Негізгі құралдардың тозуының есебі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
1 Негізгі құралдар есебінің теориялық негіздері
1.1 Негізгі құралдардың экономикалық мәні мен 6
жіктелуі ... ... ... ... ... .
1.2 Негізгі құралдарды 10
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
1.3 Негізгі құралдың тозуы мен амортизациясын есептеу 12
... ... ... ... ... ...
2 Қазақтелеком АҚ филиалы Астанателеком ҚТО да негізгі
қорлар есебінің ұйымдастырылуы мен оның жағдайы
2.1 Кәсіпорынның қаржылық-экономикалық 16
сипаттамасы ... ... ... ... ... ..
2.2 Негізгі құралдардың аналитикалық және синтетикалық есебі 19
... ...
2.3 Негізгі құралдардың тозуының есебі 26
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
2.4 Негізгі құралдарды жөндеудің есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 28
2.5 Негізгі құралдарды түгендеу мен қайта 30
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3 Негізгі құралдарды пайдалану тиімділігін талдау
3.1 Кәсіпорынның негізгі құралдармен қамтамасыз етілуін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Негізгі қорлардың қозғалысы мен жағдайын 37
талдау ... ... ... ... ... ... ...
3.3 Негізгі қорларды пайдалану тиімділігін талдау 40
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
4 Негізгі құралдардың есебін жетілдіру мен оларды
пайдалану тиімділігін арттыру
резервтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .. 44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер көзі 54
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Негізгі құралдар құны кәсіпорын
мүлкінің құнының елеулі бөлігін құрайды, сол себепті олардың есебін дұрыс
ұйымдастыру мен оларды пайдалану тиімділігі кәсіпорын қызметінің қаржылық
нәтижесіне елеулі ықпал етеді. Тұрғындардың қажеттілігін қамтамасыз ету мен
өндіріс үрдісін ұйымдастыру үшін барлық кәсіпорындар қажетті еңбек
заттарымен қамтамасыз етілуі тиіс, олар оның материалдық-техникалық
базасының негізін қалайды. Ұйымның шаруашылық қызметіне ұзақ жылдар бойы
қызмет ететін еңбек құралдары мен басқа мүлкі негізгі құралдар деп
аталатын экономикалық категорияны құрайды. Өндіріс көлемін арттырудың
негізгі факторларының бірі – шаруашылық субъектілерінің негізгі қорлармен
қажетті көлемде қамтамасыз етілуі және оларды тиімді пайдалану.
Кез келген өндіріс өз қызметіне құрал - жабдықтарын тартса ғана
жүреді, ал ол еңбек заттары (шикізат, материалдар, сатып алынған жартылай
фабрикаттар) және еңбек құралдары (машина, станок) болып бөлінеді. Бұл
арада еңбек құралдарының құрамы сыртқы белгісімен емес, олардың өндіріс
процесінде атқаратын роліне қарап анықталады. Мысалға, заводта дайындалған
трактор сол зауыт үшін дайын өнім болып саналады; ал пайдалану үшін сатып
алған субъект үшін осы трактор еңбек құралы болып табылады. Осы тракторды
келешекте қайта сатуға алса, онда ол тауар болып табылады.
ҚР Конституциясы бойынша : шаруашылық субъектілері материалдық және
материалдық емес мүліктерді иемденуге, оларды меншік құқығында пайдалануға
құқылы 1. Сонымен бірге шаруашылық субъектілеріндегі бухгалтерлік есепті
жүргізу ҚР Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы заңымен
реттеледі 2.
Негізгі құралдар есебі - бухгалтерлік есептің негізгі бөлімдерінің
бірі болып табылады. № 16 Негізгі қорлар ҚЕХС бойынша: негізгі қорлар –
бір кезеңнен ұзақ пайдалану көзделетін және өнім өндіру үшін, басқа
ұйымдарға жалға беру мен әкімшілік мақсаттар үшін пайдаланылатын
материалдық активтер 3. Оларға жылжымайтын мүлік (жер учаскелері,
ғимараттар мен құрылыстар және жермен байланысты басқа да объектілер),
көлік құралдары, құрал-жабдықтар, өндірістік және шаруашылық заттары, жұмыс
малы мен өнім беретін мал, т.б. жатады.
Негізгі құралдардың ерекшелігі – олардың өндіріс үрдісіне бірнеше рет
қатысуы мен ұзақ уақыт бойы өзінің физикалық түрін жоғалтпауы. Өндіріс
үрдісі мен сыртқы орта әсерінен негізгі қорлар тозады және өзінің құнын
өндіріс шығындарына амортизациялық аударымдар түрінде біртіндеп аударады.
Сол себепті негізгі қорлар есебінің міндеттеріне келесілерді жатқызуға
болады:
– негізгі құралдардың кірісі мен қозғалысын есеп регистрлерінде
уақтылы және дұрыс көрсету;
– бухгалтерлік есепте негізгі қорлардың тозу сомасын дұрыс есептеу
және дұрыс көрсету;
– негізгі құралдарды жою есебін дұрыс жүргізу, оның қаржылық
нәтижесін нақты анықтау;
– негізгі құралдарды жөндеу шығындарын қадағалау;
– негізгі құралдардың сақталуы мен оларды пайдалану тиімділігін
бақылау.
Қарастырылып отырған тақырып актуалды: біріншіден, негізгі құралдар
барлық шаруашылық субъектілерінде бар, олардың есебі жан-жақты және
күрделі, екіншіден, бухгалтерлік есептің бұл бөлімі өте күрделі, ақпаратқа
толы, себебі ол негізгі құралдарға салық салуды, мүлікті бағалауды, оны
шығындарға қосуды қамтиды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазақтелеком АҚ филиалы Астанателеком
ҚТО мысалында негізгі құралдар есебінің ұйымдастырылуы мен жағдайына жан-
жақты баға беріп, есепті жетілдіру мен негізгі қорларды пайдалану
тиімділігін арттыру бойынша ұсыныстар беру.
Аталған мақсатқа жету үшін жұмыста келесідей міндеттерді шешу
қарастырылған:
– кәсіпорынның шаруашылық қызметіндегі негізгі құралдардың орны мен
мәнін ашу;
– кәсіпорындағы негізгі қорлар есебінің ұйымдастырылуы мен қазіргі
жағдайына баға беру;
– кәсіпорынның амортизациялық саясатын оқу;
– кәсіпорынның негізгі құралдармен қамтамасыз етілуін талдау;
– негізгі құралдарды пайдалану тиімділігін талдау;
–негізгі құралдар есебін жетілдіру мен негізгі қорларды пайдалану
тиімділігін арттыру бойынша ұсыныстар беру.
Дипломдық жұмысты орындау барысында экономика ғылымдарына
ортақ келесідей әдістер қолданылды: монографиялық, экономикалық-
статистикалық әдістері қолданылды.
Жұмыстың ақпараттық базасы ретінде - Қазақтелеком АҚ филиалы
Астанателеком ҚТО-ның 2007-2009 жылдардағы қаржылық есебі, бухгалтерлік
есеп пен статистикалық есептің алғашқы мәліметтері, статистикалық жинақтар
қолданылды.
1 Негізгі құралдар есебінің теориялық негіздері
1.1 Негізгі құралдардың экономикалық мәні мен жіктелуі
Ел президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2010 жылғы Жаңа онжылдық – жаңа
экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері атты Қазақстан
халқына жолдауында ел экономикасының тұрақтылығын қамтамасыз ету мен оның
бәсеке қабілеттілігін арттыру барысында шаруашылық субъектілерінің негізгі
қорларын жаңарту мен модернизациялауға, сол арқылы өндірілген өнімдердің
қор және ресурс сыйымдылығын төмендетуге көңіл бөлу керектігі баса айтылған
4.
Кез келген өндіріс өз қызметіне құрал - жабдықтарын тартса ғана
жүреді, ал ол еңбек заттары (шикізат, материалдар, сатып алынған жартылай
фабрикаттар) және еңбек құралдары (машина, станок) болып бөлінеді. Бұл
арада еңбек құралдарының құрамы сыртқы белгісімен емес, олардың өндіріс
процесінде атқаратын роліне қарап анықталады. Мысалға, заводта дайындалған
трактор сол зауыт үшін дайын өнім болып саналады; ал пайдалану үшін сатып
алған субъект үшін осы трактор еңбек құралы болып табылады. Осы тракторды
келешекте қайта сатуға алса, онда ол тауар болып табылады.
Негізгі құралдар материалдық өндіріс саласында да, өндірістік емес
(әлеуметтік) салада да ұзақ уақыт бойы (бір жылдан астам) қызмет етеді.
Осы негізгі құралдарға: жер, үйлер, ғимараттар, көп жылдық екпе
ағаштары, машиналар және құрал - жабдықтар (соның ішінде автоматты
машиналар және құрал - жабдық); машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу
аспаптары және қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; есептеу техникасы;
басқа машиналар мен құрал жабдық; көлік құралдары; құрал - сайман;
өндірістік мүлік және жабдықтар; шаруашылық мүлкі; жұмысшы және өнім
беретін мал; көп жылдық екпе ағаштар; жерді жақсартуға (ғимараттарсыз)
шыққан күрделі шығын; басқа да негізгі құралдар жатады.
Кәсіпорында негізгі құралдардың есебі №16 ҚЕХС сәйкес ұйымдастырылады.
Осы стандарт негізгі құралдың есебін жүргізудің, субъектіге жататын меншік
құқығын, шаруашылық пен оперативтік басқару жүйесін анықтайды. Осы стандарт
талаптарына сәйкес негізгі қорлар келесідей талаптарға жауап беретін
материалдық активтер:
– өндірісте, қызмет көрсету мен тауар жеткізуде қолдануға арналған
немесе басқа тұлғаларға жалға беруге не әкімшілік мақсаттарға арналған
болуы керек;
– бір кезеңнен артық мерзім аралығында пайдалану көзделген.
Негізгі құралдар объектісі келесідей екі негізгі шартты
қанағаттандырса ғана актив ретінде танылады:
– негізгі құрал объектісінің бастапқы құны нақты бағалана алуы керек;
– кәсіпорын осы объектіні пайдалану нәтижесінде болашақта табыс алу
мүмкіндігі болуы керек.
Инвентарлық объектілер негізгі құралдың есеп бірлігі болып табылады.
Инвентарлық объект күрделі әрі жай болып келеді. Негізгі құралдың есебін
дұрыс ұйымдастырудың басты шарты оны жіктеу болып табылады.
Өндіріс процесіне қатысу сипатына байланысты негізгі құралдар
өндірістік және өндірістік емес болып екіге бөлінеді.
Негізгі өндіріс құралдарына өндіріс процесіне тікелей қатысатын
объектілер жатады, олардың көмегімен өнімді әзірлеген кезде еңбек
құралдарына ( машина, құрал - жабдық, құрал - саймандар т.б.) әсер ету
жүзеге асады немесе өндірісті жүргізу үшін қажет материалдық жағдайын
жасайды (ғимараттар, құрал - жабдықтар, өткізгіш қондырғылар). Негізгі
өндірістік құралдардың пайдалануын сипаттайтын шолушы экономикалық
көрсеткіш - қор қайтарымы болып табылады, ол негізгі құралдардың бір
өлшеміне шаққандағы өндірілетін заттай немесе ақшалай түріндегі өнімді
көрсетеді.
Өндірістік емес негізгі құрал - жабдықтар - тұтынуға арналған құрал -
жабдықтар. Олар ұжымның мәдени - тұрмыстық ( ғимараттар, тұрғын - үй
коммуналдық шаруашылық, денсаулық сақтау мүлкі, т.б.) қажеттіліктерін ұзақ
мерзім бойы өтеуге арналған.
Иелігіне қарай негізгі құралдар меншікті және жалға алынған болып
бөлінеді.
Меншікті дегеніміз - субъектіге тиесілі және оның балансында көрініс
табатын негізгі құралдар. Белгіленген мерзімге шарт бойынша басқа
субъектіден алынған негізгі құралдар, жалға алынған құралдар болып
саналады. Оларды жалға берушінің балансында есептейді. Жалға алу мерзімі
аяқталған соң немесе ол аяқталмай тұрып, жалға алушы келісілген бағамен
сатып алуына болады.
Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар жұмыс істеп тұрған,
істемей тұрған (тоқтатылып қойған)және қор ретінде тұрған болып бөлінеді.
Қолданыстағы жұмыс істеп тұрған негізгі құралдар, әрекет етіп тұрғандар
болып саналады. Жұмыс істемей тұрғандар – бұл жұмысы тоқтатылған немесе
басқа жағдайларға байланысты уақытша пайдаланбайтын негізгі құрал –
жабдықтар. Қорда тұрғандар болып жұмыс істеп тұрған құрал – жабдықтарды
жоспарлы түрде олардың запас бөлшектерін ауыстыру үшін тоқтатылған
объектілер есептеледі.
Заттық құрамына қарай негізгі құралдар мүліктік және мүліктік емес
болып бөлінеді. Мүліктікке (заттай) көрінісі бар, яғни санауға және өлшеуге
болатындар (үйлер, ғимараттар, машиналар, жабдықтар) жатады. Мүліктік
еместерге пайдаланылатын жер, орман алқабы, су ресурстары (ғимараттардан
басқа күрделі қаржы салымы, яғни заттық нысаны жоқ шығындар (жер
учаскелерін, егістік үшін пайдаланылатын жерді өңдеу, жалға алынған негізгі
құралдарға күрделі қаржы жұмсау, т.б.) жатады.
Әр субъектіде негізгі құралдар пайдалану мақсатына және атқаратын
қызметіне қарай мынандай түрлерге бөлінеді:жер, үйлер, ғимараттар, өткізгіш
тетіктер, машиналар және құрал жабдықтар (соның ішінде автоматты машиналар
және құрал – жабдық); күш беретін машиналар және жабдықтар, жұмысшы
машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және қондырғылар мен
лабораториялық жабдықтар; есептеу техникасы; басқа машиналар мен құрал –
жабдық; көлік – сайман; өндірістік мүлік және жабдықтар; шаруашылық мүлкі;
жұмысшы және өнім беретін мал; көп жылдық екпе ағаштар; жерді жақсартуға
(ғимараттарсыз) шыққан күрделі шығын; басқа да негізгі құралдар.
ҚР Салық кодексіне сәйкес келтірілген негізгі құралдардың әр
қайсысының құрамына енетіндер 5:
Жер – субъект меншігіне сатып алған жердің көлемі мен құны. Жерге
меншік құқығы бар болса, онда олар құқық актісімен расталуы керек. Ондай
актісі берілген болса, онда ондай жер учаскілері мүліктік объекті болып
саналады.
Үйлер – халыққа еңбек етуге, тұруға, әлеуметтік – мәдени қызмет
көрсетуге жағдай жасауға және материалдық құндылықтарды сақтауға арналған
әлеуметті – құрылыс объектілері. Әрбір тұрғын үй мүліктік объект болып
табылады.
Ғимараттар – еңбек заттарын өзгертуге қатысы жоқ белгілі бір
қызметтерді орындау жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға арналған
инженерлік – құрылыс объектілері (шахта ұңғысы, мұнай мұнарасы, бөгет,
көпір, автомобиль жолы). Барлық жағдайлары бар әрбір жеке ғимарат мүліктік
объект болып табылады.
Өткізгіш тетіктер (қондырғылар ) – электр, жылу немесе механикалық
энергияны өткізу қондырғылары (электр өткізу желілері, трансмиссиялар,
құбырлар). Электр желілері бойынша, мысалы, электр станциясы бөлу
қондырғыларына дейін, қабылдау подстанцияларынан және подстанциялардан
трансформатор жайына дейін мүліктік объекті бола алады.
Машиналар мен жабдықтар – күш беретін машиналар және жабдықтар;
жұмысшы машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және
қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; әрбір машина, егер ол басқа
мүліктік объектінің бөлшегі болмаса, оған кіретін бейімделген құралдарды,
соған тиісті заттарды, аспаптарды, қоршауды, фундаментті қоса алғанда,
мүліктік объекті болып саналады. Негізгі құралдардың бұл тобы бес топтан
тұрады:
– күш беретін машиналар және жабдықтар – жылу және электр энергиясын
өндіретін генератор – машиналары; түрлі энергияны механикалық энергияны
механикалық энергияға, яғни қозғалыс энергиясына айналдыратын двигатель –
машиналары (тракторлар мен өздігінен жүретін шассилер, бу двигательдері,
турбиналар, іштей жану двигательдері, электрлік двигательдер);
– жұмыс машиналары мен жабдықтар – еңбек өнімдерін жасау процесінде
еңбек затына механикалық, жылу және химиялық әсер етуге арналған машиналар,
аппараттар және құрал – жабдық (токарьлық бұранда кесетін станоктар, ағаш
кесетін аралар);
– өлшеу және реттеу приборлары, қондырғылар мен лабораториялық
жабдықтар - өлшеуге, өндірістік процестерді реттеуге арналған аспаптар мен
қондырғылар, сондай – ақ лабораторияларда пайдаланылатын приборлар мен
аппаратуралар (дозаторлар, амперметрлер, микроскоптар);
– есептеу техникасы – процестерді жылдамдату және автоматтандыруға
арналған машиналар, қондырғылар, аспаптар (компьютерлер, басқарушы және
басқа есептеу машиналары)
– басқадай машиналар мен жабдықтар - машиналар, аппараттар және басқа
құрал – жабдық (телефон станцияларының, радио тораптарының жабдығы, өрт
сөндіргіш машиналар).
Көлік құралдары – адамдар мен жүктерді тасымалдауға арналған қозғалыс
құралдары (автомобиль, темір жол және су көлігінің қозғалмалы құрамы, жегін
көлігі). Әрбір объект өзіне тиісті барлық бейімдегіш құралдары мен заттарын
қоса алғанда мүліктік объект болып табылады.
Құрал – сайман – қол еңбегінің механикаландырылған немесе
механикаландырылмаған құралдары немесе материалдарды, ағашты және т.б.
өңдеу үшін машиналарға бекітілген заттар (кесетін, соғатын және нығыздайтын
еңбек құралдары). Басқа мүліктік объектінің құрамына кірмейтін заттар ғана
мүліктік объект болып табылады.
Өндірістік мүлік және соған жататын заттар - өндірістік операцияларды
орындау немесе жеңілдету үшін қызмет ететін өндірістік заттар; еңбекті
қорғауға көмектесетін жабдықтар; сұйық, сусымалы және басқа материалдарды
сақтауға арналған сыйымды заттар; өндірістік арналымы бар басқа да заттар.
Басқа мүліктік объектінің бөлшегі болып табылмайтын және дербес мәні бар
заттарда мүліктік объекті бола алады.
Шаруашылық мүлік – кеңсе және шаруашылық мекемелерінің заттары
(орындықтар, шкафтар, кілемдер). Дербес мәні бар әрбір объект – мүліктік
объект бола алады.
Жұмысқа пайдаланылатын және өнім беретін мал – ат, өгіз, түйе және
басқа жұмысқа пайдаланылатын малдар; өнім беретін мал- мүйізді ірі қара
мал; асыл тұқымды айғырлар мен биелер, буралар мен інгендер; бұғылар,
маралдар, еркек шошқалар мен мегежіндер, ешкілер, саулық қой мен қошқарлар.
Әрбір ересек мал мүліктік объект болып табылады.
Көп жылдық өсімдіктер – қолдан егілген көп жылдық өсімдіктер (жеміс
және жидек ағаштары, жүзімдіктер, гүлдердің көп жылдық түрлері, роза
плантациялары, өсімдіктен жасалған қоршаулар, жерді қорғайтын өсімдіктер).
Жас өсімдіктердің даму деңгейі толық жетілген (жеміс жидек бере бастаған)
өсімдіктерден бөлек есепке алынады.
Жерді жақсартуға байланысты күрделі шығындар (ғимаратсыз) –ауыл
шаруашылық мақсатта пайдалану үшін жер қыртысын жақсартудың шараларына
жұмсалған мүліктік емес сипаттағы шығындар (жер учаскелерін жоспарлау,
жерді егін егу үшін өңдеу, егіс даласын тастардан тазарту).
Басқа да негізгі құралдар – кітапхана қорлары, спорт мүлкі және басқа
да салымдар.
1.2 Негізгі құралдарды бағалау
Бухгалтерлік есепте негізгі құралдарды бағалау үлкен мәнге ие. Себебі
оларды дұрыс бағалау мен оның құнын есепте көрсетуден кәсіпорынның қаржылық
нәтижесі тікелей тәуелді.
Негізгі құрал – жабдықтардың бастапқы, шынайы, баланстық, сату, жою,
тозу және қалдық құндары болады.
Бастапқы құны – негізгі құралды сатып алуға немесе салуға кеткен нақты
өндіріс шығындарыннан, соған қоса өтелмеген салық пен алымдардан (мысалыға,
ҚҚС, жеңіл автомобильдерді сатып алу кезінде төленген, баж салығы т.б.),
сондай – ақ орнату, жеткізіп беру, монтаждау, пайдалануға қосу шығындары,
несие үшін пайыздар және т.б. шығындарынан тұрады.
Негізгі құралдардың бастапқы құны мынадай жолмен анықталады:
- жер учаскелері бойынша меншік немесе тұрақты пайдалану құқығы –
актіде көрсетілген сатып алу құны, қозғалмайтын мүліктер бойынша агенттерге
берілетін сыйақы, сатып алу – сату келісімін рәсімдеу бойынша көрсетілген
қызметтердің төлемі, жерді маұсатты пайдалануға дайындау бойынша(ескі
үйлерді бұзу, тазалау, тегістеу, т.б. кезінде алынған материалды сатудан
түсетін табыстың шегерімінен басқа) жұмсалатын шығындар;
– құрастыруды және орналастыруды қажет ететін немесе қажет етпейтін
сатып алынған машиналар мен құрал- жабдықтар бойынша- сатып алу құны,
тасымалдау, соның ішінде тасымалдау кезінде құрастыру, машиналар мен құрал-
жабдықтарды пайдалануға жарамдылығын,т.б. тексеру мақсатымен өткізілетін
сынақтарға жұмсалатын шығындар. Машиналар мен құрал-жабдықтарды құрастыру
кезінде олардың бұзылғандарына кеткен ағымдағы шығыстарын қоса есептегендгі
жөндеу құны.Егер негізгі құралдар несие арқылы сатып алынған болса, онда
төленген проценттер ағымдағы шығыстар болып табылады да объектінің бастапқы
құнына қосылады;
– үйлер мен ғимараттарды шаруашылық әдіспен салу кезінде: құрылыс
материалдары, құрал – жабдықтар, құрылыс машиналары мен механизмдерінің
жұмысы, жұмысшылардың еңбек ақысы, үстеме шығысының тиесілі үлесі,
сәулетшілер, заңгерлер көрсеткен қызметінің төлемі, құрылысты салу
кезіңінде берілген кредиттер бойынша проценттер, құрылыс салу үшін рұқсат
алуға жұмсалатын шығыстар, жобалық – сметалық құжаттардың құны, т.б. –
құрылыс бойынша жұмсалған шығыстардың барлығы да бастапқы құнға қосылады;
– жерді, үйлерді немесе ғимараттарды біртұтас мүлік ретінде иеленген
кезде өз орнымен пайдалану мақсатымен кіріске енгізу барысында бұл
объектілердің бастапқы құнын шектеу қажет, өйткені үйлер мен ғимараттардың
пайдалану мерзімі шектеулі әрі олар тозады. Ал жерді пайдаланудың мерзімі
шектелмеген, сондықтан олар амортизацияланбайды. Егер пайдалануға тек жер
ғана арналған болса, үйлер мен ғимараттар, жеміс ағаштары т.б. бұзуға
(түбірімен жұлып алуға) жатады, демек құнға шектеулер қолданылмайды, ал жер
сатып алынған объектіге жатады. Тозығы жеткен үйлерді бұзуға байланысты
жұмсалған шығыстан, объектіні бөлшектеу барысында алынған құндылықтарды
сатқаннан түскен табысты шегергеннен соң, жердің бастапқы құны
есептелінеді;
– мердігерлік әдіспен тұрғызылған үйлер мен ғимараттар бойынша –
объектіні тұрғызу бойынша жүргізілген жұмыстардың келісілген құнына құрал –
жабдықтарды сатып алуға жұмсалған шығыстан қосылады, егер де оның құны
тапсырыс беруші тарапынан төленген болса;
– құрылтайшылардың жарғылық капиталына салынған негізгі құралдар
өздерінің келісілген бағасы бойынша;
– субъектінің өзі дайындаған немесе төлем арқылы сатып алынған
негізгі құралдар бойынша – сатып алуға жұмсалған шығындардың нақты сомасы
бойынша, жеткізу және сатып алынған объектілердің (алушының құрал –
Жабдықтарды орналастыруға кеткен шығындарын қоса есептегенде) тозу сомасын
қоса есептелген басқа да сатып алуға байланысты жұмсалған шығыстар.
Тегін алынған негізгі құралдардың обьектілері бойынша - құжаттарда
көрсетілген құны алынады (құрал-жабдықтарды жеткізіп беру, орналастыруға
кеткен шығындарын қоса есептегенде).
Айырбас операциясы нәтижесінде алынған обьектілердің - бастапқы құны
негізгі құралдардың алынған ағымдағы құны бойынша анықталады, ал ол негізгі
құралдардың берілген ағымдағы құнына түзетулердің көмегімен алынған
(берілген) ақша қаражаттарының сомасына тең болады. айырбастауға бір
мақсатқа пайдаланылатын обьектілер де әртүрлі мақсатқа арналған
обьектілерде жатады. Мысалы, бір-біріне ұқсас негізгі құралдар: тракторды
жүк автомобиліне айырбастау кезінде алынған обьект сатылған обьектінің құны
бойынша бағаланады, бірақ ол кезде тауардай немесе ақшалай салынған
(түскен) сомасы ескеріледі.
Жас малдарды негізгі табынға аударған кезде - малдарды өсірудің нақты
өзіндік құны.
Негізгі табынды қалыптастыру үшін алынған ересек малдар бойынша -
жеткізуге кеткен шығындарды қоса есептегенде сатып алуға шыққан шығындар
және сатып алуға байланысты басқа да шыққан шығындар.
Толық төленген және ұзақ мерзімге жалға алынған енгізгі құралдар
бойынша - олардың ұзақ мерзімге жалға алу шартында көрсетілген құны;
Жерді жақсартуға жұмсалған күрделі шығындар бойынша - жүргізілген
жұмыс бойынша шыққан нақты шығындар.
Негізгі құралдардың бастапқы құны өзгертілуі мүмкін, қосымша салынған
күрделі салымдар енмесе негізгі құралдардың жарым-жартылай жойылуы,
обьектіні демонтаждау негізгі құралдардың жағдайына әсер ететін болса,
онда, бірінші кезекте, пайдалы қызмет ету мерзімі қысқартылуы немесе
ұзартылуы мүмкін.
Ағымды құн - бұл негізгі құралдардың белгілі бір мерзімдегі нарықтық
бағасы бойынша бағаланған құны.
Баланстық құн - бұл бухгалтерлік есепте және қаржылық есеп беруде
көрсетілетін жинақталған тозу сомасын алып тастағандағы негізгі құралдардың
бастапқы немесе ағымдық құны.
Сату (өткізу) құны - бірін-бірі жақсы білетін және мәмілеге келуге
дайын тәуелсіз жақтардың (тараптардың) негізгі құралдарды өзара
айырбастауына мүмкіндік беретін құн.
Жою құны - тиімді қызмет ету мерзімі біткен енгізгі құралдарды жою
кезінде пайдалану мүмкіндігі бар бағасы бойынша бағаланған бөлшектердің,
метал сынықтарының және басқа да материалдық құндылықтардың құны.
Амортизацияланған құн - негізгі құралдардың бастапқы және болжанған
жою құндарының арасындағы айырмашылығы, ал ол жүйелі түрде амортизациялық
жолмен нормативтік қызметіне немесе барлық пайдалы кезеңіне субъектінің
шығысы ретінде таратылады, бұл кезде:
– Пайдалы кезең қызметі - бұл кезең ішінде негізгі құралдары
пайдаланудан экономикалық олжа алуды кәсіпорын топшылайды.
– Нормативтік қызмет кезеңі - бұл кезең ішінде белгіленген нормаға
сәйкес кәсіпорын енгізгі құралдардың тозуын есептейді.
Негізгі құралдардың бухгалтерлік есебі: негізгі құралдардың келіп
түсуін, кәсіпорын ішінде орын ауыстыруын және шығуын, дұрыс құжаттық
рәсімделуін және бухгалтерлік есепте уақытылы көрсетілуін; олардың
материалдық жауапты адамдарға бекітілуін және сақталуымен ұтымды
пайдалануын бақылайды; негізгі құралдардың есептелген амортизациясы мен
тозу сомасының есепте дұрыс көрсетілуін, сондай-ақ есептелген амортизация
сомасының есепте дұрыс көрсетілуін, негізгі құралдардың қор қайтарымын
анықтауды, жаңа техниканың және оны қолданудың жаңа әдістерінің
тиімділігін; негізгі құралдарды жөндеу бойынша шығындардың сенімді есебін;
негізгі құралдарды түгелдеуді және қайда бағалауды мезгілінде жасауын және
олардың нәтижесін есепте көрсетілуін; негізгі құралдарды сату және олардың
басқаша шығу нәтижелерін есепте нақты көрсетілуін қамтамасыз ету керек.
1.3 Негізгі құралдың тозуы мен амортизациясын есептеу
Негізгі құрал өндіріс процесіне қатысуымен, жылдар мерзімінің
әсерімен, табиғат күшінің әсер етуімен пайдалану процесінде біртіндеп
тозады. Тозудың екі түрі болады: табиғи және сапалық (моральдық) (заман
талабына сай келмеуі).
Негізгі қорлардың табиғи тозуы олардың өндіріс процесіне қатысу
нәтижесінен және негізгі құралдардың пайдалануға тікелей қатыспай – ақ,
түрлі сыртқы факторлардың әсерінен: ылғалдан, атмосфералық құбылыстар
нәтижесінен, металдардың тот басуынан, ескіруінен (тозудың табиғи нысаны)
пайда болады.
Негізгі құралдардың сапалық (моральдық) тозуы техникалық процеске,
өндіріс әдістерін жетілдіруге және жаңартуға байланысты болып келеді.
Техника мен технологияны жетілдіру жұмыс істеп тұрған негізгі құралдардың
ұқсас өнімдерінің арзандауына ықпал етеді. Осыған орай, пайдаланылудағы
негізгі құралдар өздерінің құнының бөлігін жоғалтып, құнсызданғандай
болады. Машиналардың, жабдықтардың, үйлер мен ғимараттардың барынша жаңа,
неғұрлым жетілдірілген және үнемді түрлерін, малдардың жаңа немесе
жақсартылған өнімді тұқымдарын, көпжылдық өсімдіктердің түрлері мен
сорттарын өндіріске енгізуге байланысты пайдаланылып жүрген негізгі
құралдарды бұдан әрі қолдану экономикалық жағынан тиімсіз болып қалады.
Негізгі құралдардың сапалық (моральдық) тозуын мынадай факторлар
арқылы анықтайды: өндірісте немесе жабдықтарды жаңартудағы жаңалықтар (ескі
машиналарды жаңа, неғұрлым өнімді машиналармен ауыстыру); технологиялық
процесті жетілдіру – жаңа технология қолданған кезде пайдаланудағы
машиналар мен жабдықтар жарамайды; шығарылатын өнімнің номенклатурасын
өзгерткенде және жаңартқанда ( ескі машиналар мен құрал – жабдықтар
жарамсыз болып танылады); жұмысшы күшінің еңбекке қамтылуындағы, жұмысшылар
біліктілігіндегі, өндірісті орналастыру географиясындағы өзгерістер
өндірістер өндірістің және пайдаланылатын машиналар мен жабдықтар санының
азайтылуын талап етуі мүмкін: өндірістің өңдеуші салаларындағы өнімнің
жекелеген түрлерін шығаруға қажетті шикізат құрамындағы өзгерістер
өнеркәсіптің өндіретін салаларында өндіріс көлемінің қысқаруына әкеліп
соғуы мүмкін.
Моральдық тозудың әсері нәтижесінде табиғи тозу мерзімі келгенге дейін
негізгі құрал – жабдықтар объектілері жаңасына, әрі неғұрлым пайдалы
(үнемді) түріне ауыстырылады. Моральдық тозуды болдырмау мақсатында негізгі
құрал – жабдықтар объектілерін қайта құрып, жаңарту жұмыстарын жүргізеді.
Мұражай және көркем туынды құндылықтары, кітапхана кітаптары, фильм
қорлары, сәулет және өнер көрсеткіштері болып табылатын үйлер мен
ғимараттар және басқа барлық негізгі құралдар моральдық тозуға ұшырайды.
Амортизация (латынның өтеу деген сөзінен) – тозудың құндық көрінісін
білдіреді.
№16 – шы Негізгі құралдардың есебі ҚЕХС сәйкес, амортизация –
активтің қызмет еткен мерзім бойына амортизацияланған құнды тарату процесі.
Амортизацияланған құн бастапқы құны мен жою құнының арасындағы айырма.
Амортизациялық аударымдар әрбір есептік кезеңнің шығысы ретінде танылады.
Жаңадан пайдалануға берілген негізгі құралдар бойынша амортизация
есептеу келіп түскен айдан кейінгі айдың бірінші күнінен басталады, ал
шығып кеткен негізгі құралдар бойынша – шыққан айдан кейінгі айдың бірінші
күнінен бастап тоқтатылады.
Толығымен амортизацияланған негізгі құралдар бойынша амортизацияны
есептеу қорлардың құны өнімнің (жұмыстың, қызметтің) құнына толықтай
ауысқан айдан кейін туатын айдың бірінші күні тоқтатылады.
Тоқтап тұрған негізгі құралдар бойынша техникалық тұрғыдан қайта
жарақтандыру барысында, консервацияға ауыстырылған кезінде амортизация
есептелінбейді.
Жалға алынған негізгі құралдар бойынша амортизация есептеуді жалға
беру шартының немесе шарт талаптарына сай жалға беруші немесе жалға алушы
жасайды.
Одан басқа, мына төмендегі негізгі құралдар бойынша амортизация
есептелінбейді: жер, өнім беретін малдар, кітапхана қоры, мұражай
құндылықтары, ескерткіш архитектурасы мен өнері, ортақ пайдаланатын
автомобиль жолдары.
Негізгі құралдардың амортизациясын есептеудің әр түрлі әдістері бар.
Шаруашылық жүргізуші субъектінің бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес
дербес тұрғыда, өздерінің есеп саясатында амортизацияны есептеудің тәсілі
бойынша жасалынады, олар:
– құнын бір қалыпты (түзу сызықты) жолмен есептен шығару;
– құнын орындалған жұмыстың көлеміне пропорционалды (немесе пара -
пар) етіп есептеп шығару (өндірістік әдіс);
– қалдығын азайту жолымен есептен шығару.
Негізгі құралдардың түрлері бойынша амортизацияны есептеудің әр қилы
әдістері пайдаланады. Бұл кезде негізгі құралдың бір түрі бойынша бір ғана
тәсілі пайдаланады.
Таңдап алған амортизацияны есептеу әдісі субъектінің есептік
саясатымен анықталуы тиіс және ол бір есептік жылдан екінші бір есептік
жылға өтуі мүмкін. Егер де амортизацияны есептеу әдісі өзгермейтін болса,
онда оның себебін ашу керек.
Ал бюджеттік мекемелер бойынша тозудың есептеу әдісін таңдау құқығы
өкілетті органдардың еншісінде болады.
Негізгі құралдардың құны бойынша амортизацияны бір қалыпты (түзу
сызықты) есептеу әдісі, яғни объектінің құны, оның қызмет ету мерзімі
ішінде өндіріс шығындарына біркелкі норма бойынша жатқызылады. Бұл әдіс
негізгі құралдардың тозуына, оның қызмет ету мерзімінің ұзақтығына
байланысты болып келеді.
Бұл тәсілде амортизациялық соманы аудару үшін:
– қызмет етудің пайдалы мерзімі. Бұл кезде пайдалануға берілген
объектінің жағдайы ескеріледі және күтіп ұстау жағдайына да байланысты
болып келеді (жөндеу мәселесі және техникалық жағдайы; ауа райының оған
тигізетін әсері т.б.).
– Қазақстан Республикасының салық заңдылықтарының белгіленген
амортизациялық нормасының шегінде. Шаруашылық жүргізуші субъектісіндегі
белгіленген нормалар, салық заңдылығының нормасынан аспауы тиіс. Мысалы,
жүк автокөлігінің бастапқы құны – 500000 теңге, 5 жыл мерзімі өткеннен
кейін оның жойылу құны 25000 теңгеге тең болады. Мұндай жағдайда жыл
сайынғы амортизациялау нормасы амортизациялаушы құнның 20%-ін құрайды
немесе бір қалыпты тәсілге сәйкес 18000 теңге болады.
Негізгі құралдардың амортизациясының бір қалыпты әдісі мына формула
бойынша есептелінеді:
Бастапқы құн – жойылу құны пайдалану мерзімі = 500000 – 25000 5
жыл = 95000 теңге.
Осыған сәйкес ай сайынғы амортизация сомасы 7917 теңгеге тең болады.
(95000 12)
Өндірістік әдіс бойынша амортизацияны есептеу тау-кен өнеркәсібінде ең
қолайлы әдіс болып саналады. Аталған өндірісте амортизацияны есептеу тонна
мөлшерлемесі бойынша жүргізіледі. Бұл әдіс негізгі құралдарды пайдалану
мерзімі ішінде объектінің қайтарымы барынша дұрыс есептелінсе ғана
пайдаланады.
Амортизацияны есептеудің жеделдетілген әдістері. Бұл әдіс өндірістік
мақсатта пайдаланылатын негізгі құралдардың көптеген түрлері бойынша
пайдаланылады, бірақ ол оның алғашқы жылдарында өндірілетін өнімнің өзіндік
құнын негізсіз күрт өсіреді, сондықтан оны іс жүзінде пайдаланудың өзі
екіталай. Дегенмен де, теоретиктер, оның екі түрін ұсынады:
а) кумулятивтік әдісі
б) азайып отыратын қалдық әдісі
Кумулятивтік әдіс – латын тілінен аударғанда - өсу, жиналу деген
мағынаны білдіреді, яғни сандарды қосудың көмегімен тозудың сомасы
есептелінеді, демек объектінің қызмет ету мерзіміндегі жылдар санын қосу
арқылы анықталады. Мысалы, автокөліктің болжамды қызмет ету мерзімі 5 жыл.
Бірінші жылы объектінің бастапқы құнының 5:15 бөлігіне амортизация
есептелінеді. Екінші жылы 4:15 бөлігіне, үшінші жылы 3:15, төртінші жылы
2:15,бесінші жылы 1:15 бөлігіне.
Жыл сайынғы амортизациялау нормасы: бөлімінде жылдар санының
қосындысы, ал алымында: бірінші жыл үшін 5, екінші жыл үшін – 4, үшінші
жыл үшін – 3, төртінші жыл үшін – 2, бесінші жыл үшін – 1 болатын бөлшек
саны болып табылады. Әрбір бөлшек санды амортизацияланушы құнға (475000
теңге) көбейту арқылы жыл сайынғы амортизациялық соманы анықтайды.
Азайып отыратын қалдық әдісі. Бұл әдіс те кумулятивтік әдістің
принциптеріне негізделген. Оны екі еселенген амортизациялау нормасын
қолдану арқылы азайып отырған қалдық әдісі деп те атайды. Мысалы,
жоғарыдағы айтылған автокөліктің қызмет ету (пайдалану) мерзімі 5 жыл.
Бірқалыпты үлестіру әдісінде амортизациялау нормасы 20% болады. Бұл
белгіленген ставка (40%) қалдық құнға әрбір жылдың соңында жатқызылады.
Қалдық құнды азайту үшін қажетті шамамен шектелетін соңғы жылды
қоспағанда, тозуды есептеген кезде жойылу құны есепке алынбайды деп
саналады.
Халықаралық практикада баяу амортизация деп аталатын әдіс бар,
мысалға, күрделі пайыздық әдіс, бірақ оны тек қана арнайы жағдайда ғана
пайдаланады. Бұл әдістің мәні мына жағдайдан тұрады: онда негізгі құралды
пайдаланудың бірінші жылында тозу сомасы аз мөлшерде есептен шығарылып, ал
келесі жылдары ол біртіндеп арта бастайды.
2 Қазақтелеком АҚ филиалы Астанателеком
ҚТО–да негізгі қорлар есебінің ұйымдастырылуы мен жағдайы
2.1 Кәсіпорынның қаржылық-экономикалық сипаттамасы
Қазақтелеком акционерлік қоғамының филиалы Астанателеком Қалалық
телекоммуникациялар орталығы Астана қаласында орналасқан және қызметінің
негізгі бағыты келесідей:
– коммерциялық қызметтен пайда табу және оны акционерлердің
мүддесіне пайдалану;
–Қазақстан Республикасы аумағында қазіргі заманға сай
телекоммуникация желілерін құру және оларды әлемдік телекоммуникация
желісімен ықпалдастыру;
–Қазақстан Республикасы аумағында және шетелдерде
пайдаланушыларға телекоммуникация қызметтерінің барлық түрлерін ұсыну.
Филиал белгісіз мерзімге құрылған. Кәсіпорын мемлекеттік тіркелген
сәтінен бастап құрылған болып саналады және заңды тұлға құқығына ие болады.
Кәсіпорынның мөрі, дербес балансы, банктік шоттары, өз атауы бар бланкілері
бар. Кәсіпорын қызмет мақсаттарына жету үшін өз атынан мәмілелер жасауға,
мүліктік емес құқықтарды иеленуге, мойнына міндеттемелер алуға, сотта
талапкер немесе жауапкер болуға құқылы.
Кәсіпорын Қазақстан Республикасының аумағында және шетелдерде
филиалдар және өкілдіктер ашуға, басқа заңды тұлғалармен бірлестіктерге
(одақтарға) бірігіп және де басқа заңды тұлғалардың құрылтайшысы болуға
құқылы.
Қоғам өзіне тиесілі барлық мүлкімен өзінің міндеттері бойынша жауапты.
Акционелер қоғамның міндеттері бойынша жауапты емес. Олар кәсіпорынға
байланысты өздері енгізген жарна көлемінде шығынға ұшырауға тәуекел етеді.
Қоғам акционелерінің құқықтары мен міндеттері:
– жарғыда белгіленген тәртіппен қоғамның істерін басқаруға қатысуға;
– кәсіпорының қызметі туралы ақпарат алуға және осы жарғыда
белгіленген тәртіппен оның бухгалтерлік есеп шотымен және басқа да
құжаттарымен танысуға;
– заңға, қоғам жарғысына және жалпы жиналыстың шешіміне сәйкес дан
пайда алуға;
– қоғам таратылған жағдайда несие берушілермен есеп айырысқаннан
кейін барлық қатысушылардың келісімі бойынша, қалған кәсіпорын мүлкіндегі
үлесіне сәйкес мүліктің бір бөлігін немесе оның құнын алуға;
– заңды белгіленген тәртіп бойынша өзінің үлесін ала отырып қоғамнан
шығуға құқығы бар.
Бизнестi қажеттi қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету кез-келген
кәсiпорын қызметiнiң анықтаушы факторы болып табылады. Кәсiпорын басшылығы
кәсiпорын қызметi ресустардың қандай көздерiнен қаржыландырылатынын және
капитал қандай iске салынатынын нақты бiлуi қажет. Сол себептi капиталдың
құрамын, құралу көздерiн және орналасуын талдау үлкен мәнге ие .
Капитал – бұл шаруашылық субъектiсiң пайда алу мақсатында өз
қызметiнде пайдаланатын (иеленетiн) қаражаттары.
Кәсіпорын қызметінің негізгі мақсаты пайда табу болып табылады.
Кәсіпорын табыстылығының абсолютті көрсеткіштері 1-кестеде
келтірілген.
Кесте 1 – Кәсіпорын табыстылығының абсолютті көрсеткіштері, мың тг
Көрсеткіштер 2007 жыл 2008 жыл 2009 жыл 2007 жылға
%-бен
Өнім (жұмыс,қызмет) 4205650 4914320 5438801 116,8 129,3
өткізуден түскен түсім
Жалпы табыс 3249231 3811093 4335574 117,3 133,4
Таза табыс 3111571 3588628 4113109 115,3 132,2
1-кесте мәліметтері бойынша кәсіпорын 3 жылды да табыспен аяқтап отыр.
Ол 2009 жылы қызмет көрсетуден 5438801 мың тг түсім, 4113109 мың тг таза
табыс алған. Бұл 2007 жылмен салыстырғанда 32 процентке көп.
Кәсiпорын капиталы меншiктi (iшкi) және заемдық (сыртқы)
көздерден қалыптасады.
Қаржыландырудың негiзгi көзi - меншiктi капитал. Оның құрамына
жарғылық капитал, қосымша капитал, резервтiк капитал, бөлiнбеген табыс
кiредi. Бiрақ меншiктi капитал көлемі шектеулi екенiн ескерсек,
қаржыландырудың келесi көзi - заемдық капитал болып саналады. Кәсiпорын
қызметiн заемдық капитал есебiнен қаржыландыру келесi жағдайларда тиiмдi:
1) өндiрiс маусымдық сипатқа ие болса. Бұл жағдайда кей кезеңдерде
ақша қаражаттары жинақталып қалып, басқа кезеңдерде ол жетiспейдi;
2) егер кәсiпорын заемдық капитал бағасынан жоғары табыстылықты
қамтамасыз ете алса, онда заемдық капитал есебiнен өз жағдайын тұрақтандыра
алады.
Қазақтелеком АҚ филиалы Астанателеком ҚТО да жарғы капиталындағы
барлық лердің үлестері кәсіпорынның жарғы капиталындағы олардың салымдарына
сәйкес болады және проценттік көрсеткіште төленеді. Кәсіпорын мүлкіндегі
акционерінің үлесі оның әлдеқашан төлеген жарғысына немесе ақшаны толықтай
төлегенге дейін бөлігіне ғана кепілдік алуға немесе алып қойылуы мүмкін.
Қоғам акционерінің мүлкіндегі өзінің үлесін сатуға немесе басқа жолмен
беруге құқылы немесе оның бөлігін осы қоңамның баска акционерге беруге
құқылы.
Астанателеком ҚТО мүлкіндегі қатысушылар үлестері құрылтай келісімі
бойынша анықталады. ға жаңа қатысушы қабылдау немесе шығуға байланысты кез
келген өзгеріс бойынша жарғы капиталындағы үлестердің пайдасынан
есептелінеді. Қоғам мүлкі құрылтайшылардың үлестері есебі филиалға түскен
кірістерден және да заңмен тиым салынбаған басқа да көздері түскен
кірістерден құрылады.
Астанателеком ҚТО ның капиталының құралу көздері мен олардың
динамикасы 2-кестеде келтірілген.
Кесте 2 – Кәсiпорының авансталған капиталының құрамы мен
құрылымы, жыл соңы
Сомасы, мың тг Құрылымы, %
Капитал
көздерi
2008 жыл2009 жылөзгерiс,2008 2009 өзгерiс,
+- жыл жыл +-
Меншiктi 3849644 4374032 +524388 97,0 94,0 -3,0
капитал
2.Заемдық 120130 279123 +158993 3,0 6,0 +3,0
капитал
Барлығы 3969774 4653155 +683381 100,0 100,0 х
Кәсіпорын капиталы 2009 жылы 2008 жылмен салыстырғанда 683381 мың тг
өскен. Оның ішінде өсім негізінен меншікті капитал сомасының өсуінен болып
отыр. Заемдық капитал сомасы да 158993 мың тг артқан. Заңдар арқылы немесе
кәсіпорын жарғысымен резерв капиталы және басқа да қорлар қарастырылады.
Кәсіпорын мүлкі оның балансында есептелінеді. Қатысушылардың жалпы жиналысы
кәсіпорын мүлкіне қосымша жарна қосу туралы шешім қабылдай алады. Кәсіпорын
мүлкіне қатысушылардың қосымша жарнасы жарғы капиталының және серіктестік
қатысушыларының үлесінің көлемін өзгерте алмайды.
Кәсiпорынның қаржылық жағдайы мен оның қаржылық тұрақтылығы негiзiнен
капитал көздерiнiң құрылымының оңтайлылығынан (меншiктi және заемдық
қаражаттардың қатынасы) және активтердiң құрылымынан тәуелдi. Кәсіпорынның
қаржылық тұрақтылығына баға беру үшін бірнеше арнайы көрсеткіштер
есептелінеді . Олардың негізгілері келесілер:
1) қаржылық тәуелсіздік (автономиялық) коэффициенті;
2) қаржылық тәуелділік коэффициенті;
3) қаржыландыру (төлем қабілеттілік) коэффициенті;
4) қаржылық леверидж (қаржылық тәуекел) коэффициенті;
5) қаржылық тұрақтылық коэффициенті;
6) маневрлік коэффициенті.
Бұл көрсеткіштер кәсіпорынның қаржылық жағдайы талапқа сай екендігін
көрсетеді. Себебі 2-кесте мәліметтері бойынша кәсіпорын капиталының көп
бөлігін меншікті капитал құрап отыр, ол оның сыртқы қарыз көздерінен
тәуелсіздігін көрсетеді.
Дегенмен, кәсіпорынның экономикалық жағдайына бухгалтерлік баланс
көмегімен баға беру кезінде бухгалтерлік баланстың өзінде белгілі бір
дәрежеде шарттылықтар, қарама-қайшылықтар бар екендігін ескеру қажет.
Біріншіден, бухгалтерлік баланстың шарттылығы:
Бухгалтерлік баланс белгілі бір мерзімге жасалынады. Осының нәтижесінде
бухгалтерлік баланс екі мерзімдегі фотосурет секілді , біз одан
активтердің, меншікті және заемдық капиталдың қозғалысын емес, тек
өзгерісін ғана байқай аламыз, яғни динамика емес статика көрінеді. Егер
шоттар бойынша қалдықтар салыстырмалы түрде өзгермесе, ол баптар бойынша
ешқандай қозғалыс болмаған секілді болып көрінеді. Бірақ ол олай емес,
мұндай жағдай тек дебеттік және кредиттік айналымдар сомасы бірдей
болғанын көрсетеді, ал бұл айналыстар маңызды ақпарат көзі болуы мүмкін.
Мысалы, талдау сәтінде ақша қаражаттары мен оның баламаларының қалдығының
сомасы өте аз болсын делік, сонда тәжірибесі аз талдаушы міндетті түрде
банктің өтімділігі төмен деген қорытынды жасайды, себебі банк өз
міндеттемелерін өтімділігі жоғары активтермен жедел өтей алмайды. Ал егер
баланста ақша қаражаттарының айналысы көрініс тапса (әдетте, бұл айналыстар
сомасы үлкен болады), қорытынды басқаша болар еді – банктің төлем
қабілеттілігі тек осы сәтте төмендеген, ал қалған күндері ақша
қаражаттарының келіп түсуіне байланысты төлем қабілеттілік жоғарылауы
мүмкіндігін анықтауға болушы еді. Сол себепті банктерге қаржылық талдау
жүргізу барысында мүмкіндігінше жуық уақыт ішіндегі бірнеше деңгейлерге
сүйену қажет.
Екіншіден, бухгалтерлік баланстың шектеулілігі:
Бухгалтерлік баланс банк субъектісінің қаржылық-экономикалық жағдайын
есепті кезеңде жалпы бейнелеуге бейімделіп құрастырылған. Ал біз баланста
берілген мәліметтер негізінде банк мүлкінің құрамына оның қай бөлігі
меншікті көздерден, қай бөлігі заемдық қаражаттар есебінен
қаржыландырылғанын көре алмаймыз. Мысалы, банк балансының активінде ақша
қаражаттары, депозиттер, жылжымалы және жылжымайтын мүліктердің тізімі
келтірілген, ал ол мүліктің қайсы көзден қаржыландырылғанын көре алмаймыз.
2.2 Негізгі құралдардың аналитикалық және синтетикалық есебі
Астанателеком ҚТО да негізгі құралдардың келіп түсуі келесі
себептерден болады: кабельдер, жабдықтар, көлік құралдарын сатып алу; басқа
субъектілер мен жеке тұлғалардан ақысыз (тегін) алынған негізгі құралдардың
келіп түсуі; объектілерді ұзақ мерзімге жалға алу (келісімді құнын толық
төлегеннен кейін); жарғылық қорға қосқан үлес нәтижесінде келіп түсу.
Кәсіпорында негізгі құралдардың түсуі келесідей құжаттармен
рәсімделеді:
Негізгі құралдарды қабылдау-тапсыру (орнын ауыстыру) актісі негізгі
құралдар құрамына жекелеген обьектілерді енгізу үшін; қолданылып жүрген
заңға сәйкес олардың енгізілуі ерекше тәртіппен рәсімделуге тиіс
жағдайлардан басқасы, оларды пайдалануға берілуін рәсімдеу үшін; негізгі
құрал-жабдықтардың бір цехтан (бөлімнен, учаскеден) екіншісіне орын
ауыстыруын рәсімдеу үшін; негізгі құралдарды қоймадан (қордан) пайдалануға
берілуін рәсімдеу үшін, сондай-ақ басқа да субъектілерге берілген кезінде
(жарғылық капиталға қосқан үлестерді, сатуды, сыйларды) оларды негізгі
құралдардың құрамынан шығару үшін қолданылады.
Негізгі құралдарды қабылдауды рәсімдеу кезінде серіктестік
жетекшісінің өкімімен тағайындалған қабылдау комиссиясы әрбір жекелеген
объектіге бір данадан акт жасайды. Негізгі құралдардың бірнеше объектісін
қабылдау-тапсыру актісін жасауға тек шаруашылық мүлкінің, құрал- сайманның,
жабдықтардың және т.б. объектілердің есебін жүргізген кезде, егер бұл
объектілер бір типті болса, құндары бірдей болып, бір календарлық ай ішінде
қабылданған болса ғана жол беріледі. Рәсімделгеннен кейін осы обьектіге
қатысты техникалық құжаттама қоса тіркеліп акт бухгалтерияға беріледі, бас
бухгалтер қол қойып, субъект жетекшісі немесе соған өкілетті адамдар
бекітеді.
Алыс-беріс (орын ауыстыру) актісінде, міндетті реквизиттермен қоса,
комиссия қызмет ету мерзімін және болжамдық қою құнын көрсетеді. Қызмет ету
мерзімін шаруашылық жүргізуші субъекті дербес анықтай алады, яғни ол
негізгі құралдардың техникалық жағдайынан, нормасынан және басқа да
көрсеткіштерінен шығады. Ал болжамдық жою құны негізінен шаруашылық
жүргізуші субъектінің есептік саясатында көрініс табуы керек, болмаса оны
қабылдау комиссиясы көп жағдайда көзбен анықтайды, не болмаса бастапқы
құнының 0,01-ден 2,0%-ке дейінгі сомасы алынады.
Негізгі құралдардың кәсіпорын ішіндегі орын ауыстыруын рәсімдеу үшін
актіні екі дана етіп тапсырушы цех (бөлім) қызметкері толтырады. Алушының
және тапсырушының қолдары қойылған бірінші данасы бухгалтерияға
тапсырылады, ал екіншісі тапсырушы цехта қалады.
Негізгі құралдарды ақысыз беру (сыйлау) кезінде акт (тапсырушы және
қабылдаушы субъектілері үшін) екі дана етіп жасалынады.
Негізгі құралдарды басқа субъектіге сату кезінде актінің үш данасы
жазылады: алғашқы екеуі өткізуші субъектіде қалады (онда бірінші дана
негізгі құралдардың нақты бары, қозғалысы туралы есеп беруге, екіншісі–есеп-
айырысу төлем құжаттарына тіркеледі,) үшінші дана негізгі құралдарды
қабылдаушы адамға беріледі.
Негізгі құралдар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
1 Негізгі құралдар есебінің теориялық негіздері
1.1 Негізгі құралдардың экономикалық мәні мен 6
жіктелуі ... ... ... ... ... .
1.2 Негізгі құралдарды 10
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
1.3 Негізгі құралдың тозуы мен амортизациясын есептеу 12
... ... ... ... ... ...
2 Қазақтелеком АҚ филиалы Астанателеком ҚТО да негізгі
қорлар есебінің ұйымдастырылуы мен оның жағдайы
2.1 Кәсіпорынның қаржылық-экономикалық 16
сипаттамасы ... ... ... ... ... ..
2.2 Негізгі құралдардың аналитикалық және синтетикалық есебі 19
... ...
2.3 Негізгі құралдардың тозуының есебі 26
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
2.4 Негізгі құралдарды жөндеудің есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 28
2.5 Негізгі құралдарды түгендеу мен қайта 30
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3 Негізгі құралдарды пайдалану тиімділігін талдау
3.1 Кәсіпорынның негізгі құралдармен қамтамасыз етілуін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Негізгі қорлардың қозғалысы мен жағдайын 37
талдау ... ... ... ... ... ... ...
3.3 Негізгі қорларды пайдалану тиімділігін талдау 40
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
4 Негізгі құралдардың есебін жетілдіру мен оларды
пайдалану тиімділігін арттыру
резервтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .. 44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер көзі 54
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Негізгі құралдар құны кәсіпорын
мүлкінің құнының елеулі бөлігін құрайды, сол себепті олардың есебін дұрыс
ұйымдастыру мен оларды пайдалану тиімділігі кәсіпорын қызметінің қаржылық
нәтижесіне елеулі ықпал етеді. Тұрғындардың қажеттілігін қамтамасыз ету мен
өндіріс үрдісін ұйымдастыру үшін барлық кәсіпорындар қажетті еңбек
заттарымен қамтамасыз етілуі тиіс, олар оның материалдық-техникалық
базасының негізін қалайды. Ұйымның шаруашылық қызметіне ұзақ жылдар бойы
қызмет ететін еңбек құралдары мен басқа мүлкі негізгі құралдар деп
аталатын экономикалық категорияны құрайды. Өндіріс көлемін арттырудың
негізгі факторларының бірі – шаруашылық субъектілерінің негізгі қорлармен
қажетті көлемде қамтамасыз етілуі және оларды тиімді пайдалану.
Кез келген өндіріс өз қызметіне құрал - жабдықтарын тартса ғана
жүреді, ал ол еңбек заттары (шикізат, материалдар, сатып алынған жартылай
фабрикаттар) және еңбек құралдары (машина, станок) болып бөлінеді. Бұл
арада еңбек құралдарының құрамы сыртқы белгісімен емес, олардың өндіріс
процесінде атқаратын роліне қарап анықталады. Мысалға, заводта дайындалған
трактор сол зауыт үшін дайын өнім болып саналады; ал пайдалану үшін сатып
алған субъект үшін осы трактор еңбек құралы болып табылады. Осы тракторды
келешекте қайта сатуға алса, онда ол тауар болып табылады.
ҚР Конституциясы бойынша : шаруашылық субъектілері материалдық және
материалдық емес мүліктерді иемденуге, оларды меншік құқығында пайдалануға
құқылы 1. Сонымен бірге шаруашылық субъектілеріндегі бухгалтерлік есепті
жүргізу ҚР Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы заңымен
реттеледі 2.
Негізгі құралдар есебі - бухгалтерлік есептің негізгі бөлімдерінің
бірі болып табылады. № 16 Негізгі қорлар ҚЕХС бойынша: негізгі қорлар –
бір кезеңнен ұзақ пайдалану көзделетін және өнім өндіру үшін, басқа
ұйымдарға жалға беру мен әкімшілік мақсаттар үшін пайдаланылатын
материалдық активтер 3. Оларға жылжымайтын мүлік (жер учаскелері,
ғимараттар мен құрылыстар және жермен байланысты басқа да объектілер),
көлік құралдары, құрал-жабдықтар, өндірістік және шаруашылық заттары, жұмыс
малы мен өнім беретін мал, т.б. жатады.
Негізгі құралдардың ерекшелігі – олардың өндіріс үрдісіне бірнеше рет
қатысуы мен ұзақ уақыт бойы өзінің физикалық түрін жоғалтпауы. Өндіріс
үрдісі мен сыртқы орта әсерінен негізгі қорлар тозады және өзінің құнын
өндіріс шығындарына амортизациялық аударымдар түрінде біртіндеп аударады.
Сол себепті негізгі қорлар есебінің міндеттеріне келесілерді жатқызуға
болады:
– негізгі құралдардың кірісі мен қозғалысын есеп регистрлерінде
уақтылы және дұрыс көрсету;
– бухгалтерлік есепте негізгі қорлардың тозу сомасын дұрыс есептеу
және дұрыс көрсету;
– негізгі құралдарды жою есебін дұрыс жүргізу, оның қаржылық
нәтижесін нақты анықтау;
– негізгі құралдарды жөндеу шығындарын қадағалау;
– негізгі құралдардың сақталуы мен оларды пайдалану тиімділігін
бақылау.
Қарастырылып отырған тақырып актуалды: біріншіден, негізгі құралдар
барлық шаруашылық субъектілерінде бар, олардың есебі жан-жақты және
күрделі, екіншіден, бухгалтерлік есептің бұл бөлімі өте күрделі, ақпаратқа
толы, себебі ол негізгі құралдарға салық салуды, мүлікті бағалауды, оны
шығындарға қосуды қамтиды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазақтелеком АҚ филиалы Астанателеком
ҚТО мысалында негізгі құралдар есебінің ұйымдастырылуы мен жағдайына жан-
жақты баға беріп, есепті жетілдіру мен негізгі қорларды пайдалану
тиімділігін арттыру бойынша ұсыныстар беру.
Аталған мақсатқа жету үшін жұмыста келесідей міндеттерді шешу
қарастырылған:
– кәсіпорынның шаруашылық қызметіндегі негізгі құралдардың орны мен
мәнін ашу;
– кәсіпорындағы негізгі қорлар есебінің ұйымдастырылуы мен қазіргі
жағдайына баға беру;
– кәсіпорынның амортизациялық саясатын оқу;
– кәсіпорынның негізгі құралдармен қамтамасыз етілуін талдау;
– негізгі құралдарды пайдалану тиімділігін талдау;
–негізгі құралдар есебін жетілдіру мен негізгі қорларды пайдалану
тиімділігін арттыру бойынша ұсыныстар беру.
Дипломдық жұмысты орындау барысында экономика ғылымдарына
ортақ келесідей әдістер қолданылды: монографиялық, экономикалық-
статистикалық әдістері қолданылды.
Жұмыстың ақпараттық базасы ретінде - Қазақтелеком АҚ филиалы
Астанателеком ҚТО-ның 2007-2009 жылдардағы қаржылық есебі, бухгалтерлік
есеп пен статистикалық есептің алғашқы мәліметтері, статистикалық жинақтар
қолданылды.
1 Негізгі құралдар есебінің теориялық негіздері
1.1 Негізгі құралдардың экономикалық мәні мен жіктелуі
Ел президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2010 жылғы Жаңа онжылдық – жаңа
экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері атты Қазақстан
халқына жолдауында ел экономикасының тұрақтылығын қамтамасыз ету мен оның
бәсеке қабілеттілігін арттыру барысында шаруашылық субъектілерінің негізгі
қорларын жаңарту мен модернизациялауға, сол арқылы өндірілген өнімдердің
қор және ресурс сыйымдылығын төмендетуге көңіл бөлу керектігі баса айтылған
4.
Кез келген өндіріс өз қызметіне құрал - жабдықтарын тартса ғана
жүреді, ал ол еңбек заттары (шикізат, материалдар, сатып алынған жартылай
фабрикаттар) және еңбек құралдары (машина, станок) болып бөлінеді. Бұл
арада еңбек құралдарының құрамы сыртқы белгісімен емес, олардың өндіріс
процесінде атқаратын роліне қарап анықталады. Мысалға, заводта дайындалған
трактор сол зауыт үшін дайын өнім болып саналады; ал пайдалану үшін сатып
алған субъект үшін осы трактор еңбек құралы болып табылады. Осы тракторды
келешекте қайта сатуға алса, онда ол тауар болып табылады.
Негізгі құралдар материалдық өндіріс саласында да, өндірістік емес
(әлеуметтік) салада да ұзақ уақыт бойы (бір жылдан астам) қызмет етеді.
Осы негізгі құралдарға: жер, үйлер, ғимараттар, көп жылдық екпе
ағаштары, машиналар және құрал - жабдықтар (соның ішінде автоматты
машиналар және құрал - жабдық); машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу
аспаптары және қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; есептеу техникасы;
басқа машиналар мен құрал жабдық; көлік құралдары; құрал - сайман;
өндірістік мүлік және жабдықтар; шаруашылық мүлкі; жұмысшы және өнім
беретін мал; көп жылдық екпе ағаштар; жерді жақсартуға (ғимараттарсыз)
шыққан күрделі шығын; басқа да негізгі құралдар жатады.
Кәсіпорында негізгі құралдардың есебі №16 ҚЕХС сәйкес ұйымдастырылады.
Осы стандарт негізгі құралдың есебін жүргізудің, субъектіге жататын меншік
құқығын, шаруашылық пен оперативтік басқару жүйесін анықтайды. Осы стандарт
талаптарына сәйкес негізгі қорлар келесідей талаптарға жауап беретін
материалдық активтер:
– өндірісте, қызмет көрсету мен тауар жеткізуде қолдануға арналған
немесе басқа тұлғаларға жалға беруге не әкімшілік мақсаттарға арналған
болуы керек;
– бір кезеңнен артық мерзім аралығында пайдалану көзделген.
Негізгі құралдар объектісі келесідей екі негізгі шартты
қанағаттандырса ғана актив ретінде танылады:
– негізгі құрал объектісінің бастапқы құны нақты бағалана алуы керек;
– кәсіпорын осы объектіні пайдалану нәтижесінде болашақта табыс алу
мүмкіндігі болуы керек.
Инвентарлық объектілер негізгі құралдың есеп бірлігі болып табылады.
Инвентарлық объект күрделі әрі жай болып келеді. Негізгі құралдың есебін
дұрыс ұйымдастырудың басты шарты оны жіктеу болып табылады.
Өндіріс процесіне қатысу сипатына байланысты негізгі құралдар
өндірістік және өндірістік емес болып екіге бөлінеді.
Негізгі өндіріс құралдарына өндіріс процесіне тікелей қатысатын
объектілер жатады, олардың көмегімен өнімді әзірлеген кезде еңбек
құралдарына ( машина, құрал - жабдық, құрал - саймандар т.б.) әсер ету
жүзеге асады немесе өндірісті жүргізу үшін қажет материалдық жағдайын
жасайды (ғимараттар, құрал - жабдықтар, өткізгіш қондырғылар). Негізгі
өндірістік құралдардың пайдалануын сипаттайтын шолушы экономикалық
көрсеткіш - қор қайтарымы болып табылады, ол негізгі құралдардың бір
өлшеміне шаққандағы өндірілетін заттай немесе ақшалай түріндегі өнімді
көрсетеді.
Өндірістік емес негізгі құрал - жабдықтар - тұтынуға арналған құрал -
жабдықтар. Олар ұжымның мәдени - тұрмыстық ( ғимараттар, тұрғын - үй
коммуналдық шаруашылық, денсаулық сақтау мүлкі, т.б.) қажеттіліктерін ұзақ
мерзім бойы өтеуге арналған.
Иелігіне қарай негізгі құралдар меншікті және жалға алынған болып
бөлінеді.
Меншікті дегеніміз - субъектіге тиесілі және оның балансында көрініс
табатын негізгі құралдар. Белгіленген мерзімге шарт бойынша басқа
субъектіден алынған негізгі құралдар, жалға алынған құралдар болып
саналады. Оларды жалға берушінің балансында есептейді. Жалға алу мерзімі
аяқталған соң немесе ол аяқталмай тұрып, жалға алушы келісілген бағамен
сатып алуына болады.
Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар жұмыс істеп тұрған,
істемей тұрған (тоқтатылып қойған)және қор ретінде тұрған болып бөлінеді.
Қолданыстағы жұмыс істеп тұрған негізгі құралдар, әрекет етіп тұрғандар
болып саналады. Жұмыс істемей тұрғандар – бұл жұмысы тоқтатылған немесе
басқа жағдайларға байланысты уақытша пайдаланбайтын негізгі құрал –
жабдықтар. Қорда тұрғандар болып жұмыс істеп тұрған құрал – жабдықтарды
жоспарлы түрде олардың запас бөлшектерін ауыстыру үшін тоқтатылған
объектілер есептеледі.
Заттық құрамына қарай негізгі құралдар мүліктік және мүліктік емес
болып бөлінеді. Мүліктікке (заттай) көрінісі бар, яғни санауға және өлшеуге
болатындар (үйлер, ғимараттар, машиналар, жабдықтар) жатады. Мүліктік
еместерге пайдаланылатын жер, орман алқабы, су ресурстары (ғимараттардан
басқа күрделі қаржы салымы, яғни заттық нысаны жоқ шығындар (жер
учаскелерін, егістік үшін пайдаланылатын жерді өңдеу, жалға алынған негізгі
құралдарға күрделі қаржы жұмсау, т.б.) жатады.
Әр субъектіде негізгі құралдар пайдалану мақсатына және атқаратын
қызметіне қарай мынандай түрлерге бөлінеді:жер, үйлер, ғимараттар, өткізгіш
тетіктер, машиналар және құрал жабдықтар (соның ішінде автоматты машиналар
және құрал – жабдық); күш беретін машиналар және жабдықтар, жұмысшы
машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және қондырғылар мен
лабораториялық жабдықтар; есептеу техникасы; басқа машиналар мен құрал –
жабдық; көлік – сайман; өндірістік мүлік және жабдықтар; шаруашылық мүлкі;
жұмысшы және өнім беретін мал; көп жылдық екпе ағаштар; жерді жақсартуға
(ғимараттарсыз) шыққан күрделі шығын; басқа да негізгі құралдар.
ҚР Салық кодексіне сәйкес келтірілген негізгі құралдардың әр
қайсысының құрамына енетіндер 5:
Жер – субъект меншігіне сатып алған жердің көлемі мен құны. Жерге
меншік құқығы бар болса, онда олар құқық актісімен расталуы керек. Ондай
актісі берілген болса, онда ондай жер учаскілері мүліктік объекті болып
саналады.
Үйлер – халыққа еңбек етуге, тұруға, әлеуметтік – мәдени қызмет
көрсетуге жағдай жасауға және материалдық құндылықтарды сақтауға арналған
әлеуметті – құрылыс объектілері. Әрбір тұрғын үй мүліктік объект болып
табылады.
Ғимараттар – еңбек заттарын өзгертуге қатысы жоқ белгілі бір
қызметтерді орындау жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға арналған
инженерлік – құрылыс объектілері (шахта ұңғысы, мұнай мұнарасы, бөгет,
көпір, автомобиль жолы). Барлық жағдайлары бар әрбір жеке ғимарат мүліктік
объект болып табылады.
Өткізгіш тетіктер (қондырғылар ) – электр, жылу немесе механикалық
энергияны өткізу қондырғылары (электр өткізу желілері, трансмиссиялар,
құбырлар). Электр желілері бойынша, мысалы, электр станциясы бөлу
қондырғыларына дейін, қабылдау подстанцияларынан және подстанциялардан
трансформатор жайына дейін мүліктік объекті бола алады.
Машиналар мен жабдықтар – күш беретін машиналар және жабдықтар;
жұмысшы машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және
қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; әрбір машина, егер ол басқа
мүліктік объектінің бөлшегі болмаса, оған кіретін бейімделген құралдарды,
соған тиісті заттарды, аспаптарды, қоршауды, фундаментті қоса алғанда,
мүліктік объекті болып саналады. Негізгі құралдардың бұл тобы бес топтан
тұрады:
– күш беретін машиналар және жабдықтар – жылу және электр энергиясын
өндіретін генератор – машиналары; түрлі энергияны механикалық энергияны
механикалық энергияға, яғни қозғалыс энергиясына айналдыратын двигатель –
машиналары (тракторлар мен өздігінен жүретін шассилер, бу двигательдері,
турбиналар, іштей жану двигательдері, электрлік двигательдер);
– жұмыс машиналары мен жабдықтар – еңбек өнімдерін жасау процесінде
еңбек затына механикалық, жылу және химиялық әсер етуге арналған машиналар,
аппараттар және құрал – жабдық (токарьлық бұранда кесетін станоктар, ағаш
кесетін аралар);
– өлшеу және реттеу приборлары, қондырғылар мен лабораториялық
жабдықтар - өлшеуге, өндірістік процестерді реттеуге арналған аспаптар мен
қондырғылар, сондай – ақ лабораторияларда пайдаланылатын приборлар мен
аппаратуралар (дозаторлар, амперметрлер, микроскоптар);
– есептеу техникасы – процестерді жылдамдату және автоматтандыруға
арналған машиналар, қондырғылар, аспаптар (компьютерлер, басқарушы және
басқа есептеу машиналары)
– басқадай машиналар мен жабдықтар - машиналар, аппараттар және басқа
құрал – жабдық (телефон станцияларының, радио тораптарының жабдығы, өрт
сөндіргіш машиналар).
Көлік құралдары – адамдар мен жүктерді тасымалдауға арналған қозғалыс
құралдары (автомобиль, темір жол және су көлігінің қозғалмалы құрамы, жегін
көлігі). Әрбір объект өзіне тиісті барлық бейімдегіш құралдары мен заттарын
қоса алғанда мүліктік объект болып табылады.
Құрал – сайман – қол еңбегінің механикаландырылған немесе
механикаландырылмаған құралдары немесе материалдарды, ағашты және т.б.
өңдеу үшін машиналарға бекітілген заттар (кесетін, соғатын және нығыздайтын
еңбек құралдары). Басқа мүліктік объектінің құрамына кірмейтін заттар ғана
мүліктік объект болып табылады.
Өндірістік мүлік және соған жататын заттар - өндірістік операцияларды
орындау немесе жеңілдету үшін қызмет ететін өндірістік заттар; еңбекті
қорғауға көмектесетін жабдықтар; сұйық, сусымалы және басқа материалдарды
сақтауға арналған сыйымды заттар; өндірістік арналымы бар басқа да заттар.
Басқа мүліктік объектінің бөлшегі болып табылмайтын және дербес мәні бар
заттарда мүліктік объекті бола алады.
Шаруашылық мүлік – кеңсе және шаруашылық мекемелерінің заттары
(орындықтар, шкафтар, кілемдер). Дербес мәні бар әрбір объект – мүліктік
объект бола алады.
Жұмысқа пайдаланылатын және өнім беретін мал – ат, өгіз, түйе және
басқа жұмысқа пайдаланылатын малдар; өнім беретін мал- мүйізді ірі қара
мал; асыл тұқымды айғырлар мен биелер, буралар мен інгендер; бұғылар,
маралдар, еркек шошқалар мен мегежіндер, ешкілер, саулық қой мен қошқарлар.
Әрбір ересек мал мүліктік объект болып табылады.
Көп жылдық өсімдіктер – қолдан егілген көп жылдық өсімдіктер (жеміс
және жидек ағаштары, жүзімдіктер, гүлдердің көп жылдық түрлері, роза
плантациялары, өсімдіктен жасалған қоршаулар, жерді қорғайтын өсімдіктер).
Жас өсімдіктердің даму деңгейі толық жетілген (жеміс жидек бере бастаған)
өсімдіктерден бөлек есепке алынады.
Жерді жақсартуға байланысты күрделі шығындар (ғимаратсыз) –ауыл
шаруашылық мақсатта пайдалану үшін жер қыртысын жақсартудың шараларына
жұмсалған мүліктік емес сипаттағы шығындар (жер учаскелерін жоспарлау,
жерді егін егу үшін өңдеу, егіс даласын тастардан тазарту).
Басқа да негізгі құралдар – кітапхана қорлары, спорт мүлкі және басқа
да салымдар.
1.2 Негізгі құралдарды бағалау
Бухгалтерлік есепте негізгі құралдарды бағалау үлкен мәнге ие. Себебі
оларды дұрыс бағалау мен оның құнын есепте көрсетуден кәсіпорынның қаржылық
нәтижесі тікелей тәуелді.
Негізгі құрал – жабдықтардың бастапқы, шынайы, баланстық, сату, жою,
тозу және қалдық құндары болады.
Бастапқы құны – негізгі құралды сатып алуға немесе салуға кеткен нақты
өндіріс шығындарыннан, соған қоса өтелмеген салық пен алымдардан (мысалыға,
ҚҚС, жеңіл автомобильдерді сатып алу кезінде төленген, баж салығы т.б.),
сондай – ақ орнату, жеткізіп беру, монтаждау, пайдалануға қосу шығындары,
несие үшін пайыздар және т.б. шығындарынан тұрады.
Негізгі құралдардың бастапқы құны мынадай жолмен анықталады:
- жер учаскелері бойынша меншік немесе тұрақты пайдалану құқығы –
актіде көрсетілген сатып алу құны, қозғалмайтын мүліктер бойынша агенттерге
берілетін сыйақы, сатып алу – сату келісімін рәсімдеу бойынша көрсетілген
қызметтердің төлемі, жерді маұсатты пайдалануға дайындау бойынша(ескі
үйлерді бұзу, тазалау, тегістеу, т.б. кезінде алынған материалды сатудан
түсетін табыстың шегерімінен басқа) жұмсалатын шығындар;
– құрастыруды және орналастыруды қажет ететін немесе қажет етпейтін
сатып алынған машиналар мен құрал- жабдықтар бойынша- сатып алу құны,
тасымалдау, соның ішінде тасымалдау кезінде құрастыру, машиналар мен құрал-
жабдықтарды пайдалануға жарамдылығын,т.б. тексеру мақсатымен өткізілетін
сынақтарға жұмсалатын шығындар. Машиналар мен құрал-жабдықтарды құрастыру
кезінде олардың бұзылғандарына кеткен ағымдағы шығыстарын қоса есептегендгі
жөндеу құны.Егер негізгі құралдар несие арқылы сатып алынған болса, онда
төленген проценттер ағымдағы шығыстар болып табылады да объектінің бастапқы
құнына қосылады;
– үйлер мен ғимараттарды шаруашылық әдіспен салу кезінде: құрылыс
материалдары, құрал – жабдықтар, құрылыс машиналары мен механизмдерінің
жұмысы, жұмысшылардың еңбек ақысы, үстеме шығысының тиесілі үлесі,
сәулетшілер, заңгерлер көрсеткен қызметінің төлемі, құрылысты салу
кезіңінде берілген кредиттер бойынша проценттер, құрылыс салу үшін рұқсат
алуға жұмсалатын шығыстар, жобалық – сметалық құжаттардың құны, т.б. –
құрылыс бойынша жұмсалған шығыстардың барлығы да бастапқы құнға қосылады;
– жерді, үйлерді немесе ғимараттарды біртұтас мүлік ретінде иеленген
кезде өз орнымен пайдалану мақсатымен кіріске енгізу барысында бұл
объектілердің бастапқы құнын шектеу қажет, өйткені үйлер мен ғимараттардың
пайдалану мерзімі шектеулі әрі олар тозады. Ал жерді пайдаланудың мерзімі
шектелмеген, сондықтан олар амортизацияланбайды. Егер пайдалануға тек жер
ғана арналған болса, үйлер мен ғимараттар, жеміс ағаштары т.б. бұзуға
(түбірімен жұлып алуға) жатады, демек құнға шектеулер қолданылмайды, ал жер
сатып алынған объектіге жатады. Тозығы жеткен үйлерді бұзуға байланысты
жұмсалған шығыстан, объектіні бөлшектеу барысында алынған құндылықтарды
сатқаннан түскен табысты шегергеннен соң, жердің бастапқы құны
есептелінеді;
– мердігерлік әдіспен тұрғызылған үйлер мен ғимараттар бойынша –
объектіні тұрғызу бойынша жүргізілген жұмыстардың келісілген құнына құрал –
жабдықтарды сатып алуға жұмсалған шығыстан қосылады, егер де оның құны
тапсырыс беруші тарапынан төленген болса;
– құрылтайшылардың жарғылық капиталына салынған негізгі құралдар
өздерінің келісілген бағасы бойынша;
– субъектінің өзі дайындаған немесе төлем арқылы сатып алынған
негізгі құралдар бойынша – сатып алуға жұмсалған шығындардың нақты сомасы
бойынша, жеткізу және сатып алынған объектілердің (алушының құрал –
Жабдықтарды орналастыруға кеткен шығындарын қоса есептегенде) тозу сомасын
қоса есептелген басқа да сатып алуға байланысты жұмсалған шығыстар.
Тегін алынған негізгі құралдардың обьектілері бойынша - құжаттарда
көрсетілген құны алынады (құрал-жабдықтарды жеткізіп беру, орналастыруға
кеткен шығындарын қоса есептегенде).
Айырбас операциясы нәтижесінде алынған обьектілердің - бастапқы құны
негізгі құралдардың алынған ағымдағы құны бойынша анықталады, ал ол негізгі
құралдардың берілген ағымдағы құнына түзетулердің көмегімен алынған
(берілген) ақша қаражаттарының сомасына тең болады. айырбастауға бір
мақсатқа пайдаланылатын обьектілер де әртүрлі мақсатқа арналған
обьектілерде жатады. Мысалы, бір-біріне ұқсас негізгі құралдар: тракторды
жүк автомобиліне айырбастау кезінде алынған обьект сатылған обьектінің құны
бойынша бағаланады, бірақ ол кезде тауардай немесе ақшалай салынған
(түскен) сомасы ескеріледі.
Жас малдарды негізгі табынға аударған кезде - малдарды өсірудің нақты
өзіндік құны.
Негізгі табынды қалыптастыру үшін алынған ересек малдар бойынша -
жеткізуге кеткен шығындарды қоса есептегенде сатып алуға шыққан шығындар
және сатып алуға байланысты басқа да шыққан шығындар.
Толық төленген және ұзақ мерзімге жалға алынған енгізгі құралдар
бойынша - олардың ұзақ мерзімге жалға алу шартында көрсетілген құны;
Жерді жақсартуға жұмсалған күрделі шығындар бойынша - жүргізілген
жұмыс бойынша шыққан нақты шығындар.
Негізгі құралдардың бастапқы құны өзгертілуі мүмкін, қосымша салынған
күрделі салымдар енмесе негізгі құралдардың жарым-жартылай жойылуы,
обьектіні демонтаждау негізгі құралдардың жағдайына әсер ететін болса,
онда, бірінші кезекте, пайдалы қызмет ету мерзімі қысқартылуы немесе
ұзартылуы мүмкін.
Ағымды құн - бұл негізгі құралдардың белгілі бір мерзімдегі нарықтық
бағасы бойынша бағаланған құны.
Баланстық құн - бұл бухгалтерлік есепте және қаржылық есеп беруде
көрсетілетін жинақталған тозу сомасын алып тастағандағы негізгі құралдардың
бастапқы немесе ағымдық құны.
Сату (өткізу) құны - бірін-бірі жақсы білетін және мәмілеге келуге
дайын тәуелсіз жақтардың (тараптардың) негізгі құралдарды өзара
айырбастауына мүмкіндік беретін құн.
Жою құны - тиімді қызмет ету мерзімі біткен енгізгі құралдарды жою
кезінде пайдалану мүмкіндігі бар бағасы бойынша бағаланған бөлшектердің,
метал сынықтарының және басқа да материалдық құндылықтардың құны.
Амортизацияланған құн - негізгі құралдардың бастапқы және болжанған
жою құндарының арасындағы айырмашылығы, ал ол жүйелі түрде амортизациялық
жолмен нормативтік қызметіне немесе барлық пайдалы кезеңіне субъектінің
шығысы ретінде таратылады, бұл кезде:
– Пайдалы кезең қызметі - бұл кезең ішінде негізгі құралдары
пайдаланудан экономикалық олжа алуды кәсіпорын топшылайды.
– Нормативтік қызмет кезеңі - бұл кезең ішінде белгіленген нормаға
сәйкес кәсіпорын енгізгі құралдардың тозуын есептейді.
Негізгі құралдардың бухгалтерлік есебі: негізгі құралдардың келіп
түсуін, кәсіпорын ішінде орын ауыстыруын және шығуын, дұрыс құжаттық
рәсімделуін және бухгалтерлік есепте уақытылы көрсетілуін; олардың
материалдық жауапты адамдарға бекітілуін және сақталуымен ұтымды
пайдалануын бақылайды; негізгі құралдардың есептелген амортизациясы мен
тозу сомасының есепте дұрыс көрсетілуін, сондай-ақ есептелген амортизация
сомасының есепте дұрыс көрсетілуін, негізгі құралдардың қор қайтарымын
анықтауды, жаңа техниканың және оны қолданудың жаңа әдістерінің
тиімділігін; негізгі құралдарды жөндеу бойынша шығындардың сенімді есебін;
негізгі құралдарды түгелдеуді және қайда бағалауды мезгілінде жасауын және
олардың нәтижесін есепте көрсетілуін; негізгі құралдарды сату және олардың
басқаша шығу нәтижелерін есепте нақты көрсетілуін қамтамасыз ету керек.
1.3 Негізгі құралдың тозуы мен амортизациясын есептеу
Негізгі құрал өндіріс процесіне қатысуымен, жылдар мерзімінің
әсерімен, табиғат күшінің әсер етуімен пайдалану процесінде біртіндеп
тозады. Тозудың екі түрі болады: табиғи және сапалық (моральдық) (заман
талабына сай келмеуі).
Негізгі қорлардың табиғи тозуы олардың өндіріс процесіне қатысу
нәтижесінен және негізгі құралдардың пайдалануға тікелей қатыспай – ақ,
түрлі сыртқы факторлардың әсерінен: ылғалдан, атмосфералық құбылыстар
нәтижесінен, металдардың тот басуынан, ескіруінен (тозудың табиғи нысаны)
пайда болады.
Негізгі құралдардың сапалық (моральдық) тозуы техникалық процеске,
өндіріс әдістерін жетілдіруге және жаңартуға байланысты болып келеді.
Техника мен технологияны жетілдіру жұмыс істеп тұрған негізгі құралдардың
ұқсас өнімдерінің арзандауына ықпал етеді. Осыған орай, пайдаланылудағы
негізгі құралдар өздерінің құнының бөлігін жоғалтып, құнсызданғандай
болады. Машиналардың, жабдықтардың, үйлер мен ғимараттардың барынша жаңа,
неғұрлым жетілдірілген және үнемді түрлерін, малдардың жаңа немесе
жақсартылған өнімді тұқымдарын, көпжылдық өсімдіктердің түрлері мен
сорттарын өндіріске енгізуге байланысты пайдаланылып жүрген негізгі
құралдарды бұдан әрі қолдану экономикалық жағынан тиімсіз болып қалады.
Негізгі құралдардың сапалық (моральдық) тозуын мынадай факторлар
арқылы анықтайды: өндірісте немесе жабдықтарды жаңартудағы жаңалықтар (ескі
машиналарды жаңа, неғұрлым өнімді машиналармен ауыстыру); технологиялық
процесті жетілдіру – жаңа технология қолданған кезде пайдаланудағы
машиналар мен жабдықтар жарамайды; шығарылатын өнімнің номенклатурасын
өзгерткенде және жаңартқанда ( ескі машиналар мен құрал – жабдықтар
жарамсыз болып танылады); жұмысшы күшінің еңбекке қамтылуындағы, жұмысшылар
біліктілігіндегі, өндірісті орналастыру географиясындағы өзгерістер
өндірістер өндірістің және пайдаланылатын машиналар мен жабдықтар санының
азайтылуын талап етуі мүмкін: өндірістің өңдеуші салаларындағы өнімнің
жекелеген түрлерін шығаруға қажетті шикізат құрамындағы өзгерістер
өнеркәсіптің өндіретін салаларында өндіріс көлемінің қысқаруына әкеліп
соғуы мүмкін.
Моральдық тозудың әсері нәтижесінде табиғи тозу мерзімі келгенге дейін
негізгі құрал – жабдықтар объектілері жаңасына, әрі неғұрлым пайдалы
(үнемді) түріне ауыстырылады. Моральдық тозуды болдырмау мақсатында негізгі
құрал – жабдықтар объектілерін қайта құрып, жаңарту жұмыстарын жүргізеді.
Мұражай және көркем туынды құндылықтары, кітапхана кітаптары, фильм
қорлары, сәулет және өнер көрсеткіштері болып табылатын үйлер мен
ғимараттар және басқа барлық негізгі құралдар моральдық тозуға ұшырайды.
Амортизация (латынның өтеу деген сөзінен) – тозудың құндық көрінісін
білдіреді.
№16 – шы Негізгі құралдардың есебі ҚЕХС сәйкес, амортизация –
активтің қызмет еткен мерзім бойына амортизацияланған құнды тарату процесі.
Амортизацияланған құн бастапқы құны мен жою құнының арасындағы айырма.
Амортизациялық аударымдар әрбір есептік кезеңнің шығысы ретінде танылады.
Жаңадан пайдалануға берілген негізгі құралдар бойынша амортизация
есептеу келіп түскен айдан кейінгі айдың бірінші күнінен басталады, ал
шығып кеткен негізгі құралдар бойынша – шыққан айдан кейінгі айдың бірінші
күнінен бастап тоқтатылады.
Толығымен амортизацияланған негізгі құралдар бойынша амортизацияны
есептеу қорлардың құны өнімнің (жұмыстың, қызметтің) құнына толықтай
ауысқан айдан кейін туатын айдың бірінші күні тоқтатылады.
Тоқтап тұрған негізгі құралдар бойынша техникалық тұрғыдан қайта
жарақтандыру барысында, консервацияға ауыстырылған кезінде амортизация
есептелінбейді.
Жалға алынған негізгі құралдар бойынша амортизация есептеуді жалға
беру шартының немесе шарт талаптарына сай жалға беруші немесе жалға алушы
жасайды.
Одан басқа, мына төмендегі негізгі құралдар бойынша амортизация
есептелінбейді: жер, өнім беретін малдар, кітапхана қоры, мұражай
құндылықтары, ескерткіш архитектурасы мен өнері, ортақ пайдаланатын
автомобиль жолдары.
Негізгі құралдардың амортизациясын есептеудің әр түрлі әдістері бар.
Шаруашылық жүргізуші субъектінің бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес
дербес тұрғыда, өздерінің есеп саясатында амортизацияны есептеудің тәсілі
бойынша жасалынады, олар:
– құнын бір қалыпты (түзу сызықты) жолмен есептен шығару;
– құнын орындалған жұмыстың көлеміне пропорционалды (немесе пара -
пар) етіп есептеп шығару (өндірістік әдіс);
– қалдығын азайту жолымен есептен шығару.
Негізгі құралдардың түрлері бойынша амортизацияны есептеудің әр қилы
әдістері пайдаланады. Бұл кезде негізгі құралдың бір түрі бойынша бір ғана
тәсілі пайдаланады.
Таңдап алған амортизацияны есептеу әдісі субъектінің есептік
саясатымен анықталуы тиіс және ол бір есептік жылдан екінші бір есептік
жылға өтуі мүмкін. Егер де амортизацияны есептеу әдісі өзгермейтін болса,
онда оның себебін ашу керек.
Ал бюджеттік мекемелер бойынша тозудың есептеу әдісін таңдау құқығы
өкілетті органдардың еншісінде болады.
Негізгі құралдардың құны бойынша амортизацияны бір қалыпты (түзу
сызықты) есептеу әдісі, яғни объектінің құны, оның қызмет ету мерзімі
ішінде өндіріс шығындарына біркелкі норма бойынша жатқызылады. Бұл әдіс
негізгі құралдардың тозуына, оның қызмет ету мерзімінің ұзақтығына
байланысты болып келеді.
Бұл тәсілде амортизациялық соманы аудару үшін:
– қызмет етудің пайдалы мерзімі. Бұл кезде пайдалануға берілген
объектінің жағдайы ескеріледі және күтіп ұстау жағдайына да байланысты
болып келеді (жөндеу мәселесі және техникалық жағдайы; ауа райының оған
тигізетін әсері т.б.).
– Қазақстан Республикасының салық заңдылықтарының белгіленген
амортизациялық нормасының шегінде. Шаруашылық жүргізуші субъектісіндегі
белгіленген нормалар, салық заңдылығының нормасынан аспауы тиіс. Мысалы,
жүк автокөлігінің бастапқы құны – 500000 теңге, 5 жыл мерзімі өткеннен
кейін оның жойылу құны 25000 теңгеге тең болады. Мұндай жағдайда жыл
сайынғы амортизациялау нормасы амортизациялаушы құнның 20%-ін құрайды
немесе бір қалыпты тәсілге сәйкес 18000 теңге болады.
Негізгі құралдардың амортизациясының бір қалыпты әдісі мына формула
бойынша есептелінеді:
Бастапқы құн – жойылу құны пайдалану мерзімі = 500000 – 25000 5
жыл = 95000 теңге.
Осыған сәйкес ай сайынғы амортизация сомасы 7917 теңгеге тең болады.
(95000 12)
Өндірістік әдіс бойынша амортизацияны есептеу тау-кен өнеркәсібінде ең
қолайлы әдіс болып саналады. Аталған өндірісте амортизацияны есептеу тонна
мөлшерлемесі бойынша жүргізіледі. Бұл әдіс негізгі құралдарды пайдалану
мерзімі ішінде объектінің қайтарымы барынша дұрыс есептелінсе ғана
пайдаланады.
Амортизацияны есептеудің жеделдетілген әдістері. Бұл әдіс өндірістік
мақсатта пайдаланылатын негізгі құралдардың көптеген түрлері бойынша
пайдаланылады, бірақ ол оның алғашқы жылдарында өндірілетін өнімнің өзіндік
құнын негізсіз күрт өсіреді, сондықтан оны іс жүзінде пайдаланудың өзі
екіталай. Дегенмен де, теоретиктер, оның екі түрін ұсынады:
а) кумулятивтік әдісі
б) азайып отыратын қалдық әдісі
Кумулятивтік әдіс – латын тілінен аударғанда - өсу, жиналу деген
мағынаны білдіреді, яғни сандарды қосудың көмегімен тозудың сомасы
есептелінеді, демек объектінің қызмет ету мерзіміндегі жылдар санын қосу
арқылы анықталады. Мысалы, автокөліктің болжамды қызмет ету мерзімі 5 жыл.
Бірінші жылы объектінің бастапқы құнының 5:15 бөлігіне амортизация
есептелінеді. Екінші жылы 4:15 бөлігіне, үшінші жылы 3:15, төртінші жылы
2:15,бесінші жылы 1:15 бөлігіне.
Жыл сайынғы амортизациялау нормасы: бөлімінде жылдар санының
қосындысы, ал алымында: бірінші жыл үшін 5, екінші жыл үшін – 4, үшінші
жыл үшін – 3, төртінші жыл үшін – 2, бесінші жыл үшін – 1 болатын бөлшек
саны болып табылады. Әрбір бөлшек санды амортизацияланушы құнға (475000
теңге) көбейту арқылы жыл сайынғы амортизациялық соманы анықтайды.
Азайып отыратын қалдық әдісі. Бұл әдіс те кумулятивтік әдістің
принциптеріне негізделген. Оны екі еселенген амортизациялау нормасын
қолдану арқылы азайып отырған қалдық әдісі деп те атайды. Мысалы,
жоғарыдағы айтылған автокөліктің қызмет ету (пайдалану) мерзімі 5 жыл.
Бірқалыпты үлестіру әдісінде амортизациялау нормасы 20% болады. Бұл
белгіленген ставка (40%) қалдық құнға әрбір жылдың соңында жатқызылады.
Қалдық құнды азайту үшін қажетті шамамен шектелетін соңғы жылды
қоспағанда, тозуды есептеген кезде жойылу құны есепке алынбайды деп
саналады.
Халықаралық практикада баяу амортизация деп аталатын әдіс бар,
мысалға, күрделі пайыздық әдіс, бірақ оны тек қана арнайы жағдайда ғана
пайдаланады. Бұл әдістің мәні мына жағдайдан тұрады: онда негізгі құралды
пайдаланудың бірінші жылында тозу сомасы аз мөлшерде есептен шығарылып, ал
келесі жылдары ол біртіндеп арта бастайды.
2 Қазақтелеком АҚ филиалы Астанателеком
ҚТО–да негізгі қорлар есебінің ұйымдастырылуы мен жағдайы
2.1 Кәсіпорынның қаржылық-экономикалық сипаттамасы
Қазақтелеком акционерлік қоғамының филиалы Астанателеком Қалалық
телекоммуникациялар орталығы Астана қаласында орналасқан және қызметінің
негізгі бағыты келесідей:
– коммерциялық қызметтен пайда табу және оны акционерлердің
мүддесіне пайдалану;
–Қазақстан Республикасы аумағында қазіргі заманға сай
телекоммуникация желілерін құру және оларды әлемдік телекоммуникация
желісімен ықпалдастыру;
–Қазақстан Республикасы аумағында және шетелдерде
пайдаланушыларға телекоммуникация қызметтерінің барлық түрлерін ұсыну.
Филиал белгісіз мерзімге құрылған. Кәсіпорын мемлекеттік тіркелген
сәтінен бастап құрылған болып саналады және заңды тұлға құқығына ие болады.
Кәсіпорынның мөрі, дербес балансы, банктік шоттары, өз атауы бар бланкілері
бар. Кәсіпорын қызмет мақсаттарына жету үшін өз атынан мәмілелер жасауға,
мүліктік емес құқықтарды иеленуге, мойнына міндеттемелер алуға, сотта
талапкер немесе жауапкер болуға құқылы.
Кәсіпорын Қазақстан Республикасының аумағында және шетелдерде
филиалдар және өкілдіктер ашуға, басқа заңды тұлғалармен бірлестіктерге
(одақтарға) бірігіп және де басқа заңды тұлғалардың құрылтайшысы болуға
құқылы.
Қоғам өзіне тиесілі барлық мүлкімен өзінің міндеттері бойынша жауапты.
Акционелер қоғамның міндеттері бойынша жауапты емес. Олар кәсіпорынға
байланысты өздері енгізген жарна көлемінде шығынға ұшырауға тәуекел етеді.
Қоғам акционелерінің құқықтары мен міндеттері:
– жарғыда белгіленген тәртіппен қоғамның істерін басқаруға қатысуға;
– кәсіпорының қызметі туралы ақпарат алуға және осы жарғыда
белгіленген тәртіппен оның бухгалтерлік есеп шотымен және басқа да
құжаттарымен танысуға;
– заңға, қоғам жарғысына және жалпы жиналыстың шешіміне сәйкес дан
пайда алуға;
– қоғам таратылған жағдайда несие берушілермен есеп айырысқаннан
кейін барлық қатысушылардың келісімі бойынша, қалған кәсіпорын мүлкіндегі
үлесіне сәйкес мүліктің бір бөлігін немесе оның құнын алуға;
– заңды белгіленген тәртіп бойынша өзінің үлесін ала отырып қоғамнан
шығуға құқығы бар.
Бизнестi қажеттi қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету кез-келген
кәсiпорын қызметiнiң анықтаушы факторы болып табылады. Кәсiпорын басшылығы
кәсiпорын қызметi ресустардың қандай көздерiнен қаржыландырылатынын және
капитал қандай iске салынатынын нақты бiлуi қажет. Сол себептi капиталдың
құрамын, құралу көздерiн және орналасуын талдау үлкен мәнге ие .
Капитал – бұл шаруашылық субъектiсiң пайда алу мақсатында өз
қызметiнде пайдаланатын (иеленетiн) қаражаттары.
Кәсіпорын қызметінің негізгі мақсаты пайда табу болып табылады.
Кәсіпорын табыстылығының абсолютті көрсеткіштері 1-кестеде
келтірілген.
Кесте 1 – Кәсіпорын табыстылығының абсолютті көрсеткіштері, мың тг
Көрсеткіштер 2007 жыл 2008 жыл 2009 жыл 2007 жылға
%-бен
Өнім (жұмыс,қызмет) 4205650 4914320 5438801 116,8 129,3
өткізуден түскен түсім
Жалпы табыс 3249231 3811093 4335574 117,3 133,4
Таза табыс 3111571 3588628 4113109 115,3 132,2
1-кесте мәліметтері бойынша кәсіпорын 3 жылды да табыспен аяқтап отыр.
Ол 2009 жылы қызмет көрсетуден 5438801 мың тг түсім, 4113109 мың тг таза
табыс алған. Бұл 2007 жылмен салыстырғанда 32 процентке көп.
Кәсiпорын капиталы меншiктi (iшкi) және заемдық (сыртқы)
көздерден қалыптасады.
Қаржыландырудың негiзгi көзi - меншiктi капитал. Оның құрамына
жарғылық капитал, қосымша капитал, резервтiк капитал, бөлiнбеген табыс
кiредi. Бiрақ меншiктi капитал көлемі шектеулi екенiн ескерсек,
қаржыландырудың келесi көзi - заемдық капитал болып саналады. Кәсiпорын
қызметiн заемдық капитал есебiнен қаржыландыру келесi жағдайларда тиiмдi:
1) өндiрiс маусымдық сипатқа ие болса. Бұл жағдайда кей кезеңдерде
ақша қаражаттары жинақталып қалып, басқа кезеңдерде ол жетiспейдi;
2) егер кәсiпорын заемдық капитал бағасынан жоғары табыстылықты
қамтамасыз ете алса, онда заемдық капитал есебiнен өз жағдайын тұрақтандыра
алады.
Қазақтелеком АҚ филиалы Астанателеком ҚТО да жарғы капиталындағы
барлық лердің үлестері кәсіпорынның жарғы капиталындағы олардың салымдарына
сәйкес болады және проценттік көрсеткіште төленеді. Кәсіпорын мүлкіндегі
акционерінің үлесі оның әлдеқашан төлеген жарғысына немесе ақшаны толықтай
төлегенге дейін бөлігіне ғана кепілдік алуға немесе алып қойылуы мүмкін.
Қоғам акционерінің мүлкіндегі өзінің үлесін сатуға немесе басқа жолмен
беруге құқылы немесе оның бөлігін осы қоңамның баска акционерге беруге
құқылы.
Астанателеком ҚТО мүлкіндегі қатысушылар үлестері құрылтай келісімі
бойынша анықталады. ға жаңа қатысушы қабылдау немесе шығуға байланысты кез
келген өзгеріс бойынша жарғы капиталындағы үлестердің пайдасынан
есептелінеді. Қоғам мүлкі құрылтайшылардың үлестері есебі филиалға түскен
кірістерден және да заңмен тиым салынбаған басқа да көздері түскен
кірістерден құрылады.
Астанателеком ҚТО ның капиталының құралу көздері мен олардың
динамикасы 2-кестеде келтірілген.
Кесте 2 – Кәсiпорының авансталған капиталының құрамы мен
құрылымы, жыл соңы
Сомасы, мың тг Құрылымы, %
Капитал
көздерi
2008 жыл2009 жылөзгерiс,2008 2009 өзгерiс,
+- жыл жыл +-
Меншiктi 3849644 4374032 +524388 97,0 94,0 -3,0
капитал
2.Заемдық 120130 279123 +158993 3,0 6,0 +3,0
капитал
Барлығы 3969774 4653155 +683381 100,0 100,0 х
Кәсіпорын капиталы 2009 жылы 2008 жылмен салыстырғанда 683381 мың тг
өскен. Оның ішінде өсім негізінен меншікті капитал сомасының өсуінен болып
отыр. Заемдық капитал сомасы да 158993 мың тг артқан. Заңдар арқылы немесе
кәсіпорын жарғысымен резерв капиталы және басқа да қорлар қарастырылады.
Кәсіпорын мүлкі оның балансында есептелінеді. Қатысушылардың жалпы жиналысы
кәсіпорын мүлкіне қосымша жарна қосу туралы шешім қабылдай алады. Кәсіпорын
мүлкіне қатысушылардың қосымша жарнасы жарғы капиталының және серіктестік
қатысушыларының үлесінің көлемін өзгерте алмайды.
Кәсiпорынның қаржылық жағдайы мен оның қаржылық тұрақтылығы негiзiнен
капитал көздерiнiң құрылымының оңтайлылығынан (меншiктi және заемдық
қаражаттардың қатынасы) және активтердiң құрылымынан тәуелдi. Кәсіпорынның
қаржылық тұрақтылығына баға беру үшін бірнеше арнайы көрсеткіштер
есептелінеді . Олардың негізгілері келесілер:
1) қаржылық тәуелсіздік (автономиялық) коэффициенті;
2) қаржылық тәуелділік коэффициенті;
3) қаржыландыру (төлем қабілеттілік) коэффициенті;
4) қаржылық леверидж (қаржылық тәуекел) коэффициенті;
5) қаржылық тұрақтылық коэффициенті;
6) маневрлік коэффициенті.
Бұл көрсеткіштер кәсіпорынның қаржылық жағдайы талапқа сай екендігін
көрсетеді. Себебі 2-кесте мәліметтері бойынша кәсіпорын капиталының көп
бөлігін меншікті капитал құрап отыр, ол оның сыртқы қарыз көздерінен
тәуелсіздігін көрсетеді.
Дегенмен, кәсіпорынның экономикалық жағдайына бухгалтерлік баланс
көмегімен баға беру кезінде бухгалтерлік баланстың өзінде белгілі бір
дәрежеде шарттылықтар, қарама-қайшылықтар бар екендігін ескеру қажет.
Біріншіден, бухгалтерлік баланстың шарттылығы:
Бухгалтерлік баланс белгілі бір мерзімге жасалынады. Осының нәтижесінде
бухгалтерлік баланс екі мерзімдегі фотосурет секілді , біз одан
активтердің, меншікті және заемдық капиталдың қозғалысын емес, тек
өзгерісін ғана байқай аламыз, яғни динамика емес статика көрінеді. Егер
шоттар бойынша қалдықтар салыстырмалы түрде өзгермесе, ол баптар бойынша
ешқандай қозғалыс болмаған секілді болып көрінеді. Бірақ ол олай емес,
мұндай жағдай тек дебеттік және кредиттік айналымдар сомасы бірдей
болғанын көрсетеді, ал бұл айналыстар маңызды ақпарат көзі болуы мүмкін.
Мысалы, талдау сәтінде ақша қаражаттары мен оның баламаларының қалдығының
сомасы өте аз болсын делік, сонда тәжірибесі аз талдаушы міндетті түрде
банктің өтімділігі төмен деген қорытынды жасайды, себебі банк өз
міндеттемелерін өтімділігі жоғары активтермен жедел өтей алмайды. Ал егер
баланста ақша қаражаттарының айналысы көрініс тапса (әдетте, бұл айналыстар
сомасы үлкен болады), қорытынды басқаша болар еді – банктің төлем
қабілеттілігі тек осы сәтте төмендеген, ал қалған күндері ақша
қаражаттарының келіп түсуіне байланысты төлем қабілеттілік жоғарылауы
мүмкіндігін анықтауға болушы еді. Сол себепті банктерге қаржылық талдау
жүргізу барысында мүмкіндігінше жуық уақыт ішіндегі бірнеше деңгейлерге
сүйену қажет.
Екіншіден, бухгалтерлік баланстың шектеулілігі:
Бухгалтерлік баланс банк субъектісінің қаржылық-экономикалық жағдайын
есепті кезеңде жалпы бейнелеуге бейімделіп құрастырылған. Ал біз баланста
берілген мәліметтер негізінде банк мүлкінің құрамына оның қай бөлігі
меншікті көздерден, қай бөлігі заемдық қаражаттар есебінен
қаржыландырылғанын көре алмаймыз. Мысалы, банк балансының активінде ақша
қаражаттары, депозиттер, жылжымалы және жылжымайтын мүліктердің тізімі
келтірілген, ал ол мүліктің қайсы көзден қаржыландырылғанын көре алмаймыз.
2.2 Негізгі құралдардың аналитикалық және синтетикалық есебі
Астанателеком ҚТО да негізгі құралдардың келіп түсуі келесі
себептерден болады: кабельдер, жабдықтар, көлік құралдарын сатып алу; басқа
субъектілер мен жеке тұлғалардан ақысыз (тегін) алынған негізгі құралдардың
келіп түсуі; объектілерді ұзақ мерзімге жалға алу (келісімді құнын толық
төлегеннен кейін); жарғылық қорға қосқан үлес нәтижесінде келіп түсу.
Кәсіпорында негізгі құралдардың түсуі келесідей құжаттармен
рәсімделеді:
Негізгі құралдарды қабылдау-тапсыру (орнын ауыстыру) актісі негізгі
құралдар құрамына жекелеген обьектілерді енгізу үшін; қолданылып жүрген
заңға сәйкес олардың енгізілуі ерекше тәртіппен рәсімделуге тиіс
жағдайлардан басқасы, оларды пайдалануға берілуін рәсімдеу үшін; негізгі
құрал-жабдықтардың бір цехтан (бөлімнен, учаскеден) екіншісіне орын
ауыстыруын рәсімдеу үшін; негізгі құралдарды қоймадан (қордан) пайдалануға
берілуін рәсімдеу үшін, сондай-ақ басқа да субъектілерге берілген кезінде
(жарғылық капиталға қосқан үлестерді, сатуды, сыйларды) оларды негізгі
құралдардың құрамынан шығару үшін қолданылады.
Негізгі құралдарды қабылдауды рәсімдеу кезінде серіктестік
жетекшісінің өкімімен тағайындалған қабылдау комиссиясы әрбір жекелеген
объектіге бір данадан акт жасайды. Негізгі құралдардың бірнеше объектісін
қабылдау-тапсыру актісін жасауға тек шаруашылық мүлкінің, құрал- сайманның,
жабдықтардың және т.б. объектілердің есебін жүргізген кезде, егер бұл
объектілер бір типті болса, құндары бірдей болып, бір календарлық ай ішінде
қабылданған болса ғана жол беріледі. Рәсімделгеннен кейін осы обьектіге
қатысты техникалық құжаттама қоса тіркеліп акт бухгалтерияға беріледі, бас
бухгалтер қол қойып, субъект жетекшісі немесе соған өкілетті адамдар
бекітеді.
Алыс-беріс (орын ауыстыру) актісінде, міндетті реквизиттермен қоса,
комиссия қызмет ету мерзімін және болжамдық қою құнын көрсетеді. Қызмет ету
мерзімін шаруашылық жүргізуші субъекті дербес анықтай алады, яғни ол
негізгі құралдардың техникалық жағдайынан, нормасынан және басқа да
көрсеткіштерінен шығады. Ал болжамдық жою құны негізінен шаруашылық
жүргізуші субъектінің есептік саясатында көрініс табуы керек, болмаса оны
қабылдау комиссиясы көп жағдайда көзбен анықтайды, не болмаса бастапқы
құнының 0,01-ден 2,0%-ке дейінгі сомасы алынады.
Негізгі құралдардың кәсіпорын ішіндегі орын ауыстыруын рәсімдеу үшін
актіні екі дана етіп тапсырушы цех (бөлім) қызметкері толтырады. Алушының
және тапсырушының қолдары қойылған бірінші данасы бухгалтерияға
тапсырылады, ал екіншісі тапсырушы цехта қалады.
Негізгі құралдарды ақысыз беру (сыйлау) кезінде акт (тапсырушы және
қабылдаушы субъектілері үшін) екі дана етіп жасалынады.
Негізгі құралдарды басқа субъектіге сату кезінде актінің үш данасы
жазылады: алғашқы екеуі өткізуші субъектіде қалады (онда бірінші дана
негізгі құралдардың нақты бары, қозғалысы туралы есеп беруге, екіншісі–есеп-
айырысу төлем құжаттарына тіркеледі,) үшінші дана негізгі құралдарды
қабылдаушы адамға беріледі.
Негізгі құралдар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz