынды
дамыған себебінен ереше жетістіктерге жетті. Осы кезде HTML кеңейтіліп,
толықтырылды. Web-те, Web – беттерінің HTML авторларының және
өндірушілердің бір келісімдерін қолдану өте маңызды болып табылады.
HTML-дің бірнеше түрлері бар. Intenet Engineering Task Forse (IETF)
бастамасымен 1994 жылдың аяғындағы жалпы қабылданған қаулыларды реттеу үшін
HTML 2.0.(1995 жылдың қарашасы) құрылды. HTML + (1993) және HTML 3.0.
(1995) – бұлар HTML тілінің бай түрлері. Жай сөзталастарда ешқашан келісім
орнамағандығына қарамастан бұл черновиктерді бірқатар жаңа қабілеттерді
қабылдауға әкелді. HTML бойынша 1996 жылдағы жалпы қабылданған қаулыларды
реттеу үшін World Wide Web Consortium Жұмысшы тобының күшінің нәтижесінде
HTML 3.2. (1997 жылдың қаңтар айы) түрі пайда болды. Көптеген адамдар HTML
құжаттары әртүрлі броузерлер мен әртүрлі платформаларда жұмыс атқаруы тиіс
екендігін мойындайды. Олар тек бір құжат түрін құра алатындықтан,
сыйымдылық жетістігі авторлардың шығындарын азайтады. Ал керісінше болса,
Web бірнеше өзара сыйымсыз пішімнен тұрады да, нәтижесінде барлық
қатысушылар үшін Web қарқыны бәсеңдейді деген үлкен қатер төнеді. HTML
әрбір болжамында авторлардың жұмысы босқа кетпес үшін олардың құжаттары
қысқа мерзімде оқуға жарамсыз болып танылудан сақтау үшін, бұл саланың
қызметкерлері мен тұтынушылар арасындағы қарым-қатынас санын өсіру әрекеті
жасалған болатын. HTML тілі – барлық құрал түрлері Web-те ақпаратты қолдану
мүмкіндігін алу керек деген оймен жасалды, олар: графикалық дисплейы бар
әртүрлі мүмкіндіктер мен түс саны бар жеке компьютерлер, ұялы телефондар,
тасымалданатын құрылғылар, сөзді енгізуге немесе шығаруға арналған
құрылғылар, төменгі және жоғары жиіліктегі компьютерлер және т.б.
HTML-құжатының өзі мәтіндік файлдан тұрады. Кез-келген World Wide Web
- құжат негізінде дескрипторлар жатады. Дескрипторлар бұрыштық жақшаларға
бекітіледі, құжаттың құрылымы мен пішімін сипаттайды. Дескрипторларды
атқаратын қызметтеріне қарай төрт топқа жатқызуға болады, олар: анықтау
дескрипторлары, сипаттау дескрипторлары, байланыс дескрипторлары және
мультимедия құралдарының дескрипторлары. Бірақ сонымен қатар HTML тілінде
Интернетке арналған құжаттар жасалады, ол пассивті болады. Оны тіпті
программалау тілі деп те айтуға болмайды. Ол Web бетінде мәтін, суреттерді
орналастыруға, сілтемелерді ұйымдастыруға мүмкіндікті тұдырғанмен, ол Web
бетін белсенді қыла алмайды.
Сонымен Web бетін белсенді қылуды қамтамасыз ететін құралдарды
қарастырайық.
Java тілі. Java тілімен байланысты технологиялар Internet-ті жаулап
алды, бұл өте орынды болып табылады, өйткені ол келген World Wide Web
құжаттарына атқарылатын элементтер енгізді. Атқарылатын элементтер ішінде
орындалатын құжаттарға салынған бағдарламалардан тұрады. Дәл осы Java
технологиясы аплеттер деп аталатын HTML тілі көмегімен жасалған, Java
тіліндегі кішігірім бағдарламаларды Web бетіне орнықтыруға мүмкіндік берді.
Программалаудың Java тілін Sun Microsystems фирмасы жасап, Oak тілінен
бастама алды. Java тілі компиляцияланатын болып табылады. Программа алдымен
архитектуралық байт-кодта компиляцияланады, одан кейін Java мен қолданатын,
Web-броузерде интерпретацияланады.
Java тілін жасау – ақырғы 20 жыл ішіндегі программалау ортасын құру
саласындағы маңызы зор қадамдардың бірі болып табылады. HTML тілі WWW
(World Wide Web) “Әлемдік торында” беттерді статикалық орналастыру үшін
қолданылды. Java тілі Internet жүйесінде интерактивті өнімдерді жасаудағы
сапалық қадамда қарқындатуға қажетке жарады.
Java тілінің технологиясында үш басты элемент бірігіп, қазіргі кезде
барлық барды келесі белгілер бойынша айрықша етті:
- Java − ең алдымен кеңінен қолдану үшін Web беттеріне
орналастырылатын, кішігірім, сенімді, қарқынды, платформаға тәуелді емес
белсенді жүйелік қолдануларды өзінің аплеттерін ұсынады;
- Java жай және таныс синтакисты жұмыста сенімді, әрі қолайлы
құру ортасымен үйлестіріп, қолданбалардың объектілік-бағдарлық
жұмыстарының қуатын босатады. Бұл программистердің көпшілігіне жаңа
программалар мен аплеттер жасауға мүмкіндік береді.
- Java программистке көптеген жүйелік функцияларын анық
абстракциялау үшін терезелермен жұмыс атқару кезінде пайдалынатын, жүйемен
және енгізу-шығару үшін пайдалынатын, объект кластарының үлкен жиынтығын
ұсынады. Бұл кластардың негізгі нышаны болып, кең спектрі үшін қолданылған
абстракция платформасына тәуелсіз жүйелік интерфейстерді жасауды қамтамсыз
ететіні болып табылады.
Java тілі әртүрлі тұрмыстық заттарға арналған озық программалық
жасақтаманы құрудың жобасының бір бөлігі ретінде пайда болды. Жобаны іске
асыру шаралары С++ тілінде басталған болатын, бірақ көп ұзамай бірқатар
мәселелер пайда болғандықтан, оны шешудің басты шешімі ретінде құралдың
өзін өзгерту − программалау тілін өзгерту болып табылды. Программалаудың
платформаға тәуелді емес, әрбір архитектураға бөлек компиляциялауды қажет
етпейтін және әртүрлі операциялық жүйелері бар әртүрлі процессорларда
қолдануға болатын, программаларды құру мүмкіндігін беретін программалау
тілі керек екендігі айқын көрінді. Java-ның көптеген жайлылық, қауіпсіздік,
объектілік бағдарланған болу, сенімділік, интерактивтік, ЭЕМ
архитектурасына тәуелсіздік, жоғары өнімділік, бай объектілік орта сияқты
артықшылықтары бар. Java-ның үлкен артықшылықтары − әртүрлі платформаларда
жұмыс атқара алатын, бұл тілде қолданбаларды жасауға болатындығы болып
табылады. Internet жүйесіне – Пентиум ПС, Макинтош, Sun жұмыс стансалары
т.с.с. әртүрлі типтегі компьютерлер қосылған.
Intel негізінде жасалған компьютер шеңберінің өзінде бірнеше платформа
бар, мысалы, олар: Microsoft Windows 3.1., Windows 95, Windows NT, OS2,
Solaris, Windows – Х графикалық қоршамы бар, әртүрлі операциялық жүйе
түрлері – UNIX. Сонымен бірге Internet жүйесінде Web-серверін құра
отырып, сіз оны адамдардың көпшілігі пайдалануын қалар едік. Бұл жағдайда
сізге Java қолданбалары көмекке келеді, олар процессордың және
операциялық жүйенің нақты бір түріне тәуелсіз және әртүрлі платформаларда
жұмысын атқара алады.
Java программалық тілінде жасалған программалар мақсаттары бойынша
екі топқа болады: бірінші топ арнайы интерпретациялық Java машинасының
басқаруымен дербес жұмыс үшін арналған, оған Java қолданбалары жатады, бұл
машинаны іске асырулары барлық негізгі компьютерлік платформаларға
арналған. Екінші топқа – аплеттер жатады. Аплеттер барлық қазіргі замандық
броузерлерге құрылғыланған, виртуалдық Java машинасымен
интерпретацияланатын, Java қолданбаларының әр түрінен тұрады
Бірінші топқа жататын қолданбалар (біз оларды жай ғана, Java деп
атаймыз) – олар кәдімгі дербес программалар. Олардың машина кодтары
болмағандықтан және арнайы интерпретациялық машинасының басқаруымен жұмыс
атқаратындықтан, олар мысалы, С++ программалау тіліндегі кәдімгі
прграммаларға қарағанда өнімділік жылдамдығы біршама төмен болып табылады.
Бірақ Java программалары қайта аудармалаусыз кез-келген платформада жұмысын
атқара алатынын ұмытпау керек, өйткені осының өзі Internet жұмыстарына
маңызы зор болып табылады.
Java Script 1995 жылдың аяғында дайын болып, қазіргі кезде өте танымал
болып, көпшілік броузерлермен қолданады. Java Script тілі Netscape
Communication Corporation компаниясы Sun Microsystems компаниясымен біріге
отырып жасады. Java Script тілінің бастапқы атауы Live Script болды. Одан
кейін Java тілі әлемге танымал болғаннан кейін Live Script атауын Java
Script атауына өзгертті. Бұл шараларды Netscape компаниясы, коммерциялық
тұғырдан ала отырып жасаған болу керек: Java атауының барлығы да үлкен
қызығушылық тудыратын.
Java Script программалау тілін жасауда басында ол маман еместерге
арналған болатын. Java Script қолдану жағынан қарапайым болғандықтан, ол
Basic тіліне ұқсас келеді, бірақ оның көмегімен мамандар өте күрделі, әрі
пайдалы міндеттерді шеше алады. Java Script дербес программалар мен
аплеттерге арналмаған, сондықтан ол С++ және Java тілінен біршама
айрықшаланады. Java Script құрылымдары HTML құжаттарының бастапқы мәтініне
тура енгізіледі және бұл құжаттады жүктеу барысында броузермен
интерпретацияланады. Сонымен қатар Java Script тілінің көмегімен HTML
құжаттарының жүктелінетін мәтіндердің динамикасын құрып және оны өзгерте
аласыз. Java Script тілінің тағы бір маңызды жағы − ол оның объектілік
бағдарланған болуы. С++ немесе Java қарағанда Java Script тілінің
объектілік бағдарлану төмендеу болғанымен, ол бірақ бұл тілде де бар.
Программистерге көптеген объектілер мүмкін броузерге орнатылған және оған
HTML жүктелінетін құжаттары, HTML құжаттары, фреймдер, формалар,
сілтемелерді басқа құжаттарға т.с.с. Өзіндік кластарды жасау, сонымен қатар
объектілерді топтастыру және негізгі кластарды кеңітуге аналған мәліметтер
құрылымын топтастыру жіберіледі. HTML құжаттарына енгізілген Java Script
құрылымы арқылы шаралаларды да өңдеуге болады. Бұл шаралар қолданушы
броузер терезесіне енгізілген HTML құжаттарына бірқатар әртүрлі
операцияларды жасағанда пайда болады. Бұл әртүрлі визуалды әсер алуға
мүмкіндік береді, мысалы, тышқан курсоры олардың үстінде тұрғанда басқару
мүшелерінің сырт пішінінің өзгеруі. Web серверіне өңдеу үшін оған
жөнелтудің алдында форма шеттеріне қолданушы енгізген мәліметтерді алдын-
ала тексеруге болады, сонымен қатар броузер терезесіне HTML құжатын
жүктеуге дейін өзіндік әрекеттер жасауға болады және басқа да пайдалы
жұмыстарды атқаруға болады. Java Script күрделі программаларды жасау үшін
жасалмаған болатын. Ондай мәселелерді басқа программалау тілімен жасаған
дұрыс, мысалы, Java тілі көмегімен. Бірақ Java Script көмегімен сіз
жеткілікті күрделі мінез-құлқы бар белсенді беттерді жасай аласыз. Бұл
тілді оқып-үйрену қиын емес, ал оның көмегімен жасалған программалар оңай
кейінге қалдырылады.
CGI инетрфейс. CGI - Common Gateway Interface НТТР түріндегі Web
серверімен сыртқы қосымша программасының интерфейс стандарты болып
табылады. Әдетте WWW серверінен алынатын гипермәтіндік құжаттарда
статистикалық мәліметтер болады. CGI көмегімен CGI – программаларды жасауға
болады, олар шлюдер немесе CGI – скриптер деп аталады, олар мәлімет
базасының басқару жүйесі, электронды таблица, іскерлік графика және т.б.
сияқты қосалқы программалармен араласа отырып, қолданушы экранына
динамикалық ақпарат бере алады. Common Gateway Interface-тің басты мақсаты
– серверде бастама алатын сервер мен қосалқы программа арасында бірқалыпты
сарынды мәліметін қамтамасыз ету. CGI – скипт WWW серверімен уақыттың
шынайы ауданында жіберіледі. WWW сервері пайдаланушының сұранысын шлюзға
жөнелтілуін қамтамасыз етеді, ал ол өз кезегінде қосалқы жүйе құралдарын
пайдалана отырып сұранысты өңдеу нәтижелерін қолданушы экранына жөнелтеді.
Программа – шлюз Pascal, СС++ , Fortran, Perl, TCL, Unix Schell, Visual
Basic, Apple Script және т.б. жазыла алады. Атқарушы модуль болғандықтан
ол әдетте директория ішілік, WWW сервердің sgi – bin атымен жазылады.
Macromedia Flash − өте қуатты, сонымен қатар қолдануда қарапайым,
енгізілген интерактивті демеуі бар, векторлық графика негізіне қаланған,
анимацияланған жобаларды жасау құралы болып табылады (1-сурет). Web
жобаларын анимация және дыбыс әсерлерімен толықтыруға мүмкіндік беретін
Flash суретшілер мен дизайнерлерге таптырмас жұмыс құралы болып табылады.
Flash-пен жұмыс атқару үшін программалауда қандай да бір тәжірибенің болуы
шарт емес, бұл пакет интерактивті элементтері бар Web түйіндерін жасауда
Java Script, Java және HTML бастапқы кодтарын қажет етпейді.
Macromedia Flash − бұл негізінде интернетте публикацияны белгілеуге,
компьютерлік графика мен анимацияны құруға арналған десте. Көбірек айтсақ:
Macromedia Flash тағы да пайдаланушы мен өңдеушіден түскен мәліметтердің
нағыз программасын құруға мүмкіндік береді. Басқаша айтқанда желіге
салынатын программалар мен мультиктерді құру құралы. Интернетке жоғары
сапалы және компакты анимацияны Macromedia Flash-те жасауға болады.
Flash технологиясының көмегімен WEB беттері файлдарының өлшемін
айтарлықтай кішірейтуге және басқа программалардың көмегімен құруға
келмейтін әсерлерді қолдануға болады.
Бүгінгі таңда мұндай технологияларға оқушылардың, студенттердің, тіпті
жалпы пайдаланушылардың сұранысы арта түсуде.
Ақпараттық коммуникациялық технологиялардың қарқынмен дамып, күнделікті
тұрмысқа енуіне байланысты соңғы кездері WEB беттерін құруға деген
қызығушылықтың арта түскені белгілі. Қазіргі уақытта осы мақсатта
пайдаланылатын қуатты технологиялардың бірі − Macromedia Flash
технологиясы болып табылады.
Macromedia Flash технологиясы алдыңғы кезекте бейнелерді анимациялау
үшін кеңінен қолданылатын, білім беру саласында электронды оқу құралдарын
жасауда, сонымен қатар күрделі интерактивті схемалар навигациясын,
динамикалық WEB түйіндерді, мультсериалдарды, ойындарды, музыкалық видео,
ойнатқыштарды құру үшін жиі пайдаланылады.
Macromedia Flash технологиясын графикалық объектілердің анимациясын
жасап, графикалық символдар, батырмалар және клиптер құрып интерактивті
анимациялар жасауды, батырмалар құруды, Flash фильмдерін шығарудың ретін
басқаруды, Flash фильмдеріне дыбыс қосуды және т.б
Macromedia Flash – мультимедиалық, интерактивтілік материалдарды
құруға арналған тиімді құрал.
Macromedia Flash компьютерлік анимацияларды құруға арналған
программалық жабдықтардың ішіндегі ең тиімділерінің бірі болып табылады.
Жалпы Macromedia Flash–тің жаңа мүмкіндігінің бірі, ол интернет
сайттарын жасау болып табылады. Себебі Macromedia Flash қолданбалы
программасында жасалынатын Web беттердегі анимацияларды және мәліметтерді
алмастыруларды ұйымдастыру тез, әрі оңай іске асады. Сонымен қатар интернет
сайттарындағы графикалық дизайндарға баса назар аударатын болғандықтан,
Macromedia Flash мұндай жұмыстардың шебер, әрі көркем нұсқаларын ұсына
алады.
Жаңа компаненттер енді Flash графикалық дестесіне қарағанда Delphi
типінің өңдеу ортасына көбірек ұқсас. Жұмыс бетіне қажетті компоненттерді
әкелесіздер, оның қасиеттерін бересіз, оның мәліметтеріне енгізілген
сценариін жазасыз, сосын дайын қосымшаны аласыз.
Flash жобасы. Қандайда бір фильмге, жобаға қатысты барлық файлды қоса
аласыз, ал сосын тышқанды бір рет шертіп публикацияны орындауға болады.
Егер қандайда бір элементтің үстінен көлеңкені тез құру немесе оны
жай траекториямен қозғауға мәжбүр ету қажет болса, сіз Flashтың ерекше
кеңейтілген модуліне сәйкес эффектісін қолдана аласыз. Ерекше диалогтік
терезеге параметрлерді бере аласыз және дайын нәтиже аласыз.
Ең басты жаңалық Flash МХ 2004 енді екі әр түрлі версияда таралды.
Бұл екі версия: әдеттегі (Flash МХ 2004 ) және кәсіпқойлық (Flash МХ 2004
Professional).
Оларды бір-бірінен комплектациясы арқылы ажыратады: сурет салу және
анимация мүмкіндігі, файлдар пішімі және тағы басқалардың барлығы оларда
бірдей.
Пайдаланушылардың әртүрлі категориялары үшін позицияланады: әдеттегі
программалау мен жиі айналыспайтын аниматорлар мен суретшілер үшін, ал
кәсіпқойлық – Flash қолданбасында жұмыс істеуші салмақты программистер
үшін Flash кәсіпқойлық версиясына мыналар кіреді: кеңейтілген компоненттер
жиынтығы. Бұл негізінде мәліметтер көздерімен жұмыс үшін белгіленген
мәліметтер.
Flash бізге не береді?
Flash бізге не береді? дегенді 3 сөзбен айтуға болады: универсалдығы,
компакттылығы, қауіпсіздігі. Бұл сөздердің артында не жасырынып тұрғанын
қарастырайық, ол ескі HTML тілінің кемшілігін айтудан бастайық.
Flash жетістігі
Flash барлық жетістіктері, графика королі, интернет қорғаушысы тағы сол
сияқты және оларды нақты жазамыз.
Универсалдығы
Web-бетін анимацияланған графикамен және әртүрлі эффектілермен құрғысы
келетін екі Web-дизайнерін көрсетейік. Олардың біреуі классикалық
технологияны, ал басқасы – Flash-ты пайдаланады.
Бірінші, Web-дизайнер оған Macromedia dreaweaver-ге ұқсас. Блокнотты
немесе аса қуаттырақ Web-редакторын пайдалана отырып, HTML-кодын жазады.
Одан соң ол графикалық дестеге – Abode Photoshop немесе Macromedia
Fireworks ауысады, сурет салады және оларды файлда сақтайды. Ары қарай
қажетті файлдарға сілтемелерді орналастыра отырып, HTML – кодын басқарады.
Оның жұмысшысының нәтижесі − Web-бетінің файлы мен қажетті кескіндер
сақталатын графикалық файлдар жиыны.
Екіншісі, Web-дизайнер Flash іске қосады, жаңа құжат құрады, мәтін
жазады, кескінді орналастырады, алынғандарды экспорттайды және шығысында
swf бір ғана файлы болады.
Енді бетке анимацияны толықтыру қажет. Бірінші, Web-дизайнер
анимацияны сақтау керек, файлдың форматты таңдай отырып азаптанады. Сосын
қажетті дестені іске қосады, фильмді жасайды да, оны жеке файлда сақтайды.
Екінші, Web-дизайнер: Демек анимацияны ... сізге анимация бола
аламыз дейді. Содан кейін ол Flash-ты іске қосады, құжатты ашады, оған
анимацияны толықтырады және тағы экспорттайды. Бірінші Web-дизайнер
JavaScript- да дизайнерін жазады, қателерін түзейді, Web-шолушы
үйлесімсіздігімен күреседі. Нәтижесінде тек бір Web-шолушысында ғана жұмыс
істейтін бір нәрсе шығады.
Екінші, Web-дизайнерге бұл үшін құжатты ашу мен Flash-та ActionScript
тілінде сценари жазу жеткілікті. Міне, универсалдық .
Компакттылығы
Web-дизайнер еңбегінің нәтижесі − дискіде аз орын алмайтын және желі
бойынша ұзақ жетілетін файлдардың едәуір үлкен жиыны. Екінші еңбегінің
нәтижесі − өлшемі бар болғаны бірнеше килобайт болатын swf кеңейтілуімен
ShockwavelFlash форматының бір жалғыз форматының бір жалғыз файлы.
Flash-кескінін сақтайтын файл компакттылы. Біріншіден − Falsh графикасы
векторлық және ол әжептеуір аз орын алады.
Екіншіден − ShockwaveFlash файлы едәуір күшті алгоритм көмегімен қысылады.
Үшіншіден − бұл жайлы нақтырақ айтып көрейік. Сіз ActionScript тілінде
сценари жазғанда Flash құжаты файлында (fla кеңейтілуі) оның бастапқы коды
сақталады. Flash құжатында растрлық графиканы бейне немесе дыбысты
импорттағанда бәрі де өзінің бастапқы түрінде сақталады. Сондықтанда Flash
құжатының файлы сондай үлкен.
ShockwaveFlash форматында дайын кескінді экспорттағанда соңғы файл өз
мөлшерінде болу үшін десте бәрін жасайды. Барлық импортталған деректер
қайта кодталады және шығын мен қысылады, ол үшін ерекше кодек қолданады.
Ары қарай ActionScript барлық сценариі оның өлшемін кішірейту үшін және
орындалуын тездету үшін кодталады. Бұл барлық операциялардың нәтижесінде
ондаған және жүздеген килобайтты алатын ShockwaveFlash файлында айналады,
оның өлшемі бірнеше килобайт. Көріп отырғаныңыздай өлшемі екі ретке азайды.
Міне, Flash жағдайының компакттылығы.
Қауіпсіздігі
Flash файлының қалай құрылғанын қарау әжептеуір қиындау. Flash құжатын
ShockwaveFlash форматына экспорттауды орындағаннан кейін тек қарастыруға
болатын, өзгертілмейтін ол өзіндегі затқа айналады. Шынында қандайда бір
жерде ShockwaveFlashтан Flash құжатына кері түрлендіру үшін программа
бар деген сыбыс бар. Ол тек сыбыс болуы мүмкін. Тіпті теория жүзінде кері
түрлендіру бар болған мен оны іс жүзінде орындау өте қиын.
Macromedia Flash MX технологиясында компьютерлік графика негіздері,
сурет салудың қарапайым әдістері, текстпен, қабатпен және түспен жұмыс және
анимация жасауға болады.
Flash − көпқұжатты интерфейсі бар программа немесе жай көп құжатты
қолданба. Демек бұл программада бір және сондай данада бірден бірнеше
құжаттарды аша аласыз, бұл жағдайда әр құжат негізгі терезе ішінде
орналасқан өз терезесінде ашылады(құжаттар терезесі).
Flash құжатының терезесі ашық Web-бетін бейнелеу үшін қызмет етеді.
Кез-келген басқа көпқұжатта программа секілді Flash негізгі терезесінде
қанша болса да құжаттар терезесін аша алады.
Macromedia Flash MX программасының жұмыс алаңы өте ыңғайлы
орналасқан. Фильм құруға қолданылатын барлық саймандар мен меню
командалары, түстік политралар, фильмді монтаждауға, фильм обьектісін
құруға арналған фильм терезесі, обьектінің құрамын беруге және
әрекеттерді басқару политрасы жылдам, әрі нәтижелі жұмыс істеуге
мүмкіндік береді.
монтаж столы монтаж сызғышы
негізгі меню
қызмет панельі
кітапхана
құрал сайман
көмекші аймақ жұмыс аймағы
Сурет 1 Macromedia Flash MX
Macromedia Flash MX программасының жұмыс терезесі. Енді жұмыс
алаңында орналасқан қосымшаларға тоқталайық. Программа терезесінің оң
жақ бөлігінде тақырып қатары орналасқан. (2-суретке сәйкес)
Сурет 2 Тақырып қатары
Ол программа аты мен ағымдағы ашылған файл атынан тұрады.
Оның оң жағындағы стандартты терезені жинап қою, орнына келтіру
және жабу батырмалары бар.
Тақырып жолының астында программаны басқару командасы мен
фильм құруға арналған меню алаңы орналасқан. (3-суретке сәйкес)
Сурет 3 Macromedia Flash MX меню алаңы
Программа жұмыс үстелінің сол жақ шетінде саймандар тақтасы
орналасқан (4-суретке сәйкес)
Ондағы батырмалар әртүрлі құралдарды таңдау арқылы графиканы құру
және түзеуге арналған. Бұл құралдар графикалық кескіндер мен әр
түрлі әрекеттерді орындауға мүмкіндік береді. Мысалы, сурет салу,
түсін өзгерту, обьектіні белгілеу, олармен жұмыс істеу және
бейнелеу әдісін өзгерту.
Тышқан көрсеткішін кез келген саймандар белгісіне келтірейік.
Әрбір батырманың міндетін білу үшін тышқан көрсеткішін сол батырма
үстіне орналастырамыз. Аз уақыттан соң кішкене төрт бұрыш ішіне
оның аты жазылады. Батырманың аты оның орындайтын қызметін
бейнелейді.
Сурет 4.Саймандар тақтасы, түр, түстер
Программа жұмыс алаңының оң жақ ішінде қосымша орналасқан (5-
суретке сәйкес). Бұл терезенің кез-келгені жабық болуы мүмкін.
Сурет 5 Macromedia Flash MX программаның жұмыс алаңы.
Ол үшін жоғарыдағы оң жақ бұрыштағы батырманы басу жеткілікті
және пайда болған контекстік менюден панельді жабу командасын табу
керек. Сондай-ақ кез-келген уақытта керекті терезені экранның
қалаған жеріне жылжытуға, оның өлшемін өзгертуге болады. Терезе
тақтасын жаңа орынға жылжыту үшін тақтаның жоғарғы бөлігіндегі сол
жақ батырманы басып тұрып курсорды жылжытамыз. Өлшемін өзгерту үшін
тышқан көрсеткішін тақтаның төменгі оң жақ бөлігіне орналастырамыз.
Тышқанның сол жақ батырмасын басып тұрып, терезені қажетті өлшемге
дейін үлкейтеміз немесе кішірейтеміз.
Программаның жұмыс алаңының ортасында фильм терезесі
орналасқан. Macromedia Flash MX программасындағы маңызды құрал уақыт
шкаласы (6-суретке сәйкес) болып табылады. Анимациялық кадрларды құру
мен шығару ретіне байланыстың барлығы уақыт шкаласында бейнеленеді.
Уақыт шкаласында қабат, қабаттар папкасы және кадрлар бейнеленген.
Қабаттар шығарманы кеңістікте бөлу, ал папкалар қабаттарды
ұйымдастыруға және ашылатын папкалардың көмегімен уақыт шкаласының
ақпараттық қорлануын жоспарлауға арналған. Кадрлар шығарманы уақыт
бойынша бөлуге мүмкіндік береді. Уақыт шкаласы екі бөліктен тұрады.
Оның оң жақ бөлігі қабаттар құруға, оған бейнелерді орналастыруға
және қабаттардың орналасу ретін басқаруға арналған.
Қабаттар аты Қабаттардың көрінуін Уақыт шкаласының
жазылатын және келтіруді басқару Ағымдағы
менюі
жол пиктограммасы. кадр
көрсетуші
Қабаттар және Қалқалау
Кадрлр
папкалар құру пиктограммалары
ұяшықтары
Қабаттарды өшіру
пиктограммалары.
Сурет 6 Программаның фильм құруға арналған уақыт шкаласы
Шкаланың сол жақ бөлігі қабаттар анимациясы туралы ақпаратты
бейнелеуге арналған. Әрбір қабат бір-бірінен жеке анимацияланатын
болғандықтан қабат атынан кейінгі тік төрт бұрыштар жолы осы
қабаттағы анимация кадрларын бейнелеу тізбегіне сәйкес келеді.
Ағымдағы кадр көрсеткіші экранда қандай кадр бейнеленіп
тұрғанын көрсетеді.
Оның жоғарғы бөлігінде фильм аты көрсетілген. Ал төменгі
бөлігінде сахна номері бар жол орналасқан.
Фильм терезесі екі бөліктен тұрады. Жоғарғы бөлігінде уақыт
шкаласы. (7-суретке сәйкес) − фильмді монтаждауға, ал төменгі
бөлігінде фильм объектісін құру және орналастыру аймағы (7-суретке
сәйкес) бар.
Сурет 7 Фильм объектісін құру және орналастыру аймағы
Ағымдағы сахынаны бейнелеу аймағының төменгі бөлігінде
объектінің құрамын беру және әрекеттерді басқару терезесі орналасқан
(8-суретке сәйкес)
Сурет 8 Әрекеттерді басқару терезесі
Графикалық фрагментті үлестіру мынандай жағдаймен орналастырады, оның
ортасы немесе шеті бір-бірінен вертикаль немесе горизонталь бірдей
қашықтықта орналасуы керек. (9-суретке сәйкес).
Сурет 9 Графиканы түзету панелі
Өлшемін өзгерту мен орын ауыстыру. Cол жағындағы орналасқан X пен Y
енгізуіне қараңыз, бұл отчеттің нүктесін қосу, координатасын беретін
белгіленген фрагменттің нүктесін таңдауға болады. (10-суретке сәйкес)
Сурет 10 Инфо панелі
Объектілерді еркін орналастырып және жекелеу үшін көрсеткішті жұмыс
аумағындағы жоғарғы бұрышына енгізіп, тышқанның сол жақ кнопкасын басып
ұстап тұрып көрсеткішті диаганалынан жылжытып рамкаларды барлық
объектілердің жан-жағына салып жіберсек объектілердің барлығы дараланады.
Селектор түсінің қолданылуы. Қосымша селектор түсі − Macromedia
фирмасының айырықша заты. Біз онымен таныспыз. Оның көмегімен түсті таңдай
аламыз, бірақ оның барлық мүмкіндіктерін білмейміз. Селектор түсінің ашылуы
кескінделген төмендегі (11-суретке сәйкес) қарайық.
Сурет 11 Түстер политрасы
Палитра деп аталатын түсті таңдау үшін барлық қол жеткізу мүмкіндіктерін
көрсететін оның көп бөлігі төртбұрышты түс жиынынан тұрады. Қажетті түсті
таңдау үшін тышқаның пернесін керекті түстің маңына әкеліп, тышқанның сол
батырмасын басыңыз. Содан кейін селектор түсі жабылады. Оны тағы
Escпернесінің көмегімен жабуға болады, ол кезде түс таңдалмайды.
Түс селекторы тағы бір қызықты мүмкіндігін ұсынады. Оның терезесін ашып,
сіз түсті таңдай аласыз, экранның кез-келген нүктесінен ала аласыз. Егер
сіз тышқанның көрсеткішіне қарасаңыз, ол пипетка түрінде болады. Пипеткамен
экранның керекті нүктесіне басыңыз, осы нүктенің түсі селектормен
таңдалған. Селектор терезесінің жоғарғы бөлігінде енгізу өрісі бар. Бұл
енгізу өрісінде нүктенің он алтылық түсінің коды бейнеленген. Компьютердің
экранында бейнеленген барлық түс біркелкі кодпен идентификацияланады.
Көрсеткішті экранда жүргізіп көріңіз, енгізу өрісінің құрамы қалай
өзгеретінін байқайсыз. Тағы сіз кодты қолмен енгізуіңізге болады.
Қабаттармен жұмыс. Қабатты (Flash терминологиясында – Слой)
Macromedia Flash MX 2004 жұмысшы бетінде жатқан мөлдір қабық деп
қарастыруға болады. Сурет салу құралын қолдана отырып, кез-келген қабатта
сурет сала аласыз. Графика қабатында салынған суреттер барлығын жасыра
алады. Қабаттар әртүрлі графикалық элементтерді қоюға көмектеседі,
қаншалықты олар бір-бірімен жанаспағанымен, олар үзілмейді және
қосылмайды.
Macromedia Flash MX ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. WEB ТЕХНОЛОГИЯДА ЭЛЕКТРОНДЫ МУЛЬТИМЕДИЯЛЫҚ ОҚУЛЫҚТАРДЫ ЖАСАУДЫҢ
ҚҰРАЛДАРЫН ТАҢДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... 5
1.1. Электрондық оқулықтар туралы жалпы
мәліметтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2. WEB технологияда электрондық оқулықтарды жасаудың құралдарын
жіктеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.3. Әдеттегі алгоритмдік тілдер мен жалпы міндет жүктелген
құралдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.4. WEB технологияда электронды оқулықтарды жасауға қолданылатын
бағдарламалар ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
2. WEB ТЕХНОЛОГИЯДА ЭЛЕКТРОНДЫ МУЛЬТИМЕДИЯЛЫҚ ОҚУЛЫҚТАРДЫ ЖАСАУДЫҢ
ФУНКЦИЯЛАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... 30
2.1. Жүйенің құрылымын әзірлеудің негізгі
функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.2. Оқулықтың құрылымын
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .31
2.3. Оқулықты құру
ережелері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..31
2.4. Құрылымды қалыптастырудың
алгоритмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .32
2.5.Macromedia Dreamweaver MX бағдарламасының
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . .33
2.6. Электронды оқулықтарды жасау
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...46
3. WEB ТЕХНОЛОГИЯДА ЭЛЕКТРОНДЫ МУЛЬТИМЕДИЯЛЫҚ ОҚУЛЫҚТЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ
ТЕХНИКО – ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ЕҢБЕКТІ ҚОРҒАУ
ТҮСІНІКТЕМЕСІ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .51
3.1. Еңбек
шығыны ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..51
3.2. Еңбек
сыйымдылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 53
3.3. Эксплуатациялық
шығын ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...53
3.4. Программалық қамтамасыздандыруды құрудың
бағасы ... ... ... ... ... ... ... . .55
3.5. Программалық өнім сапасының
көрсеткіші ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..56
3.6. Еңбекті
қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.67
Қосымшалар
КІРІСПЕ
Қазіргі заманның білім беру жүйесі ақпараттық технологияларды және
компьютерлік коммуникацияларды белсенді түрде, кеңінен қолдана бастады.
Әсіресе, қашықтықтан білім алу жүйесі кеңінен қолданыла бастады, оған
бірқатар фактор себепші болады, ол – ең алдымен, білім беру мекемелерін
компьютерлік техникамен қамтамасыз ету және Интернетпен байланыс жүйесін
жетілдіру болып табылады.
Лекциялық-семинарлық білім беру түрі өзінің тиімділігін жоғалтты деп
танылды, тәжірибе көрсеткіштері бойынша оқу уақытының 50 пайызы босқа
жіберілетіні анықталды. Шет елдік тәжірибені зерттей отырып, келесіні
ерекшелеген жөн болады, ол – оқытушы оқытылушыға ақпаратты тасымалдаушының
ролін емес (бұл бізде кеңінен қолданылады), консультант, ақылшы, тіпті
оқытылушының әріптесі ретінде қызмет атқарады. Бұл кейбір тиімді жақтарын
сипаттайды: студенттер оқыту процесіне белсенді қатыса бастайды, өздігінен
ойлау қабілетін ширатады, өзінің пікірін алға тартуға және шынайы
құбылыстарды модельдеуге көп септігін тигізеді.
Ақпараттық технологиялардың дамуы – сабақты берудің жаңа, бірден-бір
мүмкіндігін берді, ол – қашықтықтан білім алу түрін құру болып табылады. Ол
біріншіден, оқытылушының өзіне білім алудың уақыты мен жерін таңдауға
мүмкіндік береді, екіншіден, әдеттегі білім алу мүмкіндігін белгелі бір
себептермен ала алмайтын тұлғаларға осы әдіспен білім алу мүкіндігін
тудырады, үшіншіден, білім алуда жаңа технологияларды пайдалануға,
төртіншіден, білім алудың шығындарын біршама төмендетуге септігін тигізеді.
Бір жағынан қашықтықтан білім беру әдісі білім алудың жеке бас әрекетінің
мүмкіндігін күшейтеді.
Әдетте қашықтықтан білім беру әдісінде веб технологиядағы электронды
мультимедиялық оқулықтар қолданылады. Бұл оқулықтардың жағымды
ерекшеліктері болып, менің пікірімше, келесілер болып табылады, олар:
біріншіден, әрекеттілігі, екіншіден, компьютер жүйелерінің дамуының
арқасындағы оларға қол жеткізудің шынайы мүмкіншіліктері, үшіншіден,
қазіргі кездің ғылыми біліммен сәйкестілігі. Ал бір жағынан электронды
оқулықтарды жасау ақпараттық материалдарды үздіксіз жаңалауда өте қажет
болып табылады. Сонымен қатар онда көптеген жаттығулар мен мысалдар
келтіріліп, ақпараттардың әр түрінің динамикасы кеңінен таныстырылады. Одан
басқа электронды оқулықтар арқылы компьютерлік тестілеуде білімді бақылау
шаралары жүргізіле алады.
Қазіргі заман кезеңінде қашықтықтан білім алу әлемдегі білім берудің
өте танымал түрі болып табылады. Бүгінде қашықтықтан білім беру әдісімен
білім беретін университеттер мен колледждер жүйесі бес құрлықты қамтиды.
Ақпараттандырудың Халықаралық Академиясы құрылды, ал оған 1998 жылы
Бүкіләлемдік Үлестірілу Университеті құрылды, ол бүгін үш елде тіркелген,
олар: Ресей, Қазақстан және Бельгия елдері.
Тестілеу қорытындылары электронды оқулықтар қолдану тәжірибесінде
студенттердің берілген материалды сапалы түрде меңгеретіндігін көрсетті.
Сонымен ақпараттық технологияларды дамыту білім берудің жаңа әдістерін
ойлап табуға және олардың сапасын жоғарылатуға үлкен және пайдалы әсерін
тигізеді деп айтуға болады.
1 WEB ТЕХНОЛОГИЯДА ЭЛЕКТРОНДЫ МУЛЬТИМЕДИЯЛЫҚ ОҚУЛЫҚТАРДЫ ЖАСАУДЫҢ
ҚҰРАЛДАРЫН ТАҢДАУ
1.1 Электрондық оқулықтар туралы жалпы мәліметтер
Қашықтықтан білім беру бұл – арнайы ақпараттандырылған білім беру
ортасының көмегімен еліміздегі және шет ел халқының әртүрлі әлеуметтк
топтарына ұсынылатын, белгілі бір арақашықтықта оқу мәліметтерін алмасудың
құралдарына (спутник теледидары, радио, компьютерлік байланыс, т.б.)
негізделетін, білім беру қызметтерінің кешені. Қашықтықтан білім беру
ақпараттық пайдаланушылардың білім алу қажеттіліктерін қанағаттандыруға
бейімделген, білім беру жүйесі мәліметтерді берудің, ақпарат қорларының,
арақатынастар протоколы, аппараттық-программалық жүйелік ұйымдастыру
құралдарының арақатынастарынан тұрады. ДББ – адамның білім және ақпаратты
қатынас құру құқығын қамтамасыз етуге бағытталған білім алудың үздіксіз
әдісіне жатады.
Немесе ДБ алу деп − білім беруші мен білім алушы уақыт пен немесе
кеңістікте бір-бірінен алшақ болатын кездегі білім берудің кез-келген түрін
айтуға болады. Бұл анықтамамен келісетін болсам, онда “ескі салттағы”
сырттай білім беру түрі ДББ-дің “арғы атасы” болып табылады, бірақ сырттай
білім беру жүйесі жеке бастық әрекетті қарастырмаған болатын. Сонымен
қазіргі заман компьютерлері бізге осы уақытқа дейін белгілі болған
ақпаратты жеткізудің барлық түрін үлкен тиімділікпен ұдайы қосу
мүмкіндігін тудырады, сонымен қатар біз маңызды деп табатын тек қана солар
білім алудағы бағдарлану алгоритмдерін іске асыра алады және оқытушыны оқу
материалын меңгеру кезінде объективті және оперативті қері байланыспен
қамтамасыз етеді, бұл әдеттегі сырттай білімнен қазіргі кездегі түсініктегі
ДБ ұстанымды ерекшелігі − “қағаз бен қаламды” – компьютер және “көгершін
поштасын” - Интернет алмастыратынында ғана емес болып табылады.
Мультимедиялық компьютер бұл − тек қана интеграциялық ақпарат тасушы ғана
емес, сонымен қатар ол – “fase to fase” (бетпе - бет) моделін сәйкес және
айқын сипататтайтын құрал болып табылады. Сонымен қатар тек қана
компьютерлерде гипермедиялық сілтемелерге негізделген ақпараттық
анықтамалық жүйелер іске асырыла алады, ол да оқытуды жеке басқа
бейімдеудің негізгі құрамы болып табылады.
Әдетте веб технологиядағы электронды мультимедиялық оқулық оқытулық,
бақылаулық, модельдеуші, және ПЭЕМ-нің магнитті тасушы беттерінде (қатты
немесе иілгіш дискілерде) орналастырылған, басқа бағдарламалардан тұратын
кешен, онда оқу пәнінің негізгі ғылыми мазмұны сипатталған. ЭО жиі жай
оқулық қосымшаланады, ал бұл әсіресе келесі жағдайларда тиімді болып
табылады:
- кері байланысты өте тез болуын қамтамасыз етеді;
- жай оқулықта табу қиындыққа соғатын, керекті ақпаратты
тез табуға көмектеседі (сонымен қатар контексті іздеу);
гипермәтіндік түсіндірмелерге бірнеше қайтара соғуда уақытты өте үнемдейді;
- қысқа мәтіндермен бірге көрсетеді, әңгімелейді,
модельдейді және т.б. (дәл осында мултьимедиялық технологиялардың
мүмкіншіліктері мен ерекшеліктері айқын көрінеді), белгілі бір жеке бастың
жылдамдық ерекшеліктеріне байланысты анықталған бөлім бойынша тез арада
білімін тексеруге мүкіндік береді.
ЭО басты кемшіліктері – ақпаратты қабылдаудың құралы ретіндегі
дисплейдің дұрыс физиологиялық болмауы (мәтіндік ақпаратты экраннан
қабылдау, кітапты оқуға қарағанда, әлдеқайда ыңғайсыз және тиімсіз болып
табылады) және кітапқа қарағанда әлдеқайда қымбат тұратындығы.
1.2 WEB технологияда электрондық оқулықтарды жасаудың құралдарын
жіктеу.
Электронды оқулықтарды жасау құралдарын келесі топтарға жатқызуға
болады: мысалы, тағайындалатын және іске асырылатын функциялар, техникалық
жасақтауларға қойылатын талаптар, қолдану ерекшеліктер сияқты
көрсеткіштерден тұратын кешенді критерийлерді қолдану. Аталған
критерийлерге сәйкес келесі жіктеу болуы мүмкін:
- әдеттегі алгоритмдік тілдер;
- жалпы тағайындауға арналған құралдар;
- мультимедия заттары;
- гипермәтіндік және гипермедиялық құралдар;
Төменде әрбір ерекшеленген топтың ерекшеліктері мен оларды шолу
келтірілген. Техникалық негіз ретінде бұдан әрі қарай біздің елімізде ең
көп қолданылатын және университет пайдалануындағы ІВМ компьютерлері
қарастырылады.
Электрондық оқулықтың жұмыс режимі
Электрондық оқулықтың 3 негізгі жұмыс режимін бөлуге болады:
- тексерусіз оқу;
- тексерумен оқу, бұнда әрбір тарауды өткенде тарау (параграф)
аяғында оқушыға бірнеше сұрақ қойлады. Ол метриалды меңгеру
деңгейін көрсетеді.
- тестілік бақылау қорытындылық білімнің деңгейін көрсетеді,
және баға қойылады.
Қазіргі кезде оқулықтарға келесі талаптар қойылады: құрылымдылық,
қолданудағы қолайлылық, берілген материалдың көрнекілігі. Жоғарыда аталған
талаптарды орындау үшін гипермәтіндік технологияларды қолданған дұрыс
болып табылады.
Бақылау − оқытудың басты мәселесі болғандықтан, оқулықтың электрондық
нұсқасында бақылаудың барлық құралдары бар. Көп жылдар бойы отандық білім
беру жүйесінде білімді бақылау әдетте ауызша түрде болды. Ал қазіргі кезде
тестілердің әртүрлі әдістері қолданады. Әрине тестілеудің де қарсыластары
бар, олар тестілерді талдау, салыстыру сияқты қабілеттерді дамытпайды деп
санайды. Қашықтықтан оқыту жүйесінде бұл мәселелерді жаңа көзқарастармен
шешуге мүмкіндік пайда болды. Мен оқулықтың электрондық нұсқасын алдым.
Сонымен мен оқуда жаңа ақпараттық технологияларды қолдану арқылы оқытудың
тиімді әсері жоғарылайтындығы және ол оқушының өзіндік дайындығы кезінде
пайдалы құрал болатынына сенемін. Белгілі бір пәндік саланы меңгеру үшін
теорияны зерттеумен қатар есептерді шешудің практикалық қабілетін де дамыту
керек екендігі айқын. Бұл үшін оқылып отырған процестер мен құбылыстардың
математикалық модельдерін құрып, шешімдердің алгоритмдерін жобалап үйреніп,
оны программалар түрінде іске асыру қажет. Бұл мақсаттарға жету үшін ЭО
құрылымның графикалық иллюстрациясын және графикалық алгоритмдерді
көрсететін бірқатар модельдеу программалары қосылған, бұл оларды түсіну
деңгейін жоғарылатумен қатар студенттің интуициясы мен ойлау қабілетін
арттырады.
Анықтаудың дұрыстығын тексеру
Анықтау − ол өзі арқылы анықталмай және өзі арқылы анықталатын
түсініктер арқылы анықталмаса, корректілі болып саналады. Басқаша айтқанда
бұны түсініктер графына қолданса, онда графада түсінік контуры болмауы
тиіс. түсініктер графасында контурларды табу үшін жолды сақтау арқылы
тереңінен іздеу әдісі қолданылады.
Тереңінен іздестіру алгоритімінің мәні келесіде анықталады: бізде
G=V,E графы бар.
1) еріктік шыңды іздестіреміз ν0
2) ν0 сыбайлас и еріктік шыңды таңдап алып, и шыңын ідестіруді
жалғастырамыз;
3) жалпы алғанда біз белгілі бір ν шыңында болсақ дейік. Егер ν
шыңына сыбайлас, әлі қарастырмаған и шыңы бар болса, онда іздестіруді и
шыңынан қайтадан бастаймыз. Егер ν шыңына сыбайлас, әлі қарастырмаған и
шыңы жоқ болса, ν шыңын қолданылған деп қарастырып, ν шыңына келген шыңға
қайтамыз. Егер қайту кезінде ν = ν0 алынса, онда алгоритм аяқталған болып
саналып, барлық шыңдар қолданылған болады.
Тереңінен іздеу әдісін қолдану арқылы, контурларды іздестіру
идеясының мәні келесіде жатыр. Іздестіру кезінде қарастырылған шыңдардан
тұратын жол сақталады, ал егер біз анықталған шыңды қайта кездестірсек, бұл
контур табылғандығын білдіреді. Сонымен бірге біз сақталған жол бойынша,
берілген контур шыңдарын қалпына келтіре аламыз.
Тізімнен бастапқы түсініктерді ерекшелеу
Бастапқы түсініктер деп − анықтау үшін оқулықта басқа түсініктерді
қолданбайтын түсініктерді атайды. Түсініктер графасында ондай болып
кіресілі доғалары жоқ графаның бастапқы шыңы болады.
Ондай қателіктерді анықтаудың алгоритімі өте қарапайым болып
табылады, графаның барлық шыңдары қарастырылып, кіресілі доғалары жоқ
шыңдар осы тізімге енгізіледі.
Құрылым ішіліктерді ерекшелеу
Берілген көпшілік түсінік бойынша құрылым іші екі әдіс бойынша
бөлінеді. Бірінші әдіс − бастапқы түсініктерден графа бөлімін саралаған
шыңдарға дейін ерекшелеу. Екінші − графа бөлімін саралаған шыңдардан
түсініктердің соңғы шыңдарына дейін бөлу.
Алғашқы вариантта графаның әрбір бастапқы шыңдары үшін әрбір
сараланған шыңға жолдары іздестіріледі. Осының нәтижесінде алынған жолдар
біріктіріледі, нәтижесінде – біз іздеген құрылым бөлімі табылады.
Екінші вариантта айырмашылық − әрбір сараланған шыңға соңғы шыңдарға
жолдар іздестіріледі. Алынған жолдардың бәрі дәл солай біріктіріледі.
Екі шыңның арасындағы жолды іздестіруде жоғарыда сипатталған тереңге
іздестіру әдісі қолданылады. Олардың жолдарын іздестіру келесі тәртіппен
жүргізіледі. ν және и шыңдарының арасындағы жолды іздестіру үшін
іздестіруді ν шыңынан бастап, и шыңына дейін жүргіземіз. и шыңына жеткенде
қарастырылған (бірақ қолданылмаған) шыңдардың кезегі ν шыңынан бастап, и
шыңына дейін жолды анықтайды.
Ұйымдастырылған электрондық оқулықтың мысал терезелері
Ақпараттық технологиялардың қарқынды дамуы компьютердің
тұтынушылардың шектеулі санының қолданатын қол жетпес құралдан, күнделікті
өмір құбылысына айналуы, интернеттің пайда болуы және т.б.
Электрондық оқулық − ол екі нұсқада жасалған: интернет арқылы ашық
мүмкіндік алу және аудиториялық оқу барысында қолдануды қарастырады.
Бірінші, оларға оқыту программалары түріндегі, анимацияларды
қолданатын, (сонымен қатар, мультимедиялық) ақпаратты жөнелту әдістері.
Екінші, интерактивті бақылау құралдарын қосу мүмкіндігі, сонымен қатар
өзін−өзі тексеру. Үшінші, қазіргі замандағы оқулық тапшылығына байланысты
электронды нұсқаны дискетаға “көшіріп”, үйде дайындалу мүмкіндігінің болуы
1.3 Әдеттегі алгоритмдік тілдер мен жалпы міндет жүктелген құралдар
Тура бағдарламалау құралдарының жасаған веб технологиядағы электронды
мультимедиялық оқулықтардың негізгі мінездемесі болып келесілер табылады:
- өткізудің әртүрлі стильде болуы (бояу палитрасы, интерфейс, ЭО
құрылымы, материалды беру әдісі және т.б.);
- модификациялау және сүйемелдеудің күрделілігі;
- уақыт шығындарының көп болуы және көп еңбек етуді қажет
ететіндігі;
- қолда бар техникалық негізге бейімделген, ЭО жасаудың немесе
аппараттық шектеулердің болмауы;
Жалпы міндет жүктелген құралдар (ЖМЖҚ) – білікті программист емес, ЭО
тұтынушыларына арналған. ЭО жасау кезіндегі қолданылатын ЖМЖҚ әдетте келесі
мүмкіндіктерді береді:
- ЭО құрылымын құруға;
- мәтінді редакциялау, енгізу, пішімдеу (мәтіндік редактор);
- көркемдік жағын статикалық бөлімін дайындау (графикалық
редактор);
- динамикалық көркемдік бөлімін дайындау (дыбыстық және
анимациялық фрагменттерді);
- басқа да іске асыру заттары көмегімен жасалған орындалатын
модульдерді қосу және т.б.
Жалпы міндет жүктелген құралдардың ерекшелігіне келесілер жатады:
- білікті программист емес болып табылатын тұлғалардың ЭО жасай
алатындығы;
- ЭО жасаудың мерізімі мен жұмыс көлемін азайту мүкіндігі;
- компьютерлер мен бағдарламалық жасақтамаларына қойылатын
талаптардың жоғары болмауы;
Сонымен қатар ЖМЖҚ бірқатар кемшіліктері бар:
- достық болып табылмайтын интерфейс;
- мультимедиялық және гипермедия жүйелеріне қарағанда кіші
мүмкіндіктер;
- қашықтықтан оқытуды қарастыратын бағдарламаларды жасау
мүмкіндігінің болмауы;
Біздің елімізде көптеген отандық ЖМЖҚ бар, олар: Адонис, АосМикро,
Сценарий, ТесСис, Интегратор және т.б.
Мультимедия және гипермәтіндік құралдары құралдары
Жаңа ақпараттық технологиялар пайда болғанға дейін сарапшылар көптеген
тәжірибелерді жасағаннан кейін материалды меңгеру әдісі мен бірнеше
уақыттан кейін алынған білімді қайта келтіру қабілетінің арасындағы
тәуелділікті анықтады. Егер материал дыбыстық болса, адам оның 0 бөлігін
есте сақтайды. Егер материал бейне түрінде берілсе, онда оның 13 бөлігі
есте сақталады. Әсерлерді үйлестірген кезде (көру және есту) есте сақтау
жартыға дейін жоғарылады, ал егер адам әсер ету кезінде белсенді іс-
әрекетте болса, материлды меңгеру 75 пайызға дейін көтерілген болып
анықталды.
Сонымен мультимедия ақпаратты жөнелтудің бірнеше әдісін қарастырады:
мәтін, қозғалыссыз бейне (сурет немесе фотобейне), қозғалыстағы бейнелер
(мультипликация немесе видео) және дыбыс (цифрлік және МІDI ) –
интерактивті өнімге айналдырады.
Аудио ақпарат – сөз, музыка, дыбыстық әсерден тұрады. Оның негізгі
мәселесі болып, тасуыштың ақпататтық көлемі болып табылады. Аудиоға
қарағанда бейне ақпаратты қолданылатын элементтердің көптігімен
ерекшеленеді. Ең алдымен оған: статикалық видеоқатардың элементтері,
жатады, оны да екі топқа бөлуге болады: графика (салынған сурет) және фото.
Бірінші топқа әртүрлі суреттер, интерьерлер, кеңісітік беттері, графикалық
режимдағы символдар жатады. Екіншіге – фотосуреттер мен сканерленген
бейнелер жатады.
Динамикалық видеоқатар әдетте статикалық элементтердің (кадрлар)
кезектесігінен тұрады. Бұнда оның үш түрі бөлінеді: әдеттегі видео
(секундына 24 фото), квазивидео (секундына 6 - 12 фото), анимация.
Мильтиорта құрамында аудионы қолдануға қарағанда, видеоқатарды пайдалану
көптеген мәселелерді шешуге септігін тигізеді. Ол мәселелердің бірі –
экранның шешу қабілеті мен түс саны, сонымен қатар ақпарат көлемі болып
табылады.
Мультимедияның өзіндік ерекшелегі болып, басқа ақапаттық ресурстар
өнімдерінен айрықшалайтыны, айқын көрінетін, үлкен ақпарат көлемі болып
табылады, сондықтан қазіргі кезде бұл өнімдердің тасушысы болып,
стандартты көлемі 700 Мбайт, CD-ROM оптикалық дискі болып табылады. Кәсіби
қажеттіліктерге пайдалану үшін бірқатар басқа құрылғылар (CD – R, CD – RW,
DVD және т.б.) қолданылады, бірақ олар өте қымбат бағамен сатылады.
Гипермәтін – бұнда белгілі бір мәтіндік фрагметттерге байластырылған,
мәтінде белгілі бір әдіспен сөздерді бөлгенде, мәтіндік материалды
сызықсыз берудің тәсілі болып танылады. Сонымен, тұтынушы мәтін беттерін
кезек бойынша аударыстырып қана қоймай, сонымен қатар, ол кез-келген
сілтеме бойынша сызықтық сипаттаудан ауытқи алады, немесе, басқаша
айтқанда, ақпаратты жөнелту процесін өзі басқарады. Гипермедия жүйесінде
фрагмент ретінде, бейнелер қолданыла алады, ал ақпарат мәтіні, графика,
видеофрагменттер мен дыбыстан тұра алады.
Гипермәтіндік технологияларды пайдалану – құрылымдылық қолданудағы
қолайлық сияқты оқулықтарға қоятын талаптарға сай бола алады. Қажеттілік
туындаған жағдайда бұндай оқулықты кез-келген серверге “шығаруға” болады
және оны түзету қиынға соқпайды. Бірақ оларға әдетте келіссіз дизайн
құрастыру құрылымның және т.б. сәтсіздіктері тән болады.
Қазіргі кезде көптеген гипермәтіндік пішімдер бар:
HTML, DHTML, PHP және т.б.
Құралдарды таңдау критерийлері
Құралдарды таңдау кезінде келесілердің болуын бағалау керек:
- жабдықтардың белгілі бір конфигурациялары;
- сертификацияланған программалық жүйелердің;
- қажетті деңгейдің мамандарының болуын.
Сонымен қатар жасалып жатқан ЭО тағайындалуын есепке алу қажет,
модификациялау қажеттіліктері, жаңа мәліметтермен толықтыру, сақтау көлемін
шектеуді еске ала отырған жөн.
Қазіргі кезде қарқынды дамып келе жатқан мультимедия және гипермедия
құралдары арқылы көптеген персоналды компьютерге құрылу мүмкіндігі туды
немесе арзандады деуге болады. Сонымен қатар аппарат құралдарының
қуаттылық және әрекет жылдамдығы жоғарыда аталған заттарды қолдануға
мүмкіндік туғызады.
1.4 WEB технологияда электронды оқулықтарды жасауға қолданылатын
бағдарламалар
HTML тілі – (гипермәтінді белгілеу тілі) – құжаттарды құруға және
оларды броузер бағдарламалары бойынша көруге түсінікті қалыпқа келтіруге
арналады, мысалы Netscape Navigator немесе MS Explorer. Оны құру кезіндегі
негізгі мақсат болып, документтерді қарастырған кезде компьютердің түріне
тәуелді болмайтын, оның жұмысының тоқтап қалуын болдырмайтын, құжаттардың
жаңа бір түрін жасау болды.
HTML-ді Тим Бернерс–Ли CERN-де жұмыс істеп жүргенде жасап шығарды және
оны NCSA құрған, Mosaic броузері таратты. 1990 жылдары ол Web қарқынды
дамыған себебінен ереше жетістіктерге жетті. Осы кезде HTML кеңейтіліп,
толықтырылды. Web-те, Web – беттерінің HTML авторларының және
өндірушілердің бір келісімдерін қолдану өте маңызды болып табылады.
HTML-дің бірнеше түрлері бар. Intenet Engineering Task Forse (IETF)
бастамасымен 1994 жылдың аяғындағы жалпы қабылданған қаулыларды реттеу үшін
HTML 2.0.(1995 жылдың қарашасы) құрылды. HTML + (1993) және HTML 3.0.
(1995) – бұлар HTML тілінің бай түрлері. Жай сөзталастарда ешқашан келісім
орнамағандығына қарамастан бұл черновиктерді бірқатар жаңа қабілеттерді
қабылдауға әкелді. HTML бойынша 1996 жылдағы жалпы қабылданған қаулыларды
реттеу үшін World Wide Web Consortium Жұмысшы тобының күшінің нәтижесінде
HTML 3.2. (1997 жылдың қаңтар айы) түрі пайда болды. Көптеген адамдар HTML
құжаттары әртүрлі броузерлер мен әртүрлі платформаларда жұмыс атқаруы тиіс
екендігін мойындайды. Олар тек бір құжат түрін құра алатындықтан,
сыйымдылық жетістігі авторлардың шығындарын азайтады. Ал керісінше болса,
Web бірнеше өзара сыйымсыз пішімнен тұрады да, нәтижесінде барлық
қатысушылар үшін Web қарқыны бәсеңдейді деген үлкен қатер төнеді. HTML
әрбір болжамында авторлардың жұмысы босқа кетпес үшін олардың құжаттары
қысқа мерзімде оқуға жарамсыз болып танылудан сақтау үшін, бұл саланың
қызметкерлері мен тұтынушылар арасындағы қарым-қатынас санын өсіру әрекеті
жасалған болатын. HTML тілі – барлық құрал түрлері Web-те ақпаратты қолдану
мүмкіндігін алу керек деген оймен жасалды, олар: графикалық дисплейы бар
әртүрлі мүмкіндіктер мен түс саны бар жеке компьютерлер, ұялы телефондар,
тасымалданатын құрылғылар, сөзді енгізуге немесе шығаруға арналған
құрылғылар, төменгі және жоғары жиіліктегі компьютерлер және т.б.
HTML-құжатының өзі мәтіндік файлдан тұрады. Кез-келген World Wide Web
- құжат негізінде дескрипторлар жатады. Дескрипторлар бұрыштық жақшаларға
бекітіледі, құжаттың құрылымы мен пішімін сипаттайды. Дескрипторларды
атқаратын қызметтеріне қарай төрт топқа жатқызуға болады, олар: анықтау
дескрипторлары, сипаттау дескрипторлары, байланыс дескрипторлары және
мультимедия құралдарының дескрипторлары. Бірақ сонымен қатар HTML тілінде
Интернетке арналған құжаттар жасалады, ол пассивті болады. Оны тіпті
программалау тілі деп те айтуға болмайды. Ол Web бетінде мәтін, суреттерді
орналастыруға, сілтемелерді ұйымдастыруға мүмкіндікті тұдырғанмен, ол Web
бетін белсенді қыла алмайды.
Сонымен Web бетін белсенді қылуды қамтамасыз ететін құралдарды
қарастырайық.
Java тілі. Java тілімен байланысты технологиялар Internet-ті жаулап
алды, бұл өте орынды болып табылады, өйткені ол келген World Wide Web
құжаттарына атқарылатын элементтер енгізді. Атқарылатын элементтер ішінде
орындалатын құжаттарға салынған бағдарламалардан тұрады. Дәл осы Java
технологиясы аплеттер деп аталатын HTML тілі көмегімен жасалған, Java
тіліндегі кішігірім бағдарламаларды Web бетіне орнықтыруға мүмкіндік берді.
Программалаудың Java тілін Sun Microsystems фирмасы жасап, Oak тілінен
бастама алды. Java тілі компиляцияланатын болып табылады. Программа алдымен
архитектуралық байт-кодта компиляцияланады, одан кейін Java мен қолданатын,
Web-броузерде интерпретацияланады.
Java тілін жасау – ақырғы 20 жыл ішіндегі программалау ортасын құру
саласындағы маңызы зор қадамдардың бірі болып табылады. HTML тілі WWW
(World Wide Web) “Әлемдік торында” беттерді статикалық орналастыру үшін
қолданылды. Java тілі Internet жүйесінде интерактивті өнімдерді жасаудағы
сапалық қадамда қарқындатуға қажетке жарады.
Java тілінің технологиясында үш басты элемент бірігіп, қазіргі кезде
барлық барды келесі белгілер бойынша айрықша етті:
- Java − ең алдымен кеңінен қолдану үшін Web беттеріне
орналастырылатын, кішігірім, сенімді, қарқынды, платформаға тәуелді емес
белсенді жүйелік қолдануларды өзінің аплеттерін ұсынады;
- Java жай және таныс синтакисты жұмыста сенімді, әрі қолайлы
құру ортасымен үйлестіріп, қолданбалардың объектілік-бағдарлық
жұмыстарының қуатын босатады. Бұл программистердің көпшілігіне жаңа
программалар мен аплеттер жасауға мүмкіндік береді.
- Java программистке көптеген жүйелік функцияларын анық
абстракциялау үшін терезелермен жұмыс атқару кезінде пайдалынатын, жүйемен
және енгізу-шығару үшін пайдалынатын, объект кластарының үлкен жиынтығын
ұсынады. Бұл кластардың негізгі нышаны болып, кең спектрі үшін қолданылған
абстракция платформасына тәуелсіз жүйелік интерфейстерді жасауды қамтамсыз
ететіні болып табылады.
Java тілі әртүрлі тұрмыстық заттарға арналған озық программалық
жасақтаманы құрудың жобасының бір бөлігі ретінде пайда болды. Жобаны іске
асыру шаралары С++ тілінде басталған болатын, бірақ көп ұзамай бірқатар
мәселелер пайда болғандықтан, оны шешудің басты шешімі ретінде құралдың
өзін өзгерту − программалау тілін өзгерту болып табылды. Программалаудың
платформаға тәуелді емес, әрбір архитектураға бөлек компиляциялауды қажет
етпейтін және әртүрлі операциялық жүйелері бар әртүрлі процессорларда
қолдануға болатын, программаларды құру мүмкіндігін беретін программалау
тілі керек екендігі айқын көрінді. Java-ның көптеген жайлылық, қауіпсіздік,
объектілік бағдарланған болу, сенімділік, интерактивтік, ЭЕМ
архитектурасына тәуелсіздік, жоғары өнімділік, бай объектілік орта сияқты
артықшылықтары бар. Java-ның үлкен артықшылықтары − әртүрлі платформаларда
жұмыс атқара алатын, бұл тілде қолданбаларды жасауға болатындығы болып
табылады. Internet жүйесіне – Пентиум ПС, Макинтош, Sun жұмыс стансалары
т.с.с. әртүрлі типтегі компьютерлер қосылған.
Intel негізінде жасалған компьютер шеңберінің өзінде бірнеше платформа
бар, мысалы, олар: Microsoft Windows 3.1., Windows 95, Windows NT, OS2,
Solaris, Windows – Х графикалық қоршамы бар, әртүрлі операциялық жүйе
түрлері – UNIX. Сонымен бірге Internet жүйесінде Web-серверін құра
отырып, сіз оны адамдардың көпшілігі пайдалануын қалар едік. Бұл жағдайда
сізге Java қолданбалары көмекке келеді, олар процессордың және
операциялық жүйенің нақты бір түріне тәуелсіз және әртүрлі платформаларда
жұмысын атқара алады.
Java программалық тілінде жасалған программалар мақсаттары бойынша
екі топқа болады: бірінші топ арнайы интерпретациялық Java машинасының
басқаруымен дербес жұмыс үшін арналған, оған Java қолданбалары жатады, бұл
машинаны іске асырулары барлық негізгі компьютерлік платформаларға
арналған. Екінші топқа – аплеттер жатады. Аплеттер барлық қазіргі замандық
броузерлерге құрылғыланған, виртуалдық Java машинасымен
интерпретацияланатын, Java қолданбаларының әр түрінен тұрады
Бірінші топқа жататын қолданбалар (біз оларды жай ғана, Java деп
атаймыз) – олар кәдімгі дербес программалар. Олардың машина кодтары
болмағандықтан және арнайы интерпретациялық машинасының басқаруымен жұмыс
атқаратындықтан, олар мысалы, С++ программалау тіліндегі кәдімгі
прграммаларға қарағанда өнімділік жылдамдығы біршама төмен болып табылады.
Бірақ Java программалары қайта аудармалаусыз кез-келген платформада жұмысын
атқара алатынын ұмытпау керек, өйткені осының өзі Internet жұмыстарына
маңызы зор болып табылады.
Java Script 1995 жылдың аяғында дайын болып, қазіргі кезде өте танымал
болып, көпшілік броузерлермен қолданады. Java Script тілі Netscape
Communication Corporation компаниясы Sun Microsystems компаниясымен біріге
отырып жасады. Java Script тілінің бастапқы атауы Live Script болды. Одан
кейін Java тілі әлемге танымал болғаннан кейін Live Script атауын Java
Script атауына өзгертті. Бұл шараларды Netscape компаниясы, коммерциялық
тұғырдан ала отырып жасаған болу керек: Java атауының барлығы да үлкен
қызығушылық тудыратын.
Java Script программалау тілін жасауда басында ол маман еместерге
арналған болатын. Java Script қолдану жағынан қарапайым болғандықтан, ол
Basic тіліне ұқсас келеді, бірақ оның көмегімен мамандар өте күрделі, әрі
пайдалы міндеттерді шеше алады. Java Script дербес программалар мен
аплеттерге арналмаған, сондықтан ол С++ және Java тілінен біршама
айрықшаланады. Java Script құрылымдары HTML құжаттарының бастапқы мәтініне
тура енгізіледі және бұл құжаттады жүктеу барысында броузермен
интерпретацияланады. Сонымен қатар Java Script тілінің көмегімен HTML
құжаттарының жүктелінетін мәтіндердің динамикасын құрып және оны өзгерте
аласыз. Java Script тілінің тағы бір маңызды жағы − ол оның объектілік
бағдарланған болуы. С++ немесе Java қарағанда Java Script тілінің
объектілік бағдарлану төмендеу болғанымен, ол бірақ бұл тілде де бар.
Программистерге көптеген объектілер мүмкін броузерге орнатылған және оған
HTML жүктелінетін құжаттары, HTML құжаттары, фреймдер, формалар,
сілтемелерді басқа құжаттарға т.с.с. Өзіндік кластарды жасау, сонымен қатар
объектілерді топтастыру және негізгі кластарды кеңітуге аналған мәліметтер
құрылымын топтастыру жіберіледі. HTML құжаттарына енгізілген Java Script
құрылымы арқылы шаралаларды да өңдеуге болады. Бұл шаралар қолданушы
броузер терезесіне енгізілген HTML құжаттарына бірқатар әртүрлі
операцияларды жасағанда пайда болады. Бұл әртүрлі визуалды әсер алуға
мүмкіндік береді, мысалы, тышқан курсоры олардың үстінде тұрғанда басқару
мүшелерінің сырт пішінінің өзгеруі. Web серверіне өңдеу үшін оған
жөнелтудің алдында форма шеттеріне қолданушы енгізген мәліметтерді алдын-
ала тексеруге болады, сонымен қатар броузер терезесіне HTML құжатын
жүктеуге дейін өзіндік әрекеттер жасауға болады және басқа да пайдалы
жұмыстарды атқаруға болады. Java Script күрделі программаларды жасау үшін
жасалмаған болатын. Ондай мәселелерді басқа программалау тілімен жасаған
дұрыс, мысалы, Java тілі көмегімен. Бірақ Java Script көмегімен сіз
жеткілікті күрделі мінез-құлқы бар белсенді беттерді жасай аласыз. Бұл
тілді оқып-үйрену қиын емес, ал оның көмегімен жасалған программалар оңай
кейінге қалдырылады.
CGI инетрфейс. CGI - Common Gateway Interface НТТР түріндегі Web
серверімен сыртқы қосымша программасының интерфейс стандарты болып
табылады. Әдетте WWW серверінен алынатын гипермәтіндік құжаттарда
статистикалық мәліметтер болады. CGI көмегімен CGI – программаларды жасауға
болады, олар шлюдер немесе CGI – скриптер деп аталады, олар мәлімет
базасының басқару жүйесі, электронды таблица, іскерлік графика және т.б.
сияқты қосалқы программалармен араласа отырып, қолданушы экранына
динамикалық ақпарат бере алады. Common Gateway Interface-тің басты мақсаты
– серверде бастама алатын сервер мен қосалқы программа арасында бірқалыпты
сарынды мәліметін қамтамасыз ету. CGI – скипт WWW серверімен уақыттың
шынайы ауданында жіберіледі. WWW сервері пайдаланушының сұранысын шлюзға
жөнелтілуін қамтамасыз етеді, ал ол өз кезегінде қосалқы жүйе құралдарын
пайдалана отырып сұранысты өңдеу нәтижелерін қолданушы экранына жөнелтеді.
Программа – шлюз Pascal, СС++ , Fortran, Perl, TCL, Unix Schell, Visual
Basic, Apple Script және т.б. жазыла алады. Атқарушы модуль болғандықтан
ол әдетте директория ішілік, WWW сервердің sgi – bin атымен жазылады.
Macromedia Flash − өте қуатты, сонымен қатар қолдануда қарапайым,
енгізілген интерактивті демеуі бар, векторлық графика негізіне қаланған,
анимацияланған жобаларды жасау құралы болып табылады (1-сурет). Web
жобаларын анимация және дыбыс әсерлерімен толықтыруға мүмкіндік беретін
Flash суретшілер мен дизайнерлерге таптырмас жұмыс құралы болып табылады.
Flash-пен жұмыс атқару үшін программалауда қандай да бір тәжірибенің болуы
шарт емес, бұл пакет интерактивті элементтері бар Web түйіндерін жасауда
Java Script, Java және HTML бастапқы кодтарын қажет етпейді.
Macromedia Flash − бұл негізінде интернетте публикацияны белгілеуге,
компьютерлік графика мен анимацияны құруға арналған десте. Көбірек айтсақ:
Macromedia Flash тағы да пайдаланушы мен өңдеушіден түскен мәліметтердің
нағыз программасын құруға мүмкіндік береді. Басқаша айтқанда желіге
салынатын программалар мен мультиктерді құру құралы. Интернетке жоғары
сапалы және компакты анимацияны Macromedia Flash-те жасауға болады.
Flash технологиясының көмегімен WEB беттері файлдарының өлшемін
айтарлықтай кішірейтуге және басқа программалардың көмегімен құруға
келмейтін әсерлерді қолдануға болады.
Бүгінгі таңда мұндай технологияларға оқушылардың, студенттердің, тіпті
жалпы пайдаланушылардың сұранысы арта түсуде.
Ақпараттық коммуникациялық технологиялардың қарқынмен дамып, күнделікті
тұрмысқа енуіне байланысты соңғы кездері WEB беттерін құруға деген
қызығушылықтың арта түскені белгілі. Қазіргі уақытта осы мақсатта
пайдаланылатын қуатты технологиялардың бірі − Macromedia Flash
технологиясы болып табылады.
Macromedia Flash технологиясы алдыңғы кезекте бейнелерді анимациялау
үшін кеңінен қолданылатын, білім беру саласында электронды оқу құралдарын
жасауда, сонымен қатар күрделі интерактивті схемалар навигациясын,
динамикалық WEB түйіндерді, мультсериалдарды, ойындарды, музыкалық видео,
ойнатқыштарды құру үшін жиі пайдаланылады.
Macromedia Flash технологиясын графикалық объектілердің анимациясын
жасап, графикалық символдар, батырмалар және клиптер құрып интерактивті
анимациялар жасауды, батырмалар құруды, Flash фильмдерін шығарудың ретін
басқаруды, Flash фильмдеріне дыбыс қосуды және т.б
Macromedia Flash – мультимедиалық, интерактивтілік материалдарды
құруға арналған тиімді құрал.
Macromedia Flash компьютерлік анимацияларды құруға арналған
программалық жабдықтардың ішіндегі ең тиімділерінің бірі болып табылады.
Жалпы Macromedia Flash–тің жаңа мүмкіндігінің бірі, ол интернет
сайттарын жасау болып табылады. Себебі Macromedia Flash қолданбалы
программасында жасалынатын Web беттердегі анимацияларды және мәліметтерді
алмастыруларды ұйымдастыру тез, әрі оңай іске асады. Сонымен қатар интернет
сайттарындағы графикалық дизайндарға баса назар аударатын болғандықтан,
Macromedia Flash мұндай жұмыстардың шебер, әрі көркем нұсқаларын ұсына
алады.
Жаңа компаненттер енді Flash графикалық дестесіне қарағанда Delphi
типінің өңдеу ортасына көбірек ұқсас. Жұмыс бетіне қажетті компоненттерді
әкелесіздер, оның қасиеттерін бересіз, оның мәліметтеріне енгізілген
сценариін жазасыз, сосын дайын қосымшаны аласыз.
Flash жобасы. Қандайда бір фильмге, жобаға қатысты барлық файлды қоса
аласыз, ал сосын тышқанды бір рет шертіп публикацияны орындауға болады.
Егер қандайда бір элементтің үстінен көлеңкені тез құру немесе оны
жай траекториямен қозғауға мәжбүр ету қажет болса, сіз Flashтың ерекше
кеңейтілген модуліне сәйкес эффектісін қолдана аласыз. Ерекше диалогтік
терезеге параметрлерді бере аласыз және дайын нәтиже аласыз.
Ең басты жаңалық Flash МХ 2004 енді екі әр түрлі версияда таралды.
Бұл екі версия: әдеттегі (Flash МХ 2004 ) және кәсіпқойлық (Flash МХ 2004
Professional).
Оларды бір-бірінен комплектациясы арқылы ажыратады: сурет салу және
анимация мүмкіндігі, файлдар пішімі және тағы басқалардың барлығы оларда
бірдей.
Пайдаланушылардың әртүрлі категориялары үшін позицияланады: әдеттегі
программалау мен жиі айналыспайтын аниматорлар мен суретшілер үшін, ал
кәсіпқойлық – Flash қолданбасында жұмыс істеуші салмақты программистер
үшін Flash кәсіпқойлық версиясына мыналар кіреді: кеңейтілген компоненттер
жиынтығы. Бұл негізінде мәліметтер көздерімен жұмыс үшін белгіленген
мәліметтер.
Flash бізге не береді?
Flash бізге не береді? дегенді 3 сөзбен айтуға болады: универсалдығы,
компакттылығы, қауіпсіздігі. Бұл сөздердің артында не жасырынып тұрғанын
қарастырайық, ол ескі HTML тілінің кемшілігін айтудан бастайық.
Flash жетістігі
Flash барлық жетістіктері, графика королі, интернет қорғаушысы тағы сол
сияқты және оларды нақты жазамыз.
Универсалдығы
Web-бетін анимацияланған графикамен және әртүрлі эффектілермен құрғысы
келетін екі Web-дизайнерін көрсетейік. Олардың біреуі классикалық
технологияны, ал басқасы – Flash-ты пайдаланады.
Бірінші, Web-дизайнер оған Macromedia dreaweaver-ге ұқсас. Блокнотты
немесе аса қуаттырақ Web-редакторын пайдалана отырып, HTML-кодын жазады.
Одан соң ол графикалық дестеге – Abode Photoshop немесе Macromedia
Fireworks ауысады, сурет салады және оларды файлда сақтайды. Ары қарай
қажетті файлдарға сілтемелерді орналастыра отырып, HTML – кодын басқарады.
Оның жұмысшысының нәтижесі − Web-бетінің файлы мен қажетті кескіндер
сақталатын графикалық файлдар жиыны.
Екіншісі, Web-дизайнер Flash іске қосады, жаңа құжат құрады, мәтін
жазады, кескінді орналастырады, алынғандарды экспорттайды және шығысында
swf бір ғана файлы болады.
Енді бетке анимацияны толықтыру қажет. Бірінші, Web-дизайнер
анимацияны сақтау керек, файлдың форматты таңдай отырып азаптанады. Сосын
қажетті дестені іске қосады, фильмді жасайды да, оны жеке файлда сақтайды.
Екінші, Web-дизайнер: Демек анимацияны ... сізге анимация бола
аламыз дейді. Содан кейін ол Flash-ты іске қосады, құжатты ашады, оған
анимацияны толықтырады және тағы экспорттайды. Бірінші Web-дизайнер
JavaScript- да дизайнерін жазады, қателерін түзейді, Web-шолушы
үйлесімсіздігімен күреседі. Нәтижесінде тек бір Web-шолушысында ғана жұмыс
істейтін бір нәрсе шығады.
Екінші, Web-дизайнерге бұл үшін құжатты ашу мен Flash-та ActionScript
тілінде сценари жазу жеткілікті. Міне, универсалдық .
Компакттылығы
Web-дизайнер еңбегінің нәтижесі − дискіде аз орын алмайтын және желі
бойынша ұзақ жетілетін файлдардың едәуір үлкен жиыны. Екінші еңбегінің
нәтижесі − өлшемі бар болғаны бірнеше килобайт болатын swf кеңейтілуімен
ShockwavelFlash форматының бір жалғыз форматының бір жалғыз файлы.
Flash-кескінін сақтайтын файл компакттылы. Біріншіден − Falsh графикасы
векторлық және ол әжептеуір аз орын алады.
Екіншіден − ShockwaveFlash файлы едәуір күшті алгоритм көмегімен қысылады.
Үшіншіден − бұл жайлы нақтырақ айтып көрейік. Сіз ActionScript тілінде
сценари жазғанда Flash құжаты файлында (fla кеңейтілуі) оның бастапқы коды
сақталады. Flash құжатында растрлық графиканы бейне немесе дыбысты
импорттағанда бәрі де өзінің бастапқы түрінде сақталады. Сондықтанда Flash
құжатының файлы сондай үлкен.
ShockwaveFlash форматында дайын кескінді экспорттағанда соңғы файл өз
мөлшерінде болу үшін десте бәрін жасайды. Барлық импортталған деректер
қайта кодталады және шығын мен қысылады, ол үшін ерекше кодек қолданады.
Ары қарай ActionScript барлық сценариі оның өлшемін кішірейту үшін және
орындалуын тездету үшін кодталады. Бұл барлық операциялардың нәтижесінде
ондаған және жүздеген килобайтты алатын ShockwaveFlash файлында айналады,
оның өлшемі бірнеше килобайт. Көріп отырғаныңыздай өлшемі екі ретке азайды.
Міне, Flash жағдайының компакттылығы.
Қауіпсіздігі
Flash файлының қалай құрылғанын қарау әжептеуір қиындау. Flash құжатын
ShockwaveFlash форматына экспорттауды орындағаннан кейін тек қарастыруға
болатын, өзгертілмейтін ол өзіндегі затқа айналады. Шынында қандайда бір
жерде ShockwaveFlashтан Flash құжатына кері түрлендіру үшін программа
бар деген сыбыс бар. Ол тек сыбыс болуы мүмкін. Тіпті теория жүзінде кері
түрлендіру бар болған мен оны іс жүзінде орындау өте қиын.
Macromedia Flash MX технологиясында компьютерлік графика негіздері,
сурет салудың қарапайым әдістері, текстпен, қабатпен және түспен жұмыс және
анимация жасауға болады.
Flash − көпқұжатты интерфейсі бар программа немесе жай көп құжатты
қолданба. Демек бұл программада бір және сондай данада бірден бірнеше
құжаттарды аша аласыз, бұл жағдайда әр құжат негізгі терезе ішінде
орналасқан өз терезесінде ашылады(құжаттар терезесі).
Flash құжатының терезесі ашық Web-бетін бейнелеу үшін қызмет етеді.
Кез-келген басқа көпқұжатта программа секілді Flash негізгі терезесінде
қанша болса да құжаттар терезесін аша алады.
Macromedia Flash MX программасының жұмыс алаңы өте ыңғайлы
орналасқан. Фильм құруға қолданылатын барлық саймандар мен меню
командалары, түстік политралар, фильмді монтаждауға, фильм обьектісін
құруға арналған фильм терезесі, обьектінің құрамын беруге және
әрекеттерді басқару политрасы жылдам, әрі нәтижелі жұмыс істеуге
мүмкіндік береді.
монтаж столы монтаж сызғышы
негізгі меню
қызмет панельі
кітапхана
құрал сайман
көмекші аймақ жұмыс аймағы
Сурет 1 Macromedia Flash MX
Macromedia Flash MX программасының жұмыс терезесі. Енді жұмыс
алаңында орналасқан қосымшаларға тоқталайық. Программа терезесінің оң
жақ бөлігінде тақырып қатары орналасқан. (2-суретке сәйкес)
Сурет 2 Тақырып қатары
Ол программа аты мен ағымдағы ашылған файл атынан тұрады.
Оның оң жағындағы стандартты терезені жинап қою, орнына келтіру
және жабу батырмалары бар.
Тақырып жолының астында программаны басқару командасы мен
фильм құруға арналған меню алаңы орналасқан. (3-суретке сәйкес)
Сурет 3 Macromedia Flash MX меню алаңы
Программа жұмыс үстелінің сол жақ шетінде саймандар тақтасы
орналасқан (4-суретке сәйкес)
Ондағы батырмалар әртүрлі құралдарды таңдау арқылы графиканы құру
және түзеуге арналған. Бұл құралдар графикалық кескіндер мен әр
түрлі әрекеттерді орындауға мүмкіндік береді. Мысалы, сурет салу,
түсін өзгерту, обьектіні белгілеу, олармен жұмыс істеу және
бейнелеу әдісін өзгерту.
Тышқан көрсеткішін кез келген саймандар белгісіне келтірейік.
Әрбір батырманың міндетін білу үшін тышқан көрсеткішін сол батырма
үстіне орналастырамыз. Аз уақыттан соң кішкене төрт бұрыш ішіне
оның аты жазылады. Батырманың аты оның орындайтын қызметін
бейнелейді.
Сурет 4.Саймандар тақтасы, түр, түстер
Программа жұмыс алаңының оң жақ ішінде қосымша орналасқан (5-
суретке сәйкес). Бұл терезенің кез-келгені жабық болуы мүмкін.
Сурет 5 Macromedia Flash MX программаның жұмыс алаңы.
Ол үшін жоғарыдағы оң жақ бұрыштағы батырманы басу жеткілікті
және пайда болған контекстік менюден панельді жабу командасын табу
керек. Сондай-ақ кез-келген уақытта керекті терезені экранның
қалаған жеріне жылжытуға, оның өлшемін өзгертуге болады. Терезе
тақтасын жаңа орынға жылжыту үшін тақтаның жоғарғы бөлігіндегі сол
жақ батырманы басып тұрып курсорды жылжытамыз. Өлшемін өзгерту үшін
тышқан көрсеткішін тақтаның төменгі оң жақ бөлігіне орналастырамыз.
Тышқанның сол жақ батырмасын басып тұрып, терезені қажетті өлшемге
дейін үлкейтеміз немесе кішірейтеміз.
Программаның жұмыс алаңының ортасында фильм терезесі
орналасқан. Macromedia Flash MX программасындағы маңызды құрал уақыт
шкаласы (6-суретке сәйкес) болып табылады. Анимациялық кадрларды құру
мен шығару ретіне байланыстың барлығы уақыт шкаласында бейнеленеді.
Уақыт шкаласында қабат, қабаттар папкасы және кадрлар бейнеленген.
Қабаттар шығарманы кеңістікте бөлу, ал папкалар қабаттарды
ұйымдастыруға және ашылатын папкалардың көмегімен уақыт шкаласының
ақпараттық қорлануын жоспарлауға арналған. Кадрлар шығарманы уақыт
бойынша бөлуге мүмкіндік береді. Уақыт шкаласы екі бөліктен тұрады.
Оның оң жақ бөлігі қабаттар құруға, оған бейнелерді орналастыруға
және қабаттардың орналасу ретін басқаруға арналған.
Қабаттар аты Қабаттардың көрінуін Уақыт шкаласының
жазылатын және келтіруді басқару Ағымдағы
менюі
жол пиктограммасы. кадр
көрсетуші
Қабаттар және Қалқалау
Кадрлр
папкалар құру пиктограммалары
ұяшықтары
Қабаттарды өшіру
пиктограммалары.
Сурет 6 Программаның фильм құруға арналған уақыт шкаласы
Шкаланың сол жақ бөлігі қабаттар анимациясы туралы ақпаратты
бейнелеуге арналған. Әрбір қабат бір-бірінен жеке анимацияланатын
болғандықтан қабат атынан кейінгі тік төрт бұрыштар жолы осы
қабаттағы анимация кадрларын бейнелеу тізбегіне сәйкес келеді.
Ағымдағы кадр көрсеткіші экранда қандай кадр бейнеленіп
тұрғанын көрсетеді.
Оның жоғарғы бөлігінде фильм аты көрсетілген. Ал төменгі
бөлігінде сахна номері бар жол орналасқан.
Фильм терезесі екі бөліктен тұрады. Жоғарғы бөлігінде уақыт
шкаласы. (7-суретке сәйкес) − фильмді монтаждауға, ал төменгі
бөлігінде фильм объектісін құру және орналастыру аймағы (7-суретке
сәйкес) бар.
Сурет 7 Фильм объектісін құру және орналастыру аймағы
Ағымдағы сахынаны бейнелеу аймағының төменгі бөлігінде
объектінің құрамын беру және әрекеттерді басқару терезесі орналасқан
(8-суретке сәйкес)
Сурет 8 Әрекеттерді басқару терезесі
Графикалық фрагментті үлестіру мынандай жағдаймен орналастырады, оның
ортасы немесе шеті бір-бірінен вертикаль немесе горизонталь бірдей
қашықтықта орналасуы керек. (9-суретке сәйкес).
Сурет 9 Графиканы түзету панелі
Өлшемін өзгерту мен орын ауыстыру. Cол жағындағы орналасқан X пен Y
енгізуіне қараңыз, бұл отчеттің нүктесін қосу, координатасын беретін
белгіленген фрагменттің нүктесін таңдауға болады. (10-суретке сәйкес)
Сурет 10 Инфо панелі
Объектілерді еркін орналастырып және жекелеу үшін көрсеткішті жұмыс
аумағындағы жоғарғы бұрышына енгізіп, тышқанның сол жақ кнопкасын басып
ұстап тұрып көрсеткішті диаганалынан жылжытып рамкаларды барлық
объектілердің жан-жағына салып жіберсек объектілердің барлығы дараланады.
Селектор түсінің қолданылуы. Қосымша селектор түсі − Macromedia
фирмасының айырықша заты. Біз онымен таныспыз. Оның көмегімен түсті таңдай
аламыз, бірақ оның барлық мүмкіндіктерін білмейміз. Селектор түсінің ашылуы
кескінделген төмендегі (11-суретке сәйкес) қарайық.
Сурет 11 Түстер политрасы
Палитра деп аталатын түсті таңдау үшін барлық қол жеткізу мүмкіндіктерін
көрсететін оның көп бөлігі төртбұрышты түс жиынынан тұрады. Қажетті түсті
таңдау үшін тышқаның пернесін керекті түстің маңына әкеліп, тышқанның сол
батырмасын басыңыз. Содан кейін селектор түсі жабылады. Оны тағы
Escпернесінің көмегімен жабуға болады, ол кезде түс таңдалмайды.
Түс селекторы тағы бір қызықты мүмкіндігін ұсынады. Оның терезесін ашып,
сіз түсті таңдай аласыз, экранның кез-келген нүктесінен ала аласыз. Егер
сіз тышқанның көрсеткішіне қарасаңыз, ол пипетка түрінде болады. Пипеткамен
экранның керекті нүктесіне басыңыз, осы нүктенің түсі селектормен
таңдалған. Селектор терезесінің жоғарғы бөлігінде енгізу өрісі бар. Бұл
енгізу өрісінде нүктенің он алтылық түсінің коды бейнеленген. Компьютердің
экранында бейнеленген барлық түс біркелкі кодпен идентификацияланады.
Көрсеткішті экранда жүргізіп көріңіз, енгізу өрісінің құрамы қалай
өзгеретінін байқайсыз. Тағы сіз кодты қолмен енгізуіңізге болады.
Қабаттармен жұмыс. Қабатты (Flash терминологиясында – Слой)
Macromedia Flash MX 2004 жұмысшы бетінде жатқан мөлдір қабық деп
қарастыруға болады. Сурет салу құралын қолдана отырып, кез-келген қабатта
сурет сала аласыз. Графика қабатында салынған суреттер барлығын жасыра
алады. Қабаттар әртүрлі графикалық элементтерді қоюға көмектеседі,
қаншалықты олар бір-бірімен жанаспағанымен, олар үзілмейді және
қосылмайды.
Macromedia Flash MX ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz