Тұтыну Жеке тұтыну
Мазмұны
Кіріспе
1 тарау Қызмет нарығының мәні және оның ерекшеліктері
1.1 Қызмет нарығының негізгі түрлеріне сипаттама
1.2 Қызмет түрлерінің жіктелуі
1.3 Әлеуметтік қызметтер – қызметтердің құрамдас бөлігі ретінде
2 тарау Қазақстан Республикасының әлеуметтік қызметтер нарығын
қалыптастыру
2.1 Қазақстан Республикасы қызметтер нарығының дамуы
2.2 Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін басқарудың негізгі амалдары
2.3 Арқалық қаласы халқын әлеуметтік қорғауды дамытудың
негізгі тенденциялары
3 тарау Әлеуметтік қызметтерді дамытудың болашағы
3.1 Қазақстан Республикасы халқын әлеуметтік қорғау жүйесін жетілдіру
бағыттары
3.2 Арқалық қаласы әлеуметтік қамтамасыз етудің басымдылықтыры
3.3 Арқалық қаласы бойынша мүгедектерге көрсетілетін әлеуметтік
қызметтерді дамытудың алғышарттары
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Кіріспе
Жалпы әлемдік өркениетті динамика контекстінде, ақпараттық қоғамың
қалыптасуының қазіргі заманғы нарықтық трансформациялары қазіргі және
келешек қоғамның негізгі сипаттамалары қызмет сыйымды нарық өндірісін әрі
қарай кеңейтуімен, адамның өмір сүруінің барлық жақтарының сервизациясымен
байланысты деп айқындайды.
Қазақстан Республикасында кәсіпкерліктің қарқынды дамуы, нарықтық қайта
қалыптасулар үрдісіндегі қызмет әрекеті рөлінің артуы, қызмет көрсетуінің
жаңа түрлерінің пайда болуы қызмет көрсету нарығы сипатын қайта
қалыптастырады, берілген жүйенің қоғамдағы рөлін өзгертеді.
Шаруашылық байланыстарының дамуы, ғылыми – техникалық прогресс
ықпалындағы өндірістің мамандануы мен кооперациясы, тұтынушылық сұраныстағы
сапалық өзгерістер қызметтердің барлық түрлеріне жаңадан талаптар қояды.
Ақпараттық технологияның, байланыстың жаңа құралдарының дамуы негізінде
Қазақстан нарықтарында қызметтердің толықтай жаңа түрлер спектрі
қалыптасуда және халыққа қызмет көрсетуінің сапалық параметрлері
ұлғайтылады.
Қызмет көрсету аясы – қоғамдық өндіріс жүйесіндегі функционалдық
тағайындалуы тұрғын өндірістен қызметтерін өткізуден және халық үшін рухани
игіліктерден көрінетін салалардың, ішкі салалардың және қызмет түрлерінің
жиынтығы болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы қызмет көрсету аяларының тез қарқынмен
дамуы 90-шы жылдары көрініс тапты. Индустриалды дамыған елдерімен
салыстырғанда қызмет көрсету аяларының айқын түрдегі артта қалушыларына
қарамастан, соңғы жылдары қызмет көрсету аясы экономиканың дербес спектріне
айналды. Бұл келесі себептерден туындаған:
• мемлекеттік қаржыландырудың қысқаруымен, тұрғын халыққа және
ұйымдарға ақылы қызметтің үлесі көбейді;
• көптеген жаңа қызметтер пайда болды: аудиторлық,
брокерлік,
трасталық және тағы басқа;
• қызмет көрсету саласында кәсіпорындар арасындағы
бәсекелестік күшейді;
• қызмет көрсету аясы шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері үшін
тартымды бола түсті, өйткені кейбір салалар үлкен көлемдегі
бастапқы капиталды талап етпейді, басқалар олардың
дамымағандығымен байланысты жоғары пайда алуға мүмкіндік берді.
Қазіргі экономикадағы қызмет аяларының қарқындап өсуі ғаламдық
үрдістерінің бірі болып табылады. Статистикалық ұйымдардың деректері
бойынша дамыған индустриалды елдердің ЖҰӨ қызмет үлесі 23 –тен 34-ке
дейінгі бөлігін құрайды. АҚШ ауылшаруашылықпен айналысатындары алып
тастағаннан кейін қалған 73% жұмыс орны қызмет көрсету аясына кіреді.
Осыған ұқсас Германиядағы көрсеткіш – 4%.
Әлеуметтік – бағдарланған нарықтық экономика жағдайларында өндіріс
тиімділігі мен халықты әлеуметтік қорғалуы мәселелері қызмет саласын
шаруашылықтандыру механизмін жетілдіруін талап етеді. Сонымен экономикалық
өсімнің субьективті факторы – адамның, адам капиталының рөлі мен мәні өседі
Кеңес одағынан кейінгі кезеңнің барлық мемлекеттерінің арасында
Қазақстанда әлеуметтік қорғау жүйесіндегі ең түбегейлі реформалары жүзеге
асырылады. Әлеуметтік – нарықтық экономиканы құруға бағыт алып, біздің
мемлекеттегі реформалардың басты мақсаты етіп халықтың тұрмыстық жағдайын
арттыруды белгіледі.
Қызмет нарығының ұлттық экономикаға әсерін күшейтуге байланысты оның
нарық жағдайларында даму тенденцисы мен әрекет ету ерекшеліктерін тануында
объективті қажеттілігі туындайды.
Кейінгі ғылыми – теориялық және практикалық өндеулеріне
қажет
зерттеліп отырған мәселенің күрделілігі мен көп жоспарлығы ұсынылып
отырған ғылыми – зерттеу жұмысына мақсаттар мен міндеттер қойылуын
анықтайды.
Берілген дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасында қызметтер
нарығының кешенді талдауынан, оның спецификалық өзгешеліктерін, әлеуметтік
қызметтерінің сапалық және сандық сипаттамаларын анықтаудан, халықты
әлеуметтік қорғауының мәлелелерін айқындауынан тұрады.
Осы қойылған мақсаттарына сүйене отырып келесідей міндеттер қойылады:
- қызмет саласының экономикалық мазмұнын ашу, оның қызметтері мен
экономика дамуына әсер ету дәрежесін анықтау;
- әлеуметтік қызметтердің, оның ішінде халықты әлеуметтік қорғау
саласындағы қызметтерінің мәнін ашып, оның экономикадағы рөлін анықтау;
- қалыптасқан экономикалық жағдайын талдау негізінде әлеуметтік
қорғау саласындағы қызметтерін мемлекеттік реттеу қажеттілігін негіздеу.
Зерттеу обьектісі – Арқалық қалалық жұмыспен қамту және әлеуметтік
бағдарламалар бөлімі мемлекеттік мекемесі.
Дипломдық жұмыс пәні болып қызмет көрсету нарығының, оның ішінде
халықты әлеуметтік қорғауына байланысты қызметтерінің қазіргі мәселелері
және оны шешуінің мүмкін бағыттары табылады.
Дипломдық жұмыс теориялық - әдістемелік негізі болып қызмет көрсету
нарығының әрекет ету мәселелері шешу және оның ерекшеліктерін айқындауына
бағытталған отандық және шетелдік ғалым – экономистер еңбектері болып
табылады.
Осы жұмыс тақырыбының өзектілігі қазіргі заманғы қызмет нарығының, оның
ішінде халықты әлеуметтік қорғауға байланысты кейбір мәселелері болып
табылады.
Тақырыптың жаңашылдығы қызмет саласының қоғамдағы орны, қызмет ету
ерекшеліктері анықталады, халықты әлеуметтік қорғау саласындағы
қызметтерінің ерекшеліктері, әдістемелік амалдар жүйеленген.
1 тарау Қызмет нарығының мәні және оның ерекшеліктері
1.1 Қызмет нарығының негізгі түрлеріне сипаттама
Қызмет көрсету аясы – қоғамдық өндіріс жүйесіндегі функционалдық
тағайындалуы тұрғын өндірістен қызметтерін өткізуден және халық үшін рухани
игіліктерден көрінетін салалардың, ішкі салалардың және қызмет түрлерінің
жиынтығы болып табылады.
Қызмет көрсету аяларының тез дамуына және оның ел экономикасына
әсерінің күшеюіне қарамастан, әлі күнге дейінгі қызметтердің ортақ
қабылданған анықтамасы жоқ.
Берілген саланың даму эволюциясы отандық және шет елдік экономистер
көзқарасы әртүрлі.
Қызмет саласы эволюциясына қатысты барлық экономистер теориялар
экономикасының дамуға негізделген әртүрлі теориялар арасынан экономикалық
процестердің кезеңдік эволюциясын және постиидустриализм кезеңіне жетуін
толығырақ қарастырған Д. Белл, А. Тоффлер, Дж. Гэлбрейт және У. Ростоу
теорияларын атап көрсеткен жөн. Соңғы ауысымға адамның рухани даму кезеңі
келеді.
Жоғарыда көрсетілген экономистердің теорияларына сүйене отырып қызмет
аясы экономиканың дербес секторына бөлініп шыққан уақыт кезеңін нақты
анықтау қиын. Осыған байланысты қызмет аясының даму теориясының дербес
көрінісі ұсынылады.
Әлемдегі экономикалық процестер эволюция мен әрекет етуші теорияларына
негізделе отырып, қызметер Ұлы Депрессия кезеңінде адам іс-әрекет саласы
туралы өндірістен оқшауланған ретінде алғашқы қарастыра бастағанын
жорамалдауға болады. Бұл 1929 жылы басталған АҚШ қамтыған қайта өндірістің
ірі экономикалық дағдарысы болды, және өнеркәсіп өндірісінің,
ауылшаруашылық өнімдеріне бағаның тез арада құлдырауымен, қаржылық
банкроттылықтың кең ауқымды толқынымен және жұмыссыздықтың кең еткен
жолымен сипатталады.
Ұлы Дағдарысқа дейінгі экономикалық өсімнің негізі мақсаты нарықтың
тауарлармен қаныққандығынан тұрады. Тауарлар бір типті сипатта болады, бұл
адамдардың көпшілігіне олардың иемденуіне мүмкіндік береді. Бірінші орынға
тауарға төлемге қабілетті сұранысты қамтамасыз ететін тұтынушы қойылады.
Жаңа ұран: Барлығы тұтынушы үшін пайда болды. Адам қажеттіліктері есебіне
нарықтың қанығуы үшін бір типті ағымды өндірістен сапалы өтуі орын алды.
Әлемдік экономиканың осы кезеңі өндірушілер мен тұтынушылардың өзара
қатынастардың жаңа деңгейіне өту бастамасы, сонымен бірге көптүрлі
қызметтердің дамына болашақта күшті серпіліс берген өндіріс саласынан
қызметтер саласының бөлініп шығу бастамасы болып табылады [8, 16б].
К. Нарибаев, С. Жұмабаев және тағы басқа экономистер еңбегіне сүйене
отырып, ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы отандық және батыс экономистері
арасындағы қызметтер трактовкасында маңызды өзгерістер болғанын бекітуге
болады. Бұл қызметтер саласы екінші ретті қызмет көрсетуші сектор ретінде
қарастырылған Одақта экономикалық сипатарын анықтауда идеологиялық әдісімен
және экономика құраушыларын тұтас бірегейдің өзара толықтырушы және өзара
тәуелді бөліктері ретінде қарастырылған батыстағы еркін нарығын талдаумен
байланысты.
К.Маркс қызметті келесі үлгіде анықтады: Бұлай білдіру жалпы алғанда,
кез-клген басқа тауарға ұқсас, осы еңбекті беретін сол айрықша тұтыну құны
сияқты, одан басқа ештеңені бірақ осы еңбектің тұтыну құнының айрықша
бөлігі бұл жерде қызметтер деген өзіндік атау алды, өйткені еңбек затар
түріндегі қыхмет көрсетулерді көрсетеді [10, 18б].
Қазіргі экономикадағы қызмет аяларының қарқындап өсуі ғаламдық
үрдістерінің бірі болып табылады.
Банкте ақша сақтау, ұшақтармен ұшу, поездар мен
электричкадағы
сапарлар, косметологтарға немесе шаштараздарға бару сияқты барлық
процедуралар қызмет көрсетумен байланысты. Көптеген өнеркәсіп кәсіпорындары
тауарларды өндірумен қатар, тұтастай қызметтерді: тауарларды жеткізіп
беру, жөндеу, техникалық қызмет көрсету және тағы басқаны ұсынады. Одан
басқа кейбір компаниялар, мысалы, авиакомпаниялар қызмет көрсетумен қатар,
сусындар, газеттер, журналдар және басқада тауардың кең түрін өткізеді.
Істің негізі бойынша қазіргі экономикада тауарларды немесе қызметтерді таза
түрде ұсынатын кәсіпорындарды табу өте қиын.
Негізінен материалдық құндылықтарды жасамайтын пайдалы қызметтің барлық
түрін қызметтерге жатқызады. Өндірілетін өнімнің сезілмейтін сипаты қызмет
көрсетуге жатады. Саласы қандайда бір қызметтерді жатқызудың негізгі
негіздері болып қызмет етеді.
Американ маманы Т. Хилдің берген қызмет – анықтамасы бар. Ол былай деп
санайды: Қызмет-бұл қандай да бір экономикалық бірлікке жататын, екінші
бір экономикалық бірліктің саналы әрекеттері нәтижесінде қол жеткізілетін
экономикалық қатынастардығы адамның немесе тауар жағдайының өзгеруі.
Мұндай анықтама қызметтерді тауар түрінде, жекелей қызмет түрінде көрінетін
экономикалық пайдалы қызметтің нақтылай нәтижесі ретінде қарастыруға
мүмкіндік береді. Тұтынушылар үшін қызметтердің пайдалылығын оны сауда
заттары жасайды. Қызметтер табиғаты мән контекстінде Ф. Николейдс, Д.
Найлер сияқты ғалымдар еңбектерінде көрініс табады [15, 11б].
Қызмет нарығы басқа нарықтарға ұқсамайды. Қызмет нарығының тауарлар
нарығынан өзгешелігі – олардың сезілмейтіндігімен, сақтауға
қабілетсіздігімен, өндіріс пен тұтыну ажырағасыздығымен
ерекшеленетіндігінен тұрады.
сезілмеушілік
сапа өзгергіштік
өндіріс пен
тұтынудың
ажырағасыздығы
сақтауға қабілеттілігі
Сурет 1 – Қызметтердің сипаттамасы
Қызметтердің сезілмеушілігі: қызметтің ұстауға болмайтынын және
материалдық емес сипатын білдіреді, оны сезу мүмкін емес, өйткені қызметі
сатып алғанға дейін ұстап көруге, дәмін татуға, қозғап көруге, естуге
мүмкін емес.
Қызметтердің сезілмеушілігі сатып алушыларға да сондай-ақ қызмет
көрсетуші сатушыларға да проблемаларын туғызады. Сатып алушы сатушының
сөзіне сенуге мәжбүр.
Автомобильдерді жөндейтін шеберханалар көмегіне жүгінетін клиенттен
жөндеу процесін ғана емес, сонымен бірге оның қандай көлемде жасалғанын да
көріп, бағалай алмайды.
Қызметтердің сезілмеушілігі қызмет көрсететін сатушылар үшін де
проблемалар туғызады. Ол проблемалар, негізінен, клиент үшін ақша
төлегендігін түсіндірумен байланысты.
Осының барлығы қызмет көрсетудің ықтималдығын белгісіз етеді. Сатып
алушылар қызметінің сапасына бағдарланады. Олар қызмет көрсетудің сапасы
туралы қорытындыларды шығара отырып жасайды.
Қызмет саласы қандайда бір қызметтерді жатқызудың негізгі негіздері
болып қызмет етеді. Қызмет көрсетушілердің мақсаты қызметтердің
сезілмеушілік дәрежесін арттыру болып саналады. Мысалы, дәрігер-
косметологқа деген клиенттер тарапынан сенімді күшейту үшін хирург,
пациенттің операциядан соң бет әлпеті қалай көрінетіндігін, сурет арқылы
салып көрсетуі мүмкін. Қызметті ұсынушы өзінің қызметін сипаттап қана
қоймайды, сонымен байланысты оның пайдасына да жете назар аударады.
Қызметтердің сақтауға болмайтын тауардан айырмашылығы, қызмет
көрсетудің тағы бір ерекшелігі болып табылады. Қызметті алдымен сатады,
содан кейін ғана барып қызмет көрсетіледі және тұтынады, соның үстіне бұл
бір мезгілде жасалады. Кейбір экономистер қызмет көрсетудің дәл осы
тұтынудың ажырағасыздығын оны тауардан өзгешелейді деп санайды [16, 13-
16б].
Сурет 2 - Тауарлар мен қызметтердің өндіру мен тұтынудың өзара
байланысы.
Тауарлар Қызметтер
Өндіріс Сату
Сақтау Бір мезгілде
Сату Қызмет көрсету
Тұтыну Жеке тұтыну
Өндіріс пен қызметті тұтынушылардың өзара байлаыстылығы дәрежесі
алуантүрлі болуы мүмкін. Егер қызметті көрсетуші адам болса, онда ол
қызметтің бөлігі болып саналады. Мысалы, қызметтің тандаушыларынсыз ұсына
алмайтын әртістер тобының өнер көрсетуі концерттік қызметтің бөлігі болып
саналады. Лектор аудиторияда тындаушылары жоқ жерде лекция оқи алмайды.
Түпкі өнім қызметтің сапасы және оны ұсынушыға сол сияқты сатып алушыға
қатысты болады, мысалы, оқытушылардың қабілеті студенттің үлгерім
көрсеткіштеріне әсерін тигізеді [18, 10б].
Қызмет көрсету процесіне клиенттердің жартылай қатысуы қызметтің
бөлінбейтіндігінің тағы бір ерекшелігі болып саналады. Концертті
тыңдаушылар, аудиториядағы студенттер, поездағы жолаушылар бір адамның
қызметін қанағаттанушылық анықтауы мүмкін. Мысалы, оқу орнының менеджері
тұтыну процесіне тартылған тұтынушылардың, қанағатанушылық алуына басқа
тұтынушылардың кедергі келтірмеуімен жұмыс жасауы көзделеді. Өндіріс пен
тұтыну процесінің бөлінбестігінен сұрагыстың артуы негізінде проблемалар
туындауы мүмкін. Қызмет көрсету аясында мүмкін болмайтын, өнімдерді
шығаруды көбейтуге немесе оның қорын жинақтауға болады. Сондықтан басты
назар сұранысын басқаруға бағытталған болуға тиісті, мысалы, жоғары баға
кейбір қызметтерге деген сұранысты қалыпқа түсіреді.
Өндіріспен көрсетілген қызметті тұтынудың бір мезгілділігі қызметтерді
атқару сапалық өзгергіштігі болып табылады.
Қызметтің сапасы тұрақты емес, өйткені ол оны ұсынушыға уақытқа және
қызмет көрсету орнына қатысты болады. Мысалы тоңазытқышты жөндеу сапасы
шеберге, іскер консультациялардың деңгейіне, осы қызметті көрсетуші маманға
тікелей байланысты. Бір күн ішінде сол қызметті көрсетушінің өзі қызметті
әртүрліше көрсетеді, мысалы, шаштараз жұмыс ауысымының басында және оның
аяғында көрсететін қызметтің сапасы әрқилы болуы мүмкін.
Қызметтің сапасын бақылауды қамтамасыз ету үшін мынадай шараларды іске
асыруға болады:
- шын мәнісінде жоғары білікті мамандарды тарту;
-арнайы шаралар жүйесінің көмегімен клиенттерді қанағаттандырушылық
дәрежесін қадағалау. Мысалы, қызмет сапасы өзгергіштігінің дәрежесін азайту
үшін қызмет көрсету стандарттары әзірленеді.
Қызмет көрсету сапасын анықтайтын өлшемдер әртүрлі болуы мүмкін.
Фирмалық стилді әзірлеу (ұйымның атауы, тауар белгісі және тағы басқа)
қызмет көрсету стандарттарын қалыптастырудың бастапқы кезеңі болып
табылады. Ұйымның барлық нысандарын фирмалық стиль ұстап тұруы тиіс.
Персоналды оқыту, олар қол жеткізуге апаратын келесі қызмет көрсету
стандарттарын игеруге арналады:
- клиенттерге қызмет көрсету жылдамдығы;
- шығындардың болмауы;
Қызмет көрсету стандарттарын меңгере отырып, қызметтер өрісін
кеңейтеді және фирманың жалпы стратегиясын жүзеге асыруға өз жұмысының
рөлін сезінеді.
Қызмет көрсету стандарттары фирмаішілік, сапалық, халықаралық болуы
мүмкін. Мысалы, Білім туралы Қазақстан Республикасы білім беру қызметін
жүзеге асыру жағдайларын, экономикалық кадрларға білім беру анықтайды.
Қонақ үй сервис халықаралық стандартты пайдаланудың негізі болып қызмет
атқара алады. Бүкіл әлемде, жұлдыздардың саны бойынша қонақ үйлердегі
қызмет көрсету негізі анықталады [22, 17б].
Қызметтердің тауарлардан айырмашылығы алдағы уақытта сатуға және
беру үшін сақтауға келмейтіндігі болып саналады. Қонақ үйлердегі алынып
қойған бөлмелерді, циркке немесе концертке сатылмаған билеттердің қалпына
келтіру мүмкін емес.
Қызметтің сақтауға қабілетсіздігі қызметке деген сұраныс пен ұсыныстың
сәйкестігін қамтамасыз етуші стратегияларды әзірлеуді талап етеді.
Мұндай стратегия келесілерді болжайды:
- сұранысты реттеу үшін дифференцияланған бағаны жеңілдіктер жүйесін
және ынталандырудың басқа тәсілдерін белгілеу;
- қызметтерге алдын ала тапсырыстар жүйесін пайдалану;
-автоматтандыру және механикаландыру есебінен жедел қызмет
көрсету;
- кезектердегі күтудің жеңілдіктері үшін клиенттерге қосымша қызмет
ұсыну жүйесін пайдалану;
- клиенттердің ең көп келетін кезіне жылдам қызмет көрсетуді
қамтамасыз ету үшін персоналдық мамандықтарды қосып атқаруын үйрету.
Индустрия қызметі алуан түрлілігімен ерекшеленеді. Қызмет көрсету
өндірісімен үкіметтін сол сияқты коммерциялық емес ұйымдарда айналысады.
Мемлекеттік сектордағы қызмет көрсету аясының салаларына: еңбек биржасы,
пошта, өрттен қорғау жатады. Бұл аяда коммерциялық сектордың жекелей
алғанда, заң және консалтингтік фирмалардың, авиакомпаниялардың,
банктердің, сақтандыру фирмаларының маңызды бөлігі қызмет етеді.
Қызмет көрсету аясындағы қызметкердің сипаты әр түрліше болуы мүмкін.
Мысалы, көптеген елдерде білім беру және медицина мекемелері мемлекет
иелігінде және халыққа тегін қызмет көрсетіледі. Кейбір елдерде бұл
қызметтер толық, не жартылай ақылы болып саналады [19, 28б].
Экономикалық реформаларды жүргізе отырып, қызмет аясының даму
динамикасына әсер етуші факторларға талдау жасаған пайдалы.
Технологиялық прогрес қызмет көрсету аясының экономикалық өсуіне
қолайлы жағдай туғызатын негізгі фактор болып табылады.
Жаңа технологиялар тұтынушыларға қызмет көрсетумен айналысатын
ұйымдардағы бизнес жүргізу әдістерін түбегейлі өзгереді. Технологиялық
прогресс, сондай-ақ басқа да қызмет көрсету түрлеріне, яғни әуе
тасымалдануынан бастап бөлшек саудаға дейін өз әсерін тигізеді. Текхникалық
ойлардың қарқынды дамуы қызметтің жаңа түрлерінің пайда болуына, жетілген
сервис және тағы басқаға әкеледі. Кез-келген физикалық тауар, әсіресе
жоғары технологиялық және ұзақ пайдаланатын тауарлар қызметтерге деген
қажеттіліктерді туғызады. Бұйымдардың сипатына қатысты көрсетілген қызметке
деген қажеттілік өзіне мыналарды жатқызады: тасымалдап жеткізу және қоймаға
түсіру; орнатуды және құрастыруды; құюды; техникалық қызмет көрсетуді;
тазалауды; экологиялық тиімді пайдалануды [13, 25б].
Экономикалық факторлардың қызмет көрсету аяларына әсер ету ЖІӨ-нің
жалпы динамикасымен, тұтыну тауарына сұраныстың өзгеруімен, халықтың хал-
ахуалдары мен еңбекпен қамтылуымен, олардың табыс деңгейлерімен келісіледі.
Қызмет көрсету аясындағы іскер және қаржылық қызмет көрсетудің рөлі өсе
түсуде (франчайзинг, лизинг және басқалар).
Тұтастай алғанда экономиканың барлық саласына және жекелей қызмет
аяларына сыртқы ортаның әсер ету үлесіндегі демографиялық факторлардың
маңызын қайта қарау мүмкін емес. Мысалы, американдықтардың өмір жасау
ұзақтығы 76 жас, ұлттың қартаюы өтуде, оның өзі көптеген қызмет
нарықтарының сақтандыру қызмет нарығының пайда болуына әкеледі. Жапония,
АҚШ осы үлгілердегі нарықтың даму мысалдары бола алады.
Табиғи орта қызмет ету аяларына әсер етуші негізгі фактолар болып
саналады. Ауылшаруашылығы мен өнеркәсіптің дамуы табиғи факторлардың әсер
етуін сезінеді. Осыған орай негізгі назар шикізатресурстарының тапшылық
мәселелеріне, сондай-ақ экологиялық проблемаларға аударылады. Мысалы,
туризм аясы бірінші кезекте табиғи факторларға тәуелді.
Сервис индустриясына мемлекеттік реттеуші әсерін либерализациялаушы
саяси-құқықтық факторлар негізгі фактор болып саналады. Мысалы көптеген
сервистік салалар (көлік, байланыс, банк және басқалар) дәстүрлі түрде
мемлекет тарапынан неғұрлым қатаң реттеуге жатқызылады.
Мемлекеттік реттеулердің әлсіреуі теміржол, автомобиль және
жүк
тасымалы, банк ісі сияқты салалардағы көптеген шектеулердің жоғалуына
немесе азаюына алып келеді.
Мәдени орта қызмет көрсету аяларында үлкен проблемалар туғызылады.
Мысалы, АҚШ пен Франция арасындағы мәдени айырмашылықтарды және бағаламау,
өз кезеңінде Уолт Дисней компаниясы үшін проблемалар туғызады. Елде
көпшілігі басқа мәдениет өкілдеріне қатысты қалыптасқан таптаурын болған
жайларды пайдаланады [16, 12б].
1.2 Қызмет түрлерінің жіктелуі
Қызмет тауар (материалды қызметтер) немесе іс-әрекет өзінің (материалды
емес қызметтер) өнім түріндегі нәтижелері адамның қажеттіліктерін
қанағаттандыруға бағытталған игілік. Қызметтердің мазмұнды нақтылылығы
игілік ретінде өзі ерекшеден тұрады. Бұл игілік – адам арасындағы қатынас,
экономикалық субъектілердің заттық емес пайдалы әсері, яғни іс-әркет
нәтижесі материалды – заттық түрін осы нәтижемен иеленуіне тәуелсіз
[5,29б].
Тіпті қызмет көрсетуші салалардың қарапайым түрде тізіп шығудың өзі
олардың алуан түрлілігін көрсетеді. Дегенмен ол, қызметтің өзіне тән
белгілері мен экономикалық мән-маңызын, қызметті көрсетудің өзгешеліктері
маркетингтің ерекшеліктерін ашып көрсетпейді.
Осыған орай ұқсас белгілермен, проблемалармен және мүмкіндіктерімен
бірігетін қызметтердің белгілі бір кластарын бөліп көрсету қажет. ОЛар
өызметтерді жіктеуді түрлі келістерде пайдалануы мүмкін.
Қызметтің әрбір түрі, бірқатар мақсатта белгілері бойынша топтастыруға
болатын, көптеген әртүрлі кәсіпорындардлан тұратын қызметтің айрықша
саласы ретіде жеке қарастырылады. Меншік үлгісі бойынша бұл кәсіпорындар:
1. жеке меншік сектор кәсіпорындарына ;
2. мемлекеттін сектор кәсіпорындарына бөлінеді.
Біріншісіне банктер, дистрибьютерлік және консалтингтік
компаниялар,
қоймалар және басқалар жатады. Мемлекеттік сектор кәсіпорындарына полиция,
ауруханалар және тағы басқа жатады.
Фирмалар жұмыс жасайтын нарық:
1. тұтыну;
2. кәсіпорын нарығы болуы мүмкін;
Тұтыну нарығына жататын кәсіпорындарға: үй шаруашылығын сақтандыру,
бөлшек сауда жатқызылады, екіншісіне, мысалы, компьютерлік бөлімдер қызмет
көрсетуді жатқызуға болады.
Адамдармен байланыстылық дәрежесі бойынша:
1. жоғары байланыстылық қызметтері (мысалы, шаштараз, дәрігерлік
қызметтер);
2. төмен байланыстылық қызметтері (химиялық тазалау, автомашинаны
жөндеу);
Қызметті көрсете алатындар:
1. адамдар (мысалы , білім беру, адвокат қызметі);
2. автоматтандырылған құрылғылар (сауда автоматтары, ойын
автоматтары);
Адамдар көрсететін қызметтер: жоғары білікті мамандармен берілетін
қызметтерге (мысалы, ауруханалар, консалтингтік, аудиторлық фирмалар) және
арнайы дағдыларды қажет етпейтін (мысалы, үй сыпырушының, жүк түсірушінің
қызметтері) қызметтерге бөлінеді.
Қазіргі экономикадағы қызмет аяларының қарқындап өсуі ғаламдық
үрдістерінің бірі болып табылады. Ол – сауда, көлік, қонақ үйлері, туристік
және жарнама агенттіктері, консультациялық фирмалар, білім беру және
денсаулық сақтау кәсіпорындары, мұражай, театрлар мен кино және тағы басқа
қызмет алаңдарының кең ауқымын қамтиды.
Қазақстан Республикасының қызмет көрсету аясына әр түрлі қызметтер
жатады, олар: тұрғын үй және коммуналдық шаруашылық; халыққа тұрмыстық
қызмет көрсету; денсаулық сақтау және әлеуметтік қамтамасыз ету; дене
тәрбиесі және спорт; білім беру; мәдениет пен өнер; ғылым және ғылыми
қызмет көрсету; несие беру және сақтандыру; мемлекеттік басқару және
қорғаныс; үй шаруашылығына қызмет көрсетуші коммерциялық емес ұйымдар [30,
12б].
Қызмет көрсету аясында айналысатындардың қатарына қызмет көрсету
индустриясына тікелей жұмыс жасайтындар ғана емес (банктер, туристік
агенттіктер, қонақ үй тағы басқа), сонымен бірге экономиканың басқа
салаларындағы қызметтерге кіреді. Қазіргі уақыттағы өндірістің дамуын
қаржылық, ақпараттық және басқа қызметттерсіз көз алдыға елестету мүмкін
емес.
Қызметтер кімге (неге) бағытталған және олар сезілетін немесе
сезілмейтін болып санала ма осыған орай Ловелоктың ұсынған жіктеуі бар:
Кесте 1
Ловелоктың ұсынған қызметтер жіктеуі
Негізгі бағыттар Қызметтер саласы
Адам денесіне бағытталған сезілетін Денсаулық сақтау, жолаушылар
әрекет көлігі, сән салондары және
шаштараздар, мейрамханалар мен
кафелер, спорт орындары
Тауарға және басқа физикалық Жүк көлігі, жабдықтарды жөндеу және
объектілерге бағытталған, сезілетін ұстау, тазалықты ұытап тұру мен
әрекеттер тәртіпті қорғау, кіржуатын орын,
химиялық тазалау, ветеринарлық
қызметтер
Адамның санасына бағытталған, Білім беру, радио-телевизиялық хабар
сезілмейтін әрекет тарату, ақпараттық қызметтер,
театрлар, музейлер
Сезілмейтін активтермен сезілмейтін Банктер, қаржылық консультациялар
әркет бағалы қағаздармен операциялар
Әрекет етуші жіктелімдерін қарастыруда тауарлар мен қызметер құнының
классикалық экономикалық теориясының негіздеріне сүйене отырып, жасалған
қызметтер жіктелімі ұсынылады. Берілген теорияға сәйкес барлық қызметтер
түрлерін үш ірі блокқа бөлуге болады.
Бірінші топ А-Қ-А' тауар құнын қалыптастыру қатысатын қызметтер кіреді.
Екінші топ – бұл құны А - А' қарапайым ақша өсімі жолымен қалыптасатын
қызметтер. Үшінші топқа негізінен әлемдік тәжірибеде мемлекет
дотацияларында болатын және тұрақты экономикалық дамуына жету мен
қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін маңызды болып табылатын қызметтер кіріді.
Берілген топтық қызмет көрсетуі негізінен коммерциялық емес болып табылады
және де А-Қ түрінде болады [9, 39б].
Қазақстанда өзіндік жіктелімі болғандықтан, бұл ұсынылған тәсіл оны
жасауда пайдалануы мүмкін:
Кесте 2
Қызметтердің жіктелуі
Келесі кестеде зерттеушілер еңбектерін тану негізінде жасалынған аса
кең таралған қызметтер жіктелімі келтірілген
Кесте 3
Қызметтердің жіктелуі
Дүниежүзілік саудаЭкономикалық Қызметтердің жалпыҚызметтердің
ұйымы ынтымақтастық жәнересейлік жіктелуі қазақстандық
даму ұйымының жіктелуі
жіктелуі
тұрмыстық тұрмыстық
іскер делдалдық құқықтық
байланыс байланыс байланыс
құрылыс және коммуналдық
инжиниринг
бөлу жеткізу, сауда, қоғамдық сауда, қоғамдық
жеткізулерді тамақтану тамақтану
жоспарлау
білім білім білім
қаржылық банктер, банктер, қаржылық,
жеткізушілерді делдардық
жоспарлау сақтандыру
денсаулық сақтау медициналық денсаулық сақтау
және әлеуметтік
қызметтер
туризм және саяхат туристік туристік және
экскурсиялық
демалыс, мәдениет, мәдениет, дене мәдениет, дене
спорт шынықтыру және шынықтыру және
спорт спорт
көліктік тасымалдау көліктік көліктік
экология
басқалары басқалары басқалары
Кесте 3 көріп отырғандай, біріншіден қызметтер көп санды, екіншіден, әр
түрлі, үшіншіден, бар жіктеулер қызметтердің олардың пайда болу мөлшеріне
қарай белгілейді, бірақ тауарлар түрлер бойынша бөліну мүмкіндіктеріне
ұсынбайды.
Қызметтер саласының өзінің анықтамасы экономикада функционалдық
тағайындалуына және адам даму ықпалына сүйенбеу керек [9, 12б].
Осылайша, қызметтер нарығы – бұл функционалдық тағайындалуы экономика
жүйесіндегі адамның қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған
материалды және материалды емес сипаттағы қызметтер өзгеше игіліктерінің
өзгерісінде, бөлуде, айырбаста және тұтынуда бейнеленетін экономика
салаларының жиынтығы.
Қызметтерді көрсету бойынша адами іс-әрекет әлеуметтік прогресс
жолындағы қоғам қозғалысының белгілері бір кезеңінін құрайды. Содықтан,
қызмет даму динамикасында қалыптастыру және бөлу өз көрінісін беретін
ерекше қасиеттегі игілік. Қызмет экономикалық игілік ретінде, ақырғы
есепте, адамның қажеттіліктерін қанағаттандырып қана қоймай, экономика
жүйесінің бүтіндей әрекет ету үшін қалыптасады.
Постиндустриалды қоғам теориясында қызметі сиымды өзгеріс шешу
рөлін иемденуде, ал қызметтер экономикасы адам даму маңызды құрылымдық
элементі болып табылуда. Осыған байланысты қызметтерді бірінші деңгейлі
және екінші деңгейлі қызметтерді бөлуге болады. Бірінші деңгейлі
қызметтерге байланысты экономикалық қатынастар адами фактор үлесі мен еңбек
жекелігінің жоғары дәрежесінен сипатталады. Бұл қызметтерді әлеуметтік –
дамушы деп атауға болады. Оған білім мен ғылым беру, мәдениет және өнер,
денсаулық сақтау, рекреациялық, іскер басқа да қызметтерді жатқызады.
Екінші деңгейлі қызметтерді әлеуметтік-қажетті деп атауға болады. Оның
бұлай аталуы мынаған байланысты өндіруші мен тұтынушының белсенділігі тқмен
өзара әрекет етуіне сүйенеді. Оларға құрылыстың және тұрмыстық қызметтер,
телебайланыс қызмет көрсету, көлік, қаржы, несие саласы мен сақтандыру
қызметері, тұрғын-коммуналдық шаруашылық қызметтері, қоғамдық тауар,
тамақтану және сауда қызметтері және тағы басқаларды жатқызуға болады.
Мұндай қызмет жіктелімі нарықтық экономикалық әлеуметтік – бағдарланған
дамуына бірдей санаттардан тұрады.
Сервис – бұл бұрыннан белгілі және өндіруші кәсіпорынның
маркетинг
қызметінің қабылданған үлесі. Біздің еліміздің экономикасында бұл сектор
жаңа ғана дамып келеді. Мұны жоғары біліктікадрлардың жақтығымен, мемлекет
экономикасындағы отандық өндірушілердің бірін емес және тұрақсыз жағдаймен,
тауар өндіру технологиясы мен оның алдағы уақытта қызмет көрсетуінің артта
қалушылығымен түсіндіруге болады. Дегенмен, ішкі нарықта бәселестік ортаны
бірте-бірте қалыптастыру, кәсіпкерлерді әлеуметті клиенттер үшін күрес
құралы ретінде сервистік қызметті белсенді түрде пайдалануға итермелейді.
Сервис – маркетингтің функциясы ретінде оны пайдаланудың барлық кезеңі
ішінде, алынған өнімдерді тиімді пайдалануын қамтамасыз ету үшін, сатып
алушыларға көмектесетін қызметтер кешені түоінде таныстырылған. Сервис –
бұл өнімдерді өткізумен және пайдаланумен байланысты қызметер кешені.
Қазіргі әлемде түрлі білгілері бойынша жіктелетін сервистің қызметтің
алуан түрлері бар. Уақыт параметрлері бойынша сервис сату алдындағы және
сатылғаннан кейінгіге бөлінеді. Сату алдындағыларға жататындар тауарларды
сатуға және қызмет көрсетуді дайындаумен байланысты қызметтер. Сатудан
кейінгі сервис кепілдік берілген мерзімдердегі және кепілдік берілген
мерзімгнен кейін қызметтерді кіргізеді.
Жұмыстың мазмұнына ұатысты сервис қатаң және жұмсаққа бөлінеді. Қатаң
сервис – бұл ауыр жұмысының берілген параметрларінің тоқтаусыздығы мен
жұмыс қабілетін ұстап тұрумен байланысты қызметтердің барлық түрлері.
Жұмсақ сервистің одан айырмашылығы – бұл тауарларды неғұрлым тиімді
пайдаланумен байланысты интелектуалдық қызмет кешені болып табылады.
Тауарды алумен тікелей байланысты тікелей сервиске жатады. Оған
керісінше, тауарды сатып алуға тікелей емес қызметтер жанама сервиске
жатады.
Сервистік қызметтерді ұйымдастыру түрлері алуан түрлі. Кәсіпорындардың
сервистік бөлімдері, дилерлік фирмалардағы сервистік қызметтер, жөндеу
шеберханалары, техникалық қызмет көрсету станциялары
және тағы басқа сервистік қызметкерлердің неғұрлым көп түрлері болып
табылады.
1.3 Әлеуметтік қызметтер – қызметтердің құрамдас бөлігі ретінде
Қызмет термині бірнеше қызмет түрлерін қамтиды. Бір қызметтер тауар
өндіріс процесінің жетілдіруіне және жеделдетуіне көмектеседі, сонымен
іскер, ақпараттық және қаржылық қызметтер секторы ілесуінсіз қазіргі
заманғы тауар өндірісі болуы мүмкін емес. Басқа қызметтер қоғам дамуына
халықтың білім және мәдени – технологиялық деңгейіне жоғарлатуына, оның
денсаулығы мен еңбекке қабілеттілігін, бос уақыт ір түрлілігін жақсартуына
ықпал жасайды. яғни соңғы аталған қызметтер - әлеуметтік қызметтер.
Осы әлеуметтік қызметтердің бірі – білім беру қызметтері. Білім
адамның іргелі құқықтарының бірі болып табылады. Оған қоса, білім дегеніміз
ұлт болашағына салынған маңызды инвестиция болып табылады.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2000 жылы 30 қыркүйектегі № 448
Жарлығымен бекітілген Білім Мемлекеттік бағдарламасында мектепке дейінгі
тәрбие мен оқытудың, орта жалпы білімнің бастауыш және орта, жоғары және
жоғары оқу орындардан кейінгі кәсіби білімнің негізгі аспектілері
қамтылған. Сонымен қатар, оның ішінде білім беру жүйесін одан әрі дамытудың
келешегі белгіленген, басымдылытары анықталған және білім беру жүйесінің
әр деңгейі үшін қойылатын мақсаттарға қол жеткізу бойынша нақты шаралар
көрсетілген.
Ұлттық білім беру үлгісінде, мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқытуға
маңызды рөл берілген. Білім деген мемлекеттік бағдарламасында мекетепке
дейінгі тәрбиелеу мен оқытудың негізгі мақсаты – балалары мектепке дейінгі
білім беру бағдарламасымен қамтуды кезең кезеңімен ұлғайту арқылы
балалардың білім алудағы тек бастапқы мүмкіндіктерін қамтамасыз ету.
Ал негізгі міндеттері – мектепке дейінгі ұйымдардың
жұмыс істеп
жатқандарын сақтап, жаңа түрлері мен типтерін дамыту, әсіресе
дамуда
мүмкіндіктері шектеулі балаларға арналған; мектепке дейінгі балалар
ұйымдары мен жалпы білім бері мектептерінің негізінде балалардың мектеп
алдындағы дайындығын, сонымен қатар, мектепке дейінгі тәрбиелеу кадрларымен
және балаларды оқыту ісін қамтамасыз ету болып табылады.
Орта білім ҚР азаматтары үшін міндетті болып табылады және мемлекет
мемлекеттік оқыту орындарында ақысыз орта білім алуларына кепілдік береді.
Орта білімге жататындар: жалпы орта білім, бастапқы кәсіптік білім. Жалпы
орта білім беру деңгейінде Білім беру мемлекеттік бағдарламасымен,
ауылдық жердегі білім беру ұйымдары бойынша мақсаттар мен міндеттер,
оқушыларды оқыту және тәрбиелеу, оқушыларды оқытуда білім сапасын жоғарлату
үшін жағдай жасау, ауылдық және өз толықтырылған мектептер қызметін жаңарту
бөлек анықталған.
Республикада мектеп оқушыларын оқыту және тәрбиелеу сапасын жоғарылату
үшін жағдайлар жасалуда.
Бастауыш және орта кәсіптік білім беру ұйымдары түлектерінің еңбек
нарығындағы бәсекелестікке қабілеттілігін, сонымен қатар үлкен жас
шамасындағы халықты кәсіптік даярлау және қайта дайындаған қамтамасыз
етуде, мемлекеттік жалпыға міндетті бастауыш және орта кәсіптік білім
стандарттары әзерленіп енгізілді, олар еңбек нарығындағы жағдайды және
экономикасындағы құрылымдық өзгерістерді ескере жаңартылған.
1999 жылы жоғары білім жүйесі көп деңгейлі құрылымға өтуді
жүзеге
асырады: жоғары негізгі білім (бакалавриат), жоғары ғылыми-педагогикалық
білім (магистратура), жоғары арнайы білім [5, 213 б].
Келесі әлеуметтік қызметтердің бір түрі – денсаулық сақтау қызметтері.
Қазақстандағы денсаулық сақтаудың дамуында, қайта құру кезеңінің
әлеуметтік-экономикалық реформаларына байланысты туындаған қиындақтар орын
алды. Қазақстан 2030 даму стратегиясы арқылы мемлекет, негізгі ұзақ
мерзімді басымдылықтардың бірі ретінде азаматтардаң денсаулығы мен
амандығын белгіледі.
Өмірлік қамтамасыз ету жүйесі және ұлт қауіпсіздігінің ең
маңызды
институттарының бірі болып табылатын денсаулық сақтау реформалардың қазіргі
кезеңінде, бірінші орынға әртүрлі әлеуметтік топтар үшін медициналық қызмет
көрсету үшін қазіргі заман талабына сай база құрылып жатыр, дайындығы бар
көптеген медициналық қызметкерлер пайда болды [4, 265б].
Қазақстан Республикасының 2030 жылға дейінгі мерзімде даму стратегиясын
және Қазақстан Президентінің 2004 жылдың 19 наурызындағы Бәсекеге
қабілетті Қазақстанға, бәсекеге қабілетті экономикаға, бәсекеге қабілетті
ұлтқа Жолдауын және XXI ғасырдағы баршаға денсаулық Денсаулық сақтаудың
бүкіләлемдік ұйымының стратегиясын жүзеге асыру мақсатында, 2005-2010
жылдарға арналған денсаулықты сақтауды дамыту және қайта құрудың
Мемлекеттік Бағдарламасы жасалды, Бағдарламаның негізгі міндеттері мыналар:
1. Мемлекет пен адам арасында денсаулықты қорғау бойынша
жауапкершілігін бөлу;
2. Ауыртпалық орталығын алғашқы медициналық-санитарлық жәрпдемге
ауыстырумен медициналық көмек көрсетуді ұйымдастыруды
халықаралық ұстанымдарына көшу;
3. Денсаулық сақтау және саланың бірыңғай ақпараттық жүйесін
басқарудың жаңа үлгісін құру;
4. Ана мен бала денсаулығын күшейту, медициналық-демографиялық
жағдайды жақсарту;
5. Әлеуметтік маңызды аурулар деңгейін тұрақты төмендету;
6. Медициналық білім беру реформалау;
Әлеуметік қызметтердің құрамдас бөлігі ретінде халықты әлеуметтік
қорғау - әлеуметтік қамтамасыз ету саласындағы қызметтерді бөліп
қарастыруға болады.
Шаруашылық жүргізудің нарықтың типіне көшу ҚР он жылдам астам уақыттан
бері жүргізіліп келеді. Бірақ, ресурстардың тиімді түрде бөлінуін
қамтамасыз ету және экономикалық қызметтерді мәжбүрлеусіз үйлестіру сияқты
кейбір жетістіктермен қатар нарықтың экономикадағы бәсекелестік ешкімді
кедей немесе ауқатты деп бөлмейтін, бейтарап механизм болып
табылатындықтан, оның негізінде бөлінген табыстар қоғам үшін қажетсіз
теңсіздіктің туындалуына жағдай жасап отырады. Аталған мәселенің алдын
алуда жүзеге асырылып жатқан әлеуметтік қызметтерге қарамастан кедейлік
мәселесі әлі де болса дамыған еуропалық елдердің, сонымен қатар ҚР да
көкейкесті экономикалық және әлеуметтік мәселесінің бірі болуда.
Бүгін де қоғамда маңызды реттеушілік функция жүктелген мемлекет
аталған процестерден шеттеп қала алмайды. Экономикалық және әлеуметтік
тұрақтылықты қолдау мақсатында үкімет табыстардың теңсіздігін тегістеу
міндетін атқарады. Қоғам көлемінде табыстарды бөлу және қайта бөлу нарықтық
экономикасы дамыған елдерде мемлекетттің негізгі атқаратын қызметтернің
бірі болып табылады.
Әлеуметік қорғаудың басты бағыты кедейленген топтарды сүйемелдеу.
Кедейлік әлеуметтік тәжірибеде өмір сүру минимумы арқылы өлшенеді [2,
245б].
Күн көру деңгейі дегеніміз адамның өмір сүруін және оның жұмыс күшін
қалпына келтіруді сүймелдеуге қажетті ақшалай қаржы деңгейі. Ғылым-
экономистер күн көру деңгейін екі тәсілмен анықтауға ұмтылады. Бірінші
тәсіл минималды тұтыну бюджетіне негізделген. Ол отбасы табысының балансы
мен шығындарынан тұрады. Бұл бір адамға немесе бір жұмыскерге есептегенде
ақшалай бағалау әрекеті. Күн көру деңгейінің анықтаудың екінші тәсілінде
кедей отбасы өз табысының 13 бөлігін тамақ өнімдеріне жұмсалуына
ескеріледі [10, 156б].
Әлемдік тәжірибеде тұрғындар табысын индексациялаудың негізгі түрі
белгілі:
1. автоматты;
2. жартылай автоматты.
Бірінші түрінде, жалақы баға индексінің өзіне өарай пропорционалды
көбейіп, кеткен шығынды олық қайырады. Жалақының осындай жүйе бойынша
есептелуі осы тиімді ұйымдастыруға кері әсерін
тигізеді. Себебі
еңбек ақыны көтеру оның нәтижесімен ешқандай байланысты емес.
Екінші түрі Еуропалық экономикалық қауымдастық елдерінде
кеңінен
қолданылады. Оның мәнісі мынады: жалақының баға өскенің ескере отырып,
өсетіндігі жайлы бүкіл екі деңгейде ұсыныс жасалып шешіледі. Мұндай
келісім кәсіподақ, жұмыс беруші және мемлекеттің қатысуы арқылы жасалып,
көп елдерде ғалым-сарапшыларды шақырады. Сосын кәсіпорын өзінің шамасына
қарай өткереді, көбініесе ұжымдық келісім жасау арқылы жүзеге асырылады.
Мұндайда тәртіп индексациясы механизмін нақты жағдайға, қаржы мүмкіндігіне
және еңбек қатынастарына бейімдейді.
Тұтыну бағасы индексін анықтау үшін тұтыну қоржынын белгілеп олу
керек. Ол әдеттте ең қажетті тауарлардан тұрады. Тұтыну қоржыны – тұтынушы
игілігі мен қызметінің жиынтығы және адамға қоғамда белгіленген минималды
тұтыну деңгейінде қамтамасыз ету. Оған жататындар: тағам-тамақтар, киім,
ыдыс-аяқ, мәдени тұрмыс заттары, тұтғын-жай, коммуналдық қызмет, мәдени-
ағарту шаралары мен демалысты ұйымдастыру, тұрмыс қызметі, көлік, байланыс,
мектепке дейінгі мекемелерде балаларды тәрбиелеу және әлеуметтік басқада
қажетттіліктер. Бұларсыз адам өмірін елестету қиын.
Әртүрлі әлеуметтік – демографиялық тұрғындар топтарында игілік пен
қызмет көрсетілуге тұтыныс біркелкі емес, сондықтан тұтыну қоржыны олардың
әрқайсысында бөлек есептелінеді - балаларға, жұмыс істейтіндерге,
зейнеткерлерге, қала және ауыр тұрғындарына.
Қазақстан Республикасының тұтыну қоржыны құрамы және құрылымына 33
тауар мен қызмет көрсету тізбесі енген. Дамыған елдерде минимальді тұтыну
бюджетін кедейліктің шегі ретінде қарап, тізбесі өмір сүруге қажетті тауар
мен қызмет көрсетудің 300-ден астамын тізбесін қосады [11, 28б].
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік стистикалық комитетінің мәліметі
бойынша, негізгі тұтыну қоржынының 33 тамақ-тағам айына бір адамға
есептегенде 1995 жылы желтоқсанда 2338 теңге болған екен. Бұл сол уақыттағы
минималбді жалақының 300 теңге құраған кезі. Отбасы шығындарын зерттеу
кезінде неміс экономист-ғалымы Эрист Энгель (1821-1896 туылған) әр елден
және әр жылғы статистикалық мәліметтерді талдап, ол мынадай қорытындыға
келген: отбасының табысы көп болса, онда: төменгі рангтағы - азық-түлік
тауарын алуға шығынды аз жұмсайды.
Әлеуметтік қорғау – бұл азаматтардың өмірге қажетті игіліктерге қол
жеткізудің белгілі бір деңгейін және кейбір жағдайлары әсерінен (кәрілік,
денсаулық жағдайы, асыраушыны немесе жұмысын жоғалту басқада заңдық
негіздер) тұрарлық төленбелі еңбекке қатысу жолымен өзін табыстармен
қамтамасыз ете алмайтын және экономикалық белсенді бола алмайтын
азаматтардың өмір сүру халінің белгілі бір деңгейін қамтамасыз етуге
бағытталған жүйе [7, 13б].
Әлеуметтік қамсыздандыруда зейнетақы жүйесі ерекше орын алады. 1998
жылдан бастап Қазақстан Республикасы Кеңес Одағы кезеңінен кейінгі
кеңістікке ең алғашқы болып жинақтаушы зейнетақы жүйесін енгізді.
Реформалау нәтижесінде, мемлекетте аралас зейнетақы жүйесі құрылды:
зейнеткерлік жасқа жеткен зейнеткерлердің бір жарым миллионнан астамы
ынтымақтастық негізінде зейнеткерлік төлемдермен қамтамасыз етіледі,
сонымен бірге зейнақтаушы зейнетақы қоры азаматтардың 7,8 млн – жеке
жинақтаушы шоттарының барымен сипатталады.
Қазақстан Республикасының зейнетақымен қаматамасыз ету туралы Заңында
ҚР азаматтарын зейнетақымен қамтамасыз етудің құқықтық және әлеуметтік
негіздері анықталған, меншік итүрлеріне қарамастан мемлекеттік органдардың,
жеке және заңды тұлғалардың зейнетақымен қамтамасыз етуге азаматтардың
конституциялық құқығын жүзеге асыруға қатысуы регламенттелген.
Гендерлік аспект тұрғысынан Қазақстанның зейнетақы заңнамасы белгілі
дәрежеде, жұмыс істейтін әйелдердің ақысыз үй шаруашылығымен айналысқан
еңбегін және бала баққан уақытын есепке алады, әйелдер ер адамдарға
қарағанда 5 жылғы зейнеткерлікке ерте шығу құқығын ұсынып отырып, және
осыған сәйкес әйелдерден, ер адамдарға қарағанда еңбек өтілін 5 жыл кем
талап ете отырып есептейді.
Әлеуметтік қорғау бюджет қаражаттары есебінен азаматтардың
жеке
категорияларына қосымша көмекті ұсыну үшін арналған [6, 5б].
Қазақстан мүшесі болып табылатын Халықаралық еңбек ұйымы шаралар
кешені ретінде әлеуметтік қорғау жүйесін анықтайды. Бұл шаралар кешені
төмендегілерден тұрады:
• тұрақты, төленбелі еңбек әрекетін ынталандыру;
• негізгі әлеуметтік тәуекелдер туындаған жағдайда әлеуметтік
сақтандыру механизмдері көмегімен төлемдер бөлігін төлеу және алдын
алу;
• әлеуметтік сақтандыру жүйесінің қатысушылары болып табылмайтын
халықтың әлсіз тобына арналған әлеуметтік қорғау механизмдерін
ұсыну;
• білім және медициналық көмек сияқты негізгі құқықтармен
қызметтеріне азаматтардын қол жетуі;
Жалпы бірдейлігі алу құқығы жарнаға тәуелсіз, тәуекел жағдайы туындаған
мезетінде анықталғанда жарна мен төлемдер арасындағы өзара байланыс болуын
ұйғарады. Қаржылық жүктеме барлық салық төлеушілерге жүктеледі, ал
әлеуметтік қорғау алу құқығына барлық азаматтар ие. Мұндай жүйеде
табыстарды қайта бөлу механизмі және қаржыландырудың жалғыз көзі
мемлекеттік бюджет болып табылады, ал реттеуші ретінде мемлекет шығады.
Жалпы бірдейлік принциптеріне негізделген жүйелер әдетте, ережеге сәйкес,
барлық азаматтарға әлеуметтік қорғаудың бірдей минималды деңгейін ұсынады
[26, 165б].
Халықаралық тәжірибесін талдау негізінде келесідей нәтиже шығаруға
болады әлеуметтік қорғаудың аса тиімді және кешендік жүйелері төмендегі
элементтерден тұрады: мемлекеттік жәрдемақылар; міндетті әлеуметтік
сақтандыру; жинақтаушы зейнетақымен қамтамасыз ету; әлеуметтік қорғау;
Мемлекеттік жәрдемақылар әлеуметтік қорғауға жататын жағдайлар
туындаған жағдайда белгілі бір деңгейде барлық азаматтарды
кепілдендірген
төлемдермен қамтамасыз ету үшін арналған.
Міндетті әлеуметтік сақтандыру төлеуші жарналар
деңгейіне
байланысты ресми сектор жұмыскерлерін қосымша қорғау үшін арналған.
Жинақтаушы зейнетақымен қамтамасыз ету әрбір азаматпен зейнетақы
жинақтарын құру процестерін реттеу үшін арналған.
Жалпы бірігей принципінде мүгедектілік бойынша асыраушысын жоғалту
жағдайы бойынша, жұмыссыздар азаматтарды әлеуметтік қорғауын және жасы
бойынша әлеуметтік қамтамасыз етуін ұйымдастьрады. Барлық жеке тұлғалар –
Қазақстан Республикасының азаматтары, шетелдіктер, Қазақстан
Республикасының территориясында тұрақты тұратын азаматтығы жоқ азаматтар
тәуекел жағдайлары туындаған жағдайда бірдей деңгейдегі іс-әрекетіне
қатысу мен заңдармен және халықаралық келісім-шарттармен қарастырылмаған
жарнасына байланыстан тыс мемлекеттік жәрдемақылар алады. Одан басқа,
экономикалық тұрғыдан әлеуметтік төлемдерді есептеудің негізделген
нормативтерінің және еңбекті төлеу жүйелерімен өзара байланыстар болмауынан
жұмыс істеуші халықтың табыс деңгейі мен алынатын әлеуметтік төлемдер
арасындағы теңбе-тең байланыс жоқ. Нәтижесінде жұмыс жасаушы халықтың
бөлігі жүйедегі жарнасы жоқ азаматтардың өзіндегі әлеуметтік жәрдемақы
мөлшеріне қарағанда төмен жалақы алады [20, 56б].
Ақшалай табыстардың шығындарын өтейтін және натуралдық төлемдер мен
жеңілдіктер шамалары қарастырылады. Соңғыларға азық-түлік талондары,
мемлекеттік тәрбие жүйесі, балаларды оқыту, кадрларды қайта дайындау,
мемлекеттік дәрігерлік және әлеуметтік қызмет көрсету және т.б.
Нарықтық байланыстар жүйесіне қауіп-қатерлердің көп түрлері тән болады.
Әлеуметтік қорғау жүйесі табыстардың белгілі дәрежесін қолдауға және
әлеуметтік қамтылумен аз қамтылғандардың денсаулығын сақтау, білім алу және
т.б. қызметтер тұтынуын қамтамасыз етуге бағытталған әлеуметтік
қорғау объектісіне жататындар шамамен біркелкі емес және ұлттық экономика
тұрақсыз жағдайында оның деңгейі одан әрі өсіп келеді.
2 тарау Қазақстан Республикасының әлеуметтік қызметтер нарығын
қалыптастыру
2.1 Қазақстан Республикасы қызметтер нарығының дамуы
Жаңа технологияларды игерудің серпінді даму үрдісі қызмет көрсету
саласының инфрақұрылым қарқынды дамуын анықтады. Қызмет көрсету нарығында
олардың өндірістік емес экономика салаларындағы субъектілердің қызмет
коньюнктурасына маңызды әсер ететін жаңа түрлері шықты. ҚР олардың көп
түрлілігімен ұсынылған қызмет түрінің нарығын дамытуға жақсы сілтемелер
бар. Мемлекет саясаты қызмет көрсету саласында шағын және орта
кәсіпкерлікті дамытуды ынталандыруға бағытталады, бұл сәйкес Мемлекет
бағдарламаларында қарастырылды. Нарықтық қатынастардың дамуымен көрсетілген
қызмет аясы барынша кеңеюде және де жылжымайтын мүлік келісімін жасаудағы
делдалдық қызметтер, жарнама, аудиторлық, маркетингтәік, консалтингтік
қызметтер, бағдарламалық қамтуды әзірлеу бойынша қызметтер, жұмыс күшін
жалдау бойынша және қызметкерлермен қамтамасыз ету және басқада бір қатар
қызметтер сияқты жаңа түрлер пайда болуда және белсенді дамуда [5, 123б].
Кесте 4
Қызмет көрсету саласы қызметінің негізгі көрсеткіштері
1995 2000 2005
Көрсетілген қызмет көлемі, млн, 145374,1 251428,0 910231,3
теңге
Қызмет көрсету саласы 10923 21847 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 тарау Қызмет нарығының мәні және оның ерекшеліктері
1.1 Қызмет нарығының негізгі түрлеріне сипаттама
1.2 Қызмет түрлерінің жіктелуі
1.3 Әлеуметтік қызметтер – қызметтердің құрамдас бөлігі ретінде
2 тарау Қазақстан Республикасының әлеуметтік қызметтер нарығын
қалыптастыру
2.1 Қазақстан Республикасы қызметтер нарығының дамуы
2.2 Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін басқарудың негізгі амалдары
2.3 Арқалық қаласы халқын әлеуметтік қорғауды дамытудың
негізгі тенденциялары
3 тарау Әлеуметтік қызметтерді дамытудың болашағы
3.1 Қазақстан Республикасы халқын әлеуметтік қорғау жүйесін жетілдіру
бағыттары
3.2 Арқалық қаласы әлеуметтік қамтамасыз етудің басымдылықтыры
3.3 Арқалық қаласы бойынша мүгедектерге көрсетілетін әлеуметтік
қызметтерді дамытудың алғышарттары
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Кіріспе
Жалпы әлемдік өркениетті динамика контекстінде, ақпараттық қоғамың
қалыптасуының қазіргі заманғы нарықтық трансформациялары қазіргі және
келешек қоғамның негізгі сипаттамалары қызмет сыйымды нарық өндірісін әрі
қарай кеңейтуімен, адамның өмір сүруінің барлық жақтарының сервизациясымен
байланысты деп айқындайды.
Қазақстан Республикасында кәсіпкерліктің қарқынды дамуы, нарықтық қайта
қалыптасулар үрдісіндегі қызмет әрекеті рөлінің артуы, қызмет көрсетуінің
жаңа түрлерінің пайда болуы қызмет көрсету нарығы сипатын қайта
қалыптастырады, берілген жүйенің қоғамдағы рөлін өзгертеді.
Шаруашылық байланыстарының дамуы, ғылыми – техникалық прогресс
ықпалындағы өндірістің мамандануы мен кооперациясы, тұтынушылық сұраныстағы
сапалық өзгерістер қызметтердің барлық түрлеріне жаңадан талаптар қояды.
Ақпараттық технологияның, байланыстың жаңа құралдарының дамуы негізінде
Қазақстан нарықтарында қызметтердің толықтай жаңа түрлер спектрі
қалыптасуда және халыққа қызмет көрсетуінің сапалық параметрлері
ұлғайтылады.
Қызмет көрсету аясы – қоғамдық өндіріс жүйесіндегі функционалдық
тағайындалуы тұрғын өндірістен қызметтерін өткізуден және халық үшін рухани
игіліктерден көрінетін салалардың, ішкі салалардың және қызмет түрлерінің
жиынтығы болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы қызмет көрсету аяларының тез қарқынмен
дамуы 90-шы жылдары көрініс тапты. Индустриалды дамыған елдерімен
салыстырғанда қызмет көрсету аяларының айқын түрдегі артта қалушыларына
қарамастан, соңғы жылдары қызмет көрсету аясы экономиканың дербес спектріне
айналды. Бұл келесі себептерден туындаған:
• мемлекеттік қаржыландырудың қысқаруымен, тұрғын халыққа және
ұйымдарға ақылы қызметтің үлесі көбейді;
• көптеген жаңа қызметтер пайда болды: аудиторлық,
брокерлік,
трасталық және тағы басқа;
• қызмет көрсету саласында кәсіпорындар арасындағы
бәсекелестік күшейді;
• қызмет көрсету аясы шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері үшін
тартымды бола түсті, өйткені кейбір салалар үлкен көлемдегі
бастапқы капиталды талап етпейді, басқалар олардың
дамымағандығымен байланысты жоғары пайда алуға мүмкіндік берді.
Қазіргі экономикадағы қызмет аяларының қарқындап өсуі ғаламдық
үрдістерінің бірі болып табылады. Статистикалық ұйымдардың деректері
бойынша дамыған индустриалды елдердің ЖҰӨ қызмет үлесі 23 –тен 34-ке
дейінгі бөлігін құрайды. АҚШ ауылшаруашылықпен айналысатындары алып
тастағаннан кейін қалған 73% жұмыс орны қызмет көрсету аясына кіреді.
Осыған ұқсас Германиядағы көрсеткіш – 4%.
Әлеуметтік – бағдарланған нарықтық экономика жағдайларында өндіріс
тиімділігі мен халықты әлеуметтік қорғалуы мәселелері қызмет саласын
шаруашылықтандыру механизмін жетілдіруін талап етеді. Сонымен экономикалық
өсімнің субьективті факторы – адамның, адам капиталының рөлі мен мәні өседі
Кеңес одағынан кейінгі кезеңнің барлық мемлекеттерінің арасында
Қазақстанда әлеуметтік қорғау жүйесіндегі ең түбегейлі реформалары жүзеге
асырылады. Әлеуметтік – нарықтық экономиканы құруға бағыт алып, біздің
мемлекеттегі реформалардың басты мақсаты етіп халықтың тұрмыстық жағдайын
арттыруды белгіледі.
Қызмет нарығының ұлттық экономикаға әсерін күшейтуге байланысты оның
нарық жағдайларында даму тенденцисы мен әрекет ету ерекшеліктерін тануында
объективті қажеттілігі туындайды.
Кейінгі ғылыми – теориялық және практикалық өндеулеріне
қажет
зерттеліп отырған мәселенің күрделілігі мен көп жоспарлығы ұсынылып
отырған ғылыми – зерттеу жұмысына мақсаттар мен міндеттер қойылуын
анықтайды.
Берілген дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасында қызметтер
нарығының кешенді талдауынан, оның спецификалық өзгешеліктерін, әлеуметтік
қызметтерінің сапалық және сандық сипаттамаларын анықтаудан, халықты
әлеуметтік қорғауының мәлелелерін айқындауынан тұрады.
Осы қойылған мақсаттарына сүйене отырып келесідей міндеттер қойылады:
- қызмет саласының экономикалық мазмұнын ашу, оның қызметтері мен
экономика дамуына әсер ету дәрежесін анықтау;
- әлеуметтік қызметтердің, оның ішінде халықты әлеуметтік қорғау
саласындағы қызметтерінің мәнін ашып, оның экономикадағы рөлін анықтау;
- қалыптасқан экономикалық жағдайын талдау негізінде әлеуметтік
қорғау саласындағы қызметтерін мемлекеттік реттеу қажеттілігін негіздеу.
Зерттеу обьектісі – Арқалық қалалық жұмыспен қамту және әлеуметтік
бағдарламалар бөлімі мемлекеттік мекемесі.
Дипломдық жұмыс пәні болып қызмет көрсету нарығының, оның ішінде
халықты әлеуметтік қорғауына байланысты қызметтерінің қазіргі мәселелері
және оны шешуінің мүмкін бағыттары табылады.
Дипломдық жұмыс теориялық - әдістемелік негізі болып қызмет көрсету
нарығының әрекет ету мәселелері шешу және оның ерекшеліктерін айқындауына
бағытталған отандық және шетелдік ғалым – экономистер еңбектері болып
табылады.
Осы жұмыс тақырыбының өзектілігі қазіргі заманғы қызмет нарығының, оның
ішінде халықты әлеуметтік қорғауға байланысты кейбір мәселелері болып
табылады.
Тақырыптың жаңашылдығы қызмет саласының қоғамдағы орны, қызмет ету
ерекшеліктері анықталады, халықты әлеуметтік қорғау саласындағы
қызметтерінің ерекшеліктері, әдістемелік амалдар жүйеленген.
1 тарау Қызмет нарығының мәні және оның ерекшеліктері
1.1 Қызмет нарығының негізгі түрлеріне сипаттама
Қызмет көрсету аясы – қоғамдық өндіріс жүйесіндегі функционалдық
тағайындалуы тұрғын өндірістен қызметтерін өткізуден және халық үшін рухани
игіліктерден көрінетін салалардың, ішкі салалардың және қызмет түрлерінің
жиынтығы болып табылады.
Қызмет көрсету аяларының тез дамуына және оның ел экономикасына
әсерінің күшеюіне қарамастан, әлі күнге дейінгі қызметтердің ортақ
қабылданған анықтамасы жоқ.
Берілген саланың даму эволюциясы отандық және шет елдік экономистер
көзқарасы әртүрлі.
Қызмет саласы эволюциясына қатысты барлық экономистер теориялар
экономикасының дамуға негізделген әртүрлі теориялар арасынан экономикалық
процестердің кезеңдік эволюциясын және постиидустриализм кезеңіне жетуін
толығырақ қарастырған Д. Белл, А. Тоффлер, Дж. Гэлбрейт және У. Ростоу
теорияларын атап көрсеткен жөн. Соңғы ауысымға адамның рухани даму кезеңі
келеді.
Жоғарыда көрсетілген экономистердің теорияларына сүйене отырып қызмет
аясы экономиканың дербес секторына бөлініп шыққан уақыт кезеңін нақты
анықтау қиын. Осыған байланысты қызмет аясының даму теориясының дербес
көрінісі ұсынылады.
Әлемдегі экономикалық процестер эволюция мен әрекет етуші теорияларына
негізделе отырып, қызметер Ұлы Депрессия кезеңінде адам іс-әрекет саласы
туралы өндірістен оқшауланған ретінде алғашқы қарастыра бастағанын
жорамалдауға болады. Бұл 1929 жылы басталған АҚШ қамтыған қайта өндірістің
ірі экономикалық дағдарысы болды, және өнеркәсіп өндірісінің,
ауылшаруашылық өнімдеріне бағаның тез арада құлдырауымен, қаржылық
банкроттылықтың кең ауқымды толқынымен және жұмыссыздықтың кең еткен
жолымен сипатталады.
Ұлы Дағдарысқа дейінгі экономикалық өсімнің негізі мақсаты нарықтың
тауарлармен қаныққандығынан тұрады. Тауарлар бір типті сипатта болады, бұл
адамдардың көпшілігіне олардың иемденуіне мүмкіндік береді. Бірінші орынға
тауарға төлемге қабілетті сұранысты қамтамасыз ететін тұтынушы қойылады.
Жаңа ұран: Барлығы тұтынушы үшін пайда болды. Адам қажеттіліктері есебіне
нарықтың қанығуы үшін бір типті ағымды өндірістен сапалы өтуі орын алды.
Әлемдік экономиканың осы кезеңі өндірушілер мен тұтынушылардың өзара
қатынастардың жаңа деңгейіне өту бастамасы, сонымен бірге көптүрлі
қызметтердің дамына болашақта күшті серпіліс берген өндіріс саласынан
қызметтер саласының бөлініп шығу бастамасы болып табылады [8, 16б].
К. Нарибаев, С. Жұмабаев және тағы басқа экономистер еңбегіне сүйене
отырып, ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы отандық және батыс экономистері
арасындағы қызметтер трактовкасында маңызды өзгерістер болғанын бекітуге
болады. Бұл қызметтер саласы екінші ретті қызмет көрсетуші сектор ретінде
қарастырылған Одақта экономикалық сипатарын анықтауда идеологиялық әдісімен
және экономика құраушыларын тұтас бірегейдің өзара толықтырушы және өзара
тәуелді бөліктері ретінде қарастырылған батыстағы еркін нарығын талдаумен
байланысты.
К.Маркс қызметті келесі үлгіде анықтады: Бұлай білдіру жалпы алғанда,
кез-клген басқа тауарға ұқсас, осы еңбекті беретін сол айрықша тұтыну құны
сияқты, одан басқа ештеңені бірақ осы еңбектің тұтыну құнының айрықша
бөлігі бұл жерде қызметтер деген өзіндік атау алды, өйткені еңбек затар
түріндегі қыхмет көрсетулерді көрсетеді [10, 18б].
Қазіргі экономикадағы қызмет аяларының қарқындап өсуі ғаламдық
үрдістерінің бірі болып табылады.
Банкте ақша сақтау, ұшақтармен ұшу, поездар мен
электричкадағы
сапарлар, косметологтарға немесе шаштараздарға бару сияқты барлық
процедуралар қызмет көрсетумен байланысты. Көптеген өнеркәсіп кәсіпорындары
тауарларды өндірумен қатар, тұтастай қызметтерді: тауарларды жеткізіп
беру, жөндеу, техникалық қызмет көрсету және тағы басқаны ұсынады. Одан
басқа кейбір компаниялар, мысалы, авиакомпаниялар қызмет көрсетумен қатар,
сусындар, газеттер, журналдар және басқада тауардың кең түрін өткізеді.
Істің негізі бойынша қазіргі экономикада тауарларды немесе қызметтерді таза
түрде ұсынатын кәсіпорындарды табу өте қиын.
Негізінен материалдық құндылықтарды жасамайтын пайдалы қызметтің барлық
түрін қызметтерге жатқызады. Өндірілетін өнімнің сезілмейтін сипаты қызмет
көрсетуге жатады. Саласы қандайда бір қызметтерді жатқызудың негізгі
негіздері болып қызмет етеді.
Американ маманы Т. Хилдің берген қызмет – анықтамасы бар. Ол былай деп
санайды: Қызмет-бұл қандай да бір экономикалық бірлікке жататын, екінші
бір экономикалық бірліктің саналы әрекеттері нәтижесінде қол жеткізілетін
экономикалық қатынастардығы адамның немесе тауар жағдайының өзгеруі.
Мұндай анықтама қызметтерді тауар түрінде, жекелей қызмет түрінде көрінетін
экономикалық пайдалы қызметтің нақтылай нәтижесі ретінде қарастыруға
мүмкіндік береді. Тұтынушылар үшін қызметтердің пайдалылығын оны сауда
заттары жасайды. Қызметтер табиғаты мән контекстінде Ф. Николейдс, Д.
Найлер сияқты ғалымдар еңбектерінде көрініс табады [15, 11б].
Қызмет нарығы басқа нарықтарға ұқсамайды. Қызмет нарығының тауарлар
нарығынан өзгешелігі – олардың сезілмейтіндігімен, сақтауға
қабілетсіздігімен, өндіріс пен тұтыну ажырағасыздығымен
ерекшеленетіндігінен тұрады.
сезілмеушілік
сапа өзгергіштік
өндіріс пен
тұтынудың
ажырағасыздығы
сақтауға қабілеттілігі
Сурет 1 – Қызметтердің сипаттамасы
Қызметтердің сезілмеушілігі: қызметтің ұстауға болмайтынын және
материалдық емес сипатын білдіреді, оны сезу мүмкін емес, өйткені қызметі
сатып алғанға дейін ұстап көруге, дәмін татуға, қозғап көруге, естуге
мүмкін емес.
Қызметтердің сезілмеушілігі сатып алушыларға да сондай-ақ қызмет
көрсетуші сатушыларға да проблемаларын туғызады. Сатып алушы сатушының
сөзіне сенуге мәжбүр.
Автомобильдерді жөндейтін шеберханалар көмегіне жүгінетін клиенттен
жөндеу процесін ғана емес, сонымен бірге оның қандай көлемде жасалғанын да
көріп, бағалай алмайды.
Қызметтердің сезілмеушілігі қызмет көрсететін сатушылар үшін де
проблемалар туғызады. Ол проблемалар, негізінен, клиент үшін ақша
төлегендігін түсіндірумен байланысты.
Осының барлығы қызмет көрсетудің ықтималдығын белгісіз етеді. Сатып
алушылар қызметінің сапасына бағдарланады. Олар қызмет көрсетудің сапасы
туралы қорытындыларды шығара отырып жасайды.
Қызмет саласы қандайда бір қызметтерді жатқызудың негізгі негіздері
болып қызмет етеді. Қызмет көрсетушілердің мақсаты қызметтердің
сезілмеушілік дәрежесін арттыру болып саналады. Мысалы, дәрігер-
косметологқа деген клиенттер тарапынан сенімді күшейту үшін хирург,
пациенттің операциядан соң бет әлпеті қалай көрінетіндігін, сурет арқылы
салып көрсетуі мүмкін. Қызметті ұсынушы өзінің қызметін сипаттап қана
қоймайды, сонымен байланысты оның пайдасына да жете назар аударады.
Қызметтердің сақтауға болмайтын тауардан айырмашылығы, қызмет
көрсетудің тағы бір ерекшелігі болып табылады. Қызметті алдымен сатады,
содан кейін ғана барып қызмет көрсетіледі және тұтынады, соның үстіне бұл
бір мезгілде жасалады. Кейбір экономистер қызмет көрсетудің дәл осы
тұтынудың ажырағасыздығын оны тауардан өзгешелейді деп санайды [16, 13-
16б].
Сурет 2 - Тауарлар мен қызметтердің өндіру мен тұтынудың өзара
байланысы.
Тауарлар Қызметтер
Өндіріс Сату
Сақтау Бір мезгілде
Сату Қызмет көрсету
Тұтыну Жеке тұтыну
Өндіріс пен қызметті тұтынушылардың өзара байлаыстылығы дәрежесі
алуантүрлі болуы мүмкін. Егер қызметті көрсетуші адам болса, онда ол
қызметтің бөлігі болып саналады. Мысалы, қызметтің тандаушыларынсыз ұсына
алмайтын әртістер тобының өнер көрсетуі концерттік қызметтің бөлігі болып
саналады. Лектор аудиторияда тындаушылары жоқ жерде лекция оқи алмайды.
Түпкі өнім қызметтің сапасы және оны ұсынушыға сол сияқты сатып алушыға
қатысты болады, мысалы, оқытушылардың қабілеті студенттің үлгерім
көрсеткіштеріне әсерін тигізеді [18, 10б].
Қызмет көрсету процесіне клиенттердің жартылай қатысуы қызметтің
бөлінбейтіндігінің тағы бір ерекшелігі болып саналады. Концертті
тыңдаушылар, аудиториядағы студенттер, поездағы жолаушылар бір адамның
қызметін қанағаттанушылық анықтауы мүмкін. Мысалы, оқу орнының менеджері
тұтыну процесіне тартылған тұтынушылардың, қанағатанушылық алуына басқа
тұтынушылардың кедергі келтірмеуімен жұмыс жасауы көзделеді. Өндіріс пен
тұтыну процесінің бөлінбестігінен сұрагыстың артуы негізінде проблемалар
туындауы мүмкін. Қызмет көрсету аясында мүмкін болмайтын, өнімдерді
шығаруды көбейтуге немесе оның қорын жинақтауға болады. Сондықтан басты
назар сұранысын басқаруға бағытталған болуға тиісті, мысалы, жоғары баға
кейбір қызметтерге деген сұранысты қалыпқа түсіреді.
Өндіріспен көрсетілген қызметті тұтынудың бір мезгілділігі қызметтерді
атқару сапалық өзгергіштігі болып табылады.
Қызметтің сапасы тұрақты емес, өйткені ол оны ұсынушыға уақытқа және
қызмет көрсету орнына қатысты болады. Мысалы тоңазытқышты жөндеу сапасы
шеберге, іскер консультациялардың деңгейіне, осы қызметті көрсетуші маманға
тікелей байланысты. Бір күн ішінде сол қызметті көрсетушінің өзі қызметті
әртүрліше көрсетеді, мысалы, шаштараз жұмыс ауысымының басында және оның
аяғында көрсететін қызметтің сапасы әрқилы болуы мүмкін.
Қызметтің сапасын бақылауды қамтамасыз ету үшін мынадай шараларды іске
асыруға болады:
- шын мәнісінде жоғары білікті мамандарды тарту;
-арнайы шаралар жүйесінің көмегімен клиенттерді қанағаттандырушылық
дәрежесін қадағалау. Мысалы, қызмет сапасы өзгергіштігінің дәрежесін азайту
үшін қызмет көрсету стандарттары әзірленеді.
Қызмет көрсету сапасын анықтайтын өлшемдер әртүрлі болуы мүмкін.
Фирмалық стилді әзірлеу (ұйымның атауы, тауар белгісі және тағы басқа)
қызмет көрсету стандарттарын қалыптастырудың бастапқы кезеңі болып
табылады. Ұйымның барлық нысандарын фирмалық стиль ұстап тұруы тиіс.
Персоналды оқыту, олар қол жеткізуге апаратын келесі қызмет көрсету
стандарттарын игеруге арналады:
- клиенттерге қызмет көрсету жылдамдығы;
- шығындардың болмауы;
Қызмет көрсету стандарттарын меңгере отырып, қызметтер өрісін
кеңейтеді және фирманың жалпы стратегиясын жүзеге асыруға өз жұмысының
рөлін сезінеді.
Қызмет көрсету стандарттары фирмаішілік, сапалық, халықаралық болуы
мүмкін. Мысалы, Білім туралы Қазақстан Республикасы білім беру қызметін
жүзеге асыру жағдайларын, экономикалық кадрларға білім беру анықтайды.
Қонақ үй сервис халықаралық стандартты пайдаланудың негізі болып қызмет
атқара алады. Бүкіл әлемде, жұлдыздардың саны бойынша қонақ үйлердегі
қызмет көрсету негізі анықталады [22, 17б].
Қызметтердің тауарлардан айырмашылығы алдағы уақытта сатуға және
беру үшін сақтауға келмейтіндігі болып саналады. Қонақ үйлердегі алынып
қойған бөлмелерді, циркке немесе концертке сатылмаған билеттердің қалпына
келтіру мүмкін емес.
Қызметтің сақтауға қабілетсіздігі қызметке деген сұраныс пен ұсыныстың
сәйкестігін қамтамасыз етуші стратегияларды әзірлеуді талап етеді.
Мұндай стратегия келесілерді болжайды:
- сұранысты реттеу үшін дифференцияланған бағаны жеңілдіктер жүйесін
және ынталандырудың басқа тәсілдерін белгілеу;
- қызметтерге алдын ала тапсырыстар жүйесін пайдалану;
-автоматтандыру және механикаландыру есебінен жедел қызмет
көрсету;
- кезектердегі күтудің жеңілдіктері үшін клиенттерге қосымша қызмет
ұсыну жүйесін пайдалану;
- клиенттердің ең көп келетін кезіне жылдам қызмет көрсетуді
қамтамасыз ету үшін персоналдық мамандықтарды қосып атқаруын үйрету.
Индустрия қызметі алуан түрлілігімен ерекшеленеді. Қызмет көрсету
өндірісімен үкіметтін сол сияқты коммерциялық емес ұйымдарда айналысады.
Мемлекеттік сектордағы қызмет көрсету аясының салаларына: еңбек биржасы,
пошта, өрттен қорғау жатады. Бұл аяда коммерциялық сектордың жекелей
алғанда, заң және консалтингтік фирмалардың, авиакомпаниялардың,
банктердің, сақтандыру фирмаларының маңызды бөлігі қызмет етеді.
Қызмет көрсету аясындағы қызметкердің сипаты әр түрліше болуы мүмкін.
Мысалы, көптеген елдерде білім беру және медицина мекемелері мемлекет
иелігінде және халыққа тегін қызмет көрсетіледі. Кейбір елдерде бұл
қызметтер толық, не жартылай ақылы болып саналады [19, 28б].
Экономикалық реформаларды жүргізе отырып, қызмет аясының даму
динамикасына әсер етуші факторларға талдау жасаған пайдалы.
Технологиялық прогрес қызмет көрсету аясының экономикалық өсуіне
қолайлы жағдай туғызатын негізгі фактор болып табылады.
Жаңа технологиялар тұтынушыларға қызмет көрсетумен айналысатын
ұйымдардағы бизнес жүргізу әдістерін түбегейлі өзгереді. Технологиялық
прогресс, сондай-ақ басқа да қызмет көрсету түрлеріне, яғни әуе
тасымалдануынан бастап бөлшек саудаға дейін өз әсерін тигізеді. Текхникалық
ойлардың қарқынды дамуы қызметтің жаңа түрлерінің пайда болуына, жетілген
сервис және тағы басқаға әкеледі. Кез-келген физикалық тауар, әсіресе
жоғары технологиялық және ұзақ пайдаланатын тауарлар қызметтерге деген
қажеттіліктерді туғызады. Бұйымдардың сипатына қатысты көрсетілген қызметке
деген қажеттілік өзіне мыналарды жатқызады: тасымалдап жеткізу және қоймаға
түсіру; орнатуды және құрастыруды; құюды; техникалық қызмет көрсетуді;
тазалауды; экологиялық тиімді пайдалануды [13, 25б].
Экономикалық факторлардың қызмет көрсету аяларына әсер ету ЖІӨ-нің
жалпы динамикасымен, тұтыну тауарына сұраныстың өзгеруімен, халықтың хал-
ахуалдары мен еңбекпен қамтылуымен, олардың табыс деңгейлерімен келісіледі.
Қызмет көрсету аясындағы іскер және қаржылық қызмет көрсетудің рөлі өсе
түсуде (франчайзинг, лизинг және басқалар).
Тұтастай алғанда экономиканың барлық саласына және жекелей қызмет
аяларына сыртқы ортаның әсер ету үлесіндегі демографиялық факторлардың
маңызын қайта қарау мүмкін емес. Мысалы, американдықтардың өмір жасау
ұзақтығы 76 жас, ұлттың қартаюы өтуде, оның өзі көптеген қызмет
нарықтарының сақтандыру қызмет нарығының пайда болуына әкеледі. Жапония,
АҚШ осы үлгілердегі нарықтың даму мысалдары бола алады.
Табиғи орта қызмет ету аяларына әсер етуші негізгі фактолар болып
саналады. Ауылшаруашылығы мен өнеркәсіптің дамуы табиғи факторлардың әсер
етуін сезінеді. Осыған орай негізгі назар шикізатресурстарының тапшылық
мәселелеріне, сондай-ақ экологиялық проблемаларға аударылады. Мысалы,
туризм аясы бірінші кезекте табиғи факторларға тәуелді.
Сервис индустриясына мемлекеттік реттеуші әсерін либерализациялаушы
саяси-құқықтық факторлар негізгі фактор болып саналады. Мысалы көптеген
сервистік салалар (көлік, байланыс, банк және басқалар) дәстүрлі түрде
мемлекет тарапынан неғұрлым қатаң реттеуге жатқызылады.
Мемлекеттік реттеулердің әлсіреуі теміржол, автомобиль және
жүк
тасымалы, банк ісі сияқты салалардағы көптеген шектеулердің жоғалуына
немесе азаюына алып келеді.
Мәдени орта қызмет көрсету аяларында үлкен проблемалар туғызылады.
Мысалы, АҚШ пен Франция арасындағы мәдени айырмашылықтарды және бағаламау,
өз кезеңінде Уолт Дисней компаниясы үшін проблемалар туғызады. Елде
көпшілігі басқа мәдениет өкілдеріне қатысты қалыптасқан таптаурын болған
жайларды пайдаланады [16, 12б].
1.2 Қызмет түрлерінің жіктелуі
Қызмет тауар (материалды қызметтер) немесе іс-әрекет өзінің (материалды
емес қызметтер) өнім түріндегі нәтижелері адамның қажеттіліктерін
қанағаттандыруға бағытталған игілік. Қызметтердің мазмұнды нақтылылығы
игілік ретінде өзі ерекшеден тұрады. Бұл игілік – адам арасындағы қатынас,
экономикалық субъектілердің заттық емес пайдалы әсері, яғни іс-әркет
нәтижесі материалды – заттық түрін осы нәтижемен иеленуіне тәуелсіз
[5,29б].
Тіпті қызмет көрсетуші салалардың қарапайым түрде тізіп шығудың өзі
олардың алуан түрлілігін көрсетеді. Дегенмен ол, қызметтің өзіне тән
белгілері мен экономикалық мән-маңызын, қызметті көрсетудің өзгешеліктері
маркетингтің ерекшеліктерін ашып көрсетпейді.
Осыған орай ұқсас белгілермен, проблемалармен және мүмкіндіктерімен
бірігетін қызметтердің белгілі бір кластарын бөліп көрсету қажет. ОЛар
өызметтерді жіктеуді түрлі келістерде пайдалануы мүмкін.
Қызметтің әрбір түрі, бірқатар мақсатта белгілері бойынша топтастыруға
болатын, көптеген әртүрлі кәсіпорындардлан тұратын қызметтің айрықша
саласы ретіде жеке қарастырылады. Меншік үлгісі бойынша бұл кәсіпорындар:
1. жеке меншік сектор кәсіпорындарына ;
2. мемлекеттін сектор кәсіпорындарына бөлінеді.
Біріншісіне банктер, дистрибьютерлік және консалтингтік
компаниялар,
қоймалар және басқалар жатады. Мемлекеттік сектор кәсіпорындарына полиция,
ауруханалар және тағы басқа жатады.
Фирмалар жұмыс жасайтын нарық:
1. тұтыну;
2. кәсіпорын нарығы болуы мүмкін;
Тұтыну нарығына жататын кәсіпорындарға: үй шаруашылығын сақтандыру,
бөлшек сауда жатқызылады, екіншісіне, мысалы, компьютерлік бөлімдер қызмет
көрсетуді жатқызуға болады.
Адамдармен байланыстылық дәрежесі бойынша:
1. жоғары байланыстылық қызметтері (мысалы, шаштараз, дәрігерлік
қызметтер);
2. төмен байланыстылық қызметтері (химиялық тазалау, автомашинаны
жөндеу);
Қызметті көрсете алатындар:
1. адамдар (мысалы , білім беру, адвокат қызметі);
2. автоматтандырылған құрылғылар (сауда автоматтары, ойын
автоматтары);
Адамдар көрсететін қызметтер: жоғары білікті мамандармен берілетін
қызметтерге (мысалы, ауруханалар, консалтингтік, аудиторлық фирмалар) және
арнайы дағдыларды қажет етпейтін (мысалы, үй сыпырушының, жүк түсірушінің
қызметтері) қызметтерге бөлінеді.
Қазіргі экономикадағы қызмет аяларының қарқындап өсуі ғаламдық
үрдістерінің бірі болып табылады. Ол – сауда, көлік, қонақ үйлері, туристік
және жарнама агенттіктері, консультациялық фирмалар, білім беру және
денсаулық сақтау кәсіпорындары, мұражай, театрлар мен кино және тағы басқа
қызмет алаңдарының кең ауқымын қамтиды.
Қазақстан Республикасының қызмет көрсету аясына әр түрлі қызметтер
жатады, олар: тұрғын үй және коммуналдық шаруашылық; халыққа тұрмыстық
қызмет көрсету; денсаулық сақтау және әлеуметтік қамтамасыз ету; дене
тәрбиесі және спорт; білім беру; мәдениет пен өнер; ғылым және ғылыми
қызмет көрсету; несие беру және сақтандыру; мемлекеттік басқару және
қорғаныс; үй шаруашылығына қызмет көрсетуші коммерциялық емес ұйымдар [30,
12б].
Қызмет көрсету аясында айналысатындардың қатарына қызмет көрсету
индустриясына тікелей жұмыс жасайтындар ғана емес (банктер, туристік
агенттіктер, қонақ үй тағы басқа), сонымен бірге экономиканың басқа
салаларындағы қызметтерге кіреді. Қазіргі уақыттағы өндірістің дамуын
қаржылық, ақпараттық және басқа қызметттерсіз көз алдыға елестету мүмкін
емес.
Қызметтер кімге (неге) бағытталған және олар сезілетін немесе
сезілмейтін болып санала ма осыған орай Ловелоктың ұсынған жіктеуі бар:
Кесте 1
Ловелоктың ұсынған қызметтер жіктеуі
Негізгі бағыттар Қызметтер саласы
Адам денесіне бағытталған сезілетін Денсаулық сақтау, жолаушылар
әрекет көлігі, сән салондары және
шаштараздар, мейрамханалар мен
кафелер, спорт орындары
Тауарға және басқа физикалық Жүк көлігі, жабдықтарды жөндеу және
объектілерге бағытталған, сезілетін ұстау, тазалықты ұытап тұру мен
әрекеттер тәртіпті қорғау, кіржуатын орын,
химиялық тазалау, ветеринарлық
қызметтер
Адамның санасына бағытталған, Білім беру, радио-телевизиялық хабар
сезілмейтін әрекет тарату, ақпараттық қызметтер,
театрлар, музейлер
Сезілмейтін активтермен сезілмейтін Банктер, қаржылық консультациялар
әркет бағалы қағаздармен операциялар
Әрекет етуші жіктелімдерін қарастыруда тауарлар мен қызметер құнының
классикалық экономикалық теориясының негіздеріне сүйене отырып, жасалған
қызметтер жіктелімі ұсынылады. Берілген теорияға сәйкес барлық қызметтер
түрлерін үш ірі блокқа бөлуге болады.
Бірінші топ А-Қ-А' тауар құнын қалыптастыру қатысатын қызметтер кіреді.
Екінші топ – бұл құны А - А' қарапайым ақша өсімі жолымен қалыптасатын
қызметтер. Үшінші топқа негізінен әлемдік тәжірибеде мемлекет
дотацияларында болатын және тұрақты экономикалық дамуына жету мен
қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін маңызды болып табылатын қызметтер кіріді.
Берілген топтық қызмет көрсетуі негізінен коммерциялық емес болып табылады
және де А-Қ түрінде болады [9, 39б].
Қазақстанда өзіндік жіктелімі болғандықтан, бұл ұсынылған тәсіл оны
жасауда пайдалануы мүмкін:
Кесте 2
Қызметтердің жіктелуі
Келесі кестеде зерттеушілер еңбектерін тану негізінде жасалынған аса
кең таралған қызметтер жіктелімі келтірілген
Кесте 3
Қызметтердің жіктелуі
Дүниежүзілік саудаЭкономикалық Қызметтердің жалпыҚызметтердің
ұйымы ынтымақтастық жәнересейлік жіктелуі қазақстандық
даму ұйымының жіктелуі
жіктелуі
тұрмыстық тұрмыстық
іскер делдалдық құқықтық
байланыс байланыс байланыс
құрылыс және коммуналдық
инжиниринг
бөлу жеткізу, сауда, қоғамдық сауда, қоғамдық
жеткізулерді тамақтану тамақтану
жоспарлау
білім білім білім
қаржылық банктер, банктер, қаржылық,
жеткізушілерді делдардық
жоспарлау сақтандыру
денсаулық сақтау медициналық денсаулық сақтау
және әлеуметтік
қызметтер
туризм және саяхат туристік туристік және
экскурсиялық
демалыс, мәдениет, мәдениет, дене мәдениет, дене
спорт шынықтыру және шынықтыру және
спорт спорт
көліктік тасымалдау көліктік көліктік
экология
басқалары басқалары басқалары
Кесте 3 көріп отырғандай, біріншіден қызметтер көп санды, екіншіден, әр
түрлі, үшіншіден, бар жіктеулер қызметтердің олардың пайда болу мөлшеріне
қарай белгілейді, бірақ тауарлар түрлер бойынша бөліну мүмкіндіктеріне
ұсынбайды.
Қызметтер саласының өзінің анықтамасы экономикада функционалдық
тағайындалуына және адам даму ықпалына сүйенбеу керек [9, 12б].
Осылайша, қызметтер нарығы – бұл функционалдық тағайындалуы экономика
жүйесіндегі адамның қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған
материалды және материалды емес сипаттағы қызметтер өзгеше игіліктерінің
өзгерісінде, бөлуде, айырбаста және тұтынуда бейнеленетін экономика
салаларының жиынтығы.
Қызметтерді көрсету бойынша адами іс-әрекет әлеуметтік прогресс
жолындағы қоғам қозғалысының белгілері бір кезеңінін құрайды. Содықтан,
қызмет даму динамикасында қалыптастыру және бөлу өз көрінісін беретін
ерекше қасиеттегі игілік. Қызмет экономикалық игілік ретінде, ақырғы
есепте, адамның қажеттіліктерін қанағаттандырып қана қоймай, экономика
жүйесінің бүтіндей әрекет ету үшін қалыптасады.
Постиндустриалды қоғам теориясында қызметі сиымды өзгеріс шешу
рөлін иемденуде, ал қызметтер экономикасы адам даму маңызды құрылымдық
элементі болып табылуда. Осыған байланысты қызметтерді бірінші деңгейлі
және екінші деңгейлі қызметтерді бөлуге болады. Бірінші деңгейлі
қызметтерге байланысты экономикалық қатынастар адами фактор үлесі мен еңбек
жекелігінің жоғары дәрежесінен сипатталады. Бұл қызметтерді әлеуметтік –
дамушы деп атауға болады. Оған білім мен ғылым беру, мәдениет және өнер,
денсаулық сақтау, рекреациялық, іскер басқа да қызметтерді жатқызады.
Екінші деңгейлі қызметтерді әлеуметтік-қажетті деп атауға болады. Оның
бұлай аталуы мынаған байланысты өндіруші мен тұтынушының белсенділігі тқмен
өзара әрекет етуіне сүйенеді. Оларға құрылыстың және тұрмыстық қызметтер,
телебайланыс қызмет көрсету, көлік, қаржы, несие саласы мен сақтандыру
қызметері, тұрғын-коммуналдық шаруашылық қызметтері, қоғамдық тауар,
тамақтану және сауда қызметтері және тағы басқаларды жатқызуға болады.
Мұндай қызмет жіктелімі нарықтық экономикалық әлеуметтік – бағдарланған
дамуына бірдей санаттардан тұрады.
Сервис – бұл бұрыннан белгілі және өндіруші кәсіпорынның
маркетинг
қызметінің қабылданған үлесі. Біздің еліміздің экономикасында бұл сектор
жаңа ғана дамып келеді. Мұны жоғары біліктікадрлардың жақтығымен, мемлекет
экономикасындағы отандық өндірушілердің бірін емес және тұрақсыз жағдаймен,
тауар өндіру технологиясы мен оның алдағы уақытта қызмет көрсетуінің артта
қалушылығымен түсіндіруге болады. Дегенмен, ішкі нарықта бәселестік ортаны
бірте-бірте қалыптастыру, кәсіпкерлерді әлеуметті клиенттер үшін күрес
құралы ретінде сервистік қызметті белсенді түрде пайдалануға итермелейді.
Сервис – маркетингтің функциясы ретінде оны пайдаланудың барлық кезеңі
ішінде, алынған өнімдерді тиімді пайдалануын қамтамасыз ету үшін, сатып
алушыларға көмектесетін қызметтер кешені түоінде таныстырылған. Сервис –
бұл өнімдерді өткізумен және пайдаланумен байланысты қызметер кешені.
Қазіргі әлемде түрлі білгілері бойынша жіктелетін сервистің қызметтің
алуан түрлері бар. Уақыт параметрлері бойынша сервис сату алдындағы және
сатылғаннан кейінгіге бөлінеді. Сату алдындағыларға жататындар тауарларды
сатуға және қызмет көрсетуді дайындаумен байланысты қызметтер. Сатудан
кейінгі сервис кепілдік берілген мерзімдердегі және кепілдік берілген
мерзімгнен кейін қызметтерді кіргізеді.
Жұмыстың мазмұнына ұатысты сервис қатаң және жұмсаққа бөлінеді. Қатаң
сервис – бұл ауыр жұмысының берілген параметрларінің тоқтаусыздығы мен
жұмыс қабілетін ұстап тұрумен байланысты қызметтердің барлық түрлері.
Жұмсақ сервистің одан айырмашылығы – бұл тауарларды неғұрлым тиімді
пайдаланумен байланысты интелектуалдық қызмет кешені болып табылады.
Тауарды алумен тікелей байланысты тікелей сервиске жатады. Оған
керісінше, тауарды сатып алуға тікелей емес қызметтер жанама сервиске
жатады.
Сервистік қызметтерді ұйымдастыру түрлері алуан түрлі. Кәсіпорындардың
сервистік бөлімдері, дилерлік фирмалардағы сервистік қызметтер, жөндеу
шеберханалары, техникалық қызмет көрсету станциялары
және тағы басқа сервистік қызметкерлердің неғұрлым көп түрлері болып
табылады.
1.3 Әлеуметтік қызметтер – қызметтердің құрамдас бөлігі ретінде
Қызмет термині бірнеше қызмет түрлерін қамтиды. Бір қызметтер тауар
өндіріс процесінің жетілдіруіне және жеделдетуіне көмектеседі, сонымен
іскер, ақпараттық және қаржылық қызметтер секторы ілесуінсіз қазіргі
заманғы тауар өндірісі болуы мүмкін емес. Басқа қызметтер қоғам дамуына
халықтың білім және мәдени – технологиялық деңгейіне жоғарлатуына, оның
денсаулығы мен еңбекке қабілеттілігін, бос уақыт ір түрлілігін жақсартуына
ықпал жасайды. яғни соңғы аталған қызметтер - әлеуметтік қызметтер.
Осы әлеуметтік қызметтердің бірі – білім беру қызметтері. Білім
адамның іргелі құқықтарының бірі болып табылады. Оған қоса, білім дегеніміз
ұлт болашағына салынған маңызды инвестиция болып табылады.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2000 жылы 30 қыркүйектегі № 448
Жарлығымен бекітілген Білім Мемлекеттік бағдарламасында мектепке дейінгі
тәрбие мен оқытудың, орта жалпы білімнің бастауыш және орта, жоғары және
жоғары оқу орындардан кейінгі кәсіби білімнің негізгі аспектілері
қамтылған. Сонымен қатар, оның ішінде білім беру жүйесін одан әрі дамытудың
келешегі белгіленген, басымдылытары анықталған және білім беру жүйесінің
әр деңгейі үшін қойылатын мақсаттарға қол жеткізу бойынша нақты шаралар
көрсетілген.
Ұлттық білім беру үлгісінде, мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқытуға
маңызды рөл берілген. Білім деген мемлекеттік бағдарламасында мекетепке
дейінгі тәрбиелеу мен оқытудың негізгі мақсаты – балалары мектепке дейінгі
білім беру бағдарламасымен қамтуды кезең кезеңімен ұлғайту арқылы
балалардың білім алудағы тек бастапқы мүмкіндіктерін қамтамасыз ету.
Ал негізгі міндеттері – мектепке дейінгі ұйымдардың
жұмыс істеп
жатқандарын сақтап, жаңа түрлері мен типтерін дамыту, әсіресе
дамуда
мүмкіндіктері шектеулі балаларға арналған; мектепке дейінгі балалар
ұйымдары мен жалпы білім бері мектептерінің негізінде балалардың мектеп
алдындағы дайындығын, сонымен қатар, мектепке дейінгі тәрбиелеу кадрларымен
және балаларды оқыту ісін қамтамасыз ету болып табылады.
Орта білім ҚР азаматтары үшін міндетті болып табылады және мемлекет
мемлекеттік оқыту орындарында ақысыз орта білім алуларына кепілдік береді.
Орта білімге жататындар: жалпы орта білім, бастапқы кәсіптік білім. Жалпы
орта білім беру деңгейінде Білім беру мемлекеттік бағдарламасымен,
ауылдық жердегі білім беру ұйымдары бойынша мақсаттар мен міндеттер,
оқушыларды оқыту және тәрбиелеу, оқушыларды оқытуда білім сапасын жоғарлату
үшін жағдай жасау, ауылдық және өз толықтырылған мектептер қызметін жаңарту
бөлек анықталған.
Республикада мектеп оқушыларын оқыту және тәрбиелеу сапасын жоғарылату
үшін жағдайлар жасалуда.
Бастауыш және орта кәсіптік білім беру ұйымдары түлектерінің еңбек
нарығындағы бәсекелестікке қабілеттілігін, сонымен қатар үлкен жас
шамасындағы халықты кәсіптік даярлау және қайта дайындаған қамтамасыз
етуде, мемлекеттік жалпыға міндетті бастауыш және орта кәсіптік білім
стандарттары әзерленіп енгізілді, олар еңбек нарығындағы жағдайды және
экономикасындағы құрылымдық өзгерістерді ескере жаңартылған.
1999 жылы жоғары білім жүйесі көп деңгейлі құрылымға өтуді
жүзеге
асырады: жоғары негізгі білім (бакалавриат), жоғары ғылыми-педагогикалық
білім (магистратура), жоғары арнайы білім [5, 213 б].
Келесі әлеуметтік қызметтердің бір түрі – денсаулық сақтау қызметтері.
Қазақстандағы денсаулық сақтаудың дамуында, қайта құру кезеңінің
әлеуметтік-экономикалық реформаларына байланысты туындаған қиындақтар орын
алды. Қазақстан 2030 даму стратегиясы арқылы мемлекет, негізгі ұзақ
мерзімді басымдылықтардың бірі ретінде азаматтардаң денсаулығы мен
амандығын белгіледі.
Өмірлік қамтамасыз ету жүйесі және ұлт қауіпсіздігінің ең
маңызды
институттарының бірі болып табылатын денсаулық сақтау реформалардың қазіргі
кезеңінде, бірінші орынға әртүрлі әлеуметтік топтар үшін медициналық қызмет
көрсету үшін қазіргі заман талабына сай база құрылып жатыр, дайындығы бар
көптеген медициналық қызметкерлер пайда болды [4, 265б].
Қазақстан Республикасының 2030 жылға дейінгі мерзімде даму стратегиясын
және Қазақстан Президентінің 2004 жылдың 19 наурызындағы Бәсекеге
қабілетті Қазақстанға, бәсекеге қабілетті экономикаға, бәсекеге қабілетті
ұлтқа Жолдауын және XXI ғасырдағы баршаға денсаулық Денсаулық сақтаудың
бүкіләлемдік ұйымының стратегиясын жүзеге асыру мақсатында, 2005-2010
жылдарға арналған денсаулықты сақтауды дамыту және қайта құрудың
Мемлекеттік Бағдарламасы жасалды, Бағдарламаның негізгі міндеттері мыналар:
1. Мемлекет пен адам арасында денсаулықты қорғау бойынша
жауапкершілігін бөлу;
2. Ауыртпалық орталығын алғашқы медициналық-санитарлық жәрпдемге
ауыстырумен медициналық көмек көрсетуді ұйымдастыруды
халықаралық ұстанымдарына көшу;
3. Денсаулық сақтау және саланың бірыңғай ақпараттық жүйесін
басқарудың жаңа үлгісін құру;
4. Ана мен бала денсаулығын күшейту, медициналық-демографиялық
жағдайды жақсарту;
5. Әлеуметтік маңызды аурулар деңгейін тұрақты төмендету;
6. Медициналық білім беру реформалау;
Әлеуметік қызметтердің құрамдас бөлігі ретінде халықты әлеуметтік
қорғау - әлеуметтік қамтамасыз ету саласындағы қызметтерді бөліп
қарастыруға болады.
Шаруашылық жүргізудің нарықтың типіне көшу ҚР он жылдам астам уақыттан
бері жүргізіліп келеді. Бірақ, ресурстардың тиімді түрде бөлінуін
қамтамасыз ету және экономикалық қызметтерді мәжбүрлеусіз үйлестіру сияқты
кейбір жетістіктермен қатар нарықтың экономикадағы бәсекелестік ешкімді
кедей немесе ауқатты деп бөлмейтін, бейтарап механизм болып
табылатындықтан, оның негізінде бөлінген табыстар қоғам үшін қажетсіз
теңсіздіктің туындалуына жағдай жасап отырады. Аталған мәселенің алдын
алуда жүзеге асырылып жатқан әлеуметтік қызметтерге қарамастан кедейлік
мәселесі әлі де болса дамыған еуропалық елдердің, сонымен қатар ҚР да
көкейкесті экономикалық және әлеуметтік мәселесінің бірі болуда.
Бүгін де қоғамда маңызды реттеушілік функция жүктелген мемлекет
аталған процестерден шеттеп қала алмайды. Экономикалық және әлеуметтік
тұрақтылықты қолдау мақсатында үкімет табыстардың теңсіздігін тегістеу
міндетін атқарады. Қоғам көлемінде табыстарды бөлу және қайта бөлу нарықтық
экономикасы дамыған елдерде мемлекетттің негізгі атқаратын қызметтернің
бірі болып табылады.
Әлеуметік қорғаудың басты бағыты кедейленген топтарды сүйемелдеу.
Кедейлік әлеуметтік тәжірибеде өмір сүру минимумы арқылы өлшенеді [2,
245б].
Күн көру деңгейі дегеніміз адамның өмір сүруін және оның жұмыс күшін
қалпына келтіруді сүймелдеуге қажетті ақшалай қаржы деңгейі. Ғылым-
экономистер күн көру деңгейін екі тәсілмен анықтауға ұмтылады. Бірінші
тәсіл минималды тұтыну бюджетіне негізделген. Ол отбасы табысының балансы
мен шығындарынан тұрады. Бұл бір адамға немесе бір жұмыскерге есептегенде
ақшалай бағалау әрекеті. Күн көру деңгейінің анықтаудың екінші тәсілінде
кедей отбасы өз табысының 13 бөлігін тамақ өнімдеріне жұмсалуына
ескеріледі [10, 156б].
Әлемдік тәжірибеде тұрғындар табысын индексациялаудың негізгі түрі
белгілі:
1. автоматты;
2. жартылай автоматты.
Бірінші түрінде, жалақы баға индексінің өзіне өарай пропорционалды
көбейіп, кеткен шығынды олық қайырады. Жалақының осындай жүйе бойынша
есептелуі осы тиімді ұйымдастыруға кері әсерін
тигізеді. Себебі
еңбек ақыны көтеру оның нәтижесімен ешқандай байланысты емес.
Екінші түрі Еуропалық экономикалық қауымдастық елдерінде
кеңінен
қолданылады. Оның мәнісі мынады: жалақының баға өскенің ескере отырып,
өсетіндігі жайлы бүкіл екі деңгейде ұсыныс жасалып шешіледі. Мұндай
келісім кәсіподақ, жұмыс беруші және мемлекеттің қатысуы арқылы жасалып,
көп елдерде ғалым-сарапшыларды шақырады. Сосын кәсіпорын өзінің шамасына
қарай өткереді, көбініесе ұжымдық келісім жасау арқылы жүзеге асырылады.
Мұндайда тәртіп индексациясы механизмін нақты жағдайға, қаржы мүмкіндігіне
және еңбек қатынастарына бейімдейді.
Тұтыну бағасы индексін анықтау үшін тұтыну қоржынын белгілеп олу
керек. Ол әдеттте ең қажетті тауарлардан тұрады. Тұтыну қоржыны – тұтынушы
игілігі мен қызметінің жиынтығы және адамға қоғамда белгіленген минималды
тұтыну деңгейінде қамтамасыз ету. Оған жататындар: тағам-тамақтар, киім,
ыдыс-аяқ, мәдени тұрмыс заттары, тұтғын-жай, коммуналдық қызмет, мәдени-
ағарту шаралары мен демалысты ұйымдастыру, тұрмыс қызметі, көлік, байланыс,
мектепке дейінгі мекемелерде балаларды тәрбиелеу және әлеуметтік басқада
қажетттіліктер. Бұларсыз адам өмірін елестету қиын.
Әртүрлі әлеуметтік – демографиялық тұрғындар топтарында игілік пен
қызмет көрсетілуге тұтыныс біркелкі емес, сондықтан тұтыну қоржыны олардың
әрқайсысында бөлек есептелінеді - балаларға, жұмыс істейтіндерге,
зейнеткерлерге, қала және ауыр тұрғындарына.
Қазақстан Республикасының тұтыну қоржыны құрамы және құрылымына 33
тауар мен қызмет көрсету тізбесі енген. Дамыған елдерде минимальді тұтыну
бюджетін кедейліктің шегі ретінде қарап, тізбесі өмір сүруге қажетті тауар
мен қызмет көрсетудің 300-ден астамын тізбесін қосады [11, 28б].
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік стистикалық комитетінің мәліметі
бойынша, негізгі тұтыну қоржынының 33 тамақ-тағам айына бір адамға
есептегенде 1995 жылы желтоқсанда 2338 теңге болған екен. Бұл сол уақыттағы
минималбді жалақының 300 теңге құраған кезі. Отбасы шығындарын зерттеу
кезінде неміс экономист-ғалымы Эрист Энгель (1821-1896 туылған) әр елден
және әр жылғы статистикалық мәліметтерді талдап, ол мынадай қорытындыға
келген: отбасының табысы көп болса, онда: төменгі рангтағы - азық-түлік
тауарын алуға шығынды аз жұмсайды.
Әлеуметтік қорғау – бұл азаматтардың өмірге қажетті игіліктерге қол
жеткізудің белгілі бір деңгейін және кейбір жағдайлары әсерінен (кәрілік,
денсаулық жағдайы, асыраушыны немесе жұмысын жоғалту басқада заңдық
негіздер) тұрарлық төленбелі еңбекке қатысу жолымен өзін табыстармен
қамтамасыз ете алмайтын және экономикалық белсенді бола алмайтын
азаматтардың өмір сүру халінің белгілі бір деңгейін қамтамасыз етуге
бағытталған жүйе [7, 13б].
Әлеуметтік қамсыздандыруда зейнетақы жүйесі ерекше орын алады. 1998
жылдан бастап Қазақстан Республикасы Кеңес Одағы кезеңінен кейінгі
кеңістікке ең алғашқы болып жинақтаушы зейнетақы жүйесін енгізді.
Реформалау нәтижесінде, мемлекетте аралас зейнетақы жүйесі құрылды:
зейнеткерлік жасқа жеткен зейнеткерлердің бір жарым миллионнан астамы
ынтымақтастық негізінде зейнеткерлік төлемдермен қамтамасыз етіледі,
сонымен бірге зейнақтаушы зейнетақы қоры азаматтардың 7,8 млн – жеке
жинақтаушы шоттарының барымен сипатталады.
Қазақстан Республикасының зейнетақымен қаматамасыз ету туралы Заңында
ҚР азаматтарын зейнетақымен қамтамасыз етудің құқықтық және әлеуметтік
негіздері анықталған, меншік итүрлеріне қарамастан мемлекеттік органдардың,
жеке және заңды тұлғалардың зейнетақымен қамтамасыз етуге азаматтардың
конституциялық құқығын жүзеге асыруға қатысуы регламенттелген.
Гендерлік аспект тұрғысынан Қазақстанның зейнетақы заңнамасы белгілі
дәрежеде, жұмыс істейтін әйелдердің ақысыз үй шаруашылығымен айналысқан
еңбегін және бала баққан уақытын есепке алады, әйелдер ер адамдарға
қарағанда 5 жылғы зейнеткерлікке ерте шығу құқығын ұсынып отырып, және
осыған сәйкес әйелдерден, ер адамдарға қарағанда еңбек өтілін 5 жыл кем
талап ете отырып есептейді.
Әлеуметтік қорғау бюджет қаражаттары есебінен азаматтардың
жеке
категорияларына қосымша көмекті ұсыну үшін арналған [6, 5б].
Қазақстан мүшесі болып табылатын Халықаралық еңбек ұйымы шаралар
кешені ретінде әлеуметтік қорғау жүйесін анықтайды. Бұл шаралар кешені
төмендегілерден тұрады:
• тұрақты, төленбелі еңбек әрекетін ынталандыру;
• негізгі әлеуметтік тәуекелдер туындаған жағдайда әлеуметтік
сақтандыру механизмдері көмегімен төлемдер бөлігін төлеу және алдын
алу;
• әлеуметтік сақтандыру жүйесінің қатысушылары болып табылмайтын
халықтың әлсіз тобына арналған әлеуметтік қорғау механизмдерін
ұсыну;
• білім және медициналық көмек сияқты негізгі құқықтармен
қызметтеріне азаматтардын қол жетуі;
Жалпы бірдейлігі алу құқығы жарнаға тәуелсіз, тәуекел жағдайы туындаған
мезетінде анықталғанда жарна мен төлемдер арасындағы өзара байланыс болуын
ұйғарады. Қаржылық жүктеме барлық салық төлеушілерге жүктеледі, ал
әлеуметтік қорғау алу құқығына барлық азаматтар ие. Мұндай жүйеде
табыстарды қайта бөлу механизмі және қаржыландырудың жалғыз көзі
мемлекеттік бюджет болып табылады, ал реттеуші ретінде мемлекет шығады.
Жалпы бірдейлік принциптеріне негізделген жүйелер әдетте, ережеге сәйкес,
барлық азаматтарға әлеуметтік қорғаудың бірдей минималды деңгейін ұсынады
[26, 165б].
Халықаралық тәжірибесін талдау негізінде келесідей нәтиже шығаруға
болады әлеуметтік қорғаудың аса тиімді және кешендік жүйелері төмендегі
элементтерден тұрады: мемлекеттік жәрдемақылар; міндетті әлеуметтік
сақтандыру; жинақтаушы зейнетақымен қамтамасыз ету; әлеуметтік қорғау;
Мемлекеттік жәрдемақылар әлеуметтік қорғауға жататын жағдайлар
туындаған жағдайда белгілі бір деңгейде барлық азаматтарды
кепілдендірген
төлемдермен қамтамасыз ету үшін арналған.
Міндетті әлеуметтік сақтандыру төлеуші жарналар
деңгейіне
байланысты ресми сектор жұмыскерлерін қосымша қорғау үшін арналған.
Жинақтаушы зейнетақымен қамтамасыз ету әрбір азаматпен зейнетақы
жинақтарын құру процестерін реттеу үшін арналған.
Жалпы бірігей принципінде мүгедектілік бойынша асыраушысын жоғалту
жағдайы бойынша, жұмыссыздар азаматтарды әлеуметтік қорғауын және жасы
бойынша әлеуметтік қамтамасыз етуін ұйымдастьрады. Барлық жеке тұлғалар –
Қазақстан Республикасының азаматтары, шетелдіктер, Қазақстан
Республикасының территориясында тұрақты тұратын азаматтығы жоқ азаматтар
тәуекел жағдайлары туындаған жағдайда бірдей деңгейдегі іс-әрекетіне
қатысу мен заңдармен және халықаралық келісім-шарттармен қарастырылмаған
жарнасына байланыстан тыс мемлекеттік жәрдемақылар алады. Одан басқа,
экономикалық тұрғыдан әлеуметтік төлемдерді есептеудің негізделген
нормативтерінің және еңбекті төлеу жүйелерімен өзара байланыстар болмауынан
жұмыс істеуші халықтың табыс деңгейі мен алынатын әлеуметтік төлемдер
арасындағы теңбе-тең байланыс жоқ. Нәтижесінде жұмыс жасаушы халықтың
бөлігі жүйедегі жарнасы жоқ азаматтардың өзіндегі әлеуметтік жәрдемақы
мөлшеріне қарағанда төмен жалақы алады [20, 56б].
Ақшалай табыстардың шығындарын өтейтін және натуралдық төлемдер мен
жеңілдіктер шамалары қарастырылады. Соңғыларға азық-түлік талондары,
мемлекеттік тәрбие жүйесі, балаларды оқыту, кадрларды қайта дайындау,
мемлекеттік дәрігерлік және әлеуметтік қызмет көрсету және т.б.
Нарықтық байланыстар жүйесіне қауіп-қатерлердің көп түрлері тән болады.
Әлеуметтік қорғау жүйесі табыстардың белгілі дәрежесін қолдауға және
әлеуметтік қамтылумен аз қамтылғандардың денсаулығын сақтау, білім алу және
т.б. қызметтер тұтынуын қамтамасыз етуге бағытталған әлеуметтік
қорғау объектісіне жататындар шамамен біркелкі емес және ұлттық экономика
тұрақсыз жағдайында оның деңгейі одан әрі өсіп келеді.
2 тарау Қазақстан Республикасының әлеуметтік қызметтер нарығын
қалыптастыру
2.1 Қазақстан Республикасы қызметтер нарығының дамуы
Жаңа технологияларды игерудің серпінді даму үрдісі қызмет көрсету
саласының инфрақұрылым қарқынды дамуын анықтады. Қызмет көрсету нарығында
олардың өндірістік емес экономика салаларындағы субъектілердің қызмет
коньюнктурасына маңызды әсер ететін жаңа түрлері шықты. ҚР олардың көп
түрлілігімен ұсынылған қызмет түрінің нарығын дамытуға жақсы сілтемелер
бар. Мемлекет саясаты қызмет көрсету саласында шағын және орта
кәсіпкерлікті дамытуды ынталандыруға бағытталады, бұл сәйкес Мемлекет
бағдарламаларында қарастырылды. Нарықтық қатынастардың дамуымен көрсетілген
қызмет аясы барынша кеңеюде және де жылжымайтын мүлік келісімін жасаудағы
делдалдық қызметтер, жарнама, аудиторлық, маркетингтәік, консалтингтік
қызметтер, бағдарламалық қамтуды әзірлеу бойынша қызметтер, жұмыс күшін
жалдау бойынша және қызметкерлермен қамтамасыз ету және басқада бір қатар
қызметтер сияқты жаңа түрлер пайда болуда және белсенді дамуда [5, 123б].
Кесте 4
Қызмет көрсету саласы қызметінің негізгі көрсеткіштері
1995 2000 2005
Көрсетілген қызмет көлемі, млн, 145374,1 251428,0 910231,3
теңге
Қызмет көрсету саласы 10923 21847 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz