Автоматтандырылған басқару жүйесі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1АВТОМАТТАНДЫРЫЛҒАН ЖҮЙЕНІ ӨҢДЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ 7
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Автоматтандыруды пайдаланудың ролі мен 7
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Автоматтандырылған басқару 8
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Автоматтандырылған жұмыс орны принциптерінің 10
анализі ... ... ... ... ... .
1.3.1 Автоматтандырылған жұмыс орнының тілдік 13
құралдары ... ... ... ... ... ...
1.3.2 Автоматтандырылған жұмыс орнының 15
классификациясы ... ... ... ... ... ..
2 БАҒДАРЛАМАЛАУ АЙМАҒЫН ТАЛДАУ ЖӘНЕ НЕГІЗДЕУ ... ... ... 19
2.1 Мәліметтер базасына жалпы 19
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Borland Delphi визуалдық бағдарламалау 28
ортасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Бағдарлама құрудың интегралдық ортасын 29
сипаттау ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.4 Мәліметтер базасының компоненттері және MS Access 36
обьектiлерi ... ... .
3 ТЕРГЕУ БӨЛІМІНДЕГІ АВТОМАТТАНДЫРЫЛҒАН ЖҮЙЕНІ ӨҢДЕУ 40
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..
3.1 Сымбат жиһаз үйіне жалпы 40
сипаттама ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Автоматтандырылған жүйені өңдеуде бағдарламаның орындалуы ... ... ...41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
А 59
ҚОСЫМШАСЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазіргі кезде қандайда бір кіші немесе
үлкен мекемені алып қарайтын болсақ, олардын барлығында мәліметтерді тиімді
басқаруда әртүрлі мәселелерге соқтығысып жатамыз және әр мекеме бұл
мәселелерді шешуде ең тиімді, нәтижелі жолын іздейді. Кейбір мекемелер
осындай мәселелерді шешу үшін көптеген үлкен шкафтар мен бумаларды
қолданады. Бірақ көптеген мекемелер компьютерленген МББЖ - ін таңдайды.
Өйткені бұл жүйе мәліметтердің үлкен көлемін сақтауға, шығаруға, басқаруға
нәтижелі мүмкіндік береді. Қазіргі кезде мәліметтер базасынсыз көптеген
қаржы, өнеркәсіптік, сауда т.б. ұйымдардың жұмысын елестету мүмкін емес.
Егер мәліметтер базасы болмай қалса, олар ақпараттар көшкініне тұншығып
қалар еді.
Компьютерлер қазіргі кезде адам өмірінде, адам іскерлігінің әр
саласына, ғылымға толығымен сеңісіп кетті, сол себептен оларды әртүрлі
бағдарламалармен қамтамасыз ету қажеттілігі туып отыр. Әрине, ол біріншіден
электронды шығару технологиясының дамуына және оның адам іскерлігінің әр
саласына жедел еніп, қолданылуына байлынысты. Ақпараттық технологияның
жылдам дамуының себебі, қоғамның дамуына өз үлесін қосатын мәліметтерді тез
және сапалы өндеудің қажеттілігін өсуіне тікелей үлес қосады.
Мәліметтер базасын ақпараттық жүйелерде қолданудың ең басты ерекшелігі
бұл мәліметтің колданбалы бағдарламаларға қарамай сақталуы болып табылады.
Бұл қолданушыға мәліметті физикалық деңгейде, мәліметті жадыда сақтау,
мәліметпен жұмыс жасау үшін рұқсат алу және тағы да басқа әдістермен жұмыс
жасауды талап етпейді [1].
Мәліметті өндеу жұмыстары көптеген жұмыс салаларында таралған. Олар
ірі өндіріс мекемелерінің қоймаларында тауарлардың есебін жүргізеді,
бухгалтерияда жалақы көлемін есептейді және тағы басқа салаларда
қолданылады. Қазір заманға сай кәсіпорынды немесе мекемені бұл жүйесіз
елестетуге болмайды, өйткені бұл жүйе барлық сфераларда ақпараттық жүйенің
фундаментін қалыптастырады. Ол қаржы басқару, телекаммуникация, өнім
шығарудан бастап, жанұя қаржы басқаруымен аяқталады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеті. Таңдап алынған дипломдық
жұмыстың негізгі мақсаты – тергеу бөліміндегі автоматтандырылған жүйені
өңдеу және оны жетілдіру бойынша ұсыныстар әзірлеу болып табылады.
Талдау объектісі ретінде Сымбат жиһаз үйі алынды.
Бұл дипломдық жұмыс үйді жиһазбен қамтамасыз ететін, жиһаз
жарнамалайтын жиһаз үйінің жұмыстарын автоматтандыру, сонымен қатар
тапсырыс беретін клиенттерге еш қиындық жасамай қалаған жиһазды таңдап
алуына мүмкіндік береді және сол жиһаз үйінің автоматтандырылған жұмыс
орнын құру.
Дипломдық жұмыстың басты міндеті Сымбат жиһаз үйінің тапсырыстарды
қабылдау бөлімінің жұмысын толық жетілдіру. Бұл автоматтандыру процесін
жаңа деңгейге көтереді де мәліметтер алмасу процесін жеңілдетеді.
Жұмыстың теориялық бөлімі автоматтандырылған жүйені өңдеудің жолдарын
ашуға негізделген. Бұл талдаудың ақпараттық негізі, әдістері мен тәсілдері
туралы ақпараттарды іріктіреді.
Жұмыстың тәжірибелік бөлігі автоматтандырылған жүйені өңдеуде
бағдарлама құруға және оның нәтижелері бойынша қорытынды жасауға, сонымен
қатар жақсарту бойынша іс-шаралар ұсынуға негізделген.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш негізгі
бөлімдерден, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер мен қосымшадан тұрады.
Бірінші бөлімде автоматтандыруды пайдаланудың ролі мен ерекшеліктеріне
шолу жасалды.
Екінші бөлімде бағдарламалау аймағын таңдау және негіздеу, мәліметтер
базасы қарастырылды.
Үшінші бөлімде тергеу бөлімдеріндегі автоматтандырылған жүйені өңдеу
жолдары қарастырылп, оларға программалар құрылды.
1 АВТОМАТТАНДЫРЫЛҒАН ЖҮЙЕНІ ӨҢДЕУДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Автоматтандыруды пайдаланудың ролі мен ерекшелігі
Ғылыми прогресс – білімнің жоғарлауымен және ақпарат көлемінің көп
болуымен сипатталады. Мұндай кең көлемдегі ақпараттарды басқару көп қиындық
әкелері сөзсіз.
XXI ғасыр жаңа технологияның пайда болуы, оның жедел өсуі мұндай
мәселелерді шешуге жол ашты. Оны шешудің ең тиімді жолы – автоматтандыру.
Қазіргі кезде біздің елімізде, шетелдерде де ақпараттарды автоматтандыру
кеңінен қолданылады, оларды пайдаланылу салалары өте көп. Мұндай күрделі
ақпараттарды автоматтандыру жүйелерді реттеу функциясын және алдыға
қойылған тапсырманы шешу әдісін талдау қызметін атқарады.
Нарықтық қатынастардың дамуына байланысты қазіргі ұйымдардағы
жоспарлық-басқару іс-әрекеті жоғары деңгейдегі автоматтандыруды, жоспарлау
мен басқарудың түрлі кезеңдерінде қолданылатын ақпаратты жинақтау, сақтау
және өңдеуден өткізудің компьютерлік әдістерін игеруді қажет етеді.
Персоналды компьютерлер барлық түрдегі жоспарлы іс-әрекеттер мен
өндірісте орындалатын түрлі функцияларды автоматтандыруға мүмкіндік береді.
Жас мамандардың персоналды компьютерлерде жұмыс істеуі, нарық жағдайындағы
ұйымдардың жағдайы мен өсу серпініне талдау жасау, сондай-ақ олардың
өндірістік-техникалық іс-әрекетін жетілдірудің әдістері мен үлгілерін
әзірлеу ептілігінің болуы нарықтық қатынастардың қазіргі кезеңіндегі
мамандардың біліктілік деңгейіне қойылатын қажетті талабы болып табылады.
Өз кезегінде, автоматтандырылған технологияның қолданылуы жүйелік жоба
материалдарының негізінде ақпараттық жүйелерді жүзеге асырудың қолданбалы
программалық құралдарының жіктелуі мен қолданылуына жаңаша көзқараспен
қараудың қажеттілігін туындатуда [2].
Компьютерлік технологиялар ретінде әртүрлі ақпаратты әзірлеу,
жинақтау, өңдеуден өткізу мен әдетте, қағаз бетіне түсіру процестері
түсініледі. Жаңа компьютерлік технологиялар деп ақпаратты есептеу
машиналары мен ДЭЕМ желілері арқылы ақпаратты әзірлеу, беру, жинақтау және
өңдеуден өткізудің технологиялары аталады.
Бағдарламалық қамту дегеніміз ДЭЕМ-ды ақпараттық қамту дегені тәрізді.
Ал, атап айтқанда, бұл ДЭЕМ-нің автоматтандырылған түрде қызмет етуін
қамтамасыз ететін бағдарламалардың, есептеулер мен функциялардың жиынтығы.
Бағдарламалық қамту дегеніміз – біз өзіміздің мақсатымызға жету үшін
пайдаланатын тұтқа.
Қоғамның персоналды компьютерлермен, ЭЕМ желілерімен, ақпараттық
қорлармен қамтылуы қағаз бетіндегі ақпаратты тарату мен алудың дәстүрлі
технологияларын дамытумен қатар ақпаратқа қол жеткізуді, оны алу мен тарату
ісін сапалы түрде өзгертеді.
Автоматтандыру мен есептеу машиналарын басқару құрылғылары ретінде
қолдануға негізделген өндірістің жаңа және аса жаңа технологиялары
өндірістің еңбек сыйымдылығы мен қайта бапталуын едәуір жеңілдетуге
мүмкіндік береді. Осы себептерге байланысты қазіргі заманғы технология
түсінігіне ең аз дегенде үш компонентті енгізуге тура келеді: ұйым-
мекемелердің құралдары, әдістері және оның ұйымдастырылуы, соның ішінде
әртүрлі қолданбалы программа арқылы есептеуді жобалау құралдары бар
компьютер техникасы Кез келген ұйымдарда ақпараттық жүйені құрудың мақсаты
– талдаудың ақпараттық жүйесін құру, есептеу мен есептілікті жүргізуді
автоматтандыру.
Автоматтандыру – техникалық құрал-жабдықтарды, сондай-ақ энергияны,
материалды және ақпаратты алу, түрлендіру, жеткізу, пайдалану процестеріне
адамның тікелей не ішінара қатысуын босататын экономикалық материалдық
тәсілдермен басқару жүйесін пайдалану.
Жалпы айтқанда, автоматтандыру – адамды материалдар, ақпараттарды
жеткізу, өңдеу, сақтау, пайдалану процестерінен босату мүмкіндігіне ие.
Автоматтандырудың арқасында адамдар үлкен фирмалардағы тауарларды,
мекемелердегі құжаттарды, банкідегі есептеулерді, темір-жол жүйесін
басқаруды, студенттердің мәліметін, сессия қорытындыларын және тағы басқа
жүйелерді басқара алады. Яғни, онда:
- технологиялық, энергетикалық, көліктік, тұрмыстық-өндірістік
процестер;
- күрделі агрегаттарды, кемелерді, ғарыш кемелерін, өндірістік
құрылыстар мен кешендерді жобалау;
- цехты, мекемені, сондай – ақ әскери құрамалар мен бөлімшелерді
ұйымдастыру, жоспарлау және басқару;
- ғылыми-зерттеулер, медициналық және техникалық диагностикалау
сапасын жақсарту, статистика деректерін өндеу және есепке алу,
бағдарламалау, инженерлік есептеулердің барлығы автоматтандырылады.
Автоматтандырудың мақсаты – еңбек өнімділігі мен өнім сапасын арттыру,
жоспарлау, басқару жұмыстарын тиімділенлдіру, денсаулыққа зиянды
жұмыстардан адамды босату [3].
Автоматтандыру – ғылыми – техникалық прогрестің басты бір бағыты.
Автоматтандырудың екінші бір пайдасы: уақытты үнемдейді және де
басқаруды жеңілдетеді. Үлкен кешенді орындарды қолмен басқарудан гөрі оны
автоматтандырған әлде қайда жеңіл.
Автоматтандыру дәрежесі – автоматтандыру құралдарын пайдаланып
орындалатын операциялар мөлшерінің осы процесс операцияларының толық
мөлшеріне қатынасымен анықталатын технологиялық процестің сипаттамасы.
1.2 Автоматтандырылған басқару жүйесі
Автоматтандырылған басқару жүйесі - ақпараттық және бағдарламалық
құралдардың кешені, технологиялық процесс рамкаларында, өндірісте,
кәсіпорында әртүрлі процесстерді басқаруға арналған. Автоматтандырылған
басқару жүйесі әртүрлі өнеркәсіп салаларында энергетикада, көлікте
қолданылады. Автоматтандырылған терминінің, автоматты терминінен
айырмашылығы кейбір функциялардың адаммен – оператормен орындалуын
көрсетеді немесе ең жалпы автоматтандыруға көнбейтін.
Айырмашылықтары, технологиялық процессті автоматтандырылған басқару
жүйесі немесе АБЖ ТП - өнеркәсіпте, энергетикада, көлікте техникалық
объектілерді шапшаң басқару және бақылау мақсаттарын шешеді.
Өндірістік автоматтандырылған басқару жүйесі - негізгі өндіріс
процесстерімен қоса өндірісті ұйымдастыру мақсаттарын шешеді, кіру және
шығу логистикасын жүзеге асырады. Өндіріс қуаттылықтарын есептей отыра,
шығарудың қысқа мерзімді жоспарлауын, өнім сапа талдауын, өндіріс процесс
үлгілеуін іске асырады.
Экономикалық қызметтердің қызметкерлерінің автоматтандырылған жұмыс
орны элементтерін, басқару қызметін қарастырамыз болашақта олардың дамуын
және қолдануын [4].
ДЭЕМ-нің негізгі құрылғысы микропроцессор, бағдарламадағы әртүрлі
операциялардың орындалуын қамтамасыз етеді. Осы уақытта 32-разрядты
микропроцессорлар ең көп таралды, бірақ жақында олардың орнына 64-разрядты
микропроцессорлар келеді. Разрядтық екілік кодта жұмысшы сөздің ұзындығын
білдіреді. Микропроцессорлар жұмыс істейтін ырғақты жиіліктеріне қарай
айырылады. Ырғақты жиілік және разрядтық неғұрлым көбірек болса, соғырлұм
процессордың өнімділігі жоғарырақ. Сыртқы есте сақтайтын құрылғының (ВЗУ)
әр түрлі үлгілері болады. Ленталық жинақтағыштар магниттік таспада ақпарат
сақтау үшін қызмет етеді. Осы шақта бірнеше жүз гигабайт (1 Гб=1024 Мб)
ақпарат сақтай алады. Бұл құралдар әлдеқашан пайда болғанына қарамастан
олар осы уақытқа дейін кең көп таралған, тап осы үлкен сыйымдылығына
байланысты, резервті көшіріп алуға арналған және ақпаратты ұзақ сақтау үшін
қолданылады. Диск тұлғалы жинақтағыштар осы шақта ең кең көп таралған.
Оларды бірнеше топқа бөлуге болады:
а) иілгіш дискідегі жинақтағыштар (флоппи дискілер). Дискеталардың аз
сыйымдылығына қарамастан (1-3 Мб) осы шақта бағасы аздығынан өте кең
таралған;
ә) қатты дискідегі жинақтағыштар (винчестерлер). Иілгіш дискідей көп
таралған, бірақ деректер беру жылдамдығы үлкен, үлкен сыйымдылыққа ие және
ақпарат сақтау сенімділігі анағұрлым сенімді болады. Винчестерлердің құны
тұрақты төмендеп келеді, ал жылдамдық, сенімділік және сыйымдылық (қатты
дискілердің сиымдылығымен 100-120 Гб қазір ешкімді таң қалдырмайсың) үнемі
өсіп келеді. Осының бәрі оны қазіргі кез келген ДЭЕМ-нің ауыстыруға
болмайтын атрибуты болуын қамтамасыз етеді;
б) қазіргі уақытта лазерді дискілердегі жинақтағыштар (CD-ROM) кең
таралған;
в) сонымен қатар бүгінде ВЗУ-дің әр түрлі себептермен кең таралмаған
түрлері бар (магнитті-оптикалы дискілер, Бернулли дискілері, WORM -
дискілер және т.б.). Жинақтағыштардың кейбір түрлері (перфоленталар,
перфокарталар, магниттік дабылдар және т.б.) өте ескірді және қазіргі ДЭЕМ-
де мүлде қолданылмайды. Дисплей - ақпарат елестетуіне арналған негізгі
құрылғы. Экран мөлшерімен, барынша көп рұқсатпен және т.б. сипатталады.
Экран неғұрлым үлкен және рұқсат етуі көп болған сайын, оған соғұрлым
көбірек ақпарат орналастыруға болады. Клавиатура - хабар енгізуіне арналған
негізгі құрылғы.
Жиналған тәжірибе автоматтандырылған жұмыс орны (АЖО) келесі
талаптарға жауап беруге тиісті деп айтады:
- маманның ақпараттық және есептеуіш қажеттілігін дер кезінде
қанағаттандыруы;
- пайдаланушының сауалдарына жауап ең аз уақытта берілуі;
- пайдаланушының дайындық деңгейіне және оның кәсіпшілік сауалдарына
бейімделуі;
- АЖО-да жұмыс істеудің игеру қарапайымдылығы және қатынас жеңілдігі,
жұмыс істеу сенімділігі және қызмет ету қарапайымдылығы;
- пайдаланушыға шыдамдылық;
- пайдаланушының тез үйрену мүмкіндігі;
- желі құрамында жұмыс мүмкіндігі.
1.3 Автоматтандырылған жұмыс орны принциптерінің анализі
Автоматтандырылған жұмыс орны (АЖО) немесе шетел терминологиясында
жұмыс станциясы (work-station), өзін кез-келген мамандықтың иесі
қолданушының-маманның, оның қандай да бір анықталған қимылдарды орындауын
автоматтандыру үшін қажетті құралдармен жабдықталған, орны ретінде ұсынады.
Автоматтандырылған жұмыс орны негізінен есептеуіш техниканы қолдану
бойынша арнайы дайындық өтпеген қолданушыларға бағытталған.
Автоматтандырылған жұмыс орны негізгі тағайындалуы – ол ақпаратты жұмыс
орындарда орталықтап өңдеу деп есептеуге болады, автоматтандырылған жұмыс
орны және дербес компьютердің локальды желілеріне, кейде қуатты ЭЕМ-ды
кірістіретін глобальды есептеуіш желілерге бір мезгілде кіру мүмкіндіктері
кезінде өзіндік сәйкес деректер базаларын қолдану болып табылады.
Қазіргі кезде көптеген өнеркәсіптерде халық шаруашылығымен басқарудың
таратылған жүйесінің концепциясы іске асырылады. Онда иерархияның әртүрлі
деңгейінде ақпаратты өңдеу локальды, маңызды дәрежеде аяқталған және
жеткілікті толық түрде ескеріледі. Бұл жүйелерде ақпаратты астыдан үстіге
тасымалдау тек сол жағдайда ұйымдастырылады, егер бұл ақпаратта қажеттілік
жоғарғы деңгейде болса ғана. Сонымен қатар, ақпараттарды өңдеу
нәтижелерінің маңызды бөлігі және алғашқы деректер локальды деректер
банкісінде сақталуы қажет [5].
Таратып басқару ойын іске асыру үшін басқарудың әр деңгейі және әр
пәндік аймақ үшін мамандандырылған дербес компьютерлер базасында
автоматтандырылған жұмыс орындарын әзірлеу қажет болды. Мысалы, экономика
сферасында осындай автоматтандырылған жұмыс орындарында процесстерді
жоспарлауды, модельдеуді, оптимизациялауды, әртүрлі ақпараттық жүйелерде
әртүрлі үлесімді есетер үшін шешімдер қабылдауды іске асыруға болады.
Әртүрлі басқару объектісі үшін оның мәніне сәйкес келетін АЖО ескеру қажет
және кез-келген АЖО әзірлеу принциптері жалпы болуы тиіс.
Қазіргі кезде көптеген ұйымдарда басқарудың таратылған жүйесінің
концепциясы іске асырылуда. Экономика саласындағы автоматтандырылған жұмыс
орнында құбылыстарды жоспарлауды, үлгілеуді, оптимизациялауды, әртүрлі
ақпараттық жүйелерде үлесімді есептер үшін шешімдер қабылдауды іске
асыруға болады және автоматтандырылған жұмыс орнында мынадай түрдегі
әзірлеу принциптері қолданылады:
- жүйелік;
- иілгіштік;
- тұрақтылық;
- эффективтілік.
Автоматтандырылған жұмыс орны жүйелігінің құрылымы функционалдық
тағайындалумен анықталатын жүйе ретінде қарастырылады.
Иілгіштік - жүйенің ішкі жүйелерінің модульдік құрылуы және осы
элементтердің стандартты болу себебіне байланысты, мүмкін болатын жаңа
өзгерістерге лайық дегенді білдіреді.
Автоматтандырылған жұмыс орны жүйесінің тұрақтылығы - негізгі
функцияларды оған ішкі немесе сыртқы факторлардың әрекеттесуіне қарамастан,
орындауы қажет. Бұл оның жеке бөлімдегі жеңіл жойылуы, жүйенің жұмыс
қабілеттілігі тез қалпына келтірілуі керек дегенді білдіреді.
Автоматтандырылған жұмыс орнының эффективтілігін жүйені әзірлеуге және
іске асыруға кеткен шығынды, алдында келтірілген қағидаларды іске асыру
деңгейіне сәйкестіргендегі интегралдық көрсеткіш ретінде қарастыруға болады
[6].
Автоматтандырылған жұмыс орнының функционалдануы ойдағыдай болады,
егер ядросы компьютер болатын ақпараттарды өңдеу құралдармен адам арасында
жүктілік және функциялар дұрыс таралған болса.
Осындай гибритті интеллекті әзірлеу қазіргі кезде ең көкейкесті
мәселе болып табылады. Автоматтандырылған жұмыс орнын әзірлеу және
функционалдау кезінде осындай сұраққа келу елеулі нәтижеге әкеледі –
автоматтандырылған жұмыс орны, тек еңбек өңімділігін және басқару
эффективтілігін ғана емес, сонымен бірге маман комфортын көтеретін құрал
болады.
Өндіріс кәсіпорындарында автоматтандырылған жұмыс орнының
автоматтандырылған басқару жүйесінде жоспарлаудың, басқарудың, деректерді
өндеудің және шешімдер қабылдаудың дербес құралы ретінде маңызды құрылымы
болып келеді.
Автоматтандырылған жұмыс орны - бұл әрқашан администратор, экономист,
инженер, конструктор, жобалаушы, архитектор, дизайнер, дәрігер,
ұйымдастырушы, зерттеуші, кітапханашы, мұражай қызметкері және тағы басқа
нақты маманға бағытталған арнайы мамандандырылған жүйе, техникалық
құралдардың және бағдарламалық қамтамасыздандарудың жиынтығы.
Сонымен қатар кезкелген мамандықтың АЖО-на, оны әзірлеу кезінде
қмтамасыздандырылуы керек, бірдей талаптар қатарын ұсынуға болады, олар:
- ақпаратты өндеу құралдардың міндетті болуы;
- диалогтік (интерактивті) режимде жұмыс істей алу мүмкіндігі;
- эргономиканың негізгі талаптарының орындалуы: оператор, АЖО
кешенінің элементтері және қоршаған орта арасында функциялардың рационалды
таралуы, жұмысқа комфортты жағдай жасау, АЖО конструкциясының ыңғайлығы,
адам-оператордың психологиялық факторларын ескеру, АЖО элементтер түсінің
және формаларының әдемі болуы және т.б.;
- АЖО жүйесінде жұмыс істейтін МБ жеткілікті жоғары өнімді және
сенімді болуы;
- шешілетін есептер мінездемесіне сәйкес бағдарламалық
қамтамасыздандыру;
- ескішіл процесстерді автоматтандырудың жоғарғы дәрежелі болуы;
- мамандарға АЖО операторы ретінде өзіндік қызмет ету үшін оптималды
жағдай жасау;
- маманның АЖО-ды жұмыс жабдық ретінде қолданудан кейін максималды
комфорт және қанағат алуын қамтамасыз ететін басқа факторлар.
Автоматтандырылған жұмыс орны құрылымы техникалық, ақпараттық,
бағдарламалық, және ұйымдастырушылық ішкі жүйелердің жиынтығын кірістіреді.
Техникалық жүйе туралы алдында айтылып кеткенбіз. АЖО тікелей жасайтын
алдында көрсетілген техникалық құралдар жиынына, объектінің жалпы желісінде
жұмыс істейтін, басқа АЖО-мен байланысу үшін қажетті құралдарды, сонымен
қатар байланыстың басқа құралдарын (телефон, телекс, телефакс) қосуға
болады [7].
Ақпараттық ішкі жүйелерге локальды деректер базасында, дәлірек
айтқанда, дискілік жинақтауыштарда сақталатын ақпараттар массиві жатады.
Бағдарламалық қамтамасыздандыру операциялық жүйелерді, қызмет көрсету
(сервистік) бағдарламаларды, қолданушылардың стандартты бағдарламаларын
және модульдік принциптер бойынша орындалған және АЖО тағайындалуымен
шартталған, анықталған есептер класын шешуге бағытталған қолданбалы
бағдарламалар пакетін кірістіреді. Қажеттіліктің деңгейіне байланысты
бағдарламалық қамтамасыздандыру графикалық ақпаратпен жұмыс істеу үшін
арналған бағдарламалар пакетін кірістіреді.
Егер АЖО-ның құралы жеткілікті күрделі болса, ал қолданушының арнайы
дағдысы жоқ болса, онда қолданушыны оның негізгі автоматтандырылған жұмыс
орны аймағына бірте-бірте кіруге мүмкіндік беретін, арнайы үйрету
құралдарын қолдануға болады. АЖО функцияларын іске асыру кезінде ағымды
қызметінің, ақпараттық қажеттіліктін, оны іске асыру процестерін сипаттау
үшін көптеген сценарийлердің мақсаттарын анықтау әдістемелері қажет.
Автоматтандырылған жұмыс орнын жобалау әдістемесі оның функционалдау
әдістемесімен байланысты емес болуы мүмкін, өйткені дамыған АЖО
функционалдануы оның қолданушыларымен өзіндік даму мүмкіндігін қарастырады.
Автоматтандырылған жұмыс орнының тілдік құралдары соңғы қолданушылар
көзқарасынан әдістемелік құралдардың іске асыруы болып табылады, ал
бағдарламалық құралдар қолданушылардың тілдік құралдарын іске асырады және
соңғы қолданушыға барлық қажетті қимылдарды орындауға мүмкіндік береді.
1.3.1 Автоматтандырылған жұмыс орнының тілдік құралдары
Автоматтандырылған жұмыс орнының тілдік құралдары, қолданушы
қимылдарының және оған ДЭЕМ реакциялардың мағнасы жағынан бір мәнді сәйкес
болу үшін қажет. Оларсыз оқыту процесі, диалогты ұйымдастыру, қателіктерді
табу және түзету мүмкін емес. Мұндай тілдерді әзірлеу күрделігінің мағнасы,
олар процедуралық болмауы тиіс. Егер процедуралық берілген қимыл қалай
орындалатынын көрсететін болса, процедуралық емес қандай қимыл орындалу
қажет екендікті бөлшектемей көрсетеді. Демек, соңғы қолданушылар ақпараттық
қажеттіліктін іске асырылу процесін бөлшектеп білуі қажет емес
болғандықтан, АЖО интеллектуалдығы тым жоғары болғанда, оның тілінде
процедуралық емес мүмкіндіктер көбірек болуы тиістігін қарастыру қажет.
Автоматтандырылған жұмыс орны тілдері қолданушы-бағытталған, сонымен
қатар маманды-бағытталған болуы қажет. Бұл қолданушылар
классификацияларының әртүрлігіне байланысты, олар өзара тек мамандықпен
қана емес, сонымен қатар қызмет бабының иерархиясы, оқыту дайындығы,
қолданатын деректер түрі және т.б. бойынша ерекшелінеді. Сонымен қатар,
кәдімгі тілді қолдану, осындай келудің қарапайым болып келуіне қарамастан,
күрделі емес нәтижелерді алу үшін пернетақта арқылы күрделі
конструкцияларды енгізу қажеттілігі қандай-да бір елеулі артықшылықты бере
алмайды [8].
Кез-келген тілде сияқты, АЖО тілінің негізін алдын-ала анықталған
терминдер, сонымен қатар, көмегімен, жаңа терминдер орнатыла алынатын
әдістер сипаттамалары, барларды алмастыра немесе толтыра отырып құруы
қажет. Бұл АЖО жобалау кезінде АЖО терминологиялық негізін анықталған
түрмен классификациялауға әкеледі, яғни тілдің негізгі синтаксистік
конструкцияларын және терминдар және олардың жиынтықтары арасындағы
семантикалық байланыстарды анықтауға мүмкіндік береді. Осыған байланысты
АЖО қарапайым классификациялауға қажеттілік туады, мысалы, ондеудің кейбір
қоолданушылық режимдеріндегі деректерді ұсыну мүмкіндіктері бойынша:
сандық, текстік, аралас. Күрделі жағдайларда АЖО классификациясы деректер
базасының ұйымдастырылуымен анықталады.
Қолданушы тілдері АЖО диалог түрі бойынша да айырады. Диалогты қолдау
құралдары соңғы жағдайда қолданушы білуі қажетті тілдік конструкцияларды
анықтайды.
Формаларды толтыру диалогі кезінде, ол да ДЭЕМ-мен басталады,
қолданушы дисплей бетінде арнайы таңдалған формаларды келешекте оларды
анализдеу және өндеу үшін толтырады.
Гибридты диалог қолданушымен немесе ДЭЕМ-мен де басталуы мүмкін.
Оқытылмаған қолданушымен диалог кезінде ДЭЕМ-нің жауаптары толық анық
және қолданушы ойында дұрыс істеді ме жоқ па деген ой қалдырмау қажет.
Ақпараттың фиксацияланған кадрлері көмегімен құралған диалог кезінде
ДЭЕМ жауапты бар тізімнен таңдайды. Бұл жағдайда қолданушы өте қысқа
жауаптарды енгізеді, ал негізгі ақпарат автоматты шығарылады.
Диалог түрі АЖО классификациясын анықтай алады, мысалы, оқытылмаған
қолданушы құралдарымен диалогы бар АЖО. Осындай белгі бойынша АЖО
классификациясы қолданушының мамандық бағыты бойынша классификациясымен
байланысты. Мысалы, меню әдісі бойынша диалогы бар АЖО жетекші персоналға
жататын экономист-қолданушыға лайықты емес.
Автоматтандырылған жұмыс орны құрамына әртүрлі бағдарламалық
компоненттер кіреді, олар - негізгі есептеу функцияларын және диалогты
ұйымдастыруды қамтамасыз ететін бағдарламалар, сонымен қатар деректермен
басқару жүйелері, трансляторлар, анықтамалық жүйелер, негізгі деректерді,
диалог сценарийлерін, нұсқауларды, басқаратын парамерлерді, қателіктер
тізімін кірістіретін деректер базасы. АЖО негізгі компоненттері оның
құрамын анықтайды және АЖО әртүрлі белгілері бойынша классификациялауға
мүмкіндік береді [9].
Автоматтандырылған жұмыс орнының соңғы қолданушымен дамуын қамтамасыз
ететін, АЖО құралдары шекарасында қолдануына тәуелді, АЖО екі үлкен класқа
бөлеміз: қызмет ететін және интеллектуалды. Олардың екуіде әртүрлі
қолданушы үшін тағайындалуы мүмкін. Бірақта, сонда да кейбір қолданушылар
туралы алдын-ала ана немесе басқа АЖО қолданушысы бола алмайды деп айта
аламыз. Мысалы, қызмет көрсететін қызметшілер (іс жүргізетінділер,
хатшылар) олардың орындайтын функцияларының ерекшеліктеріне байланысты
интеллектуалды АЖО керек етпейді (өздерінің тікелей қызметтерінде).
Ұйымдастырылған басқару сфераларында қызмет көрсететін АЖО келесідей
бола алады:
- ақпаратты-анықтамалық;
- есептеуіш;
- мәтінді өндейтін.
Интеллектуалды АЖО деректерге және білімге бағытталған деп екіге
бөлуге болады (даталогиялық және фактологиялық).
Ақпаратты-анықтамалық АЖО қандай да бір басқару процесіне қызмет
көрсетеді.
Даталогиялық типті интеллектуалды АЖО деректер базаларын және
қолданушылар тілдерін кең қолдануға негізделінген. Мұнда қолданушы өз
бетімен деректер базасын және тілдерді өзгерте, далогтык мүмкіншіліктерін
түрлендіре алады. Осындай АЖО-да білімдер базасы жоқ болады, яғни
басқарылатын объектінің осы немесе басқа қасиетіне түсініктемені қамтамасыз
ететін ережелерді сақтауға мүмкін жоқ. Білімдер базасы негізгі компонент
болып фактологиялық типті АЖО құрамына кіреді. Фактологиялық АЖО сонда
пайдалы, егер АЖО шарттарында жұмыс жиналған тәжірибемен және оның
негізінде логикалық шығарылумен анықталатын болса.
Ұйымдастырылған басқаруды автоматизациялау рамкаларында іске асырылуы
қажет бірнеше негізгі функцияларды белгілейік:
- интерпретация (пәндік аймақтағы деректердің және фактілердің,
олардың өзара қатынасын және жүйесін орнату үшін, анализдеу және сипаттау);
- диагностика (басқарылатын объектінің күйін, жағдайын іздеу, анықтау
және сипаттау);
- мониторинг (АЖО функционалдануын қадағалау және алынған нәтижелерді
тіркеу);
- жоспарлау (берілген әрекеттер жүйелілігін қамтамасыз ету);
- жобалау (қолданушылық интерфейстерді және дамуды қамтамасыз ету).
1.3.2 Автоматтандырылған жұмыс орнының классификациясы
Автоматтандырылған жұмыс орны жеке, топтық, коллективті болуы мүмкін.
Топтық және коллективті автоматтандырылған жұмыс орнында электронды
есептеуіш машина жүйесінің эффекитивті функционалдану мақсатында –
мамандарға (коллективке) автоматтандырылған жұмыс орнында жұмысты
ұйымдастыруға талаптарды қаттылау және осындай жүйеде әкімшілік ету
функцияларын дәл анықтау керек. Адам-машина болып табылатын
автоматтандырылған жұмыс орны жүйесі ашық, иілгіш, түрақты дамуға және
толық жетілдірілуге лайықталынған болуы қажет. Мұндай жүйеде келесілер
қамтылу керек:
- ақпараттарды өндеудің машиналық құралдарға мамандардың неғұрлым
жақын болуы;
- диалогтік режимде жұмыс істеу;
- автоматтандырылған жұмыс орны эргономика талаптарына сәйкес
жабдықталуы;
- компьютердің жоғары өнімділігі;
- қиын процестердің максималды автоматтандырылуы;
- мамандардың олардың творчестволық белсенділігі ынталандыратын,
келешекте бұдан былай жүйе дамуына себепті болатын, еңбек шарттарымен
моральды қанағаттануы;
- мамандарды өз бетімен оқыту мүмкіндігі.
Автоматтандырылған жұмыс орнында шешілетін есептерді шартты екіге
бөлуге болады: ақпараттық және есептеуіш [10].
Ақпараттық есептерге ақпаратты кодтау, классификациялау, жинау,
құрылымдық ұйымдастыру, түзету, сақтау, іздеу және шығару жатады. Жиі
ақпараттық есептер күрделі емес арифметикалық және текстік мінездемелі
есептеуіш және логикалық процедураларды және қатынастарды (байланыстарды)
кірістіреді. Ақпараттық есептер ереже бойынша ең көп еңбекті болып табылады
және мамандардың жұмыс уақыттарының үлкен бөлігін алады.
Есептеуіш есептер формализацияланатын да, толық формализацияланбайтын
да бола алады. Формализацияланатын есептер формальды алгоритмдер базасында
шешіледі және екі топқа бөлінеді: тікелей есептеу есептері және
математикалық модельдер негізіндегі есептер. Тікелей есептеу есептер
қарапайым алгоритмдер көмегімен шешіледі. Ал көбірек күрделі есептер үшін
әртүрлі математикалық модельдерді қолдану қажет.
Соңғы кезде сематикалық, толық емес формализацияланатын есептердің
шешімдерінің құралдарын әзірлеуге үлкен назар аударылады. Мұндай есептер
экономикалық есептермен оперативті басқару кезде жиі пайда болады, әсіресе
толық емес ақпарат шарттарында шешімдерді қабылдағанда. Автоматтандырылған
жұмыс орнының құрылымы-бұл оның ішкі жүйелерінің және элементтерінің
жиынтығы. Қамтамасыз ететін жүйелерге бірінші кезекте мыналарды жатқызуға
болады: техникалық, ақпараттық, бағдарламалық және ұйымдастырушылық.
Сонымен қатар, ішкі жүйелердің бүтін тізбегі болады.
Техникалық қамтамасыз ету өзімен техникалық құралдар кешенің ұсынады,
оның негізі ретінде маманның делдалдарсыз (бағдарламашылар, операторлар
және тағы басқа) жұмыс істеуін ескеретін, мамандырылған дербес компьютер
қызмет етеді. Топтық автоматтандырылған жұмыс орнында мұндай компьютермен 4-
6 адам қолдана алады. Мамандандырылған дербес компьютер құрамына кіреді:
процессор, дисплей, пернетақта, ақпараттың магнитты жинақтауыштары,
баспаға шығару құралдары және графопостроительдер.
Техникалық құралдарға желіде әртүрлі автоматтандырылған жұмыс орнын
байланыстыру үшін коммуникация құралдары, сонымен қатар телефондық
құралдарды жатқызуға болады [11].
Ақпараттық қамтамасыздандыру – бұл локальды деректер базасында
сақталған, ақпараттар массиві. Онымен басқару, ақпаратты жазуды, іздеуді,
оқуды, түзетуді және ақпараттық есептерді шешуді орындайтын, деректер
базасымен басқару жүйесі көмегімен жүзеге асырылады. Автоматтандырылған
жұмыс орнында бірнеше деректер базасы болуы мүмкін.
Ұйымдастырушылық қамтамасыздандыру функционалдауды ұйымдастырудын,
автоматтандырылған жұмыс орнын жетілдірудін және дамытудын, сонымен қатар
кадрлерді дайындаудын және квалификацияларын көтерудін құралдарын және
әлдістерін кірістіреді.
Топтық және коллективті автоматтандырылған жұмыс орны үшін
ұымдастырушылық қамтамасыздандырудың ішкі жүйелеріне автоматтандырылған
жұмыс орнын әкімшілдеу функциялары кірістіріледі: жобалау, жоспарлау,
тіркеу, бақылау, анализдеу, қадағалау, инфражүйелі ұйымдастырушы
байланыстар және тағы басқа.
Ұйымдастырушылық қамтамасыздандыру автоматтандырылған жұмыс орнын
қолданушыларының міндеттерін және құқықтарын анықтауды және құжатты
дайындауды алдын ала ескереді.
Бағдарламалық қамтамасыздандыру жүйелік және қолданбалы бағдарламалық
қамтамасыздандырудан тұрады. Жүйелік қамтамасыздандырудын негізі
операциялық жүйе және бағдарламалау жүйелері болып табылады, мысалы, БЕЙСИК
алгоритмдік тілі. Жүйелік бағдарламалар ақпаратты өндеудің орынды
технологиясын қамтамасыз етеді. Қажеттікке байланысты автоматтандырылған
жұмыс орнын қамтамасыздандырылатын, сервистік деп аталатын бағдарламалар
операциялық жүйелердің мүмкіндіктерін кеңейтеді. Автоматтандырылған жұмыс
орнының желісінде және автоматтандырылған жұмыс орнының әртүрлі каналдар
бойынша ақпараттық байланыстарды қамтамасыз ету үшін де бағдарламалық
құралдар қолданылады, оларды жүйелік бағдарламаларға жатқызуға болады.
Қолданбалы бағдарламалық қамтамасыздандыру қолданушылар
бағдарламаларын және әртүрлі тағайындалған қолданбалы бағдарламалар пакетін
құрайды. Қолданушылардың стандартты бағдарламалары өздерін алгоритмдік
тілдегі анықталған есептердің бағдарламалық шешімдері ретінде ұсынады.
Қолданбалы бағдарламалар пакеті модульдік принциптер бойынша
орындалған және есептердің анықталған класын шешуге бағытталған. Қолданбалы
бағдарлама пакеті мәселелік бағдарламалық қамтамасыздандырудың негізгі түрі
болып табылады. Олар алгоритмдерді құруға, берілген класты есептерді шешу
шарттарын өзгертуге, шешу қадамдарын бақылауға, алгоритмдерге түзетулерді
енгізуге және тағы сол сиякты мүмкіндік береді. Автоматтандырылған жұмыс
орнында жұмыс істегенде қолданбалы бағдарлама пакеті диалогтік терезеде
іске асады [12].
Қолданбалы бағдарлама пакетінің мысалдары: есептеу операцияларын
орындайтын әртүрлі құжаттары құруға арналған қолданбалы бағдарлама пакеті,
жоспарларды оптимизациялау есептері үшін қолданбалы бағдарлама пакеті,
баланстік есептердің қолданбалы бағдарлама пакеті. Ерекше орын
автоматтандырылған ақпараттық жүйелерді әзірлеу үшін арналған қолданбалы
бағдарлама пакетіне беріледі, олар әртүрлі тағайындауды бола алады:
анықтамалық, кестелерді өндеу үшін, ақпараттар массивін енгізу үшін,
деректер базасын әзірлеу және сүйемелдеу, құжаттық. Графикалық ақпаратпен
жұмыс істеу үшін арналған пакеттер объектілерге тән процестерді және
қалыптарды көрнекті және тұтас түрде ұсынуға, болжау анализдерінің
нәтижелерін көрсетуге мүмкіндік береді.
Есептің қойылымы. Дипломдық жұмыстың мақсаты тергеу бөлімінің
қызметкерінің жұмысын автоматтандыратын жүйе құру болып табылады. Бұл
автоматтандырылған жүйе тергеу бөлімнідегі толытырылатын арыздардың барлық
түрлерін толық қамту қажет. Ол үшін келесі тапсырмалар орындалу тиіс:
- автоматтандырылған жүйелердің қазіргі жағдайына шолу;
- жүйеннің логикалық құрылымын өңдеу;
- жүйенің функционалдық құрылымын өңдеу;
- программалық ортаны таңдау;
- программалық қамтаманы құру;
- қолданушыға қолайлы интерфейс жасау.
Жалпы талап ретінде интерактивті және графикалық элементтердің көлемі
минималды болатынын айта кету керек.
2 БАҒДАРЛАМАЛАУ АЙМАҒЫН ТАҢДАУ ЖӘНЕ НЕГІЗДЕУ
2.1 Мәліметтер базасына жалпы түсінік
Жүйе аясында бiр мезгiлде бiрыңғай тұтас ретiнде, сан алуан
элементтердiң жиынтығында алға қойылған мақсаттарға қол жеткiзу мүддесiмен
бiрiктiрiлген ретiндегi кез – келген нысан ұғынылады.
Жүйенi сондай-ақ нақты қолданбалы мiндеттердi шешу үшiн есеп
айырысуды құжаттау мен басқаруды жүргiзудi процедураларымен толықтырылған
көптеген бағдарламалар саналады. ''Жүйе'' ұғымына ''ақпараттық'' сөзiн қосу
оның құрылу және қызмет ету мақсатын бейнелейдi. Ақпараттық жүйе кезкелген
саладағы мiндеттерге шешiм қабылдау процесiнде қажет ақпараттарды жинау,
сақтау, өңдеу, iздестiру, берудi қамтамасыз етедi.
Ақпараттық жүйе – алға қойылған мақсаттарға қол жеткiзу мүддесiне
ақпаратты сақтау, өңдеу және беру үшiн пайдаланылатын құралдар, әдiстер мен
адамдардың жиынтығымен өзара байланысты.
Компьютер мен ақпараттық жүйенiң арасындағы айырмашылықты ұғыну
қажет. Арнайы мамандандырылған бағдарламалық құралдармен жабдықталған
компьютерлер ақпараттық жүйе үшiн техникалық база және аспабы болып
табылады. Ақпараттық жүйенi компьютермен және телекомуникациямен өзара iс-
қимылдағы адамсыз ойлай алмайсыз [13].
Ақпараттық жүйенi ендiру мыналарға қалыптастырады:
- математикалық әдiстер мен ақыл – ой жүйесiн тағы басқа ендiру
есебiнен басқару мiндеттерiн шешудiң ең тиiмдi варианттарын алу;
- қызметкерлердi жұмыстарын автоматтандыру есебiнен ауыр жұмыстан азат
ету;
- ақпараттың сенiмдiлiгiн қамтамасыз ету;
- қағаз пайдаланушыларды сандық тасымалдаушыларға алмастыру, бұл
ақпаратты компьютерде өңдеудi мейлiнше тиiмдi ұйымдастыруға және
қағаздағы құжаттар көлемiн азайтуға әкеледi;
- ақпараттар ағынының құрылымын және фирмадағы құжат айналымының
жүйесiн жетiлдiредi;
- өнiм ендiру мен қызметке шығынды кемiтедi;
- тұтынушыларға қолайлы қызмет ұсынады;
- жаңа нарықтық жаңалықтарды iздестiредi;
- фирмаға сатып алушылар мен жеткiзiп берушiлерге түрлi жеңiлдiктер мен
қызметтер ұсыну есебiнен тартады;
- ақпараттық жүйеде басқару құрылымының рөлi.
Кез келген ұйым үшiн ақпараттық жүйенi құру мен пайдалану төмендегi
мiндеттердi шешуге бағытталады:
- ақпараттық жүйенiң құрылымын, оның қызметтiк тағайындалуы ұйым
алдындағы мақсатқа сай болуы тиiс. Мысалы, коммерциялық фирмада - тиiмдi
бизнес;
- мемлекеттiк кәсiпорындарда - әлеуметтiк және экономикалық
мiндеттердi шешу;
- ақпараттық жүйенi адамдар бақылауы тиiс, олар түсiнiп, негiзгi
әлеуметтiк және этикалық принциптерге сәйкес пайдаланылуы тиiс;
- сенiмдi, дәл, дер кезiндегi және жүйелi ақпаратты ендiру.
ақпараттық жүйенiң құрылысын үй құрылысымен салыстыруға болады. Кiрпiш,
шеге, цемент және басқа материалдар бiрлестiгiнде үй бiтпейдi. Оған үй
пайда болу үшiн жоба, жерге орналастыру, құрылыс, т.б. қажет. Ақпараттық
жүйенi құру мен пайдалану үшiн ұйымдастырудың құрылымын, қызметiн және
саясатын, басқару мақсаты мен қабылданатын шешiмдердi, компьютерлiк
технологияның мүмкiндiктерiн алдымен түсiнiп алу керек. Ақпараттық жүйе
ұйымдастырудың бөлiгi болып табылады, ал кез – келген ұйымның өзектi
элементi – басқару құрылымдары мен органдары, стандартты процедуралар,
адам, субмәдениет.
Ақпараттық жүйенiң құрылысы ұйымның басқару құрылымын талдаудан
басталуы тиiс.
Мәлiметтер базасы және оларды құру мен жүргiзудiң бағдарламалық
құралдары (МББЖ) көп деңгейлi архитектураға ие, ол туралы 1-суреттен
түсiнiк алуға болады.
1- сурет. МББЖ басқаруымен МБ мәлiметтердi көп деңгейлi сыну
Мәлiметтер базасын мәлiметтер ұсынудың концептуальдi, iшкi және
сыртқы деңгейлерi айырады, ол ұқсас белгiленген үлгiге сәйкес келедi.
Концептуальдi деңгей пәндiк салада интеграцияланған түрде мәлiметтер
ұсынудың логикалық аспектiге сәйкес келедi.
Iшкi деңгей сақтау ортасында талап етiлген мәлiметтердi ұйымдастыруды
бейнелейдi және мәлiметтер ұсынудың физикалық аспектiсiне сәйкес келедi.
Iшкi үлгi сыртқы жеткiзушiлерде физикалық сақталатын жазбалардың жеке
даналарынан тұрады.
Сыртқы деңгей нақты пайдаланушы талап ететiн жеке мәлiметтер ұсынуды
қолдайды. Сыртқы үлгi концептуальдi үлгiнiң көбейтiлуi болып табылады.
Мәлiметтер бойынша сыртқы үлгiлердi қиып өтуi мүмкiн. Жеке қосымша үшiн
мәлiметтердiң жеке логикалық құрылымы (мiндеттерi) немесе пайдаланушыға
сыртқы үлгi немесе МБ схемасы сәйкес келедi.
Сыртқы үлгiлердiң көмегiмен қосымшалардың МБ мәлiметтерiне
санкцияланған қол жеткiзу қолдау жасалынады (қосымшадан қол жеткiзiлетiн МБ
концептуальдi үлгiдегi мәлiметтер құрамы мен құрылымы шектеулi, сондай-ақ
бұл мәлiметтердi өңдеудiң жол берiлген тәртiбi берiлген: енгiзу,
редакциялау, алып тастау, iздену) [14].
Қолда бар қосымшалардың ақпараттық тұтынушылығының жаңа немесе
өзгеруiнiң пайда болуы олар үшiн түзетiлген сыртқы үлгiлердiң анықтау талап
етiледi, мұнда мәлiметтердiң концептуальдi және iшкi үлгi деңгейiнде
өзгерiстер болмайды. Мәлiметтердiң жаңа түрлерiнiң пайда болуымен туатын
концептуальдi үлгiнiң өзгеруi сыртқы үлгiде бейнеленуi тиiс немесе
өзгермейтiн концептуальдi үлгiсi оның сипаттамаларын жақсарту мақсатында МБ
сыртқы үлгiсiн дербес түрiн өзгертуi мүмкiн (мәлiметке қол жеткiзу уақыты,
сыртқы құрылыстағы жадта жұмсау, т.б.). Осылайша МБ мәлiметтердi логикалық
және физикалық ұйымдастырудан қатысты тәуелсiз принциптi iске асырады.
Бiлiмдi бақылаудың компьютерлiк жүйесi, яғни инфологиялық үлгiсi
жасалған, оның схемасы 1-суретте көрсетiлген.
Әр блокты жекелей қарастырайық.
Сұрақтар банкi. Талапкерлерге бiлiмiн тексеру кезiнде берiлетiн
барлық сұрақтар мен тапсырмалардың сақтау орны. Әрбiр тақырып бойынша
банкiге талапкерлерге қанағаттанарлық баға алуға және одан да жоғары
бағадан үмiткер талапкерлер үшiн көтерiңкiге есептелген төменгi деңгейдегi
сұрақтар мен тапсырмалар енгiзiледi.
Аталған деңгейдегi екеудiң әрбiрi үшiн бiрыңғай қиындықтағы
сұрақтардың едеуiр саны белгiленедi, олар бiр тақырып бойынша теориялық
сабақ пен практикалық сабақтардың барлық мазмұнын жабады. Сұрақтар мен
тапсырмалар, ережедегiдей жауаптардың бiрнеше (әдетте 5) үлгiсiмен бiрге
банкiге енгiзiледi. Бұл үлгiлер талапкерге бiр мезгiлде тапсырманы
белгiлеумен хабарланады, ал талапкер олардың сенiмдiсiн таңдауы тиiс.
Бәлкiм, толық дұрыс жауап келтiрiлген үлгiлердiң бiрқатар санын таңдау
болып табылады.
Мәлiметтер базасы. Мәлiметтер базасының дерекқор жүйесi бойынша
қазiргi кезде кеңiнен қолданылып жүрген бағдарламлар көп кездеседi.
Өндiрiсте, ауылшаруашылығы мен оқу орындарында, коммерциялық
мекемелерде және т.б. салаларда түрлi берiлгендердi дайындау, оларды өңдеу,
сақтау жиi кездеседi.
Оларды сақтаудың көп тараған әдiсi-компьютерде берiлгендер қоры
түрiнде сақтау. Берiлгендер қоры-құрылымы берiлген тәсiл бойынша
ұйымдастырылған арнайы форматтағы файл. Көбiнесе, берiлгендер қорында
сақталатын берiлгендер кесте түрiнде дайындалады. Яғни, дискiлiк файл-
берiлгендер қоры, оған енгiзiлетiн кесте-берiлгендер құрамында сақталушы
обьект.
Берiлгендер қорын құру және онымен жұмыс iстеудi басқару үшiн
көптеген бағдарламалар дайындалған. Оларды берiлгендер қорын басқару
жүйелерi деп атайды.
Мәлiметтердiң интегралдық тұжырымдамасына негiзделген қазiргi
ақпараттық жүйе сақталған мәлiметтердiң, күрделi ұйымдастырудың орасан зор
көлемiмен, көптеген пайдаланушылардың сан–алуан талаптарын қанағаттандыру
қажеттiгiмен сипатталады.
Кез келген ақпараттық жүйенiң мақсаты - нақты әлем нысандары туралы
мәлiметтердi өңдеу. Мәлiметтер негiзi сөзi кең мағынасында – бұл әлдебiр
пәндiк салада нақты әлемнiң нақты нысаны туралы мәлiметтердiң жиынтығы.
Пәндiк сала аясында басқаруды ұйымдастыру және түпкi есепте, мысалы
кәсiпорынды, ЖОО-ны, т.б. автоматтандыруды ұйымдастыру үшiн зерттеуге
жататын нақты әлемнiң бөлiгiн ұғыну қабылданған.
Мәлiметтер негiзiн (базасын) құра отырып, пайдаланушы ақпаратты түрлi
белгiлерi бойынша реттеуге және белгiлерiн өз бетiнше үйлестiрiп тез
сұрыптап алуға ұмтылады [15].
Мәлiметтер негiзiн пайдаланушылар түрлi қолданбалы бағдарламалар,
бағдарламалық кешендер, түпкi пайдаланушылар деп аталатын тұтынушылар мен
мәлiметтер көздерi рөлiндегi пәндiк саланың мамандары бола алады.
Мәлiметтер базасының қазiргi технологиясында мәлiметтер базасын
жасау, оны қолдау және пайдаланушылардың қол жеткiзуiн қамтамасыз ету
болжанады, арнайы ақпараттық құралдармен мәлiметтер базасын басқару
жүйесiнiң көмегiмен жүзеге асырылады.
Мәлiметтер базасы (МБ) – бұл белгiлi бiр пәндiк салаға қатысты
құрылымдық мәлiметтердiң атаулы жиынтығы.
Мәлiметтер базасын басқару жүйесi (МББЖ) – бұл мәлiметтер базасын
жасау, олардың өзектi жағдайын қолдау және оларда қажет ақпаратты
iздестiрудi ұйымдастыру үшiн қажеттi бағдарламалық және тiлдiк құралдар
кешенi.
Мәлiметтер базасының ұғымы - өрiс, жазба, файл сияқты құрылымдық
элементтердiң ұғымдарына тығыз байланысты.
Өрiс – ақпараттың бөлiнбейтiн бiрлiгi – реквизитке сай келетiн
мәлiметтердi логикалық ұйымдастырудың элементарлық бiрлiгi.
Өрiстi жазу үшiн төмендегi сипаттамалар пайдаланылады:
- аты, мысалы, аты-жөнi, әкесiнiң аты, туылған күнi;
- тип, мысалы, символьдық, сандық, күн тiзбелiк, ұзындық, мысалы, 15
байт, ол символьдардың мейлiнше мүмкiн санымен анықталатын болады;
- сандық мәлiметтер үшiн дәлдiк, мысалы санның бәлшектiк бәлiгiн
бейнелеу үшiн екi ондық белгi (2-сурет).
2- сурет. Мәліметтер базасының негiзгi құрылымы
Жазба – логикалық байланысқан өрiстер жиынтығы. Жазбаның данасы –
оның өрiстердi нақты маңызы бар жазбаларды жеке тарату.
Файл (кесте) – бiр құрылымдағы жазбалар даналардың жиынтығы.
Файл жазбасының құрылымында өрiстер көрсетiледi, олардың мағынасы
кiлттер: бастауыш (БК), ол жазба даналарын теңестiредi, және екiншi (ЕК),
ол iздестiру немесе топтық белгiлердiң рөлiн орындайды (екiншi кiлттiң
мағынасы бойынша бiрнеше жазбаларды табуға болады).
Мәлiметтердi ұйымдастыру. ''Реляциялық'' сөзi ағылшынның relation -
қатынас деген сөзiнен шыққан. Қатынас – математикалық ұғым моделдер
терминологиясында қатынастың мәлiметтерiн таблица түрiнде бейнелеу қолайлы.
Мұнда таблицаның жолдары қатынастың кортежiне, ал бағаналары – атрибутқа
сай келедi. Кiлтi деп кортеждiң атрибутынан кез – келген қызметтi атайды,
ол кортеждi теңестiру үшiн пайдаланыла алады. Мұндай функция атрибуттардың
бiрiнiң маңызы (қарапайым кiлт) бола алады, бiрнеше атрибуттардың маңызын
(құрамдас кiлт) қосатын алгебралық бейнелеумен берiледi. Бұл құрамдас
кiлттiң бағаналарының әрбiрiнде жолдардағы мәлiметтер қайталана алады,
бiрақ бұл бағаналардың әрбiр жолының (қатарының) мәлiметтерiнiң
комбинациясы бiрден – бiр болып табылады. Мысалы, “студенттер” таблицасында
аты –жөнi және туылған жылы деген бағаналары бар. Әрбiр бағанада бiрқатар
қайталанатын мәлiметтер бар, яғни бiрдей аты – жөнi мен туылған жылдары
бiрдей. Бiрақ егер аты – жөндерi бiрдей болған студенттердiң туған жылдары
әртүрлi болса, онда бұл бағаналарды құрамдас кiлт ретiнде пайдалануға
болады. Ережедегiдей, сияқты, кiлт бiрден-бiр болып табылады, яғни әрбiр
кортеж кiлттiң маңызына қарай бiрыңғай мағынада анықталады, бiрақ кейде
бiрден-бiр емес кiлттер пайдаланылады (қайталанатын кiлттер). Жергiлiктi
ACCESS 2003 версиясында кiлттiк өрiс терминi ендiрiледi, оны бастауыш кiлт
ретiнде айтуға болады [16].
ACCESS кiлттiк өрiстердiң үш типiне - қарапайым кiлт, құрамдас кiлт
және сыртқы кiлт деп бөлуге болады. Мәлiметтер базасының реляциялық аса
маңызды жетiстiктерiнiң бiрi мынадан тұрады, бұл сiз түрлi таблицаларда
қисынды топтастырылған мәлiметтердi сақтап, оларды бiрыңғай базаға
бiрiктiре отырып, олардың арасындағы байланысты бере аласыз. Байланыс
таблицаларының тапсырмалары үшін атауы бiрдей немесе мәлiметтердiң бiрыңғай
форматымен өрiс болуы тиiс. Таблицалар арасындағы байланыс бұл өрiстегi
сәйкес келетiн мағыналардың арасындағы қатынас белгiленедi. Мәлiметтердi
бұлайша ұйымдастыру сақталған мәлiметтердiң тұрақсыздығын кемiтуге, оларды
ендiру мен сұрақтар мен есептер ұйымдастыруды оңайлатуға мүмкiндiк бередi.
Мұны мысалмен түсiндiрейiк. Айталық, сiзге базада студент туралы (аты-жөнi,
оқитын пәнi) және оқытушы туралы (аты-жөнi, кафедрасының нөмiрi, ғылыми
дәрежесi, беретiн пәнi) мәлiметтердi сақтау қажет болды дейiк: егер
мәлiметтердi бiр таблицада сақтаса, онда нақты пәндi оқитын студенттi аты-
жөнiнiң қатарында бұл пәннен сабақ беретiн оқытушының барлық атрибуттары
сақталатын болады.
Бұл мәлiметтердiң орасан зор жинақталуы. Ал, егер студент туралы
мәлiметтi бiр таблицада, оқытушы туралы бiр таблицада сақтаса “оқитын пән“
– “оқылатын пән“ өрiстердi арасындағы байланысты белгiлесе, онда сақталатын
мәлiметтердiң жинақталуы бiрнеше есе кемидi, мұнда ақпаратты логикалық
ұйымдастыру үшін зиян келмейдi.
ACCESS үш түрлi жалғыздың - көпке, көптiң - көпке, жалғыздың -
жалғызға таблицаларының арасындағы байланыстарды беруге болады.
Жалғыздың - көпке байланыс таблицалар арасындағы байланыстың ең жиi
пайдаланылатын типi. МҰндай байланыста А таблицасындағы жазбалардың әрбiрi
В таблицасындағы бiрнеше жазбалармен сәйкес келедi (өрiстi болып
жазбалармен сыртқы кiлт деп атайды), ал В таблицасындағы жазба А
таблицасындағы оның жазбаларына сай келетiн бiреуiнен басқаға ие бола
алмайды.
Көптiң-көпке байланысында А таблицасындағы бiр жазба В
таблицасындағы бiрнеше жазбалармен сай келедi, ал В таблицасындағы бiр
жазба А таблицасындағы бiрнеше жазбамен сай келе алады. МҰндай схема тек
үшіншi (байланыстырушы) таблицаның көмегiмен iске асырылады, оның кiлтi ең
кемiнде екi өрiстен тҰрады, олардың бiрi А таблицасымен ортақ болып
табылады, ал екiншiсi В таблицасымен ортақ болып табылады [17].
Жалғыздың - жалғызға (бiреудiң - бiреуге) байланысында А таблицасы В
таблицасындағы бiр байланысты жазбадан артыққа ие бола алмайды және
керiсiнше. Байланыстың бұл типi өте жиi пайдаланылмайды, әйткенi мұндай
мәлiметтер бiр таблицаға орналастырылуы мүмкiн. Жалғыз – жалғызға
қатынасына байланыс өте кең таблицаларды бөлу үшін, оны қорғау мақсатында
таблицаның бөлiгiн бөлу үшін қолданылады.
Жасалатын байланыстың типi олар үшін байланыс анықтайтын өрiстерге
тәуелдi:
- жалғыздың - жалғызға байланысы тек өрiстiң бiрi кiлттi болып табылса
немесе бiрден – бiр индексi болған жағдайда құрылады, яғни ондағы мағына
қайталанбайды;
- жалғыздың - көпке байланысы екi байланысатын өрiс өзектi болып
табылса немесе бiрден – бiр индексi болған жағдайда құрылады.
Көптiң-көпке байланысы үшіншi таблица арқылы жалғыздың - көпке
типiнiң екi байланысын көрсетедi, оның кiлтi кемiнде екi басқа таблица үшін
ортақ екi өрiстен тұрады.
Мәлiметтердiң тұтастығы. Мәлiметтердiң тұтастығы байланысқан
таблицадағы (байланыстың көмегiмен бiрiктiрiлген таблицалар) жазбалардың
арасындағы байланысты қолдану үшін МББЖ ACCESS пайдаланатын ережелер
жүйесiн ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1АВТОМАТТАНДЫРЫЛҒАН ЖҮЙЕНІ ӨҢДЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ 7
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Автоматтандыруды пайдаланудың ролі мен 7
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Автоматтандырылған басқару 8
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Автоматтандырылған жұмыс орны принциптерінің 10
анализі ... ... ... ... ... .
1.3.1 Автоматтандырылған жұмыс орнының тілдік 13
құралдары ... ... ... ... ... ...
1.3.2 Автоматтандырылған жұмыс орнының 15
классификациясы ... ... ... ... ... ..
2 БАҒДАРЛАМАЛАУ АЙМАҒЫН ТАЛДАУ ЖӘНЕ НЕГІЗДЕУ ... ... ... 19
2.1 Мәліметтер базасына жалпы 19
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Borland Delphi визуалдық бағдарламалау 28
ортасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Бағдарлама құрудың интегралдық ортасын 29
сипаттау ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.4 Мәліметтер базасының компоненттері және MS Access 36
обьектiлерi ... ... .
3 ТЕРГЕУ БӨЛІМІНДЕГІ АВТОМАТТАНДЫРЫЛҒАН ЖҮЙЕНІ ӨҢДЕУ 40
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..
3.1 Сымбат жиһаз үйіне жалпы 40
сипаттама ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Автоматтандырылған жүйені өңдеуде бағдарламаның орындалуы ... ... ...41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
А 59
ҚОСЫМШАСЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазіргі кезде қандайда бір кіші немесе
үлкен мекемені алып қарайтын болсақ, олардын барлығында мәліметтерді тиімді
басқаруда әртүрлі мәселелерге соқтығысып жатамыз және әр мекеме бұл
мәселелерді шешуде ең тиімді, нәтижелі жолын іздейді. Кейбір мекемелер
осындай мәселелерді шешу үшін көптеген үлкен шкафтар мен бумаларды
қолданады. Бірақ көптеген мекемелер компьютерленген МББЖ - ін таңдайды.
Өйткені бұл жүйе мәліметтердің үлкен көлемін сақтауға, шығаруға, басқаруға
нәтижелі мүмкіндік береді. Қазіргі кезде мәліметтер базасынсыз көптеген
қаржы, өнеркәсіптік, сауда т.б. ұйымдардың жұмысын елестету мүмкін емес.
Егер мәліметтер базасы болмай қалса, олар ақпараттар көшкініне тұншығып
қалар еді.
Компьютерлер қазіргі кезде адам өмірінде, адам іскерлігінің әр
саласына, ғылымға толығымен сеңісіп кетті, сол себептен оларды әртүрлі
бағдарламалармен қамтамасыз ету қажеттілігі туып отыр. Әрине, ол біріншіден
электронды шығару технологиясының дамуына және оның адам іскерлігінің әр
саласына жедел еніп, қолданылуына байлынысты. Ақпараттық технологияның
жылдам дамуының себебі, қоғамның дамуына өз үлесін қосатын мәліметтерді тез
және сапалы өндеудің қажеттілігін өсуіне тікелей үлес қосады.
Мәліметтер базасын ақпараттық жүйелерде қолданудың ең басты ерекшелігі
бұл мәліметтің колданбалы бағдарламаларға қарамай сақталуы болып табылады.
Бұл қолданушыға мәліметті физикалық деңгейде, мәліметті жадыда сақтау,
мәліметпен жұмыс жасау үшін рұқсат алу және тағы да басқа әдістермен жұмыс
жасауды талап етпейді [1].
Мәліметті өндеу жұмыстары көптеген жұмыс салаларында таралған. Олар
ірі өндіріс мекемелерінің қоймаларында тауарлардың есебін жүргізеді,
бухгалтерияда жалақы көлемін есептейді және тағы басқа салаларда
қолданылады. Қазір заманға сай кәсіпорынды немесе мекемені бұл жүйесіз
елестетуге болмайды, өйткені бұл жүйе барлық сфераларда ақпараттық жүйенің
фундаментін қалыптастырады. Ол қаржы басқару, телекаммуникация, өнім
шығарудан бастап, жанұя қаржы басқаруымен аяқталады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеті. Таңдап алынған дипломдық
жұмыстың негізгі мақсаты – тергеу бөліміндегі автоматтандырылған жүйені
өңдеу және оны жетілдіру бойынша ұсыныстар әзірлеу болып табылады.
Талдау объектісі ретінде Сымбат жиһаз үйі алынды.
Бұл дипломдық жұмыс үйді жиһазбен қамтамасыз ететін, жиһаз
жарнамалайтын жиһаз үйінің жұмыстарын автоматтандыру, сонымен қатар
тапсырыс беретін клиенттерге еш қиындық жасамай қалаған жиһазды таңдап
алуына мүмкіндік береді және сол жиһаз үйінің автоматтандырылған жұмыс
орнын құру.
Дипломдық жұмыстың басты міндеті Сымбат жиһаз үйінің тапсырыстарды
қабылдау бөлімінің жұмысын толық жетілдіру. Бұл автоматтандыру процесін
жаңа деңгейге көтереді де мәліметтер алмасу процесін жеңілдетеді.
Жұмыстың теориялық бөлімі автоматтандырылған жүйені өңдеудің жолдарын
ашуға негізделген. Бұл талдаудың ақпараттық негізі, әдістері мен тәсілдері
туралы ақпараттарды іріктіреді.
Жұмыстың тәжірибелік бөлігі автоматтандырылған жүйені өңдеуде
бағдарлама құруға және оның нәтижелері бойынша қорытынды жасауға, сонымен
қатар жақсарту бойынша іс-шаралар ұсынуға негізделген.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш негізгі
бөлімдерден, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер мен қосымшадан тұрады.
Бірінші бөлімде автоматтандыруды пайдаланудың ролі мен ерекшеліктеріне
шолу жасалды.
Екінші бөлімде бағдарламалау аймағын таңдау және негіздеу, мәліметтер
базасы қарастырылды.
Үшінші бөлімде тергеу бөлімдеріндегі автоматтандырылған жүйені өңдеу
жолдары қарастырылп, оларға программалар құрылды.
1 АВТОМАТТАНДЫРЫЛҒАН ЖҮЙЕНІ ӨҢДЕУДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Автоматтандыруды пайдаланудың ролі мен ерекшелігі
Ғылыми прогресс – білімнің жоғарлауымен және ақпарат көлемінің көп
болуымен сипатталады. Мұндай кең көлемдегі ақпараттарды басқару көп қиындық
әкелері сөзсіз.
XXI ғасыр жаңа технологияның пайда болуы, оның жедел өсуі мұндай
мәселелерді шешуге жол ашты. Оны шешудің ең тиімді жолы – автоматтандыру.
Қазіргі кезде біздің елімізде, шетелдерде де ақпараттарды автоматтандыру
кеңінен қолданылады, оларды пайдаланылу салалары өте көп. Мұндай күрделі
ақпараттарды автоматтандыру жүйелерді реттеу функциясын және алдыға
қойылған тапсырманы шешу әдісін талдау қызметін атқарады.
Нарықтық қатынастардың дамуына байланысты қазіргі ұйымдардағы
жоспарлық-басқару іс-әрекеті жоғары деңгейдегі автоматтандыруды, жоспарлау
мен басқарудың түрлі кезеңдерінде қолданылатын ақпаратты жинақтау, сақтау
және өңдеуден өткізудің компьютерлік әдістерін игеруді қажет етеді.
Персоналды компьютерлер барлық түрдегі жоспарлы іс-әрекеттер мен
өндірісте орындалатын түрлі функцияларды автоматтандыруға мүмкіндік береді.
Жас мамандардың персоналды компьютерлерде жұмыс істеуі, нарық жағдайындағы
ұйымдардың жағдайы мен өсу серпініне талдау жасау, сондай-ақ олардың
өндірістік-техникалық іс-әрекетін жетілдірудің әдістері мен үлгілерін
әзірлеу ептілігінің болуы нарықтық қатынастардың қазіргі кезеңіндегі
мамандардың біліктілік деңгейіне қойылатын қажетті талабы болып табылады.
Өз кезегінде, автоматтандырылған технологияның қолданылуы жүйелік жоба
материалдарының негізінде ақпараттық жүйелерді жүзеге асырудың қолданбалы
программалық құралдарының жіктелуі мен қолданылуына жаңаша көзқараспен
қараудың қажеттілігін туындатуда [2].
Компьютерлік технологиялар ретінде әртүрлі ақпаратты әзірлеу,
жинақтау, өңдеуден өткізу мен әдетте, қағаз бетіне түсіру процестері
түсініледі. Жаңа компьютерлік технологиялар деп ақпаратты есептеу
машиналары мен ДЭЕМ желілері арқылы ақпаратты әзірлеу, беру, жинақтау және
өңдеуден өткізудің технологиялары аталады.
Бағдарламалық қамту дегеніміз ДЭЕМ-ды ақпараттық қамту дегені тәрізді.
Ал, атап айтқанда, бұл ДЭЕМ-нің автоматтандырылған түрде қызмет етуін
қамтамасыз ететін бағдарламалардың, есептеулер мен функциялардың жиынтығы.
Бағдарламалық қамту дегеніміз – біз өзіміздің мақсатымызға жету үшін
пайдаланатын тұтқа.
Қоғамның персоналды компьютерлермен, ЭЕМ желілерімен, ақпараттық
қорлармен қамтылуы қағаз бетіндегі ақпаратты тарату мен алудың дәстүрлі
технологияларын дамытумен қатар ақпаратқа қол жеткізуді, оны алу мен тарату
ісін сапалы түрде өзгертеді.
Автоматтандыру мен есептеу машиналарын басқару құрылғылары ретінде
қолдануға негізделген өндірістің жаңа және аса жаңа технологиялары
өндірістің еңбек сыйымдылығы мен қайта бапталуын едәуір жеңілдетуге
мүмкіндік береді. Осы себептерге байланысты қазіргі заманғы технология
түсінігіне ең аз дегенде үш компонентті енгізуге тура келеді: ұйым-
мекемелердің құралдары, әдістері және оның ұйымдастырылуы, соның ішінде
әртүрлі қолданбалы программа арқылы есептеуді жобалау құралдары бар
компьютер техникасы Кез келген ұйымдарда ақпараттық жүйені құрудың мақсаты
– талдаудың ақпараттық жүйесін құру, есептеу мен есептілікті жүргізуді
автоматтандыру.
Автоматтандыру – техникалық құрал-жабдықтарды, сондай-ақ энергияны,
материалды және ақпаратты алу, түрлендіру, жеткізу, пайдалану процестеріне
адамның тікелей не ішінара қатысуын босататын экономикалық материалдық
тәсілдермен басқару жүйесін пайдалану.
Жалпы айтқанда, автоматтандыру – адамды материалдар, ақпараттарды
жеткізу, өңдеу, сақтау, пайдалану процестерінен босату мүмкіндігіне ие.
Автоматтандырудың арқасында адамдар үлкен фирмалардағы тауарларды,
мекемелердегі құжаттарды, банкідегі есептеулерді, темір-жол жүйесін
басқаруды, студенттердің мәліметін, сессия қорытындыларын және тағы басқа
жүйелерді басқара алады. Яғни, онда:
- технологиялық, энергетикалық, көліктік, тұрмыстық-өндірістік
процестер;
- күрделі агрегаттарды, кемелерді, ғарыш кемелерін, өндірістік
құрылыстар мен кешендерді жобалау;
- цехты, мекемені, сондай – ақ әскери құрамалар мен бөлімшелерді
ұйымдастыру, жоспарлау және басқару;
- ғылыми-зерттеулер, медициналық және техникалық диагностикалау
сапасын жақсарту, статистика деректерін өндеу және есепке алу,
бағдарламалау, инженерлік есептеулердің барлығы автоматтандырылады.
Автоматтандырудың мақсаты – еңбек өнімділігі мен өнім сапасын арттыру,
жоспарлау, басқару жұмыстарын тиімділенлдіру, денсаулыққа зиянды
жұмыстардан адамды босату [3].
Автоматтандыру – ғылыми – техникалық прогрестің басты бір бағыты.
Автоматтандырудың екінші бір пайдасы: уақытты үнемдейді және де
басқаруды жеңілдетеді. Үлкен кешенді орындарды қолмен басқарудан гөрі оны
автоматтандырған әлде қайда жеңіл.
Автоматтандыру дәрежесі – автоматтандыру құралдарын пайдаланып
орындалатын операциялар мөлшерінің осы процесс операцияларының толық
мөлшеріне қатынасымен анықталатын технологиялық процестің сипаттамасы.
1.2 Автоматтандырылған басқару жүйесі
Автоматтандырылған басқару жүйесі - ақпараттық және бағдарламалық
құралдардың кешені, технологиялық процесс рамкаларында, өндірісте,
кәсіпорында әртүрлі процесстерді басқаруға арналған. Автоматтандырылған
басқару жүйесі әртүрлі өнеркәсіп салаларында энергетикада, көлікте
қолданылады. Автоматтандырылған терминінің, автоматты терминінен
айырмашылығы кейбір функциялардың адаммен – оператормен орындалуын
көрсетеді немесе ең жалпы автоматтандыруға көнбейтін.
Айырмашылықтары, технологиялық процессті автоматтандырылған басқару
жүйесі немесе АБЖ ТП - өнеркәсіпте, энергетикада, көлікте техникалық
объектілерді шапшаң басқару және бақылау мақсаттарын шешеді.
Өндірістік автоматтандырылған басқару жүйесі - негізгі өндіріс
процесстерімен қоса өндірісті ұйымдастыру мақсаттарын шешеді, кіру және
шығу логистикасын жүзеге асырады. Өндіріс қуаттылықтарын есептей отыра,
шығарудың қысқа мерзімді жоспарлауын, өнім сапа талдауын, өндіріс процесс
үлгілеуін іске асырады.
Экономикалық қызметтердің қызметкерлерінің автоматтандырылған жұмыс
орны элементтерін, басқару қызметін қарастырамыз болашақта олардың дамуын
және қолдануын [4].
ДЭЕМ-нің негізгі құрылғысы микропроцессор, бағдарламадағы әртүрлі
операциялардың орындалуын қамтамасыз етеді. Осы уақытта 32-разрядты
микропроцессорлар ең көп таралды, бірақ жақында олардың орнына 64-разрядты
микропроцессорлар келеді. Разрядтық екілік кодта жұмысшы сөздің ұзындығын
білдіреді. Микропроцессорлар жұмыс істейтін ырғақты жиіліктеріне қарай
айырылады. Ырғақты жиілік және разрядтық неғұрлым көбірек болса, соғырлұм
процессордың өнімділігі жоғарырақ. Сыртқы есте сақтайтын құрылғының (ВЗУ)
әр түрлі үлгілері болады. Ленталық жинақтағыштар магниттік таспада ақпарат
сақтау үшін қызмет етеді. Осы шақта бірнеше жүз гигабайт (1 Гб=1024 Мб)
ақпарат сақтай алады. Бұл құралдар әлдеқашан пайда болғанына қарамастан
олар осы уақытқа дейін кең көп таралған, тап осы үлкен сыйымдылығына
байланысты, резервті көшіріп алуға арналған және ақпаратты ұзақ сақтау үшін
қолданылады. Диск тұлғалы жинақтағыштар осы шақта ең кең көп таралған.
Оларды бірнеше топқа бөлуге болады:
а) иілгіш дискідегі жинақтағыштар (флоппи дискілер). Дискеталардың аз
сыйымдылығына қарамастан (1-3 Мб) осы шақта бағасы аздығынан өте кең
таралған;
ә) қатты дискідегі жинақтағыштар (винчестерлер). Иілгіш дискідей көп
таралған, бірақ деректер беру жылдамдығы үлкен, үлкен сыйымдылыққа ие және
ақпарат сақтау сенімділігі анағұрлым сенімді болады. Винчестерлердің құны
тұрақты төмендеп келеді, ал жылдамдық, сенімділік және сыйымдылық (қатты
дискілердің сиымдылығымен 100-120 Гб қазір ешкімді таң қалдырмайсың) үнемі
өсіп келеді. Осының бәрі оны қазіргі кез келген ДЭЕМ-нің ауыстыруға
болмайтын атрибуты болуын қамтамасыз етеді;
б) қазіргі уақытта лазерді дискілердегі жинақтағыштар (CD-ROM) кең
таралған;
в) сонымен қатар бүгінде ВЗУ-дің әр түрлі себептермен кең таралмаған
түрлері бар (магнитті-оптикалы дискілер, Бернулли дискілері, WORM -
дискілер және т.б.). Жинақтағыштардың кейбір түрлері (перфоленталар,
перфокарталар, магниттік дабылдар және т.б.) өте ескірді және қазіргі ДЭЕМ-
де мүлде қолданылмайды. Дисплей - ақпарат елестетуіне арналған негізгі
құрылғы. Экран мөлшерімен, барынша көп рұқсатпен және т.б. сипатталады.
Экран неғұрлым үлкен және рұқсат етуі көп болған сайын, оған соғұрлым
көбірек ақпарат орналастыруға болады. Клавиатура - хабар енгізуіне арналған
негізгі құрылғы.
Жиналған тәжірибе автоматтандырылған жұмыс орны (АЖО) келесі
талаптарға жауап беруге тиісті деп айтады:
- маманның ақпараттық және есептеуіш қажеттілігін дер кезінде
қанағаттандыруы;
- пайдаланушының сауалдарына жауап ең аз уақытта берілуі;
- пайдаланушының дайындық деңгейіне және оның кәсіпшілік сауалдарына
бейімделуі;
- АЖО-да жұмыс істеудің игеру қарапайымдылығы және қатынас жеңілдігі,
жұмыс істеу сенімділігі және қызмет ету қарапайымдылығы;
- пайдаланушыға шыдамдылық;
- пайдаланушының тез үйрену мүмкіндігі;
- желі құрамында жұмыс мүмкіндігі.
1.3 Автоматтандырылған жұмыс орны принциптерінің анализі
Автоматтандырылған жұмыс орны (АЖО) немесе шетел терминологиясында
жұмыс станциясы (work-station), өзін кез-келген мамандықтың иесі
қолданушының-маманның, оның қандай да бір анықталған қимылдарды орындауын
автоматтандыру үшін қажетті құралдармен жабдықталған, орны ретінде ұсынады.
Автоматтандырылған жұмыс орны негізінен есептеуіш техниканы қолдану
бойынша арнайы дайындық өтпеген қолданушыларға бағытталған.
Автоматтандырылған жұмыс орны негізгі тағайындалуы – ол ақпаратты жұмыс
орындарда орталықтап өңдеу деп есептеуге болады, автоматтандырылған жұмыс
орны және дербес компьютердің локальды желілеріне, кейде қуатты ЭЕМ-ды
кірістіретін глобальды есептеуіш желілерге бір мезгілде кіру мүмкіндіктері
кезінде өзіндік сәйкес деректер базаларын қолдану болып табылады.
Қазіргі кезде көптеген өнеркәсіптерде халық шаруашылығымен басқарудың
таратылған жүйесінің концепциясы іске асырылады. Онда иерархияның әртүрлі
деңгейінде ақпаратты өңдеу локальды, маңызды дәрежеде аяқталған және
жеткілікті толық түрде ескеріледі. Бұл жүйелерде ақпаратты астыдан үстіге
тасымалдау тек сол жағдайда ұйымдастырылады, егер бұл ақпаратта қажеттілік
жоғарғы деңгейде болса ғана. Сонымен қатар, ақпараттарды өңдеу
нәтижелерінің маңызды бөлігі және алғашқы деректер локальды деректер
банкісінде сақталуы қажет [5].
Таратып басқару ойын іске асыру үшін басқарудың әр деңгейі және әр
пәндік аймақ үшін мамандандырылған дербес компьютерлер базасында
автоматтандырылған жұмыс орындарын әзірлеу қажет болды. Мысалы, экономика
сферасында осындай автоматтандырылған жұмыс орындарында процесстерді
жоспарлауды, модельдеуді, оптимизациялауды, әртүрлі ақпараттық жүйелерде
әртүрлі үлесімді есетер үшін шешімдер қабылдауды іске асыруға болады.
Әртүрлі басқару объектісі үшін оның мәніне сәйкес келетін АЖО ескеру қажет
және кез-келген АЖО әзірлеу принциптері жалпы болуы тиіс.
Қазіргі кезде көптеген ұйымдарда басқарудың таратылған жүйесінің
концепциясы іске асырылуда. Экономика саласындағы автоматтандырылған жұмыс
орнында құбылыстарды жоспарлауды, үлгілеуді, оптимизациялауды, әртүрлі
ақпараттық жүйелерде үлесімді есептер үшін шешімдер қабылдауды іске
асыруға болады және автоматтандырылған жұмыс орнында мынадай түрдегі
әзірлеу принциптері қолданылады:
- жүйелік;
- иілгіштік;
- тұрақтылық;
- эффективтілік.
Автоматтандырылған жұмыс орны жүйелігінің құрылымы функционалдық
тағайындалумен анықталатын жүйе ретінде қарастырылады.
Иілгіштік - жүйенің ішкі жүйелерінің модульдік құрылуы және осы
элементтердің стандартты болу себебіне байланысты, мүмкін болатын жаңа
өзгерістерге лайық дегенді білдіреді.
Автоматтандырылған жұмыс орны жүйесінің тұрақтылығы - негізгі
функцияларды оған ішкі немесе сыртқы факторлардың әрекеттесуіне қарамастан,
орындауы қажет. Бұл оның жеке бөлімдегі жеңіл жойылуы, жүйенің жұмыс
қабілеттілігі тез қалпына келтірілуі керек дегенді білдіреді.
Автоматтандырылған жұмыс орнының эффективтілігін жүйені әзірлеуге және
іске асыруға кеткен шығынды, алдында келтірілген қағидаларды іске асыру
деңгейіне сәйкестіргендегі интегралдық көрсеткіш ретінде қарастыруға болады
[6].
Автоматтандырылған жұмыс орнының функционалдануы ойдағыдай болады,
егер ядросы компьютер болатын ақпараттарды өңдеу құралдармен адам арасында
жүктілік және функциялар дұрыс таралған болса.
Осындай гибритті интеллекті әзірлеу қазіргі кезде ең көкейкесті
мәселе болып табылады. Автоматтандырылған жұмыс орнын әзірлеу және
функционалдау кезінде осындай сұраққа келу елеулі нәтижеге әкеледі –
автоматтандырылған жұмыс орны, тек еңбек өңімділігін және басқару
эффективтілігін ғана емес, сонымен бірге маман комфортын көтеретін құрал
болады.
Өндіріс кәсіпорындарында автоматтандырылған жұмыс орнының
автоматтандырылған басқару жүйесінде жоспарлаудың, басқарудың, деректерді
өндеудің және шешімдер қабылдаудың дербес құралы ретінде маңызды құрылымы
болып келеді.
Автоматтандырылған жұмыс орны - бұл әрқашан администратор, экономист,
инженер, конструктор, жобалаушы, архитектор, дизайнер, дәрігер,
ұйымдастырушы, зерттеуші, кітапханашы, мұражай қызметкері және тағы басқа
нақты маманға бағытталған арнайы мамандандырылған жүйе, техникалық
құралдардың және бағдарламалық қамтамасыздандарудың жиынтығы.
Сонымен қатар кезкелген мамандықтың АЖО-на, оны әзірлеу кезінде
қмтамасыздандырылуы керек, бірдей талаптар қатарын ұсынуға болады, олар:
- ақпаратты өндеу құралдардың міндетті болуы;
- диалогтік (интерактивті) режимде жұмыс істей алу мүмкіндігі;
- эргономиканың негізгі талаптарының орындалуы: оператор, АЖО
кешенінің элементтері және қоршаған орта арасында функциялардың рационалды
таралуы, жұмысқа комфортты жағдай жасау, АЖО конструкциясының ыңғайлығы,
адам-оператордың психологиялық факторларын ескеру, АЖО элементтер түсінің
және формаларының әдемі болуы және т.б.;
- АЖО жүйесінде жұмыс істейтін МБ жеткілікті жоғары өнімді және
сенімді болуы;
- шешілетін есептер мінездемесіне сәйкес бағдарламалық
қамтамасыздандыру;
- ескішіл процесстерді автоматтандырудың жоғарғы дәрежелі болуы;
- мамандарға АЖО операторы ретінде өзіндік қызмет ету үшін оптималды
жағдай жасау;
- маманның АЖО-ды жұмыс жабдық ретінде қолданудан кейін максималды
комфорт және қанағат алуын қамтамасыз ететін басқа факторлар.
Автоматтандырылған жұмыс орны құрылымы техникалық, ақпараттық,
бағдарламалық, және ұйымдастырушылық ішкі жүйелердің жиынтығын кірістіреді.
Техникалық жүйе туралы алдында айтылып кеткенбіз. АЖО тікелей жасайтын
алдында көрсетілген техникалық құралдар жиынына, объектінің жалпы желісінде
жұмыс істейтін, басқа АЖО-мен байланысу үшін қажетті құралдарды, сонымен
қатар байланыстың басқа құралдарын (телефон, телекс, телефакс) қосуға
болады [7].
Ақпараттық ішкі жүйелерге локальды деректер базасында, дәлірек
айтқанда, дискілік жинақтауыштарда сақталатын ақпараттар массиві жатады.
Бағдарламалық қамтамасыздандыру операциялық жүйелерді, қызмет көрсету
(сервистік) бағдарламаларды, қолданушылардың стандартты бағдарламаларын
және модульдік принциптер бойынша орындалған және АЖО тағайындалуымен
шартталған, анықталған есептер класын шешуге бағытталған қолданбалы
бағдарламалар пакетін кірістіреді. Қажеттіліктің деңгейіне байланысты
бағдарламалық қамтамасыздандыру графикалық ақпаратпен жұмыс істеу үшін
арналған бағдарламалар пакетін кірістіреді.
Егер АЖО-ның құралы жеткілікті күрделі болса, ал қолданушының арнайы
дағдысы жоқ болса, онда қолданушыны оның негізгі автоматтандырылған жұмыс
орны аймағына бірте-бірте кіруге мүмкіндік беретін, арнайы үйрету
құралдарын қолдануға болады. АЖО функцияларын іске асыру кезінде ағымды
қызметінің, ақпараттық қажеттіліктін, оны іске асыру процестерін сипаттау
үшін көптеген сценарийлердің мақсаттарын анықтау әдістемелері қажет.
Автоматтандырылған жұмыс орнын жобалау әдістемесі оның функционалдау
әдістемесімен байланысты емес болуы мүмкін, өйткені дамыған АЖО
функционалдануы оның қолданушыларымен өзіндік даму мүмкіндігін қарастырады.
Автоматтандырылған жұмыс орнының тілдік құралдары соңғы қолданушылар
көзқарасынан әдістемелік құралдардың іске асыруы болып табылады, ал
бағдарламалық құралдар қолданушылардың тілдік құралдарын іске асырады және
соңғы қолданушыға барлық қажетті қимылдарды орындауға мүмкіндік береді.
1.3.1 Автоматтандырылған жұмыс орнының тілдік құралдары
Автоматтандырылған жұмыс орнының тілдік құралдары, қолданушы
қимылдарының және оған ДЭЕМ реакциялардың мағнасы жағынан бір мәнді сәйкес
болу үшін қажет. Оларсыз оқыту процесі, диалогты ұйымдастыру, қателіктерді
табу және түзету мүмкін емес. Мұндай тілдерді әзірлеу күрделігінің мағнасы,
олар процедуралық болмауы тиіс. Егер процедуралық берілген қимыл қалай
орындалатынын көрсететін болса, процедуралық емес қандай қимыл орындалу
қажет екендікті бөлшектемей көрсетеді. Демек, соңғы қолданушылар ақпараттық
қажеттіліктін іске асырылу процесін бөлшектеп білуі қажет емес
болғандықтан, АЖО интеллектуалдығы тым жоғары болғанда, оның тілінде
процедуралық емес мүмкіндіктер көбірек болуы тиістігін қарастыру қажет.
Автоматтандырылған жұмыс орны тілдері қолданушы-бағытталған, сонымен
қатар маманды-бағытталған болуы қажет. Бұл қолданушылар
классификацияларының әртүрлігіне байланысты, олар өзара тек мамандықпен
қана емес, сонымен қатар қызмет бабының иерархиясы, оқыту дайындығы,
қолданатын деректер түрі және т.б. бойынша ерекшелінеді. Сонымен қатар,
кәдімгі тілді қолдану, осындай келудің қарапайым болып келуіне қарамастан,
күрделі емес нәтижелерді алу үшін пернетақта арқылы күрделі
конструкцияларды енгізу қажеттілігі қандай-да бір елеулі артықшылықты бере
алмайды [8].
Кез-келген тілде сияқты, АЖО тілінің негізін алдын-ала анықталған
терминдер, сонымен қатар, көмегімен, жаңа терминдер орнатыла алынатын
әдістер сипаттамалары, барларды алмастыра немесе толтыра отырып құруы
қажет. Бұл АЖО жобалау кезінде АЖО терминологиялық негізін анықталған
түрмен классификациялауға әкеледі, яғни тілдің негізгі синтаксистік
конструкцияларын және терминдар және олардың жиынтықтары арасындағы
семантикалық байланыстарды анықтауға мүмкіндік береді. Осыған байланысты
АЖО қарапайым классификациялауға қажеттілік туады, мысалы, ондеудің кейбір
қоолданушылық режимдеріндегі деректерді ұсыну мүмкіндіктері бойынша:
сандық, текстік, аралас. Күрделі жағдайларда АЖО классификациясы деректер
базасының ұйымдастырылуымен анықталады.
Қолданушы тілдері АЖО диалог түрі бойынша да айырады. Диалогты қолдау
құралдары соңғы жағдайда қолданушы білуі қажетті тілдік конструкцияларды
анықтайды.
Формаларды толтыру диалогі кезінде, ол да ДЭЕМ-мен басталады,
қолданушы дисплей бетінде арнайы таңдалған формаларды келешекте оларды
анализдеу және өндеу үшін толтырады.
Гибридты диалог қолданушымен немесе ДЭЕМ-мен де басталуы мүмкін.
Оқытылмаған қолданушымен диалог кезінде ДЭЕМ-нің жауаптары толық анық
және қолданушы ойында дұрыс істеді ме жоқ па деген ой қалдырмау қажет.
Ақпараттың фиксацияланған кадрлері көмегімен құралған диалог кезінде
ДЭЕМ жауапты бар тізімнен таңдайды. Бұл жағдайда қолданушы өте қысқа
жауаптарды енгізеді, ал негізгі ақпарат автоматты шығарылады.
Диалог түрі АЖО классификациясын анықтай алады, мысалы, оқытылмаған
қолданушы құралдарымен диалогы бар АЖО. Осындай белгі бойынша АЖО
классификациясы қолданушының мамандық бағыты бойынша классификациясымен
байланысты. Мысалы, меню әдісі бойынша диалогы бар АЖО жетекші персоналға
жататын экономист-қолданушыға лайықты емес.
Автоматтандырылған жұмыс орны құрамына әртүрлі бағдарламалық
компоненттер кіреді, олар - негізгі есептеу функцияларын және диалогты
ұйымдастыруды қамтамасыз ететін бағдарламалар, сонымен қатар деректермен
басқару жүйелері, трансляторлар, анықтамалық жүйелер, негізгі деректерді,
диалог сценарийлерін, нұсқауларды, басқаратын парамерлерді, қателіктер
тізімін кірістіретін деректер базасы. АЖО негізгі компоненттері оның
құрамын анықтайды және АЖО әртүрлі белгілері бойынша классификациялауға
мүмкіндік береді [9].
Автоматтандырылған жұмыс орнының соңғы қолданушымен дамуын қамтамасыз
ететін, АЖО құралдары шекарасында қолдануына тәуелді, АЖО екі үлкен класқа
бөлеміз: қызмет ететін және интеллектуалды. Олардың екуіде әртүрлі
қолданушы үшін тағайындалуы мүмкін. Бірақта, сонда да кейбір қолданушылар
туралы алдын-ала ана немесе басқа АЖО қолданушысы бола алмайды деп айта
аламыз. Мысалы, қызмет көрсететін қызметшілер (іс жүргізетінділер,
хатшылар) олардың орындайтын функцияларының ерекшеліктеріне байланысты
интеллектуалды АЖО керек етпейді (өздерінің тікелей қызметтерінде).
Ұйымдастырылған басқару сфераларында қызмет көрсететін АЖО келесідей
бола алады:
- ақпаратты-анықтамалық;
- есептеуіш;
- мәтінді өндейтін.
Интеллектуалды АЖО деректерге және білімге бағытталған деп екіге
бөлуге болады (даталогиялық және фактологиялық).
Ақпаратты-анықтамалық АЖО қандай да бір басқару процесіне қызмет
көрсетеді.
Даталогиялық типті интеллектуалды АЖО деректер базаларын және
қолданушылар тілдерін кең қолдануға негізделінген. Мұнда қолданушы өз
бетімен деректер базасын және тілдерді өзгерте, далогтык мүмкіншіліктерін
түрлендіре алады. Осындай АЖО-да білімдер базасы жоқ болады, яғни
басқарылатын объектінің осы немесе басқа қасиетіне түсініктемені қамтамасыз
ететін ережелерді сақтауға мүмкін жоқ. Білімдер базасы негізгі компонент
болып фактологиялық типті АЖО құрамына кіреді. Фактологиялық АЖО сонда
пайдалы, егер АЖО шарттарында жұмыс жиналған тәжірибемен және оның
негізінде логикалық шығарылумен анықталатын болса.
Ұйымдастырылған басқаруды автоматизациялау рамкаларында іске асырылуы
қажет бірнеше негізгі функцияларды белгілейік:
- интерпретация (пәндік аймақтағы деректердің және фактілердің,
олардың өзара қатынасын және жүйесін орнату үшін, анализдеу және сипаттау);
- диагностика (басқарылатын объектінің күйін, жағдайын іздеу, анықтау
және сипаттау);
- мониторинг (АЖО функционалдануын қадағалау және алынған нәтижелерді
тіркеу);
- жоспарлау (берілген әрекеттер жүйелілігін қамтамасыз ету);
- жобалау (қолданушылық интерфейстерді және дамуды қамтамасыз ету).
1.3.2 Автоматтандырылған жұмыс орнының классификациясы
Автоматтандырылған жұмыс орны жеке, топтық, коллективті болуы мүмкін.
Топтық және коллективті автоматтандырылған жұмыс орнында электронды
есептеуіш машина жүйесінің эффекитивті функционалдану мақсатында –
мамандарға (коллективке) автоматтандырылған жұмыс орнында жұмысты
ұйымдастыруға талаптарды қаттылау және осындай жүйеде әкімшілік ету
функцияларын дәл анықтау керек. Адам-машина болып табылатын
автоматтандырылған жұмыс орны жүйесі ашық, иілгіш, түрақты дамуға және
толық жетілдірілуге лайықталынған болуы қажет. Мұндай жүйеде келесілер
қамтылу керек:
- ақпараттарды өндеудің машиналық құралдарға мамандардың неғұрлым
жақын болуы;
- диалогтік режимде жұмыс істеу;
- автоматтандырылған жұмыс орны эргономика талаптарына сәйкес
жабдықталуы;
- компьютердің жоғары өнімділігі;
- қиын процестердің максималды автоматтандырылуы;
- мамандардың олардың творчестволық белсенділігі ынталандыратын,
келешекте бұдан былай жүйе дамуына себепті болатын, еңбек шарттарымен
моральды қанағаттануы;
- мамандарды өз бетімен оқыту мүмкіндігі.
Автоматтандырылған жұмыс орнында шешілетін есептерді шартты екіге
бөлуге болады: ақпараттық және есептеуіш [10].
Ақпараттық есептерге ақпаратты кодтау, классификациялау, жинау,
құрылымдық ұйымдастыру, түзету, сақтау, іздеу және шығару жатады. Жиі
ақпараттық есептер күрделі емес арифметикалық және текстік мінездемелі
есептеуіш және логикалық процедураларды және қатынастарды (байланыстарды)
кірістіреді. Ақпараттық есептер ереже бойынша ең көп еңбекті болып табылады
және мамандардың жұмыс уақыттарының үлкен бөлігін алады.
Есептеуіш есептер формализацияланатын да, толық формализацияланбайтын
да бола алады. Формализацияланатын есептер формальды алгоритмдер базасында
шешіледі және екі топқа бөлінеді: тікелей есептеу есептері және
математикалық модельдер негізіндегі есептер. Тікелей есептеу есептер
қарапайым алгоритмдер көмегімен шешіледі. Ал көбірек күрделі есептер үшін
әртүрлі математикалық модельдерді қолдану қажет.
Соңғы кезде сематикалық, толық емес формализацияланатын есептердің
шешімдерінің құралдарын әзірлеуге үлкен назар аударылады. Мұндай есептер
экономикалық есептермен оперативті басқару кезде жиі пайда болады, әсіресе
толық емес ақпарат шарттарында шешімдерді қабылдағанда. Автоматтандырылған
жұмыс орнының құрылымы-бұл оның ішкі жүйелерінің және элементтерінің
жиынтығы. Қамтамасыз ететін жүйелерге бірінші кезекте мыналарды жатқызуға
болады: техникалық, ақпараттық, бағдарламалық және ұйымдастырушылық.
Сонымен қатар, ішкі жүйелердің бүтін тізбегі болады.
Техникалық қамтамасыз ету өзімен техникалық құралдар кешенің ұсынады,
оның негізі ретінде маманның делдалдарсыз (бағдарламашылар, операторлар
және тағы басқа) жұмыс істеуін ескеретін, мамандырылған дербес компьютер
қызмет етеді. Топтық автоматтандырылған жұмыс орнында мұндай компьютермен 4-
6 адам қолдана алады. Мамандандырылған дербес компьютер құрамына кіреді:
процессор, дисплей, пернетақта, ақпараттың магнитты жинақтауыштары,
баспаға шығару құралдары және графопостроительдер.
Техникалық құралдарға желіде әртүрлі автоматтандырылған жұмыс орнын
байланыстыру үшін коммуникация құралдары, сонымен қатар телефондық
құралдарды жатқызуға болады [11].
Ақпараттық қамтамасыздандыру – бұл локальды деректер базасында
сақталған, ақпараттар массиві. Онымен басқару, ақпаратты жазуды, іздеуді,
оқуды, түзетуді және ақпараттық есептерді шешуді орындайтын, деректер
базасымен басқару жүйесі көмегімен жүзеге асырылады. Автоматтандырылған
жұмыс орнында бірнеше деректер базасы болуы мүмкін.
Ұйымдастырушылық қамтамасыздандыру функционалдауды ұйымдастырудын,
автоматтандырылған жұмыс орнын жетілдірудін және дамытудын, сонымен қатар
кадрлерді дайындаудын және квалификацияларын көтерудін құралдарын және
әлдістерін кірістіреді.
Топтық және коллективті автоматтандырылған жұмыс орны үшін
ұымдастырушылық қамтамасыздандырудың ішкі жүйелеріне автоматтандырылған
жұмыс орнын әкімшілдеу функциялары кірістіріледі: жобалау, жоспарлау,
тіркеу, бақылау, анализдеу, қадағалау, инфражүйелі ұйымдастырушы
байланыстар және тағы басқа.
Ұйымдастырушылық қамтамасыздандыру автоматтандырылған жұмыс орнын
қолданушыларының міндеттерін және құқықтарын анықтауды және құжатты
дайындауды алдын ала ескереді.
Бағдарламалық қамтамасыздандыру жүйелік және қолданбалы бағдарламалық
қамтамасыздандырудан тұрады. Жүйелік қамтамасыздандырудын негізі
операциялық жүйе және бағдарламалау жүйелері болып табылады, мысалы, БЕЙСИК
алгоритмдік тілі. Жүйелік бағдарламалар ақпаратты өндеудің орынды
технологиясын қамтамасыз етеді. Қажеттікке байланысты автоматтандырылған
жұмыс орнын қамтамасыздандырылатын, сервистік деп аталатын бағдарламалар
операциялық жүйелердің мүмкіндіктерін кеңейтеді. Автоматтандырылған жұмыс
орнының желісінде және автоматтандырылған жұмыс орнының әртүрлі каналдар
бойынша ақпараттық байланыстарды қамтамасыз ету үшін де бағдарламалық
құралдар қолданылады, оларды жүйелік бағдарламаларға жатқызуға болады.
Қолданбалы бағдарламалық қамтамасыздандыру қолданушылар
бағдарламаларын және әртүрлі тағайындалған қолданбалы бағдарламалар пакетін
құрайды. Қолданушылардың стандартты бағдарламалары өздерін алгоритмдік
тілдегі анықталған есептердің бағдарламалық шешімдері ретінде ұсынады.
Қолданбалы бағдарламалар пакеті модульдік принциптер бойынша
орындалған және есептердің анықталған класын шешуге бағытталған. Қолданбалы
бағдарлама пакеті мәселелік бағдарламалық қамтамасыздандырудың негізгі түрі
болып табылады. Олар алгоритмдерді құруға, берілген класты есептерді шешу
шарттарын өзгертуге, шешу қадамдарын бақылауға, алгоритмдерге түзетулерді
енгізуге және тағы сол сиякты мүмкіндік береді. Автоматтандырылған жұмыс
орнында жұмыс істегенде қолданбалы бағдарлама пакеті диалогтік терезеде
іске асады [12].
Қолданбалы бағдарлама пакетінің мысалдары: есептеу операцияларын
орындайтын әртүрлі құжаттары құруға арналған қолданбалы бағдарлама пакеті,
жоспарларды оптимизациялау есептері үшін қолданбалы бағдарлама пакеті,
баланстік есептердің қолданбалы бағдарлама пакеті. Ерекше орын
автоматтандырылған ақпараттық жүйелерді әзірлеу үшін арналған қолданбалы
бағдарлама пакетіне беріледі, олар әртүрлі тағайындауды бола алады:
анықтамалық, кестелерді өндеу үшін, ақпараттар массивін енгізу үшін,
деректер базасын әзірлеу және сүйемелдеу, құжаттық. Графикалық ақпаратпен
жұмыс істеу үшін арналған пакеттер объектілерге тән процестерді және
қалыптарды көрнекті және тұтас түрде ұсынуға, болжау анализдерінің
нәтижелерін көрсетуге мүмкіндік береді.
Есептің қойылымы. Дипломдық жұмыстың мақсаты тергеу бөлімінің
қызметкерінің жұмысын автоматтандыратын жүйе құру болып табылады. Бұл
автоматтандырылған жүйе тергеу бөлімнідегі толытырылатын арыздардың барлық
түрлерін толық қамту қажет. Ол үшін келесі тапсырмалар орындалу тиіс:
- автоматтандырылған жүйелердің қазіргі жағдайына шолу;
- жүйеннің логикалық құрылымын өңдеу;
- жүйенің функционалдық құрылымын өңдеу;
- программалық ортаны таңдау;
- программалық қамтаманы құру;
- қолданушыға қолайлы интерфейс жасау.
Жалпы талап ретінде интерактивті және графикалық элементтердің көлемі
минималды болатынын айта кету керек.
2 БАҒДАРЛАМАЛАУ АЙМАҒЫН ТАҢДАУ ЖӘНЕ НЕГІЗДЕУ
2.1 Мәліметтер базасына жалпы түсінік
Жүйе аясында бiр мезгiлде бiрыңғай тұтас ретiнде, сан алуан
элементтердiң жиынтығында алға қойылған мақсаттарға қол жеткiзу мүддесiмен
бiрiктiрiлген ретiндегi кез – келген нысан ұғынылады.
Жүйенi сондай-ақ нақты қолданбалы мiндеттердi шешу үшiн есеп
айырысуды құжаттау мен басқаруды жүргiзудi процедураларымен толықтырылған
көптеген бағдарламалар саналады. ''Жүйе'' ұғымына ''ақпараттық'' сөзiн қосу
оның құрылу және қызмет ету мақсатын бейнелейдi. Ақпараттық жүйе кезкелген
саладағы мiндеттерге шешiм қабылдау процесiнде қажет ақпараттарды жинау,
сақтау, өңдеу, iздестiру, берудi қамтамасыз етедi.
Ақпараттық жүйе – алға қойылған мақсаттарға қол жеткiзу мүддесiне
ақпаратты сақтау, өңдеу және беру үшiн пайдаланылатын құралдар, әдiстер мен
адамдардың жиынтығымен өзара байланысты.
Компьютер мен ақпараттық жүйенiң арасындағы айырмашылықты ұғыну
қажет. Арнайы мамандандырылған бағдарламалық құралдармен жабдықталған
компьютерлер ақпараттық жүйе үшiн техникалық база және аспабы болып
табылады. Ақпараттық жүйенi компьютермен және телекомуникациямен өзара iс-
қимылдағы адамсыз ойлай алмайсыз [13].
Ақпараттық жүйенi ендiру мыналарға қалыптастырады:
- математикалық әдiстер мен ақыл – ой жүйесiн тағы басқа ендiру
есебiнен басқару мiндеттерiн шешудiң ең тиiмдi варианттарын алу;
- қызметкерлердi жұмыстарын автоматтандыру есебiнен ауыр жұмыстан азат
ету;
- ақпараттың сенiмдiлiгiн қамтамасыз ету;
- қағаз пайдаланушыларды сандық тасымалдаушыларға алмастыру, бұл
ақпаратты компьютерде өңдеудi мейлiнше тиiмдi ұйымдастыруға және
қағаздағы құжаттар көлемiн азайтуға әкеледi;
- ақпараттар ағынының құрылымын және фирмадағы құжат айналымының
жүйесiн жетiлдiредi;
- өнiм ендiру мен қызметке шығынды кемiтедi;
- тұтынушыларға қолайлы қызмет ұсынады;
- жаңа нарықтық жаңалықтарды iздестiредi;
- фирмаға сатып алушылар мен жеткiзiп берушiлерге түрлi жеңiлдiктер мен
қызметтер ұсыну есебiнен тартады;
- ақпараттық жүйеде басқару құрылымының рөлi.
Кез келген ұйым үшiн ақпараттық жүйенi құру мен пайдалану төмендегi
мiндеттердi шешуге бағытталады:
- ақпараттық жүйенiң құрылымын, оның қызметтiк тағайындалуы ұйым
алдындағы мақсатқа сай болуы тиiс. Мысалы, коммерциялық фирмада - тиiмдi
бизнес;
- мемлекеттiк кәсiпорындарда - әлеуметтiк және экономикалық
мiндеттердi шешу;
- ақпараттық жүйенi адамдар бақылауы тиiс, олар түсiнiп, негiзгi
әлеуметтiк және этикалық принциптерге сәйкес пайдаланылуы тиiс;
- сенiмдi, дәл, дер кезiндегi және жүйелi ақпаратты ендiру.
ақпараттық жүйенiң құрылысын үй құрылысымен салыстыруға болады. Кiрпiш,
шеге, цемент және басқа материалдар бiрлестiгiнде үй бiтпейдi. Оған үй
пайда болу үшiн жоба, жерге орналастыру, құрылыс, т.б. қажет. Ақпараттық
жүйенi құру мен пайдалану үшiн ұйымдастырудың құрылымын, қызметiн және
саясатын, басқару мақсаты мен қабылданатын шешiмдердi, компьютерлiк
технологияның мүмкiндiктерiн алдымен түсiнiп алу керек. Ақпараттық жүйе
ұйымдастырудың бөлiгi болып табылады, ал кез – келген ұйымның өзектi
элементi – басқару құрылымдары мен органдары, стандартты процедуралар,
адам, субмәдениет.
Ақпараттық жүйенiң құрылысы ұйымның басқару құрылымын талдаудан
басталуы тиiс.
Мәлiметтер базасы және оларды құру мен жүргiзудiң бағдарламалық
құралдары (МББЖ) көп деңгейлi архитектураға ие, ол туралы 1-суреттен
түсiнiк алуға болады.
1- сурет. МББЖ басқаруымен МБ мәлiметтердi көп деңгейлi сыну
Мәлiметтер базасын мәлiметтер ұсынудың концептуальдi, iшкi және
сыртқы деңгейлерi айырады, ол ұқсас белгiленген үлгiге сәйкес келедi.
Концептуальдi деңгей пәндiк салада интеграцияланған түрде мәлiметтер
ұсынудың логикалық аспектiге сәйкес келедi.
Iшкi деңгей сақтау ортасында талап етiлген мәлiметтердi ұйымдастыруды
бейнелейдi және мәлiметтер ұсынудың физикалық аспектiсiне сәйкес келедi.
Iшкi үлгi сыртқы жеткiзушiлерде физикалық сақталатын жазбалардың жеке
даналарынан тұрады.
Сыртқы деңгей нақты пайдаланушы талап ететiн жеке мәлiметтер ұсынуды
қолдайды. Сыртқы үлгi концептуальдi үлгiнiң көбейтiлуi болып табылады.
Мәлiметтер бойынша сыртқы үлгiлердi қиып өтуi мүмкiн. Жеке қосымша үшiн
мәлiметтердiң жеке логикалық құрылымы (мiндеттерi) немесе пайдаланушыға
сыртқы үлгi немесе МБ схемасы сәйкес келедi.
Сыртқы үлгiлердiң көмегiмен қосымшалардың МБ мәлiметтерiне
санкцияланған қол жеткiзу қолдау жасалынады (қосымшадан қол жеткiзiлетiн МБ
концептуальдi үлгiдегi мәлiметтер құрамы мен құрылымы шектеулi, сондай-ақ
бұл мәлiметтердi өңдеудiң жол берiлген тәртiбi берiлген: енгiзу,
редакциялау, алып тастау, iздену) [14].
Қолда бар қосымшалардың ақпараттық тұтынушылығының жаңа немесе
өзгеруiнiң пайда болуы олар үшiн түзетiлген сыртқы үлгiлердiң анықтау талап
етiледi, мұнда мәлiметтердiң концептуальдi және iшкi үлгi деңгейiнде
өзгерiстер болмайды. Мәлiметтердiң жаңа түрлерiнiң пайда болуымен туатын
концептуальдi үлгiнiң өзгеруi сыртқы үлгiде бейнеленуi тиiс немесе
өзгермейтiн концептуальдi үлгiсi оның сипаттамаларын жақсарту мақсатында МБ
сыртқы үлгiсiн дербес түрiн өзгертуi мүмкiн (мәлiметке қол жеткiзу уақыты,
сыртқы құрылыстағы жадта жұмсау, т.б.). Осылайша МБ мәлiметтердi логикалық
және физикалық ұйымдастырудан қатысты тәуелсiз принциптi iске асырады.
Бiлiмдi бақылаудың компьютерлiк жүйесi, яғни инфологиялық үлгiсi
жасалған, оның схемасы 1-суретте көрсетiлген.
Әр блокты жекелей қарастырайық.
Сұрақтар банкi. Талапкерлерге бiлiмiн тексеру кезiнде берiлетiн
барлық сұрақтар мен тапсырмалардың сақтау орны. Әрбiр тақырып бойынша
банкiге талапкерлерге қанағаттанарлық баға алуға және одан да жоғары
бағадан үмiткер талапкерлер үшiн көтерiңкiге есептелген төменгi деңгейдегi
сұрақтар мен тапсырмалар енгiзiледi.
Аталған деңгейдегi екеудiң әрбiрi үшiн бiрыңғай қиындықтағы
сұрақтардың едеуiр саны белгiленедi, олар бiр тақырып бойынша теориялық
сабақ пен практикалық сабақтардың барлық мазмұнын жабады. Сұрақтар мен
тапсырмалар, ережедегiдей жауаптардың бiрнеше (әдетте 5) үлгiсiмен бiрге
банкiге енгiзiледi. Бұл үлгiлер талапкерге бiр мезгiлде тапсырманы
белгiлеумен хабарланады, ал талапкер олардың сенiмдiсiн таңдауы тиiс.
Бәлкiм, толық дұрыс жауап келтiрiлген үлгiлердiң бiрқатар санын таңдау
болып табылады.
Мәлiметтер базасы. Мәлiметтер базасының дерекқор жүйесi бойынша
қазiргi кезде кеңiнен қолданылып жүрген бағдарламлар көп кездеседi.
Өндiрiсте, ауылшаруашылығы мен оқу орындарында, коммерциялық
мекемелерде және т.б. салаларда түрлi берiлгендердi дайындау, оларды өңдеу,
сақтау жиi кездеседi.
Оларды сақтаудың көп тараған әдiсi-компьютерде берiлгендер қоры
түрiнде сақтау. Берiлгендер қоры-құрылымы берiлген тәсiл бойынша
ұйымдастырылған арнайы форматтағы файл. Көбiнесе, берiлгендер қорында
сақталатын берiлгендер кесте түрiнде дайындалады. Яғни, дискiлiк файл-
берiлгендер қоры, оған енгiзiлетiн кесте-берiлгендер құрамында сақталушы
обьект.
Берiлгендер қорын құру және онымен жұмыс iстеудi басқару үшiн
көптеген бағдарламалар дайындалған. Оларды берiлгендер қорын басқару
жүйелерi деп атайды.
Мәлiметтердiң интегралдық тұжырымдамасына негiзделген қазiргi
ақпараттық жүйе сақталған мәлiметтердiң, күрделi ұйымдастырудың орасан зор
көлемiмен, көптеген пайдаланушылардың сан–алуан талаптарын қанағаттандыру
қажеттiгiмен сипатталады.
Кез келген ақпараттық жүйенiң мақсаты - нақты әлем нысандары туралы
мәлiметтердi өңдеу. Мәлiметтер негiзi сөзi кең мағынасында – бұл әлдебiр
пәндiк салада нақты әлемнiң нақты нысаны туралы мәлiметтердiң жиынтығы.
Пәндiк сала аясында басқаруды ұйымдастыру және түпкi есепте, мысалы
кәсiпорынды, ЖОО-ны, т.б. автоматтандыруды ұйымдастыру үшiн зерттеуге
жататын нақты әлемнiң бөлiгiн ұғыну қабылданған.
Мәлiметтер негiзiн (базасын) құра отырып, пайдаланушы ақпаратты түрлi
белгiлерi бойынша реттеуге және белгiлерiн өз бетiнше үйлестiрiп тез
сұрыптап алуға ұмтылады [15].
Мәлiметтер негiзiн пайдаланушылар түрлi қолданбалы бағдарламалар,
бағдарламалық кешендер, түпкi пайдаланушылар деп аталатын тұтынушылар мен
мәлiметтер көздерi рөлiндегi пәндiк саланың мамандары бола алады.
Мәлiметтер базасының қазiргi технологиясында мәлiметтер базасын
жасау, оны қолдау және пайдаланушылардың қол жеткiзуiн қамтамасыз ету
болжанады, арнайы ақпараттық құралдармен мәлiметтер базасын басқару
жүйесiнiң көмегiмен жүзеге асырылады.
Мәлiметтер базасы (МБ) – бұл белгiлi бiр пәндiк салаға қатысты
құрылымдық мәлiметтердiң атаулы жиынтығы.
Мәлiметтер базасын басқару жүйесi (МББЖ) – бұл мәлiметтер базасын
жасау, олардың өзектi жағдайын қолдау және оларда қажет ақпаратты
iздестiрудi ұйымдастыру үшiн қажеттi бағдарламалық және тiлдiк құралдар
кешенi.
Мәлiметтер базасының ұғымы - өрiс, жазба, файл сияқты құрылымдық
элементтердiң ұғымдарына тығыз байланысты.
Өрiс – ақпараттың бөлiнбейтiн бiрлiгi – реквизитке сай келетiн
мәлiметтердi логикалық ұйымдастырудың элементарлық бiрлiгi.
Өрiстi жазу үшiн төмендегi сипаттамалар пайдаланылады:
- аты, мысалы, аты-жөнi, әкесiнiң аты, туылған күнi;
- тип, мысалы, символьдық, сандық, күн тiзбелiк, ұзындық, мысалы, 15
байт, ол символьдардың мейлiнше мүмкiн санымен анықталатын болады;
- сандық мәлiметтер үшiн дәлдiк, мысалы санның бәлшектiк бәлiгiн
бейнелеу үшiн екi ондық белгi (2-сурет).
2- сурет. Мәліметтер базасының негiзгi құрылымы
Жазба – логикалық байланысқан өрiстер жиынтығы. Жазбаның данасы –
оның өрiстердi нақты маңызы бар жазбаларды жеке тарату.
Файл (кесте) – бiр құрылымдағы жазбалар даналардың жиынтығы.
Файл жазбасының құрылымында өрiстер көрсетiледi, олардың мағынасы
кiлттер: бастауыш (БК), ол жазба даналарын теңестiредi, және екiншi (ЕК),
ол iздестiру немесе топтық белгiлердiң рөлiн орындайды (екiншi кiлттiң
мағынасы бойынша бiрнеше жазбаларды табуға болады).
Мәлiметтердi ұйымдастыру. ''Реляциялық'' сөзi ағылшынның relation -
қатынас деген сөзiнен шыққан. Қатынас – математикалық ұғым моделдер
терминологиясында қатынастың мәлiметтерiн таблица түрiнде бейнелеу қолайлы.
Мұнда таблицаның жолдары қатынастың кортежiне, ал бағаналары – атрибутқа
сай келедi. Кiлтi деп кортеждiң атрибутынан кез – келген қызметтi атайды,
ол кортеждi теңестiру үшiн пайдаланыла алады. Мұндай функция атрибуттардың
бiрiнiң маңызы (қарапайым кiлт) бола алады, бiрнеше атрибуттардың маңызын
(құрамдас кiлт) қосатын алгебралық бейнелеумен берiледi. Бұл құрамдас
кiлттiң бағаналарының әрбiрiнде жолдардағы мәлiметтер қайталана алады,
бiрақ бұл бағаналардың әрбiр жолының (қатарының) мәлiметтерiнiң
комбинациясы бiрден – бiр болып табылады. Мысалы, “студенттер” таблицасында
аты –жөнi және туылған жылы деген бағаналары бар. Әрбiр бағанада бiрқатар
қайталанатын мәлiметтер бар, яғни бiрдей аты – жөнi мен туылған жылдары
бiрдей. Бiрақ егер аты – жөндерi бiрдей болған студенттердiң туған жылдары
әртүрлi болса, онда бұл бағаналарды құрамдас кiлт ретiнде пайдалануға
болады. Ережедегiдей, сияқты, кiлт бiрден-бiр болып табылады, яғни әрбiр
кортеж кiлттiң маңызына қарай бiрыңғай мағынада анықталады, бiрақ кейде
бiрден-бiр емес кiлттер пайдаланылады (қайталанатын кiлттер). Жергiлiктi
ACCESS 2003 версиясында кiлттiк өрiс терминi ендiрiледi, оны бастауыш кiлт
ретiнде айтуға болады [16].
ACCESS кiлттiк өрiстердiң үш типiне - қарапайым кiлт, құрамдас кiлт
және сыртқы кiлт деп бөлуге болады. Мәлiметтер базасының реляциялық аса
маңызды жетiстiктерiнiң бiрi мынадан тұрады, бұл сiз түрлi таблицаларда
қисынды топтастырылған мәлiметтердi сақтап, оларды бiрыңғай базаға
бiрiктiре отырып, олардың арасындағы байланысты бере аласыз. Байланыс
таблицаларының тапсырмалары үшін атауы бiрдей немесе мәлiметтердiң бiрыңғай
форматымен өрiс болуы тиiс. Таблицалар арасындағы байланыс бұл өрiстегi
сәйкес келетiн мағыналардың арасындағы қатынас белгiленедi. Мәлiметтердi
бұлайша ұйымдастыру сақталған мәлiметтердiң тұрақсыздығын кемiтуге, оларды
ендiру мен сұрақтар мен есептер ұйымдастыруды оңайлатуға мүмкiндiк бередi.
Мұны мысалмен түсiндiрейiк. Айталық, сiзге базада студент туралы (аты-жөнi,
оқитын пәнi) және оқытушы туралы (аты-жөнi, кафедрасының нөмiрi, ғылыми
дәрежесi, беретiн пәнi) мәлiметтердi сақтау қажет болды дейiк: егер
мәлiметтердi бiр таблицада сақтаса, онда нақты пәндi оқитын студенттi аты-
жөнiнiң қатарында бұл пәннен сабақ беретiн оқытушының барлық атрибуттары
сақталатын болады.
Бұл мәлiметтердiң орасан зор жинақталуы. Ал, егер студент туралы
мәлiметтi бiр таблицада, оқытушы туралы бiр таблицада сақтаса “оқитын пән“
– “оқылатын пән“ өрiстердi арасындағы байланысты белгiлесе, онда сақталатын
мәлiметтердiң жинақталуы бiрнеше есе кемидi, мұнда ақпаратты логикалық
ұйымдастыру үшін зиян келмейдi.
ACCESS үш түрлi жалғыздың - көпке, көптiң - көпке, жалғыздың -
жалғызға таблицаларының арасындағы байланыстарды беруге болады.
Жалғыздың - көпке байланыс таблицалар арасындағы байланыстың ең жиi
пайдаланылатын типi. МҰндай байланыста А таблицасындағы жазбалардың әрбiрi
В таблицасындағы бiрнеше жазбалармен сәйкес келедi (өрiстi болып
жазбалармен сыртқы кiлт деп атайды), ал В таблицасындағы жазба А
таблицасындағы оның жазбаларына сай келетiн бiреуiнен басқаға ие бола
алмайды.
Көптiң-көпке байланысында А таблицасындағы бiр жазба В
таблицасындағы бiрнеше жазбалармен сай келедi, ал В таблицасындағы бiр
жазба А таблицасындағы бiрнеше жазбамен сай келе алады. МҰндай схема тек
үшіншi (байланыстырушы) таблицаның көмегiмен iске асырылады, оның кiлтi ең
кемiнде екi өрiстен тҰрады, олардың бiрi А таблицасымен ортақ болып
табылады, ал екiншiсi В таблицасымен ортақ болып табылады [17].
Жалғыздың - жалғызға (бiреудiң - бiреуге) байланысында А таблицасы В
таблицасындағы бiр байланысты жазбадан артыққа ие бола алмайды және
керiсiнше. Байланыстың бұл типi өте жиi пайдаланылмайды, әйткенi мұндай
мәлiметтер бiр таблицаға орналастырылуы мүмкiн. Жалғыз – жалғызға
қатынасына байланыс өте кең таблицаларды бөлу үшін, оны қорғау мақсатында
таблицаның бөлiгiн бөлу үшін қолданылады.
Жасалатын байланыстың типi олар үшін байланыс анықтайтын өрiстерге
тәуелдi:
- жалғыздың - жалғызға байланысы тек өрiстiң бiрi кiлттi болып табылса
немесе бiрден – бiр индексi болған жағдайда құрылады, яғни ондағы мағына
қайталанбайды;
- жалғыздың - көпке байланысы екi байланысатын өрiс өзектi болып
табылса немесе бiрден – бiр индексi болған жағдайда құрылады.
Көптiң-көпке байланысы үшіншi таблица арқылы жалғыздың - көпке
типiнiң екi байланысын көрсетедi, оның кiлтi кемiнде екi басқа таблица үшін
ортақ екi өрiстен тұрады.
Мәлiметтердiң тұтастығы. Мәлiметтердiң тұтастығы байланысқан
таблицадағы (байланыстың көмегiмен бiрiктiрiлген таблицалар) жазбалардың
арасындағы байланысты қолдану үшін МББЖ ACCESS пайдаланатын ережелер
жүйесiн ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz