Балалар әдебиетінің теориясы мен тарихы
МАЗМҰНЫ
І. Кіріспе
Балалар әдебиетінің теориясы мен тарихы.
ІІ. Негізгі бөлім
2.1. Балалар әдебитенің қалыптасу, даму жолдары мен кезеңдері.
2.2. Балалар әдебиетінің өркендету мақсатында жасалған шаралар.
2.3. Халық ауыз әдебиетінің балаларға арналған түрлері.
2.4. Балаларға арналған шығармаларда шындықты бейнелеу.
2.5. Баланың сөздік қорын оңайтудағы жаңылтпаш пен жұмбақтардың алатын орны
а) жаңылтпаштар
ә) жұмбақтар
ІІІ. Аңыз, әңгімелер баланың арман, қиялына жол ашады.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Балалар әдебиетінің теориясы мен тарихы.
Балалар әдебиеті - әдебиетіміздің өскелең бір саласы. Оның өзіндік өсу,
өркендеу жолдары бар. Басында жалпы әдебиетпен бірге дамып, толысып келген
ол ХІХ ғасырда өз ерекшеліктерімен дербес күйге жетті. Балалар әдебиеті
тәлім-тәрбие, білім беретін өмір оқулығына айналды.
Балалар әдебиетінде оптимизм басым. Сары уайым, қайғы шер атымен
кездеспейді. Бала біздің болашағымыз, өміріміздің жалғасы болғандықтан,
олар егеменді ел құрылысына қажырлы күш жұмсайды. Балалар әдебиетіндегі
басты қасиеттердің бірі оларды осындай ер жүрек, өз отанының патриоты,
ардагері болуға жетелейтін, өнеге беретін батыр, адал адамдардың образын
жасау.
Балалар әдебиеті шығармаларының ықпалы, тәрбиелік күші жаңымды кейіпкерлер
образын жасау проблемасына байланысты шешіледі. Жақсыны үлгі етіп көрсету,
ардагер адамдардың отаны, халқы алдындағы қызметін суреттеу, солардың
типтік образдарын жасап білу жас өспірімдердің еліктеуіне, солардай болуына
талпынуына жол ашады.
Өнер алды қызыл тіл деп Абай атамыз айтқандай, балалар әдебиетіндегі
басты проблемалардың бір түрі – осы тіл. Балалар жазушысы әдеби тілге шешен
болумен қатар, оған өте ұқыптықарауға тиіс. Балаларға арналған
шығармалардың тілі, ең алдымен, өзінің ана тілін жетік білуге, сөздік қорын
байытуға, жүйелі түрде қисынды сөйлеуге, әсіресе, ана тілін сүйе білуге
баулитын көркем құрал болуға тиісті. Әрбір сөз өз орнында өз қызметін
атқара тұрып, баланың уылжыған жас жанына қозғау салып, сұлу суреттерімен
эстетикалық күшті күшті әсер ететіндей болуы керек.
Балаларға арналған өлеңдер ойнақы, жинақты, тілі баланың өз ойындай мөлдір
де тұнық, қызықты да қарапайым болуы шарт.
1920 жылдардан кейін қазақ балалар әдебиеті жөнінде де сыншылар мен
зерттеушілер, ғалымдар мен ақын-жазушылар және мұғалімдердің ықыласы ерекше
болды. Балалар әдебиетінің ерекшеліктері жайында әр кезде алуан пікірлер
айтылды. Бұл ретте
С. Сейфуллиннің, І. Жансүгіровтің, М.Әуезовтің, С. Ерубаевтың, С.
Мұқановтың еңбектерін атап өтуге тиіспіз.
С. Сейфуллин өзінің Жұмбақ айтысу, Жаңылтпаш, Балалар ойыны, Жастық
ойын, күлкі өлең тақпақтары деген еңбектерінде бастан аяқ балалар ауыз
әдебиетіне тән мұраларға ғылыми талдаулар жасаған.
І. Жансүгіров 1927 жылы жарық көрген Өтірік атты жинаққа жазған алғы
сөзінде: Ел өтірігі үлкендерден гөрі балалардікі, балалар әдебиетіне
жатады - деп түйіндеген.
М. Әуезовтің Әр жылдар ойлары, Ертегілер деген ғылыми еңбектерінде
балалар әдебиетінің арғы төркіні халықтық шығармалар екенін дәлелдеді.
Педагогикалық, психологиялық тұрғыдан алып қарағанда бала деп атап жүрген
жас жеткіншектердің өз араларында үлкен өзгешеліктер бар. Мәселен, бес
жастағы бала мен он жастағы баланың мінезі, ұғымы, дүниеге көзқарасы бірдей
еместігі мәлім. Соған орай балалар әдебиеті өз ішінде бірнеше салаға
жіктеледі.
Мектеп жасына дейінгі балдырғандар шын мағынасындағы оқырмандар емес, олар
– тек тыңдаушылар, көрушілер ғана. Оларға арналған шығармалар қысқа да
ықшам жазылған суретті кітапшалар түрінде беріледі. Бұл жастағы
балдырғандарға арналған шығармалардың тақырыбы көбінесе табиғат әлемінен,
өзін қоршаған, күнде көріп жүрген оқиғалардан алынады. Тілі жеңіл, сөзі
ойнақы келеді. Бас бармақ, балан үйрек, ортан терек, шылдыр шүмек, кішкене
бөбек деп бес саусақты санату, таныту, тағы сол сияқты баланы ойната
отырып күлдіру, күлдіре отырып өмірге үйрету жағы көзделеді.Немесе:
Ал білек,ал білек,
Балдырған, бал білек
Аулың толы мал,білек.
Атқа тоқым сал, білек,
Отан тілін ал, білек,
Мал ішіне бар, білек,-
Деген сияқты ойнақы болып келеді. Оның жатталуы да қиын емес. Бұл жаста
әсіресе өлең сөздер айрықша әсер етеді.Өйткені олар есіткенін жаттап алуға
әуес.
Бұл жеті мен он жастың арасын қамтиды. Бастауыш мектеп оқушылары бұл кезде
мектеп жасына дейінгі балаларға қарағанда едәуір білімді, тәжірибелі
болады. География мен табиғат танудан алғашқы мәлімет алады. Отанымыздың
бастан кешірген дәуірлері жайында: тарих пен есепті, әдеби кітапшаларды оқи
бастайды. Поэзия шығармалары, хайуанаттар жайындағы әңгімелер, ертегілермен
қатар, енді қиял-ғажайып салт ертегілерді және күлдіргі ертегілерге көбірек
көңіл бөледі. Әсіресе, Алдаркөсе мен тазшалар бейнесі, солардың тапқырлығы
мен ақыл-айласы бұл жастағы балаларды таң-тамаша етеді.Бұл жастағы балалар
үшін өін қоршаған орта жайлы , табиғат ғажайыптары жайлы, олардың әр алуан
тілектерін, сұрақтарына жауап берерліктей болады.
Балалар әдебиетінің бұл сатысы он бір мен он төрт жас арасын (V – ІХ
оқушыларын) қамтиды. Баланың үш жастағы дағдарысы. Үш жастағы дағдарысты
қарастыруға себін тигізетін үш түрлі көзқарас бар. Біріншіден, бұл дағдарыс
баланың өтпелі кезеніне байланысты.
Өйткені бала психологиясында бұл кезеңде жаңа-құрылымдар мен саналы
ерекшеліктер пайда болады. Бала психикасының дамуындағы дағдарыстын пайда
болуын оның жақын арадағы даму аймяғына қатысгы қасиеттерді өзгеру
заңдылығымен ұштасты түрде іздестіру керек болады.
Үш жастағы дағдарысты тек теориялық схемамен қарастыруга болмайды. Біз іс
жүзіндегі тиісті материалдарды талдаудан баста- уымыз керек, мұндай
материалдарды түсіктіруде ұсынылған теорияға сүйену қажет. Үш жастағы
дағдарыстын мән-жайын ашып көрсету үшін балаңың дамуьшдағы сыртқы және ішкі
жағдайларды қарастыру қажет. Бұл мәселенін түйінді жері бяланың үш жаста
дағдарысқа ұшырау себептері нендей жағдайларға байланысты болады және оның
қалыпты жағдайдан ауытқуына әсер етуші фактор қандай? деген мәселенің мәнін
айқындап көрсетуді талап етеді.
Осы мәселенің мәнін ашып көрсетуде біріншіден, дағдарыс баланың бойындағы
мұндай жағымсыз қылықтарын оның тіл алмай, қасарысуынан айыра білу қажет.
Баланың жағымсыз қылықтары ересектердіц қойған талаптары мен айткандарының
бәріне қарсы шығады. Алайда баланың бір нәрсені істеуге зауқы болмаса мұның
бәрі жағымсыз қылықтары мен қарсылық керсетуін (мысалы, ол ойнап жүргеңде
оған жатып ұйықта десе, ол бірден тесегіне жатып ұйықтамайды), мұның бәрін
дағдарыс кезенінің көріністері деп санауға болмайды. Бала барынша өзінің
ойындағысын істегісі келеді. Бірақ оған тыйым салынады. Бұл жайттардың
бәрін қисық-қынырлық қылық, жағымсыз мінез деуге болмайды. Осыкдай жағдайда
баланың ересектер талабына қарсы әрекеті оның өзі ұнатқан іспен шғылданғысы
келетінін көрсетеді.
Баланың үлкендердің талабына қарсылық білдіріп, ондай ұсыныстарын орындамай
қырсығуы оның өзіндік ойы мен тілегін іске асыруға ұмтылуын көрсетеді.
Мұндай қылық бала әрекетіндегі өзіңдік санасындағы өзғерісті, оның сапа
жағынан жаңа сатыға көтерілгенін көрсетеді. Дағдарыстың көрінісі баланың
сіне, осындай қылықтарынан айқын байқалады. Егер баладан басқа бір нәрсені
істеуді өтініп сұраса, оңца ол бұл жағдай өзінін көніліне қонымды
болғандықтан қарсылықсыз орындайды.
Біз клиникада өзіміз байқаған мынадай мінез-құлықты мысал етіп келтірейін.
Үш жастағы дағдарыс кезеңі созылып кеткен 4 жасар қыз бала өзін балалар
мәселесін талқылайтыи конференцияға ертіп баруды өтінеді. Қыз оған баруға
жинала бастайды. Мен қызды жүре ғой деп шақырдым. Бірақ оны мен
шақырғандықтан, ол тіпті барғысы келмей калды. Ол барынша қарсыласып бақты.
Оңда бері келе ғой, – деп едім, оған да келмеді. Оны өзімен өзін
қалдырғанда, ол жылай бастады. Оны ертпегеніме өкпеледі. Бұл орайда оның
қасарысып айтқанға көнбеуінен ызаланып булығып ренжу пайда болды. Ол өзінің
барғысы келгенімен, оған жүр деп айтқан сөз ұнамай, қарсылық білдірді.
Баланың бойын ашу-ыза кернегенде әмірлі дауыспен айтқан сөз де оған әсер
етпейтінін байқатты. Бірсыпыра авторлар мұндай жайттарды көркемдеп жазды.
Мысалы, ересек адам сәбиге келіп әмірлі үнмен: Мына көйлектің түсі қара
десе, ол қарсылық’ көрсетіп, бұл. көйлектің түсі ақ дейді. Қасарысу оған
айтылған сөздердің мәніне қарамастан керісінше істеуге кесірлену
дағдарыстың нақтылы көрінісі.
Жағымсыз әрекетгің тіл алмаудан екі түрлі айырмашылығы бар. Біріншіден, бұл
жерде өзге адамдармен әлеуметтік қатынас жасау манызды орын алады. Бұл
ретте балара айтқанды істеп, оны ықтыру орындалатын әрекет маңызына емес,
өзге адамдармен қатынас жасау ниеттілігіне байланысты. Жағымсыздык мінез-
қылық әлеуметтік сипаттағы әрекет, бұл орайда балаға қойылған талап мазмұны
емес, оның мәні адамға: бағытталған. Екінші ерекшелік – баланың өзінің ашу-
ызасына; деген жаңаша қатынасы. Ол ашу-ыза әсерімен әрекет етпей, өзінің.
көңіл-күйіне керісінше әрекет жасауға үмтылады. Ашу-ызара бой билету мен
әрекетгену үш жастағы балаға тән мінез ерекшелігі. Көптеген зерттеу
нәтижелері баланың сәбилік кезеңінде оның ашу-ызасы мен іс-әрекеті бірігіп
кететінін көрсетеді. Мектепке дейінгі жаста басқа адамдарға қатысты әрекет
те пайда болып, ол өзге жағдайларға қатысты ашу-ызадан туындайды. Егер
баланың қарсылығы белгілі бір жағдайға байланысты болса, онда оны баланың
жағымсыз қылығы деп санауға болмайды. Мұндай ретте жағымсыздык әрекет дәл
сол кездегі оқиғаға байланыссыз жандайда көрініс табады.
Үш жастағы дағдарыстың екінші көрінісі – қырсығу. Жағымсыздық қырсығудан
өзгеше қылық. Қырсығудың өзін қасарысудан ажырата білу керек. Мысалы, бала
бір нәрсенің орындалуын өзінше талап етіп қасарысып тұрып алады. Бұл
қырсықтану емес, бұл үш жастағы дағдарысқа дейін де кездеседі. Мысалы, бала
бір затты иемденгісі келеді, бірақ оны бірден ала алмайды. Ол бұл заттың
өзінікі болуына қасарысумен қол жеткізеді. Қырсықтану дегеніміз, сәбиге бір
зат оған аса қажет болғандықтан қасарыса қалмайды, ол затты сұрағаны үшін
ғана: қасарысады. Ол өз талабының орындалуын тілейді. Айталык, сәбиді
ауладан үйге шақырдық дейік; ол көнбейді, бірақ біз оның үйге кіру
керектігін дәлелдеп, үгітгейміз, ол дәлелді түсінгенімен; бәрібір үйге
кірмейді. Сәбидің қырсықтану себебі өзінің бастапқы шешіміне байланысты
болады. Тек осы жағдай ғана қырсықтануға жатады. Қырсықтануды кәдімгі
қасарысудан ерекшелейтін екі сәт бар. Оның бірі – жағымсыз қылыққа
ұқсастығы, оның себепке қатысы бар. Егер бала дәл қазір қажет етіп тұрған
нәрсесін қасарысып сұраса, бұл қасарысу болмайды. Мысалы, ол шанамен
сырғанауды ұнатады, сондықтан да күні бойы аулада жүргісі келеді.
Екінші сәт. Егер жағымсыздыққа әлеуметтік сипат тән болса, яғни бала
ересектердің айтқанына керісінше әрекет жасайтын болса, қасарысу сипаты
болғаны. Баланың ызасы өзгермелі болады деп айтуға болмайды. Баланың
дағдарысқа ұшырау кезеңіне дейін оның өзіне деген ниет-қылығының себептерін
қалайша болатындығына көз жеткізуіміз керек.
Үшінші сәт – баланың қыңырлық кезеңі.
Бала мінезіндегі ерекшеліктің алғашқылардан айырмашылығы қандай? Қыңырлык
жекё бастын ерекшелігі емес. Жағымсыз қылықтар баланың қандай да болсын
ересектерге қарсы қарсы бағытталған әрекеттері. Ал қыңырлық бала
тәрбиесінің қалпына қарсы, өмір салтына қарсы бағытталады: ол ой қойшы!
деген баланың өзіне тән риза болмауын білдіреді, сәби өзіне ұсынылғанның,
істегеннің бәріне жауап береді. Бұл жерде қырсықтық белгі адамға қатысты
емес, 3 жасқа дейін қалыптасқан барлық өмір салтына қарсы. Бұрын ол
қызыққан ойыншықтарды ұсыну қалпына қатысты. Қырсықтықтын қасарысудан
айырмашьшығы сол, ол қалайда өзінік қажетін орындауға табандылық көрсетуі.
Буржуазиялық сипаттағы тәрбиеде қырсықтық үш жастағы бала бойындағы
дағдарыстың негізгі белгісі болып саналады, Өйткені бұрын әулетте еркелетіп
өсірілген бала енді айналасындағы адамдармен қатынасы дөрекілене бастайды.
Баланың бойында енді назарылық білдіру пайда болып, оған бұрынғы жасалған
әрекеттерге жасырын түрде қарсы шығып, өзінің риза еместігін білдіреді,
Еңді төртінші ерекшелік – өзіндік ерік немесе өзімшілдік мінез деп аталады.
Бұл баланың дербестік бағытын көрсетеді. Енді бала бәрін өзі істегісі
келеді.
Талданып отырған дағдарыс түрлерінін бұдан басқаша үш түрі бар деп жұр,
бірақ олардың қосықша ғана маңызы бар. Оның біріншісі – қарсылық көрсету.
Баланың мінез-құлқындағы бірқатар көріністердің бәрі қарсыласу сипатында
болады. Оның мінез-құлқы өзгелерге қарсыласу ерекшеліктермен көрініс беріп,
өз маңыңдағылармен ұрысьш, таласып, үнемі ренжісу жағдайында болып
көрінеді. Баланың ата-анасымен қақтығысы әдетке айналды. Осыған орай
баланың өзі елеусіз қалады. Мысалы, бұрын тату болған семьяда бала өз
анасына сен ақымақсың дейді. Бюлер осы тақырыпқа сәйкес семьяның ренішің
суреттеп жазды.
Бала өз ойыншықтарын да бағаламауға тырысады, оларды ұстағысы келмейді,
онын сөздерінде балағаттау мен кемсіту сөздері пайда болады. Мұңдай сөздер
орынсыз айтылады. Бұлардан басқа тағы да екі жақты ерекшелік болатынын атап
айту керек. Үйдегі. жалғыз бала болғандықтан оның талап-тілектерінің бәрі
орындалып, ол нағыз өзінің өктемдігін жүргізуге тырысып бағады. Бұл көрініс
әр түрлі семьяда түрліше болып келетіні байқалады. Жалғыз ғана баласы бар
семьада өктемдік етуге ұмтылушьшық кездеседі. Оңдай бала маңындағы
адамдарға айтқанын істеп, айдауына жүргізгісі келеді. Ондай баланың шешесі
үйден шықпауға тиіс, бала талабы бойынша шешесі бөлмеде болуға тиіс. Ол
талап еткенңің бәрін оған алып беру керек. Ол ұсынған тағамды жемейді, өзі
сүйген тамақты ғана ішеді. Бала айналасындағы адамдарға билік жүргізу үшін
неше алуан тәсілдерді табады. Ол барлық талаптары орындалған жағдайда
өзгелердің, бәріне әмірші болғысы келеді. Ал кейбір семьяда мұндай сипат
қызғаншақтық деп те аталады. Өзінен жасы кіші не үлкен баланы қызғанатын
болады.
Міне үш жастағы баланың бойында жиі кездесетін мінез нышандары осындай. Бұл
ерекшелікгердің бәрі бала тәрбиесіне байланысты пайда больш отыратын
қасиеттер. Бұл жайттар барлық зерттеушілердің назарына іліккен мәселелер.
Осы ерекшеліктер бала тәрбиесін қиын етіп көрсетеді. Бұғын тәрбиесі онша
қиьш болмаған бала енді ересектер үшін асырауы қиындай түседі. Бала қысқа
мерзім арасында күрт өзгереді деген түсінікте боласың. Бұрын мәпелеп жүрген
қуыр-шағын енді қыңыр, тентек, қасарысқан, жексұрын, қызғаншақ әрі
өзімшіл тіршілік иесіне айналады. Сөйтіп оның семьядағы бүкіл болмыс-бітімі
күрт өзгереді,
Біз атап көрсеткен ерекшеліктер бала бойында пайда болып, оған деген ата-
аналары мен өзіне туыс адаңдарының да қарым-қатынасында елеулі өзгерістер
болатынын аңғарамыз. Мұның бәрі, ең алдымен, семьялық тәрбиеде оның жеке
дара болғанын көрсетеді. Біздерде алуан түрлі мектепке дейінгі мекемелер
бар. Ал жекелеген елдерде қайырымды тәрбиенің теріс формалары қолданылатын
қоғамдык пана болу мекемелері де бар. Сайып келгенде баланы жас кезінен
тәрбиелеудін кеңінен тараған түрі семьялық жеке тәрбие болып табылады.
Семьялық тәрбиенің басты ерекшелігі – бала өздігінен ешнәрсеге ұрынып
қалмай саналы әрі әдепті болып өседі деп санаған.
Бала дамуының сәбилік кезеңінде елеусіз нәрсеге ашу шақырып, маңындағы
адамдардың бәріне өз айтқанын істеткісі келеді. Соған орай ұш жастағы
дағдарыста екі жақты құбылыс пайда болады: Бала қиқарлық көрсетіп, ашу-
ызасын шешесіне, ойыншықтарына ұрсып кею арқьшы білдіреді. Баланың мұндай
қьшықтарын екінші жағынан қарағанда оның өзімшілдік әрекеті мен
дербестігін, белсенділігін көрсететін сияқты. Баланың бойында енді мен
деген пайымы болып, өзгелер сол баланын ығына қарай есу керек. Мұндай
ерекшеліктер баланын өзіне деген қатынасынын өзгергенін көрсетеді.
Жалпы алғанда, баланың мінез-құлқы мен әрекеттерінде пайда болып отыратын
қылықтарынын бәрі оньщ өзіндік өскендігі мен айналасындағыларға тәуелсіз
тіршілік етуге ұмтылуын білдіретін қасиетгер болып саналады. Мұндай.
ерекшеліктердің бәрін кейбір зерттеушілер бала дағдарысьша тан касиет деп
атайды. Мен Дарвиннін мынадай пікіріне көңіл аудардым: бала дүниеге келген
сәттен бастап анасынан дене мүшесі ғана бөлінеді, бірақ ол анасынсыз
тамақтана да, қозғала да алмайды. Дарвин мұны сәбидін биологиялық тұрғыдан
дербес өмір сүре алмайтындығы (қалталы жануарларда морфологиялық
бейімділігі бар қалтасы бар болады, оған туғаннан кейін төлі орналасады)
жайында айтып отыр. Дарвин пікірін жалғастыра отырып, сәби жас кезінде
биологиялық жағынан бөлектенеді, бірақ психологиялық жағынан өзін қоршаған
адамдардан әлі де бөліне алмайды деуге болады. Берингер 3 жасар бала
әлеуметтік жағынан маңындағы адамдардан бөліне алмайды және үш жастағы
дағдарыс кезінде ол өзінше ешкімге тәуелсіз өздігінен тіршілік етуге
бейімделу сатысына көтеріледі деп ойын тұжырымдайды.
Енді екінші белдеу дейтін мәселенің ерекшеліктеріне тоқталып өтейін. Бұл
белдеуді екі топқа бөлуге болады. Оның бірі – сәбидің дербестікке ұмтылу
нәтижесінен туындайтын сипаттар. Сәбидің тіршілік ортасындағы әр алуан
қарым-қатынастарға іштей назаланады, ашу-кекті болып қиналады, сырттай
оларға реніш білдіріп, қақтығызтарға ұшырайды. Осының бәрі баланың бойында
ызакорлық өзгерістерге ұшыратады, нервтік науқасқа ұшырау салдарынан бала
энурез немесе түнде қуығын ұстай алмай, зөрін төсегіне жіберіп кою сияқты
халге ұшырайды. Бұл үш жастағы дағдарыс кезінде кездесетін жайт.
Ұқыптылықка үйретілген бала дағдарыс кезінде өзінің дамуындағы бұрынғы
сатыларында кездескен ерекшеліктерін қайталауға мәжбүр болады. Түнгі
қорқыныш, жайсыз ұйқы және басқа жүйкелік жайсыздықтар салдарынан баланың
сөйлеуі күрт өзгереді. Кекештік пен тұттықпалық пайда болады, қырсығып
қасарысады, ішкі дертін сыртқа шығарып, жерге жата қалып аунайды. Мұның
бәрі ішкі дертті қозғағандай болып көрінеді. Іс жүзінде мұндай қьшықтарының
бәрі баланың жағымсыз қылығын онымен санаспағаңдыққа қарсьшык көрсетіп,
өзімшілдігін өзгелерге білдіру әрекетгері болып табылады.
Үш жастағы дағдарысы өте қиын өткен дені сау сәби 4 жасқа қараған шағында
(ол трамвай кондукторының ұлы еді) еліріп, өз өктемдігін өзгелерге
жүргізуге бейімделе бастады. Оның талабынын, бәрі орыңдалуға тиіс еді.
Мысалы, ол көшеде шешісімен келе жатып оған түкке қажеті жоқ болса да жерде
жатқан қағазды анасына алып бер деп талап етті. Сәбиді бізге дерті қозған
деген шғыммен алып келді. Оның сұраған затын бермесең ол еденге жата қалып
шыңғырады, қол-аяғын сермеп жер соғады. Бірақ бұл көрініс ауруға ұшырау
әбігері емес-ті, мінез-құлық түрінің дерекі көрінісі еді. Баланың бұл
қылығын бақылаушы маман оның сәбилік кезеңіндегі әрекеттеріне қайта орлауы
деп бағалады. Біз бақылаған сәбиде бұл әрекеттер ашуға айналды, өйткені
басқаша қарсыласып жанжал шығаруға оның шамасы жеттпейді. Мен мұны үш
жастағы дағдарыстын негізгі белгілеріне жатпайды. Мұндай көріністер семья
тәрбиесін де баланың мінез-құлқының шиеленісіп, оның қиқарлығы мен
өзімшілдік ерекшеліктерін ашу-ызамен көрсетуі болып табылады.
Осы баяндалған мазмұндар баланын даму процесіңце нендей өзгерістер
болатындығын және ондай өзгерістерден туындайтын сапалар жөнінде кейбір
теориялық тұжырымдар жасап көрейік. Үш жастағы баланың дағдарыстык кезеңі
оның мінезіндегі дөрекілік көрсету қылықтары арқылы көзге тұседі. Мұндай
дөрекі қылықтарды анықтау мақсатымен тиісті бақылау жүргізіліп, оның себеп-
салдары зерттеледі. Мұңдай зерттеушілердің мақсаты бір жағынан дағдарысты
кезеннін алдын ала болжап, оны дұрыс бағалауға арналса, ал екінші тараптан
сол дағдарыс ерекшеліктерін анықтауда объективті де сипат алуы мүмкін. Біз
үш жастағы дардарысты балаңың әлеумеутгік ортадағы қатынасын өзекті мәселе
деп санадық. Үш жастағы балада пайда болатын жағымсыз әрекет тіл алмауын
дағдарыстың негізгі көрінісі қасарысудан айыра бідмуіміз керек. Сондай-ақ
бұл сипат баланық қайсарлығынан да өзгеше бағдарда қарастырылуға тиіс.
1. Баланың бойындағы жағымсыз әрекет оның ересектер талап еткен тілектерді
орыңдамауынан басталады. Оның тиісті талаптарды орындаудан бас тарту себебі
оған қойылған талаптың мазмұнында емес, баланың сол ересектерге көңіл-
күйінің қатынасына байланысты.
2. Баланың жағымсыз қылығынын көрініс беруі қойылған талаптан тәуелсіз
түрде пайда болатын оның өзіндік қылығы, өз ойындағы мақсатка жету
ниеттілігі.
Қасарыс да дәл сондай. Тіл алмайтын қиын балалары жайындағы аналардын
шағымы олардың қасарысьш қалатындығын жиі айтады. Бірақ қайсарлық пен
қасарысу екі түрлі нәрсе. Егер сәби бір мақсатқа қалайда жеткісі келсе, ол
қайсарлық көрсетеді. Бұл қасарысу қылығына ешқандай ұқсамайды. Қасарысу
кезіңде бала өзіне қажетсіз нәрсені талап етеді. Бала өз қажетінің болмысы
үшін емес, сол кажетгі қалайда талап етіп отыруына сәйкес қайсарлық
көрсетеді. Бұл орайда әлеуметгік жағдайдың себебі орын алады.
Дардарыстың сан қилы ерекшеліктері Өзге адамдарға қатысты әлеуметтік
себептермен ұштасты екенін білдіреді.
Егер үш жастағы баланың дағдарысын іс жүзіңдегі сипаттарымен ашып
көрсеткіміз келсе, оның мәні әлеуметтік қатынастар дағдарысы деп аталады,
солай деп атауға да болады.
Дағдарыс кезінде баланың бойында қайта құрылатын психикалық. өзгеріс не?
Бұл бала маңындағы жақын адамдарына – әкесі мен шешесіне және олардың
беделіне деген әлеуметтік көзқарасын білдіреді. Сондай-ақ баланың мен
деген өзіндік ерекшелігін танытқысы келіп, оның бойында бірсыпыра мінез-
қьшыктары пайда болады. Ондай қылықтар ортадағы жағдайды өзгертеді. Бір
сөзбен айтқанда, дағдарыс баланың жеке түлғасы мен оның маңындағы
адамдардың өзара әлеуметгік қарым-қатынасын қайта құрып, оларды өзгертіп
отыруға бағытталатын психикалық фактор деп санаумыз керек
Сегіз жылдық мектеп оқушылары кітапшалармен үздіксіз байланыс жасап тұрады,
өте көп оқиды. Үлкен кісілерге еліктеп, өздеріне лайық мамандық іздеуді
арман ете бастайды.
Бұл жастағы балалар көбінесе ғылыми – фантастиаклық кітаптар мен
саяхатшылар жайындағы және шытырманды оқиғаларға құрылған кітаптарды оқуға
құмартады.
ІХ – ХІ сынып оқушылары өткінші шақтантан өтіп, кәмелеттік дәрежеге жетеді.
Сондықтан да 15 пен 17 жастың арасындағы жас өспірімдер көбінесе үлкендер
оқитын шығармаларға әуес келеді. Жоғары сынып оқушылары өздері оқып жүрген
сан алуан пәндер төңірегінде сабаққа пайдасы тиетін кітаптарды іздестіреді.
Мұғалім оларға қандай кітапты оқу керектігі жөнінде ақыл береді. Әр
оқушының ұнататын пәні болады. Сол негізде олар мамандық таңдайды.
Балалар әдебитенің қалыптасу, даму жолдары мен кезеңдері.
ІІ. Негізгі бөлім
2.1. Балалар әдебитенің қалыптасу, даму жолдары мен кезеңдері.
Дүниедегі барлық зат карама-қарсылықтың бірлігінен тұрады дейтін
болсақ, балалар соның себебін айқын-дау, іздестіру арқылы ғана өмірді дұрыс
тани білетін, сол өмірдің түрлі қайшылықтарына карсы тұра алатын төзімді
күрескер, өмірге бейім азамат болып өсуі тиіс. Жас азамат өмір тартысының
неше алуан қиындығын көріп, сол өмір тартысына өзі араласып өскенде ғана
соның түрлі себептерін біледі. Өз халқының нағыз патриоты, жан сүйері жэне
жас азамат деген данққа, ел кұрметіне бөленеді. Әдебиеттің халықтығы мен
партиялығы деген принцип ұлт әдебиеттерінің социналистік реализм әдісін
колдануына негіз болды. Казіргі кезде әдебиеттердің өзара байланыстары мен
бір-біріне ететін әсерін сөз еткенде тек осы принциптер ғана ең сенімді
бола алады. Қазақ совет балалар әдебиетінің даму процесі әдебиеттердің өз
ара карым-катынасына, бір-біріне әсерлене байланысты өркен жайды.
Жалпы әдебиетке қойылған талаптар сияқты, балалар әдебиетіне де әдебиеттің
халықтығы, партиялығы және социалистік реализм деген талаптар қойылады.
Баланың талғамы, ойы, ықыласы, есі, қабілеті, тілінің даму мәдениеті,
олардың өсу, есею жылдарына карай әр түрлі ерекшеліктері болады. Жазушы
балалардың осындай ерекше-ліктерімен санамыстай болмайды. Жазушы тіл
шеберлігін игерумен қатар, алдыңғы қатардағы білімді, мәдениетті азамат
болумен қатар, бала тәрбиесіндегі мақсаты мен міндетін ұмытпауы керек...
Балалар әдебиетіне араласатын автор әр алуан жастағы оқушылардың барлық
өзгешеліктерін ескеруге тиіс. Бұлай етпеген күнде онын кітабы балаға да,
үлкенге де керексіз, иесі жоқ кітап болып шығады .
Балалар әдебиетіне қойылатын критерия да осындай. Мұны біз балалар
әдебиетінің критериясы жайында басқа дәлелдеулерді керек етпейтін аксиома
деп есептейміз. Ба-лалардың оқуына ұсынылатын әдебиеттерді іріктеп алуда да
біз осы теорияға жүгінеміз. Баланын жасы кіші болған сайын балалар
әдебиетінің өзіндік ерекшеліктері айқын көріне береді. Ал, бала жасы
ұлғайған сайын балалар әдебиеті мен үлкендер әдебиетінің айырмашылығы
білінбей, бірігіп кетеді.
Тіпті Ғылым адамды қалай алып етті деген тақырыпқа да жазуға болады. Сол,
Алып адам жаратылысты өзіне қалай бағындырды деген тақырыпта баланы
керемет қызықтырған болар еді. Балалар әдебиетіне сондай зор мән бере
келіп, М. Горький балалар әдебиеті ең алдымен тәрбие кұралы екенін айтқан
еді. Балалар әдебиеті ғылыммен, тәрбиемен тығыз байланысты болуын талап
етті. Мұндай такырыптарға жаза білу үшін жазушы алдымен білімді, талантты,
тіл көркемдігін игерген шебер болуға тиіс. Тақырып жайын сөз ете келіп М.
Горький: Телескоп, телевидение адамның көзбен көрушілігін ұзартты,
микроскоп оны тереңдетті. Телефон, радио есітуді күшейтті. Жер бетінде
сумен, ауамен сапар, шегудің қазіргі кездегі жаңа амалдары — аяқты ұзартты.
Алыста тұрып басқару — колды ұзартты,— дейді. Мүндай тақырыптарға жазу
баланың ой-өрісін дамытуға себепкер болар еді. Тақырып таба білу де балалар
әдебиеті үшін үлкен жаңалық. Техника табыстарьш әңгіме ету қазақ балалар
әдебиетінде әлі күнге дейін көтерілмеген кенже қалған мәселе. Бұл казақ
балалар әдебиеті алдында тұрған шешілмеген үлкен проблема.
Осының бәрін қорыта келгенде айтарымыз: 1) Социалистік реализмнін міндеті —
адамның ұлылығы мен творчестволық тапқырлық; талантын, еңбегін мадақтау.
Сол арқылы коллективтік ортаның ролін, оның өміршендігін көрсету. 2) Оның
сенімі — әдебиеттің халықтығы мен партиялығына сүйену. 3) Оның идеалы —
социализм және коммунизм құрылысы. 4) Оның әдісі — өнегелі адамдар образын
типтендіріп суреттеу. Сыншы арқылы ұлт пен ұлттын ынтымағының бірлігін,
интернационалдық рухын көтеру, сөйтіп, жас өспірімдерді коммунистік рухта
тәрбиелеу. 5) Оның бағыты— жоғары мақсатқа — коммунизмге жету. Әлем таныған
әдебиеттің келешегі мол, алға қойған мақсаты, өміршеңдігі — осы.
2.2. Балалар әдебиетінің өркендету мақсатында жасалған шаралар.
Балалар әдебиеті — балаларға арналып жазылған әдеби шығармалар. Сондай-ақ,
арнайы балаларға арналып жазылмағанымен, олардың ойлау, түсіну қабілетіне,
талғамына, арман-қиялына әсер етіп, өзіне балаларды тартатын көркем
шығармаларды да Балалар әдебиеті қатарына жатқызуға болады. Балалар
әдебиеті — сөз өнерінің арналы бір саласы. Әдебиеттің бұл түріне жататын
шығармалар оқиғасының қызықты да тартымдылығымен, композициясының
ширақтығымен ерекшеленеді. Тілі жеңіл, көркем, түсінікті, айқын әрі әсерлі
болуы тиіс. Балалар әдебиетінің негізгі мақсаттары: жас буынның сана-
сезімін оятып, ақыл-ойын дамыту, оларды адамгершілікке, отан сүйгіштікке,
т.б. ізгі мұраттарға баулу. Балалар әдебиеті — балалардың эстетикалық
талғамын дамытатын көркем шығармалар ғана емес, оның сырлас досы, қорғанышы
және ақылшысы да болып табылады. Олар негізінен мектеп жасына дейінгі және
мектеп жасындағы балаларға лайықтап жазылады. Х.К. Андерсеннің ертегілері,
М. Твен, Ж.Верннің романдары, т.б. суреткерлердің шығармалары балаларға
арналып жазылған. Д. Дефоның, Дж. Свифтің В.Скоттың шығармалары балаларға
арналып жазылмағанымен, олардың сүйіп оқитын кітаптарына айналған. Балалар
әдебиеті қазақ әдебиетінің де арналы саласы; қ. Қазақ балалар әдебиеті.
Біздің ата-бабаларымыз ерте заманнан бері қарай өз өміршің жалғасына, жас
ұрпақка, халықтың мол тәжірибелері мен даналық ойларынан туған өсиетті —
достықты қастерлеуді, халықтар достығын нығайтуды мұра етіп қалдырған. Бұл
жөнінде бұдан мың жыл бұрын өмір сүрген ұлы ойшыл, данышпан Әбунасыр
Мұхамет Әл-Фараби: Егер халықтар бақытты өмірге жету жолында бір-біріне
қол ұшын беріп, көмектесетін болса, бүкіл жер беті мейірім шапағатқа толып
кетер еді,— деп жазған еді. Данышпан ғалымның бұл айтқандары казіргі кезде
іске аса бастады. Жаңа тарихи қауым арасындағы қоғамдық қатынасатар күшейіп
келеді. Әдебиеттердің өз ара байланыстары мен өзара әсері нығайып келеді.
Әсіресе ұлы орыс халқы мен қазақ халқының арасындағы қоғамдық қатынастар
тіпті ерте замандардан-ақ басталған еді. Ұлы орыс халқының таңдаулы ұлдары
В. Бартольд, В. В. Радлов, А.Н. Веселовский, И. Березин, А. Алекторов, Н.
Потинин, Ф. Достоевский, В.И.Даль, А.В.Васильев, П.М.Мелиоранский, В.
Катаринский, Н.Пантусов, Мамин-Сибиряк тағы басқа жазушылар мен шығысты
зерттеушілер орыс пен казақ халқы арасындағы өзара әдеби және мәдени
байланыстар мен қатынастарды күшейтуге мейлінше мол еңбек сіңірді. Олар
қазақ халқының әдетін, ғұрпын, мәдениеті мен әдебиетін өз халқына танытуға
күш салды. А. В. Васильев қазақ халқының түңғыш грамматикасын жазды. Шоқан
мен Достоевскийдің достығы, Н. Ильминский мен Ыбырай Алтынсариннің достығы
бүгінгі жас ұрпаққа үлкен үлгі боп калды. Ал, Н. Веселовский ең алғаш Абай
өлеңдерін аударуды ұйымдастырушылардың бірі болғанді. Сөйтіп, қазақ халқы
ұлттық даму қажетіне қарай өзге әдебиеттермен байланыс қарым-қатынасында
ұлы орыс халқының классикалык әдебиетіне сүйенді. Әдеби байланыстар ұлы
прогреске бастап, халықтар достығының кайнар бұлағына айналуда. Ыбырай
Алтынсарин, Абай Кұнанбаев, Спандияр Көбеев аударған Крылов мысалдарынан
бастап, 1889 жылы А. Пушкиннің Балықшы мен балық хақында, Хан салтан
туралы ертегісі Орта Азия халықтары ішін-де ең бірінші болып қазақ тіліне
аударылған еді. Сол кездің өзінде-ақ, бүл казақ балалар жазба әдебиетінің
ірге тасын қаласқан текдесі жоқ мол мұра боп қала берді. Мұқтар Әуезовтің
сөзімен айтқанда мұның өзі: Ол (Пушкин) мәдениет қазынасынан жаңа бір
заманды бастап келіп кірді... Оның ықпалымен жаңа бір орта қалыптасты және
бұл ықпал әрдайым тарихи перспективалы болды, белгілі бір әдебиеттің бұдан
былайғы бүкіл даму жолы үшін кұткарушы ықпал болды,— дейді. Мұнымен қатар
балалар әдебиетіне дүние жүзіндегі барлық халықтар ерекше көңіл бөледі.
Даниель Дефонын Робинзон Крузо, Чарлз Диккенс пен Марк Твеннің повестері
мен Жюль Верннің романдары және Сетон — Томпсонның әңгімелері қазақ тіліне
аударылып, балалар әдебиетінін қорын молайта бастады. Вена каласында
балалар және жас өспірімдер әдебиетінің дүние жүзілік гылыми-зерттеу
институты жұмыс істейді. Мювхен қаласында жастармен балалардың халықаралық
кітапханасы бар. Міне осындай дәстүрлі әдеби байланыстар негізіңде Ленин
партиясы басшылық етіп отырған біздің елімізде казақ совет балалар
әдебиетінің аса мол рухани қазынасы жасалды.
Совет Одағындағы барлық республикалар әдебиеті социалистік реализм әдісін
колданғандықтан, олардың бір-бірімен ара қатынастық байланыстары да күшейе
түсті. Өйткені бұлардың мақсаты, эстетикалық идеалы бәріне бірдей ортақ
мүддені қолдайды, коммунизм құру идеясын жақтайды. Мұнымен қатар
әдебиеттердің өз ара байланыстарын күшейтуге себепкер болып отырған тіл.
Ұлы орыс халқының тілі Советтер Одағында өмір сүріп отырған халықтардың бір-
бірімен ара катынастық байланыстар жасауларына мүмкіндіктер туғызды,
жағдайлар жасап берді.
Қазақстан Коммунистік партиясының X съезінде сөй-леген сөзінде академик
жазушы, Социалистік Еқбек Ері Ғабит Мүсірепов Әрқашан естен шыкпайтын бір
каси-етті нәрсеміз бар. Ол — Бүкіл ұлттық әдебиеттердің дәстүрлі ортақ тілі
болып отырған орыс тілінін баға жетпес ұлы қызметІ мен маңызы. Осы тіл
арқылы біздің кітап-тарымыз көп ұлтты совет оқушысының кең көлемді
жұртшылығына жетеді, осы тіл арқылы біздің кітаптарымыз дүние жүзілік
аренаға көтерілді. Осы тіл біздер үшін, қазактар үшін Бүкіл дүние жүзінің
озат әдебиеті мен мәдениетіне жол ашып отыр,— дегені социалистік өмірі-
мізде болып жатқан әдеби байланыстар жайындағы нағыз ақиқатты танытады.
Шынында М. Горькийдің Балалық шақ, Бонч-Бруевичтіқ Біздін Ильич, А.
Кононовтық Ленин туралы әкгімелер деген шығармаларынын қазақ тіліне
аударылып, үлкен үлгі-өнеге көрсетуі осының айкын айғағы, дәлелі деп
білеміз. Мұның үстіне М. Горькийдің Жауапсыз адамдар туралы, Балаларға
әдебиет, Тақырып туралы”, Ертегілер жа-йында т. б. балалар әдебиетінің
теориясын дамытқан ғылыми мақалалары балалар әдебиетін қалай жазу керектігі
жайында, әсіресе, қазақ балалар жазушылары үшін басшылыққа алынған, әрқашан
үйреніп отырған зор еңбек. Орыс халқы әдебиетінен осындай шығармалардың
аударылуы арқылы Қазақ совет балалар әдебиеті бұрынғысынан да толығып, кең
өріс алды.
Адамның белгілі сипаты мен сапасын қалыптастырудағы тәрбиешілердің мақсат
тәрбиесі белгілі бір жас мөлшеріндегі топқа бағытталған, осы арқылы сол
топта тәрбиенің мүмкіндіктері мен міндеттері, әдістемелері қолданылады.
Адам өмірінің мектепке дейінгі кезіңде, есейген шақ кезендеріндегі,
жасөспірім шақта, әлеуметтік ортада, мектепте қалыптасқан мінез-құлқы
ерекшеленеді.
Жас мөлшерінің психологиясы курсында оқылатын жоғарыда айтылған жас
мөлшерлік топтардың әрқайсысының сипаттамасын бұл тұста нақтылап
карастырмай-ақ, педагогтың әрбір жас мөлшері тобымен жүргізетін
оку-тәрбие жұмысында ескерілуі тиісті кейбір тәрбие ерекшеліктеріне
тоқталамыз.
Жастарды өмірге және ұжымдық еңбекке тәрбиелеудің, әрбір жас адамның жеке
тұлғасының өмірлік бағыт-бағдарын аныктайтын дүниетанымын қалыптастырудың
қоғам алдыңдағы зор міндеттері мектепке жүктелген. Тәрбие, шын мәніңде,
жеке тұлғаның дамуы мен жалпы қоғамның негізгі мақсаты болып табылады және
ол қоғамның әрбір мүшесінің жан-жақты дамуына жағдай жасауға бағытталтан.
Белгілі бір жастағы балалардың жас мөлшері дегеңце олардың көпшілігіне тән
ерекшеліктер мен сипаттарды айтамыз. Бұл ерекшеліктерді педагогикалық
процесте ескеру қажет және соған сәйхес оқыту, тәрбие берудің тиісті түрін,
әдістемесін және тәсілін пайдалану керек.
Бастауыш сынып жасындағы баланын салмағы бір жылда 2-2,7 кг өседі. 6 жастан
12 жаска дейінгі аралықта бала денесінің салмағы екі есе артып, 18
килограммнан 36 килограмға дейін артады. Осы жаста бала миының көлемі де
ұлғаяды, яғни, ол 5 жаста үлкен адам миының 90 пайызындай болса, 10 жаста
95 пайызына тең болады.
Жүйке жүйесінін жетілуі де жалғасады. Жүйке жасаушалары арасында жаңа
байланыстар түзіліп, мидың жарты шарында икемділік күшейеді.
7-8 жаста жарты шарды жалғап тұрған нерв талшықгары жетіле түседі және
олардың өзара қарым-қатынасының арта түсуін қамтамасыз етеді. Жүйке
жүйесіндегі бұл өзгешеліктер баланың ақыл-ойы дамуының келесі кезеңінің
ірге тасы қалануына негіз болады.
Баланың білім алудағы іс-әрекеті де, бұған дейінгі барлық іс-әрекеттер
(манипулияцилық, пәңдік, ойын арқылы) сияқгы, оған ену тәжірибесі арқылы
бірте-бірте дамиды.
Білім алу іс-әрекеті окушы баланың өзіне бағытталған іс-әрекеттен тұрады.
Бала тек білім алуды ғана емес, сонымен бірге оны қалай меңгеруді де
үйренеді. Жазу, есептеу, оқу және тағы баскдларына үйрену арқылы бала өзін
– өзі өзгертуге қарай бағыттай алады, яғни, ол іс-әрекеттік және ақыл-ойлық
қажетті әдістерді (оны қоршап тұрған мәдениетке тән) меңгереді. Рефлексиялы
түрде, яғни, өз санасы арқылы өзінің психологиялық күйіне ой жұгіртіп, ол
өзін бүрынғы және бүгінгі қалпымен салыстыра алады. Өзіндік өзгерістері өз
бойындағы жетістіктері арқылы қадағаланады және айқындалады.
Білім алу іс-әрекетіндегі баланың маңызды әрекеті – бұл онын өз-өзіне деген
рефлекциясы, жаңа жетістіктерін және болған өзгерістерді қадағалай алуы.
Бұған дейін қолымнан келмеді — енді келеді , Бұған дейін жасай алмадым —
енді жасаймын, Бұрын қандай боддым – қазір қандаймын, – міне, бұлар қол
жеткізілгендер мен өзгерістердің терең рефлекциясы қорытындысына берілген
негізгі бағалар. Баланың өзін-өзі үшін өзгеріс мәні және осы өзгерістерді
өзі үшін жүзеге асыратын субъекті бола алуы өте маңызды. Егер бала өзінің
өрлеуіндегі оқу іс-әрекетінің, өзін-өзі дамытудың жетілген түрінің
рефлекциясынан қанағат алса, демек, бала оқу іс-әрекетіне психологиялық
жағьшан толықтай кірісті деген сөз.
Бала мектеп табалдырығын аттағаннан кейін, оның әлеуметтік жағдайы
өзгереді, бірақ ішкі әлемі, психологиясы әлі мектепке дейінгі калыпта
болады. Баланың ең негізгі іс-әрекеті әлі де ойын, сурет салу, ойыншықтарды
құрастыру болып қала береді. Оку іс-әрекеті әлі де дамуды кажет ететін
деңгейде болады. Оқу іс-әрекетіндегі, тәртіп сақтаудағы қажетті іс-әрекетке
еріктілік беру алғашкы кездерде ғана мүмкін болады, бұл кезде балаға жақын
арада істелінуі тиіс мақсаттар және оның күш салуын қажет ететін
тапсырмалардың мөлшерінің аздығы түсінікті болады. Оқу іс-әрекетіне ерікті
түрде назар аударту ол балаға жеңіл тиеді.
Мектеп табалдырығын аттаған сәттен бастап, баланың алдына оқу іс-әрекетінің
шарттарын қойса, бұл баланың шын мәнінде оку іс-әрекетіне тез араласып
кетуіне (бұл жағдайда ол білімді алуға қалыптасқан) себеп болады немесе
өзінің шамасы келмейтін оқу тапсырмаларының алдында сасқалақтап, бірте-
бірте өзіне деген сенімін жоғалтады, мектепті және оқуды ұнатпаушылық
сезімін оятып, бұл тіпті баланың бойындағы әдетке айналады. Тәжірибеде бұл
екі вариант та типтік болып табылады: білім алуға дайын тұрған балалардың
саны да, бұл жағдаймен оқуға шамасы жетпейтін балалардың саны да өте
жоғары.
Оқу іс-әрекетінің жағдайында балаға оның ойын емес екендігін түсіндіруге
тырысу керек, сонда ғана ол оқуға ат үстілікпен емес, ынтамен, шьш көңілмен
назар аударып, өзін-өзі шынайы өзгертуге үйренеді. Балалар ойынға құрылған
тапсырмалар мен оку тапсырмаларын айыра біліп, оқу тапсырмаларына құлқы
болса да, болмаса да оны қалайда орындауы керектігін білуте үйренуі керек.
Әрине, ойын баланың белсенді өмірінің аясынан шығып калмауы тиіс. Балаға
оның енді үлкен екендігін, кішкентай балалар сияқгы ойьшшықгармен ойнап
отыру ұят деген сияқгы сөздерді айтуға болмайды. Ойын тек қана балалықтың
ғана іс-әрекеті емес, ол барлық жастағы адамдардың бос уақыттарында
айналасып, көңіл көтеретін құралы. Әдетте бала адамдардың әлеуметтік қарым-
қатынасы жүйесіндегі өзінің жаңа орнында ойынның мәнін бірте-бірте түсіне
бастайды әрі ойнағанда да аса бір қүштарлықпен ойнайтын болады. Ойнай жүріп
бала өзіне аса маңызды әлеуметтік дағды калыптастырады. Балалар қоғамының
рөлі мен ережелері үлкендер қоғамының қалыптасқан ережелері туралы білуіне
мүмкіндік жасайды. Ойын үстінде ынтымактастық пен бәсекелестік сезімі
қалыптасады. Ал әділеттшік пен әділетсіздікке көз жеткізу, теңдік,
лидерлік, бағыныштьшық, адалдық, саткьіндық әрекеттері баланың бойындағы
жеке тұлғалық қасиеттерді қалыптастырады.
Баланың дұрыс психикасының ерекшелігі — танып-білуге деген белсенділігі.
Баланың құштарлығы өзін қоршаған әлемді тануға және осы әлемнің құрылысын
өзінше бейнелеуге бағытталған. Бала ойнай жүріп тәжірибеден өтеді, себеп-
салдарлық байланыстар мен тәуелділіктің себебін ашуға тырысады. Ол мысалы,
қандай заттардың суға батып кететінін, қандай заттардың калқып жүретінін
біле алатын болады. Бала ой-қабілеті жағынан неғұрлым белсенді болса, ол
соғұрлым сұрақгы көп қояды және әр түрлі сұрақтар қоятын болады. Баланы
бәрі қызықтыруы мүмкін: Мұхиттың терендігі қандай? Су астындағы жәндіктер
калай тыныс алады? Жер шарының көлемі неше мың километр болады? Бала білуге
ұмтылады, ал сол білімді игеруі Неге?, Қалай?, Неліктен?, деген
сұрақгар арқылы игеріледі. Ол білімге сүйенге, жағдайды бағамдауға және өз
сұрағына жауап табудың жолын іздеуге тырысуға мәжбүр болады. Кейбір
мәселелер туа қалған жағдайда бала оны өзі шешуте тырысады, әрине, ол оны
тек ойша ғана шеше алады. Бала болып жаткдн жағдайды бағамдайды және оған
өзі ойша аралаып, іс-әрекет жасайды. Сол жағдайды шешу үшін образдармен
іштей әрекеттесуден туындаған ой-көрнекі образды деп аталады. Образды ойлау
— бастауыш сынып жасындағы баланың негізгі ойлау түрі болып табылады.
Мектепте оқыта бастағанда баланың ойлау жүйесі өзінің эгоцентризмімен,
белгілі бір мәселелерді дұрыс шешуге қажет болатын білімінің жоқтығынан
ойлау үрдісінің ерекше болуымен назар аудартады. Мысалы, бала өзінің
білімдік тәжірибесінде заттардың ұзындығы, көлемі, салмағы сияқты
ерекшеліктерін онша түсіне бермейді.
Білімінде жүйеліліктің жоқгығынан, түсніктерінің жеткілікті түрде даму
дәрежесіне жетпегендігінен ойлау жүйесінде көріністі тек қана қабылдау
логикасы басым болады. Мысалы, судың, құмның, пластилиннің және т.б. бірдей
мөлшерін ыдысқа салғанда, ол заттардың сол ыдыстың қалыбын алғанын көріп
тұрып, бірақ оны бағамдау баланын қабілеті жетпейді. Балалар ол заттардың
әрқайсысының өзгерісін көрген сәтіндегі әр жағдайға тәуелділікте болады.
Алайда бала төменгі сыныптардың өзінде-ақ кейбір деректерді салыстыра
алатын, оларды біртұтас кескінде көре алатын, тіпті өз деңгейіңде тікелей
көздерден алыс жатқан абстрактылы білім қалыптастыруға қабілеті жететін
дәрежеде болады.
Бала қоршаған ортаны зерттеуге бағытталған танымдық белсеңділігімен өзі
зерттей бастаған объектісінен ұзақ уақыт бойы назарын алмайды, бұл әрекеті
ол оған қызықсыз болып қалғанға дейін жалғаса береді. Егер 6-7 жастағы бала
өзі үшін аса маңызды ойъш ойнап жатса, ол одан екі немесе үш сағат бойы бас
алмауы мүмкін. Сондай-ақ ол өнімді жұмыс жасауда да, мысалы, сурет салуға,
ойыншықтарды құрастыруға, өзіне қажетті әлденелерді жасауға да осындай
ынтамен кірісе алады. Балалар назарының бір нәрсеге ұзақ қадалуы, оның сол
өзі жасап отырған іс-әрекетіне деген ерекше ынтасымен көрсетеді. Егер бала
өзіне ұнамайтын нәрсемен айналысып, соған ұзақ уақыт назарын салып отыруға
мәжбүр болса, ол шаршайды, көңілі басқа жакқа алаңдай береді, тіпті ол өзін
соншалықты бақытсыз сезінеді.
Үлкен адам сөзбен айту арқылы баланың назарын белгілі бір нәрсеге бұрып,
ұйымдастыра алады. Ол оған тапсырманы орындаудың қажет екеңдігін
түсіндіреді және оны қалай жасау керектігінің әдісін де айтады Балалар,
альбомдарынды ашындар.
Қызыл қарындашты алындар да қағаздьщ сол жақтағы бұрышына, міне, мына жерге
дөңгелек сызындар және т.б.
Бастауыш сынып жасындағы бала белгілі деңгейде өзінін атқаратын жұмысын өзі
де жоспарлай алады. Мұңдай кезде ол не істеу керек екендігін және неден
кейін нені орындау керек екендігін өзіне-өзі күбірлеп айтатынын да
байқаймыз. Бұлайша жоспарлау, сөз жоқ, баланың назарын жүйелеп,
ұйымдастырады.
Алайда, бала төменгі сыныпта жүрген кезінде-ақ өзінін мінез-құлқын өзі
үйлестіре алады десек те, оның назарынын өз еркінен тыс басқа жақка тез
ауып кету жағдайлары көбірек болады. Балаларды біртектес, тез жалықтыратын
немесе қызғьшықты болса да, бірақ ойлануды қажет ететін жұмыстар тез
жалықтырады. Ал бала назарының анда-санда басқа жаққа ауып отыруы оны тез
шаршаудан сақтайды. Бұл ерекшелік’ ойынның сабаққа кірісуте мүмкіндік
беретін маңызды элемент екендігін көрсетеді және іс-әрекетті онымен жиі
алмастырып отыру керек болатынын дәлелдейді. Төменгі сыныпта оқитын балалар
интеллектуальды тапсырмаларды назарында ұстауға қабілетті, алайда бұл
ерекше ерік-жігерді және үлкен ұйымдастырушылықгы қажет етеді.
Бастауыш сынып жасындағы бала әртүрлі жағдайларды өз қиялында бейнелей
алады. Ойын үстіндегі бір затты екінші затпен алмастырып көру арылы баланың
қиялы іс-әрекеттің басқа түрлеріне ауысады. Оқу іс-әрекетінің жағдайында
бала қиялына арнайы талаптар қойылады, олар бала қиялын өз күшімен әрекет
етуге ұмтылады. Мұғалім сабақта балаларға заттардың, бейнелердің,
белгілердің қайта пайда болу жағдайын көз алдарына еслестетіп көруі жөнінде
тапсырма береді. Бұл оқу талаптары бала қиялының дамуына мүмкіндік береді,
алайда оны арнайы құралдармен пысықтап отыруға тура келеді, әйтпесе баланың
өз қиялын өз күшімен ілгері жылжытуы қиын болады. Ол кұралдар заттар,
схемалар, макеттер, белгілер, графикалық бейнелер және т.б. болуы мүмкін.
Әртүрлі оқиғалар, өлендер ұйқастыру, ертегілер ойлап табу, түрлі
кейіпкерлерді бейнелеу арқыл бала өзіне белгілі оқиғаларды, өлең жолдарын,
графикалық бейнелерді өзі де байқамастан айта бастауы мүмкін. Баланың өзіне
белгілі оқиғаларды әдейі бір-біріне қосып, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. Кіріспе
Балалар әдебиетінің теориясы мен тарихы.
ІІ. Негізгі бөлім
2.1. Балалар әдебитенің қалыптасу, даму жолдары мен кезеңдері.
2.2. Балалар әдебиетінің өркендету мақсатында жасалған шаралар.
2.3. Халық ауыз әдебиетінің балаларға арналған түрлері.
2.4. Балаларға арналған шығармаларда шындықты бейнелеу.
2.5. Баланың сөздік қорын оңайтудағы жаңылтпаш пен жұмбақтардың алатын орны
а) жаңылтпаштар
ә) жұмбақтар
ІІІ. Аңыз, әңгімелер баланың арман, қиялына жол ашады.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Балалар әдебиетінің теориясы мен тарихы.
Балалар әдебиеті - әдебиетіміздің өскелең бір саласы. Оның өзіндік өсу,
өркендеу жолдары бар. Басында жалпы әдебиетпен бірге дамып, толысып келген
ол ХІХ ғасырда өз ерекшеліктерімен дербес күйге жетті. Балалар әдебиеті
тәлім-тәрбие, білім беретін өмір оқулығына айналды.
Балалар әдебиетінде оптимизм басым. Сары уайым, қайғы шер атымен
кездеспейді. Бала біздің болашағымыз, өміріміздің жалғасы болғандықтан,
олар егеменді ел құрылысына қажырлы күш жұмсайды. Балалар әдебиетіндегі
басты қасиеттердің бірі оларды осындай ер жүрек, өз отанының патриоты,
ардагері болуға жетелейтін, өнеге беретін батыр, адал адамдардың образын
жасау.
Балалар әдебиеті шығармаларының ықпалы, тәрбиелік күші жаңымды кейіпкерлер
образын жасау проблемасына байланысты шешіледі. Жақсыны үлгі етіп көрсету,
ардагер адамдардың отаны, халқы алдындағы қызметін суреттеу, солардың
типтік образдарын жасап білу жас өспірімдердің еліктеуіне, солардай болуына
талпынуына жол ашады.
Өнер алды қызыл тіл деп Абай атамыз айтқандай, балалар әдебиетіндегі
басты проблемалардың бір түрі – осы тіл. Балалар жазушысы әдеби тілге шешен
болумен қатар, оған өте ұқыптықарауға тиіс. Балаларға арналған
шығармалардың тілі, ең алдымен, өзінің ана тілін жетік білуге, сөздік қорын
байытуға, жүйелі түрде қисынды сөйлеуге, әсіресе, ана тілін сүйе білуге
баулитын көркем құрал болуға тиісті. Әрбір сөз өз орнында өз қызметін
атқара тұрып, баланың уылжыған жас жанына қозғау салып, сұлу суреттерімен
эстетикалық күшті күшті әсер ететіндей болуы керек.
Балаларға арналған өлеңдер ойнақы, жинақты, тілі баланың өз ойындай мөлдір
де тұнық, қызықты да қарапайым болуы шарт.
1920 жылдардан кейін қазақ балалар әдебиеті жөнінде де сыншылар мен
зерттеушілер, ғалымдар мен ақын-жазушылар және мұғалімдердің ықыласы ерекше
болды. Балалар әдебиетінің ерекшеліктері жайында әр кезде алуан пікірлер
айтылды. Бұл ретте
С. Сейфуллиннің, І. Жансүгіровтің, М.Әуезовтің, С. Ерубаевтың, С.
Мұқановтың еңбектерін атап өтуге тиіспіз.
С. Сейфуллин өзінің Жұмбақ айтысу, Жаңылтпаш, Балалар ойыны, Жастық
ойын, күлкі өлең тақпақтары деген еңбектерінде бастан аяқ балалар ауыз
әдебиетіне тән мұраларға ғылыми талдаулар жасаған.
І. Жансүгіров 1927 жылы жарық көрген Өтірік атты жинаққа жазған алғы
сөзінде: Ел өтірігі үлкендерден гөрі балалардікі, балалар әдебиетіне
жатады - деп түйіндеген.
М. Әуезовтің Әр жылдар ойлары, Ертегілер деген ғылыми еңбектерінде
балалар әдебиетінің арғы төркіні халықтық шығармалар екенін дәлелдеді.
Педагогикалық, психологиялық тұрғыдан алып қарағанда бала деп атап жүрген
жас жеткіншектердің өз араларында үлкен өзгешеліктер бар. Мәселен, бес
жастағы бала мен он жастағы баланың мінезі, ұғымы, дүниеге көзқарасы бірдей
еместігі мәлім. Соған орай балалар әдебиеті өз ішінде бірнеше салаға
жіктеледі.
Мектеп жасына дейінгі балдырғандар шын мағынасындағы оқырмандар емес, олар
– тек тыңдаушылар, көрушілер ғана. Оларға арналған шығармалар қысқа да
ықшам жазылған суретті кітапшалар түрінде беріледі. Бұл жастағы
балдырғандарға арналған шығармалардың тақырыбы көбінесе табиғат әлемінен,
өзін қоршаған, күнде көріп жүрген оқиғалардан алынады. Тілі жеңіл, сөзі
ойнақы келеді. Бас бармақ, балан үйрек, ортан терек, шылдыр шүмек, кішкене
бөбек деп бес саусақты санату, таныту, тағы сол сияқты баланы ойната
отырып күлдіру, күлдіре отырып өмірге үйрету жағы көзделеді.Немесе:
Ал білек,ал білек,
Балдырған, бал білек
Аулың толы мал,білек.
Атқа тоқым сал, білек,
Отан тілін ал, білек,
Мал ішіне бар, білек,-
Деген сияқты ойнақы болып келеді. Оның жатталуы да қиын емес. Бұл жаста
әсіресе өлең сөздер айрықша әсер етеді.Өйткені олар есіткенін жаттап алуға
әуес.
Бұл жеті мен он жастың арасын қамтиды. Бастауыш мектеп оқушылары бұл кезде
мектеп жасына дейінгі балаларға қарағанда едәуір білімді, тәжірибелі
болады. География мен табиғат танудан алғашқы мәлімет алады. Отанымыздың
бастан кешірген дәуірлері жайында: тарих пен есепті, әдеби кітапшаларды оқи
бастайды. Поэзия шығармалары, хайуанаттар жайындағы әңгімелер, ертегілермен
қатар, енді қиял-ғажайып салт ертегілерді және күлдіргі ертегілерге көбірек
көңіл бөледі. Әсіресе, Алдаркөсе мен тазшалар бейнесі, солардың тапқырлығы
мен ақыл-айласы бұл жастағы балаларды таң-тамаша етеді.Бұл жастағы балалар
үшін өін қоршаған орта жайлы , табиғат ғажайыптары жайлы, олардың әр алуан
тілектерін, сұрақтарына жауап берерліктей болады.
Балалар әдебиетінің бұл сатысы он бір мен он төрт жас арасын (V – ІХ
оқушыларын) қамтиды. Баланың үш жастағы дағдарысы. Үш жастағы дағдарысты
қарастыруға себін тигізетін үш түрлі көзқарас бар. Біріншіден, бұл дағдарыс
баланың өтпелі кезеніне байланысты.
Өйткені бала психологиясында бұл кезеңде жаңа-құрылымдар мен саналы
ерекшеліктер пайда болады. Бала психикасының дамуындағы дағдарыстын пайда
болуын оның жақын арадағы даму аймяғына қатысгы қасиеттерді өзгеру
заңдылығымен ұштасты түрде іздестіру керек болады.
Үш жастағы дағдарысты тек теориялық схемамен қарастыруга болмайды. Біз іс
жүзіндегі тиісті материалдарды талдаудан баста- уымыз керек, мұндай
материалдарды түсіктіруде ұсынылған теорияға сүйену қажет. Үш жастағы
дағдарыстын мән-жайын ашып көрсету үшін балаңың дамуьшдағы сыртқы және ішкі
жағдайларды қарастыру қажет. Бұл мәселенін түйінді жері бяланың үш жаста
дағдарысқа ұшырау себептері нендей жағдайларға байланысты болады және оның
қалыпты жағдайдан ауытқуына әсер етуші фактор қандай? деген мәселенің мәнін
айқындап көрсетуді талап етеді.
Осы мәселенің мәнін ашып көрсетуде біріншіден, дағдарыс баланың бойындағы
мұндай жағымсыз қылықтарын оның тіл алмай, қасарысуынан айыра білу қажет.
Баланың жағымсыз қылықтары ересектердіц қойған талаптары мен айткандарының
бәріне қарсы шығады. Алайда баланың бір нәрсені істеуге зауқы болмаса мұның
бәрі жағымсыз қылықтары мен қарсылық керсетуін (мысалы, ол ойнап жүргеңде
оған жатып ұйықта десе, ол бірден тесегіне жатып ұйықтамайды), мұның бәрін
дағдарыс кезенінің көріністері деп санауға болмайды. Бала барынша өзінің
ойындағысын істегісі келеді. Бірақ оған тыйым салынады. Бұл жайттардың
бәрін қисық-қынырлық қылық, жағымсыз мінез деуге болмайды. Осыкдай жағдайда
баланың ересектер талабына қарсы әрекеті оның өзі ұнатқан іспен шғылданғысы
келетінін көрсетеді.
Баланың үлкендердің талабына қарсылық білдіріп, ондай ұсыныстарын орындамай
қырсығуы оның өзіндік ойы мен тілегін іске асыруға ұмтылуын көрсетеді.
Мұндай қылық бала әрекетіндегі өзіңдік санасындағы өзғерісті, оның сапа
жағынан жаңа сатыға көтерілгенін көрсетеді. Дағдарыстың көрінісі баланың
сіне, осындай қылықтарынан айқын байқалады. Егер баладан басқа бір нәрсені
істеуді өтініп сұраса, оңца ол бұл жағдай өзінін көніліне қонымды
болғандықтан қарсылықсыз орындайды.
Біз клиникада өзіміз байқаған мынадай мінез-құлықты мысал етіп келтірейін.
Үш жастағы дағдарыс кезеңі созылып кеткен 4 жасар қыз бала өзін балалар
мәселесін талқылайтыи конференцияға ертіп баруды өтінеді. Қыз оған баруға
жинала бастайды. Мен қызды жүре ғой деп шақырдым. Бірақ оны мен
шақырғандықтан, ол тіпті барғысы келмей калды. Ол барынша қарсыласып бақты.
Оңда бері келе ғой, – деп едім, оған да келмеді. Оны өзімен өзін
қалдырғанда, ол жылай бастады. Оны ертпегеніме өкпеледі. Бұл орайда оның
қасарысып айтқанға көнбеуінен ызаланып булығып ренжу пайда болды. Ол өзінің
барғысы келгенімен, оған жүр деп айтқан сөз ұнамай, қарсылық білдірді.
Баланың бойын ашу-ыза кернегенде әмірлі дауыспен айтқан сөз де оған әсер
етпейтінін байқатты. Бірсыпыра авторлар мұндай жайттарды көркемдеп жазды.
Мысалы, ересек адам сәбиге келіп әмірлі үнмен: Мына көйлектің түсі қара
десе, ол қарсылық’ көрсетіп, бұл. көйлектің түсі ақ дейді. Қасарысу оған
айтылған сөздердің мәніне қарамастан керісінше істеуге кесірлену
дағдарыстың нақтылы көрінісі.
Жағымсыз әрекетгің тіл алмаудан екі түрлі айырмашылығы бар. Біріншіден, бұл
жерде өзге адамдармен әлеуметтік қатынас жасау манызды орын алады. Бұл
ретте балара айтқанды істеп, оны ықтыру орындалатын әрекет маңызына емес,
өзге адамдармен қатынас жасау ниеттілігіне байланысты. Жағымсыздык мінез-
қылық әлеуметтік сипаттағы әрекет, бұл орайда балаға қойылған талап мазмұны
емес, оның мәні адамға: бағытталған. Екінші ерекшелік – баланың өзінің ашу-
ызасына; деген жаңаша қатынасы. Ол ашу-ыза әсерімен әрекет етпей, өзінің.
көңіл-күйіне керісінше әрекет жасауға үмтылады. Ашу-ызара бой билету мен
әрекетгену үш жастағы балаға тән мінез ерекшелігі. Көптеген зерттеу
нәтижелері баланың сәбилік кезеңінде оның ашу-ызасы мен іс-әрекеті бірігіп
кететінін көрсетеді. Мектепке дейінгі жаста басқа адамдарға қатысты әрекет
те пайда болып, ол өзге жағдайларға қатысты ашу-ызадан туындайды. Егер
баланың қарсылығы белгілі бір жағдайға байланысты болса, онда оны баланың
жағымсыз қылығы деп санауға болмайды. Мұндай ретте жағымсыздык әрекет дәл
сол кездегі оқиғаға байланыссыз жандайда көрініс табады.
Үш жастағы дағдарыстың екінші көрінісі – қырсығу. Жағымсыздық қырсығудан
өзгеше қылық. Қырсығудың өзін қасарысудан ажырата білу керек. Мысалы, бала
бір нәрсенің орындалуын өзінше талап етіп қасарысып тұрып алады. Бұл
қырсықтану емес, бұл үш жастағы дағдарысқа дейін де кездеседі. Мысалы, бала
бір затты иемденгісі келеді, бірақ оны бірден ала алмайды. Ол бұл заттың
өзінікі болуына қасарысумен қол жеткізеді. Қырсықтану дегеніміз, сәбиге бір
зат оған аса қажет болғандықтан қасарыса қалмайды, ол затты сұрағаны үшін
ғана: қасарысады. Ол өз талабының орындалуын тілейді. Айталык, сәбиді
ауладан үйге шақырдық дейік; ол көнбейді, бірақ біз оның үйге кіру
керектігін дәлелдеп, үгітгейміз, ол дәлелді түсінгенімен; бәрібір үйге
кірмейді. Сәбидің қырсықтану себебі өзінің бастапқы шешіміне байланысты
болады. Тек осы жағдай ғана қырсықтануға жатады. Қырсықтануды кәдімгі
қасарысудан ерекшелейтін екі сәт бар. Оның бірі – жағымсыз қылыққа
ұқсастығы, оның себепке қатысы бар. Егер бала дәл қазір қажет етіп тұрған
нәрсесін қасарысып сұраса, бұл қасарысу болмайды. Мысалы, ол шанамен
сырғанауды ұнатады, сондықтан да күні бойы аулада жүргісі келеді.
Екінші сәт. Егер жағымсыздыққа әлеуметтік сипат тән болса, яғни бала
ересектердің айтқанына керісінше әрекет жасайтын болса, қасарысу сипаты
болғаны. Баланың ызасы өзгермелі болады деп айтуға болмайды. Баланың
дағдарысқа ұшырау кезеңіне дейін оның өзіне деген ниет-қылығының себептерін
қалайша болатындығына көз жеткізуіміз керек.
Үшінші сәт – баланың қыңырлық кезеңі.
Бала мінезіндегі ерекшеліктің алғашқылардан айырмашылығы қандай? Қыңырлык
жекё бастын ерекшелігі емес. Жағымсыз қылықтар баланың қандай да болсын
ересектерге қарсы қарсы бағытталған әрекеттері. Ал қыңырлық бала
тәрбиесінің қалпына қарсы, өмір салтына қарсы бағытталады: ол ой қойшы!
деген баланың өзіне тән риза болмауын білдіреді, сәби өзіне ұсынылғанның,
істегеннің бәріне жауап береді. Бұл жерде қырсықтық белгі адамға қатысты
емес, 3 жасқа дейін қалыптасқан барлық өмір салтына қарсы. Бұрын ол
қызыққан ойыншықтарды ұсыну қалпына қатысты. Қырсықтықтын қасарысудан
айырмашьшығы сол, ол қалайда өзінік қажетін орындауға табандылық көрсетуі.
Буржуазиялық сипаттағы тәрбиеде қырсықтық үш жастағы бала бойындағы
дағдарыстың негізгі белгісі болып саналады, Өйткені бұрын әулетте еркелетіп
өсірілген бала енді айналасындағы адамдармен қатынасы дөрекілене бастайды.
Баланың бойында енді назарылық білдіру пайда болып, оған бұрынғы жасалған
әрекеттерге жасырын түрде қарсы шығып, өзінің риза еместігін білдіреді,
Еңді төртінші ерекшелік – өзіндік ерік немесе өзімшілдік мінез деп аталады.
Бұл баланың дербестік бағытын көрсетеді. Енді бала бәрін өзі істегісі
келеді.
Талданып отырған дағдарыс түрлерінін бұдан басқаша үш түрі бар деп жұр,
бірақ олардың қосықша ғана маңызы бар. Оның біріншісі – қарсылық көрсету.
Баланың мінез-құлқындағы бірқатар көріністердің бәрі қарсыласу сипатында
болады. Оның мінез-құлқы өзгелерге қарсыласу ерекшеліктермен көрініс беріп,
өз маңыңдағылармен ұрысьш, таласып, үнемі ренжісу жағдайында болып
көрінеді. Баланың ата-анасымен қақтығысы әдетке айналды. Осыған орай
баланың өзі елеусіз қалады. Мысалы, бұрын тату болған семьяда бала өз
анасына сен ақымақсың дейді. Бюлер осы тақырыпқа сәйкес семьяның ренішің
суреттеп жазды.
Бала өз ойыншықтарын да бағаламауға тырысады, оларды ұстағысы келмейді,
онын сөздерінде балағаттау мен кемсіту сөздері пайда болады. Мұңдай сөздер
орынсыз айтылады. Бұлардан басқа тағы да екі жақты ерекшелік болатынын атап
айту керек. Үйдегі. жалғыз бала болғандықтан оның талап-тілектерінің бәрі
орындалып, ол нағыз өзінің өктемдігін жүргізуге тырысып бағады. Бұл көрініс
әр түрлі семьяда түрліше болып келетіні байқалады. Жалғыз ғана баласы бар
семьада өктемдік етуге ұмтылушьшық кездеседі. Оңдай бала маңындағы
адамдарға айтқанын істеп, айдауына жүргізгісі келеді. Ондай баланың шешесі
үйден шықпауға тиіс, бала талабы бойынша шешесі бөлмеде болуға тиіс. Ол
талап еткенңің бәрін оған алып беру керек. Ол ұсынған тағамды жемейді, өзі
сүйген тамақты ғана ішеді. Бала айналасындағы адамдарға билік жүргізу үшін
неше алуан тәсілдерді табады. Ол барлық талаптары орындалған жағдайда
өзгелердің, бәріне әмірші болғысы келеді. Ал кейбір семьяда мұндай сипат
қызғаншақтық деп те аталады. Өзінен жасы кіші не үлкен баланы қызғанатын
болады.
Міне үш жастағы баланың бойында жиі кездесетін мінез нышандары осындай. Бұл
ерекшелікгердің бәрі бала тәрбиесіне байланысты пайда больш отыратын
қасиеттер. Бұл жайттар барлық зерттеушілердің назарына іліккен мәселелер.
Осы ерекшеліктер бала тәрбиесін қиын етіп көрсетеді. Бұғын тәрбиесі онша
қиьш болмаған бала енді ересектер үшін асырауы қиындай түседі. Бала қысқа
мерзім арасында күрт өзгереді деген түсінікте боласың. Бұрын мәпелеп жүрген
қуыр-шағын енді қыңыр, тентек, қасарысқан, жексұрын, қызғаншақ әрі
өзімшіл тіршілік иесіне айналады. Сөйтіп оның семьядағы бүкіл болмыс-бітімі
күрт өзгереді,
Біз атап көрсеткен ерекшеліктер бала бойында пайда болып, оған деген ата-
аналары мен өзіне туыс адаңдарының да қарым-қатынасында елеулі өзгерістер
болатынын аңғарамыз. Мұның бәрі, ең алдымен, семьялық тәрбиеде оның жеке
дара болғанын көрсетеді. Біздерде алуан түрлі мектепке дейінгі мекемелер
бар. Ал жекелеген елдерде қайырымды тәрбиенің теріс формалары қолданылатын
қоғамдык пана болу мекемелері де бар. Сайып келгенде баланы жас кезінен
тәрбиелеудін кеңінен тараған түрі семьялық жеке тәрбие болып табылады.
Семьялық тәрбиенің басты ерекшелігі – бала өздігінен ешнәрсеге ұрынып
қалмай саналы әрі әдепті болып өседі деп санаған.
Бала дамуының сәбилік кезеңінде елеусіз нәрсеге ашу шақырып, маңындағы
адамдардың бәріне өз айтқанын істеткісі келеді. Соған орай ұш жастағы
дағдарыста екі жақты құбылыс пайда болады: Бала қиқарлық көрсетіп, ашу-
ызасын шешесіне, ойыншықтарына ұрсып кею арқьшы білдіреді. Баланың мұндай
қьшықтарын екінші жағынан қарағанда оның өзімшілдік әрекеті мен
дербестігін, белсенділігін көрсететін сияқты. Баланың бойында енді мен
деген пайымы болып, өзгелер сол баланын ығына қарай есу керек. Мұндай
ерекшеліктер баланын өзіне деген қатынасынын өзгергенін көрсетеді.
Жалпы алғанда, баланың мінез-құлқы мен әрекеттерінде пайда болып отыратын
қылықтарынын бәрі оньщ өзіндік өскендігі мен айналасындағыларға тәуелсіз
тіршілік етуге ұмтылуын білдіретін қасиетгер болып саналады. Мұндай.
ерекшеліктердің бәрін кейбір зерттеушілер бала дағдарысьша тан касиет деп
атайды. Мен Дарвиннін мынадай пікіріне көңіл аудардым: бала дүниеге келген
сәттен бастап анасынан дене мүшесі ғана бөлінеді, бірақ ол анасынсыз
тамақтана да, қозғала да алмайды. Дарвин мұны сәбидін биологиялық тұрғыдан
дербес өмір сүре алмайтындығы (қалталы жануарларда морфологиялық
бейімділігі бар қалтасы бар болады, оған туғаннан кейін төлі орналасады)
жайында айтып отыр. Дарвин пікірін жалғастыра отырып, сәби жас кезінде
биологиялық жағынан бөлектенеді, бірақ психологиялық жағынан өзін қоршаған
адамдардан әлі де бөліне алмайды деуге болады. Берингер 3 жасар бала
әлеуметтік жағынан маңындағы адамдардан бөліне алмайды және үш жастағы
дағдарыс кезінде ол өзінше ешкімге тәуелсіз өздігінен тіршілік етуге
бейімделу сатысына көтеріледі деп ойын тұжырымдайды.
Енді екінші белдеу дейтін мәселенің ерекшеліктеріне тоқталып өтейін. Бұл
белдеуді екі топқа бөлуге болады. Оның бірі – сәбидің дербестікке ұмтылу
нәтижесінен туындайтын сипаттар. Сәбидің тіршілік ортасындағы әр алуан
қарым-қатынастарға іштей назаланады, ашу-кекті болып қиналады, сырттай
оларға реніш білдіріп, қақтығызтарға ұшырайды. Осының бәрі баланың бойында
ызакорлық өзгерістерге ұшыратады, нервтік науқасқа ұшырау салдарынан бала
энурез немесе түнде қуығын ұстай алмай, зөрін төсегіне жіберіп кою сияқты
халге ұшырайды. Бұл үш жастағы дағдарыс кезінде кездесетін жайт.
Ұқыптылықка үйретілген бала дағдарыс кезінде өзінің дамуындағы бұрынғы
сатыларында кездескен ерекшеліктерін қайталауға мәжбүр болады. Түнгі
қорқыныш, жайсыз ұйқы және басқа жүйкелік жайсыздықтар салдарынан баланың
сөйлеуі күрт өзгереді. Кекештік пен тұттықпалық пайда болады, қырсығып
қасарысады, ішкі дертін сыртқа шығарып, жерге жата қалып аунайды. Мұның
бәрі ішкі дертті қозғағандай болып көрінеді. Іс жүзінде мұндай қьшықтарының
бәрі баланың жағымсыз қылығын онымен санаспағаңдыққа қарсьшык көрсетіп,
өзімшілдігін өзгелерге білдіру әрекетгері болып табылады.
Үш жастағы дағдарысы өте қиын өткен дені сау сәби 4 жасқа қараған шағында
(ол трамвай кондукторының ұлы еді) еліріп, өз өктемдігін өзгелерге
жүргізуге бейімделе бастады. Оның талабынын, бәрі орыңдалуға тиіс еді.
Мысалы, ол көшеде шешісімен келе жатып оған түкке қажеті жоқ болса да жерде
жатқан қағазды анасына алып бер деп талап етті. Сәбиді бізге дерті қозған
деген шғыммен алып келді. Оның сұраған затын бермесең ол еденге жата қалып
шыңғырады, қол-аяғын сермеп жер соғады. Бірақ бұл көрініс ауруға ұшырау
әбігері емес-ті, мінез-құлық түрінің дерекі көрінісі еді. Баланың бұл
қылығын бақылаушы маман оның сәбилік кезеңіндегі әрекеттеріне қайта орлауы
деп бағалады. Біз бақылаған сәбиде бұл әрекеттер ашуға айналды, өйткені
басқаша қарсыласып жанжал шығаруға оның шамасы жеттпейді. Мен мұны үш
жастағы дағдарыстын негізгі белгілеріне жатпайды. Мұндай көріністер семья
тәрбиесін де баланың мінез-құлқының шиеленісіп, оның қиқарлығы мен
өзімшілдік ерекшеліктерін ашу-ызамен көрсетуі болып табылады.
Осы баяндалған мазмұндар баланын даму процесіңце нендей өзгерістер
болатындығын және ондай өзгерістерден туындайтын сапалар жөнінде кейбір
теориялық тұжырымдар жасап көрейік. Үш жастағы баланың дағдарыстык кезеңі
оның мінезіндегі дөрекілік көрсету қылықтары арқылы көзге тұседі. Мұндай
дөрекі қылықтарды анықтау мақсатымен тиісті бақылау жүргізіліп, оның себеп-
салдары зерттеледі. Мұңдай зерттеушілердің мақсаты бір жағынан дағдарысты
кезеннін алдын ала болжап, оны дұрыс бағалауға арналса, ал екінші тараптан
сол дағдарыс ерекшеліктерін анықтауда объективті де сипат алуы мүмкін. Біз
үш жастағы дардарысты балаңың әлеумеутгік ортадағы қатынасын өзекті мәселе
деп санадық. Үш жастағы балада пайда болатын жағымсыз әрекет тіл алмауын
дағдарыстың негізгі көрінісі қасарысудан айыра бідмуіміз керек. Сондай-ақ
бұл сипат баланық қайсарлығынан да өзгеше бағдарда қарастырылуға тиіс.
1. Баланың бойындағы жағымсыз әрекет оның ересектер талап еткен тілектерді
орыңдамауынан басталады. Оның тиісті талаптарды орындаудан бас тарту себебі
оған қойылған талаптың мазмұнында емес, баланың сол ересектерге көңіл-
күйінің қатынасына байланысты.
2. Баланың жағымсыз қылығынын көрініс беруі қойылған талаптан тәуелсіз
түрде пайда болатын оның өзіндік қылығы, өз ойындағы мақсатка жету
ниеттілігі.
Қасарыс да дәл сондай. Тіл алмайтын қиын балалары жайындағы аналардын
шағымы олардың қасарысьш қалатындығын жиі айтады. Бірақ қайсарлық пен
қасарысу екі түрлі нәрсе. Егер сәби бір мақсатқа қалайда жеткісі келсе, ол
қайсарлық көрсетеді. Бұл қасарысу қылығына ешқандай ұқсамайды. Қасарысу
кезіңде бала өзіне қажетсіз нәрсені талап етеді. Бала өз қажетінің болмысы
үшін емес, сол кажетгі қалайда талап етіп отыруына сәйкес қайсарлық
көрсетеді. Бұл орайда әлеуметгік жағдайдың себебі орын алады.
Дардарыстың сан қилы ерекшеліктері Өзге адамдарға қатысты әлеуметтік
себептермен ұштасты екенін білдіреді.
Егер үш жастағы баланың дағдарысын іс жүзіңдегі сипаттарымен ашып
көрсеткіміз келсе, оның мәні әлеуметтік қатынастар дағдарысы деп аталады,
солай деп атауға да болады.
Дағдарыс кезінде баланың бойында қайта құрылатын психикалық. өзгеріс не?
Бұл бала маңындағы жақын адамдарына – әкесі мен шешесіне және олардың
беделіне деген әлеуметтік көзқарасын білдіреді. Сондай-ақ баланың мен
деген өзіндік ерекшелігін танытқысы келіп, оның бойында бірсыпыра мінез-
қьшыктары пайда болады. Ондай қылықтар ортадағы жағдайды өзгертеді. Бір
сөзбен айтқанда, дағдарыс баланың жеке түлғасы мен оның маңындағы
адамдардың өзара әлеуметгік қарым-қатынасын қайта құрып, оларды өзгертіп
отыруға бағытталатын психикалық фактор деп санаумыз керек
Сегіз жылдық мектеп оқушылары кітапшалармен үздіксіз байланыс жасап тұрады,
өте көп оқиды. Үлкен кісілерге еліктеп, өздеріне лайық мамандық іздеуді
арман ете бастайды.
Бұл жастағы балалар көбінесе ғылыми – фантастиаклық кітаптар мен
саяхатшылар жайындағы және шытырманды оқиғаларға құрылған кітаптарды оқуға
құмартады.
ІХ – ХІ сынып оқушылары өткінші шақтантан өтіп, кәмелеттік дәрежеге жетеді.
Сондықтан да 15 пен 17 жастың арасындағы жас өспірімдер көбінесе үлкендер
оқитын шығармаларға әуес келеді. Жоғары сынып оқушылары өздері оқып жүрген
сан алуан пәндер төңірегінде сабаққа пайдасы тиетін кітаптарды іздестіреді.
Мұғалім оларға қандай кітапты оқу керектігі жөнінде ақыл береді. Әр
оқушының ұнататын пәні болады. Сол негізде олар мамандық таңдайды.
Балалар әдебитенің қалыптасу, даму жолдары мен кезеңдері.
ІІ. Негізгі бөлім
2.1. Балалар әдебитенің қалыптасу, даму жолдары мен кезеңдері.
Дүниедегі барлық зат карама-қарсылықтың бірлігінен тұрады дейтін
болсақ, балалар соның себебін айқын-дау, іздестіру арқылы ғана өмірді дұрыс
тани білетін, сол өмірдің түрлі қайшылықтарына карсы тұра алатын төзімді
күрескер, өмірге бейім азамат болып өсуі тиіс. Жас азамат өмір тартысының
неше алуан қиындығын көріп, сол өмір тартысына өзі араласып өскенде ғана
соның түрлі себептерін біледі. Өз халқының нағыз патриоты, жан сүйері жэне
жас азамат деген данққа, ел кұрметіне бөленеді. Әдебиеттің халықтығы мен
партиялығы деген принцип ұлт әдебиеттерінің социналистік реализм әдісін
колдануына негіз болды. Казіргі кезде әдебиеттердің өзара байланыстары мен
бір-біріне ететін әсерін сөз еткенде тек осы принциптер ғана ең сенімді
бола алады. Қазақ совет балалар әдебиетінің даму процесі әдебиеттердің өз
ара карым-катынасына, бір-біріне әсерлене байланысты өркен жайды.
Жалпы әдебиетке қойылған талаптар сияқты, балалар әдебиетіне де әдебиеттің
халықтығы, партиялығы және социалистік реализм деген талаптар қойылады.
Баланың талғамы, ойы, ықыласы, есі, қабілеті, тілінің даму мәдениеті,
олардың өсу, есею жылдарына карай әр түрлі ерекшеліктері болады. Жазушы
балалардың осындай ерекше-ліктерімен санамыстай болмайды. Жазушы тіл
шеберлігін игерумен қатар, алдыңғы қатардағы білімді, мәдениетті азамат
болумен қатар, бала тәрбиесіндегі мақсаты мен міндетін ұмытпауы керек...
Балалар әдебиетіне араласатын автор әр алуан жастағы оқушылардың барлық
өзгешеліктерін ескеруге тиіс. Бұлай етпеген күнде онын кітабы балаға да,
үлкенге де керексіз, иесі жоқ кітап болып шығады .
Балалар әдебиетіне қойылатын критерия да осындай. Мұны біз балалар
әдебиетінің критериясы жайында басқа дәлелдеулерді керек етпейтін аксиома
деп есептейміз. Ба-лалардың оқуына ұсынылатын әдебиеттерді іріктеп алуда да
біз осы теорияға жүгінеміз. Баланын жасы кіші болған сайын балалар
әдебиетінің өзіндік ерекшеліктері айқын көріне береді. Ал, бала жасы
ұлғайған сайын балалар әдебиеті мен үлкендер әдебиетінің айырмашылығы
білінбей, бірігіп кетеді.
Тіпті Ғылым адамды қалай алып етті деген тақырыпқа да жазуға болады. Сол,
Алып адам жаратылысты өзіне қалай бағындырды деген тақырыпта баланы
керемет қызықтырған болар еді. Балалар әдебиетіне сондай зор мән бере
келіп, М. Горький балалар әдебиеті ең алдымен тәрбие кұралы екенін айтқан
еді. Балалар әдебиеті ғылыммен, тәрбиемен тығыз байланысты болуын талап
етті. Мұндай такырыптарға жаза білу үшін жазушы алдымен білімді, талантты,
тіл көркемдігін игерген шебер болуға тиіс. Тақырып жайын сөз ете келіп М.
Горький: Телескоп, телевидение адамның көзбен көрушілігін ұзартты,
микроскоп оны тереңдетті. Телефон, радио есітуді күшейтті. Жер бетінде
сумен, ауамен сапар, шегудің қазіргі кездегі жаңа амалдары — аяқты ұзартты.
Алыста тұрып басқару — колды ұзартты,— дейді. Мүндай тақырыптарға жазу
баланың ой-өрісін дамытуға себепкер болар еді. Тақырып таба білу де балалар
әдебиеті үшін үлкен жаңалық. Техника табыстарьш әңгіме ету қазақ балалар
әдебиетінде әлі күнге дейін көтерілмеген кенже қалған мәселе. Бұл казақ
балалар әдебиеті алдында тұрған шешілмеген үлкен проблема.
Осының бәрін қорыта келгенде айтарымыз: 1) Социалистік реализмнін міндеті —
адамның ұлылығы мен творчестволық тапқырлық; талантын, еңбегін мадақтау.
Сол арқылы коллективтік ортаның ролін, оның өміршендігін көрсету. 2) Оның
сенімі — әдебиеттің халықтығы мен партиялығына сүйену. 3) Оның идеалы —
социализм және коммунизм құрылысы. 4) Оның әдісі — өнегелі адамдар образын
типтендіріп суреттеу. Сыншы арқылы ұлт пен ұлттын ынтымағының бірлігін,
интернационалдық рухын көтеру, сөйтіп, жас өспірімдерді коммунистік рухта
тәрбиелеу. 5) Оның бағыты— жоғары мақсатқа — коммунизмге жету. Әлем таныған
әдебиеттің келешегі мол, алға қойған мақсаты, өміршеңдігі — осы.
2.2. Балалар әдебиетінің өркендету мақсатында жасалған шаралар.
Балалар әдебиеті — балаларға арналып жазылған әдеби шығармалар. Сондай-ақ,
арнайы балаларға арналып жазылмағанымен, олардың ойлау, түсіну қабілетіне,
талғамына, арман-қиялына әсер етіп, өзіне балаларды тартатын көркем
шығармаларды да Балалар әдебиеті қатарына жатқызуға болады. Балалар
әдебиеті — сөз өнерінің арналы бір саласы. Әдебиеттің бұл түріне жататын
шығармалар оқиғасының қызықты да тартымдылығымен, композициясының
ширақтығымен ерекшеленеді. Тілі жеңіл, көркем, түсінікті, айқын әрі әсерлі
болуы тиіс. Балалар әдебиетінің негізгі мақсаттары: жас буынның сана-
сезімін оятып, ақыл-ойын дамыту, оларды адамгершілікке, отан сүйгіштікке,
т.б. ізгі мұраттарға баулу. Балалар әдебиеті — балалардың эстетикалық
талғамын дамытатын көркем шығармалар ғана емес, оның сырлас досы, қорғанышы
және ақылшысы да болып табылады. Олар негізінен мектеп жасына дейінгі және
мектеп жасындағы балаларға лайықтап жазылады. Х.К. Андерсеннің ертегілері,
М. Твен, Ж.Верннің романдары, т.б. суреткерлердің шығармалары балаларға
арналып жазылған. Д. Дефоның, Дж. Свифтің В.Скоттың шығармалары балаларға
арналып жазылмағанымен, олардың сүйіп оқитын кітаптарына айналған. Балалар
әдебиеті қазақ әдебиетінің де арналы саласы; қ. Қазақ балалар әдебиеті.
Біздің ата-бабаларымыз ерте заманнан бері қарай өз өміршің жалғасына, жас
ұрпақка, халықтың мол тәжірибелері мен даналық ойларынан туған өсиетті —
достықты қастерлеуді, халықтар достығын нығайтуды мұра етіп қалдырған. Бұл
жөнінде бұдан мың жыл бұрын өмір сүрген ұлы ойшыл, данышпан Әбунасыр
Мұхамет Әл-Фараби: Егер халықтар бақытты өмірге жету жолында бір-біріне
қол ұшын беріп, көмектесетін болса, бүкіл жер беті мейірім шапағатқа толып
кетер еді,— деп жазған еді. Данышпан ғалымның бұл айтқандары казіргі кезде
іске аса бастады. Жаңа тарихи қауым арасындағы қоғамдық қатынасатар күшейіп
келеді. Әдебиеттердің өз ара байланыстары мен өзара әсері нығайып келеді.
Әсіресе ұлы орыс халқы мен қазақ халқының арасындағы қоғамдық қатынастар
тіпті ерте замандардан-ақ басталған еді. Ұлы орыс халқының таңдаулы ұлдары
В. Бартольд, В. В. Радлов, А.Н. Веселовский, И. Березин, А. Алекторов, Н.
Потинин, Ф. Достоевский, В.И.Даль, А.В.Васильев, П.М.Мелиоранский, В.
Катаринский, Н.Пантусов, Мамин-Сибиряк тағы басқа жазушылар мен шығысты
зерттеушілер орыс пен казақ халқы арасындағы өзара әдеби және мәдени
байланыстар мен қатынастарды күшейтуге мейлінше мол еңбек сіңірді. Олар
қазақ халқының әдетін, ғұрпын, мәдениеті мен әдебиетін өз халқына танытуға
күш салды. А. В. Васильев қазақ халқының түңғыш грамматикасын жазды. Шоқан
мен Достоевскийдің достығы, Н. Ильминский мен Ыбырай Алтынсариннің достығы
бүгінгі жас ұрпаққа үлкен үлгі боп калды. Ал, Н. Веселовский ең алғаш Абай
өлеңдерін аударуды ұйымдастырушылардың бірі болғанді. Сөйтіп, қазақ халқы
ұлттық даму қажетіне қарай өзге әдебиеттермен байланыс қарым-қатынасында
ұлы орыс халқының классикалык әдебиетіне сүйенді. Әдеби байланыстар ұлы
прогреске бастап, халықтар достығының кайнар бұлағына айналуда. Ыбырай
Алтынсарин, Абай Кұнанбаев, Спандияр Көбеев аударған Крылов мысалдарынан
бастап, 1889 жылы А. Пушкиннің Балықшы мен балық хақында, Хан салтан
туралы ертегісі Орта Азия халықтары ішін-де ең бірінші болып қазақ тіліне
аударылған еді. Сол кездің өзінде-ақ, бүл казақ балалар жазба әдебиетінің
ірге тасын қаласқан текдесі жоқ мол мұра боп қала берді. Мұқтар Әуезовтің
сөзімен айтқанда мұның өзі: Ол (Пушкин) мәдениет қазынасынан жаңа бір
заманды бастап келіп кірді... Оның ықпалымен жаңа бір орта қалыптасты және
бұл ықпал әрдайым тарихи перспективалы болды, белгілі бір әдебиеттің бұдан
былайғы бүкіл даму жолы үшін кұткарушы ықпал болды,— дейді. Мұнымен қатар
балалар әдебиетіне дүние жүзіндегі барлық халықтар ерекше көңіл бөледі.
Даниель Дефонын Робинзон Крузо, Чарлз Диккенс пен Марк Твеннің повестері
мен Жюль Верннің романдары және Сетон — Томпсонның әңгімелері қазақ тіліне
аударылып, балалар әдебиетінін қорын молайта бастады. Вена каласында
балалар және жас өспірімдер әдебиетінің дүние жүзілік гылыми-зерттеу
институты жұмыс істейді. Мювхен қаласында жастармен балалардың халықаралық
кітапханасы бар. Міне осындай дәстүрлі әдеби байланыстар негізіңде Ленин
партиясы басшылық етіп отырған біздің елімізде казақ совет балалар
әдебиетінің аса мол рухани қазынасы жасалды.
Совет Одағындағы барлық республикалар әдебиеті социалистік реализм әдісін
колданғандықтан, олардың бір-бірімен ара қатынастық байланыстары да күшейе
түсті. Өйткені бұлардың мақсаты, эстетикалық идеалы бәріне бірдей ортақ
мүддені қолдайды, коммунизм құру идеясын жақтайды. Мұнымен қатар
әдебиеттердің өз ара байланыстарын күшейтуге себепкер болып отырған тіл.
Ұлы орыс халқының тілі Советтер Одағында өмір сүріп отырған халықтардың бір-
бірімен ара катынастық байланыстар жасауларына мүмкіндіктер туғызды,
жағдайлар жасап берді.
Қазақстан Коммунистік партиясының X съезінде сөй-леген сөзінде академик
жазушы, Социалистік Еқбек Ері Ғабит Мүсірепов Әрқашан естен шыкпайтын бір
каси-етті нәрсеміз бар. Ол — Бүкіл ұлттық әдебиеттердің дәстүрлі ортақ тілі
болып отырған орыс тілінін баға жетпес ұлы қызметІ мен маңызы. Осы тіл
арқылы біздің кітап-тарымыз көп ұлтты совет оқушысының кең көлемді
жұртшылығына жетеді, осы тіл арқылы біздің кітаптарымыз дүние жүзілік
аренаға көтерілді. Осы тіл біздер үшін, қазактар үшін Бүкіл дүние жүзінің
озат әдебиеті мен мәдениетіне жол ашып отыр,— дегені социалистік өмірі-
мізде болып жатқан әдеби байланыстар жайындағы нағыз ақиқатты танытады.
Шынында М. Горькийдің Балалық шақ, Бонч-Бруевичтіқ Біздін Ильич, А.
Кононовтық Ленин туралы әкгімелер деген шығармаларынын қазақ тіліне
аударылып, үлкен үлгі-өнеге көрсетуі осының айкын айғағы, дәлелі деп
білеміз. Мұның үстіне М. Горькийдің Жауапсыз адамдар туралы, Балаларға
әдебиет, Тақырып туралы”, Ертегілер жа-йында т. б. балалар әдебиетінің
теориясын дамытқан ғылыми мақалалары балалар әдебиетін қалай жазу керектігі
жайында, әсіресе, қазақ балалар жазушылары үшін басшылыққа алынған, әрқашан
үйреніп отырған зор еңбек. Орыс халқы әдебиетінен осындай шығармалардың
аударылуы арқылы Қазақ совет балалар әдебиеті бұрынғысынан да толығып, кең
өріс алды.
Адамның белгілі сипаты мен сапасын қалыптастырудағы тәрбиешілердің мақсат
тәрбиесі белгілі бір жас мөлшеріндегі топқа бағытталған, осы арқылы сол
топта тәрбиенің мүмкіндіктері мен міндеттері, әдістемелері қолданылады.
Адам өмірінің мектепке дейінгі кезіңде, есейген шақ кезендеріндегі,
жасөспірім шақта, әлеуметтік ортада, мектепте қалыптасқан мінез-құлқы
ерекшеленеді.
Жас мөлшерінің психологиясы курсында оқылатын жоғарыда айтылған жас
мөлшерлік топтардың әрқайсысының сипаттамасын бұл тұста нақтылап
карастырмай-ақ, педагогтың әрбір жас мөлшері тобымен жүргізетін
оку-тәрбие жұмысында ескерілуі тиісті кейбір тәрбие ерекшеліктеріне
тоқталамыз.
Жастарды өмірге және ұжымдық еңбекке тәрбиелеудің, әрбір жас адамның жеке
тұлғасының өмірлік бағыт-бағдарын аныктайтын дүниетанымын қалыптастырудың
қоғам алдыңдағы зор міндеттері мектепке жүктелген. Тәрбие, шын мәніңде,
жеке тұлғаның дамуы мен жалпы қоғамның негізгі мақсаты болып табылады және
ол қоғамның әрбір мүшесінің жан-жақты дамуына жағдай жасауға бағытталтан.
Белгілі бір жастағы балалардың жас мөлшері дегеңце олардың көпшілігіне тән
ерекшеліктер мен сипаттарды айтамыз. Бұл ерекшеліктерді педагогикалық
процесте ескеру қажет және соған сәйхес оқыту, тәрбие берудің тиісті түрін,
әдістемесін және тәсілін пайдалану керек.
Бастауыш сынып жасындағы баланын салмағы бір жылда 2-2,7 кг өседі. 6 жастан
12 жаска дейінгі аралықта бала денесінің салмағы екі есе артып, 18
килограммнан 36 килограмға дейін артады. Осы жаста бала миының көлемі де
ұлғаяды, яғни, ол 5 жаста үлкен адам миының 90 пайызындай болса, 10 жаста
95 пайызына тең болады.
Жүйке жүйесінін жетілуі де жалғасады. Жүйке жасаушалары арасында жаңа
байланыстар түзіліп, мидың жарты шарында икемділік күшейеді.
7-8 жаста жарты шарды жалғап тұрған нерв талшықгары жетіле түседі және
олардың өзара қарым-қатынасының арта түсуін қамтамасыз етеді. Жүйке
жүйесіндегі бұл өзгешеліктер баланың ақыл-ойы дамуының келесі кезеңінің
ірге тасы қалануына негіз болады.
Баланың білім алудағы іс-әрекеті де, бұған дейінгі барлық іс-әрекеттер
(манипулияцилық, пәңдік, ойын арқылы) сияқгы, оған ену тәжірибесі арқылы
бірте-бірте дамиды.
Білім алу іс-әрекеті окушы баланың өзіне бағытталған іс-әрекеттен тұрады.
Бала тек білім алуды ғана емес, сонымен бірге оны қалай меңгеруді де
үйренеді. Жазу, есептеу, оқу және тағы баскдларына үйрену арқылы бала өзін
– өзі өзгертуге қарай бағыттай алады, яғни, ол іс-әрекеттік және ақыл-ойлық
қажетті әдістерді (оны қоршап тұрған мәдениетке тән) меңгереді. Рефлексиялы
түрде, яғни, өз санасы арқылы өзінің психологиялық күйіне ой жұгіртіп, ол
өзін бүрынғы және бүгінгі қалпымен салыстыра алады. Өзіндік өзгерістері өз
бойындағы жетістіктері арқылы қадағаланады және айқындалады.
Білім алу іс-әрекетіндегі баланың маңызды әрекеті – бұл онын өз-өзіне деген
рефлекциясы, жаңа жетістіктерін және болған өзгерістерді қадағалай алуы.
Бұған дейін қолымнан келмеді — енді келеді , Бұған дейін жасай алмадым —
енді жасаймын, Бұрын қандай боддым – қазір қандаймын, – міне, бұлар қол
жеткізілгендер мен өзгерістердің терең рефлекциясы қорытындысына берілген
негізгі бағалар. Баланың өзін-өзі үшін өзгеріс мәні және осы өзгерістерді
өзі үшін жүзеге асыратын субъекті бола алуы өте маңызды. Егер бала өзінің
өрлеуіндегі оқу іс-әрекетінің, өзін-өзі дамытудың жетілген түрінің
рефлекциясынан қанағат алса, демек, бала оқу іс-әрекетіне психологиялық
жағьшан толықтай кірісті деген сөз.
Бала мектеп табалдырығын аттағаннан кейін, оның әлеуметтік жағдайы
өзгереді, бірақ ішкі әлемі, психологиясы әлі мектепке дейінгі калыпта
болады. Баланың ең негізгі іс-әрекеті әлі де ойын, сурет салу, ойыншықтарды
құрастыру болып қала береді. Оку іс-әрекеті әлі де дамуды кажет ететін
деңгейде болады. Оқу іс-әрекетіндегі, тәртіп сақтаудағы қажетті іс-әрекетке
еріктілік беру алғашкы кездерде ғана мүмкін болады, бұл кезде балаға жақын
арада істелінуі тиіс мақсаттар және оның күш салуын қажет ететін
тапсырмалардың мөлшерінің аздығы түсінікті болады. Оқу іс-әрекетіне ерікті
түрде назар аударту ол балаға жеңіл тиеді.
Мектеп табалдырығын аттаған сәттен бастап, баланың алдына оқу іс-әрекетінің
шарттарын қойса, бұл баланың шын мәнінде оку іс-әрекетіне тез араласып
кетуіне (бұл жағдайда ол білімді алуға қалыптасқан) себеп болады немесе
өзінің шамасы келмейтін оқу тапсырмаларының алдында сасқалақтап, бірте-
бірте өзіне деген сенімін жоғалтады, мектепті және оқуды ұнатпаушылық
сезімін оятып, бұл тіпті баланың бойындағы әдетке айналады. Тәжірибеде бұл
екі вариант та типтік болып табылады: білім алуға дайын тұрған балалардың
саны да, бұл жағдаймен оқуға шамасы жетпейтін балалардың саны да өте
жоғары.
Оқу іс-әрекетінің жағдайында балаға оның ойын емес екендігін түсіндіруге
тырысу керек, сонда ғана ол оқуға ат үстілікпен емес, ынтамен, шьш көңілмен
назар аударып, өзін-өзі шынайы өзгертуге үйренеді. Балалар ойынға құрылған
тапсырмалар мен оку тапсырмаларын айыра біліп, оқу тапсырмаларына құлқы
болса да, болмаса да оны қалайда орындауы керектігін білуте үйренуі керек.
Әрине, ойын баланың белсенді өмірінің аясынан шығып калмауы тиіс. Балаға
оның енді үлкен екендігін, кішкентай балалар сияқгы ойьшшықгармен ойнап
отыру ұят деген сияқгы сөздерді айтуға болмайды. Ойын тек қана балалықтың
ғана іс-әрекеті емес, ол барлық жастағы адамдардың бос уақыттарында
айналасып, көңіл көтеретін құралы. Әдетте бала адамдардың әлеуметтік қарым-
қатынасы жүйесіндегі өзінің жаңа орнында ойынның мәнін бірте-бірте түсіне
бастайды әрі ойнағанда да аса бір қүштарлықпен ойнайтын болады. Ойнай жүріп
бала өзіне аса маңызды әлеуметтік дағды калыптастырады. Балалар қоғамының
рөлі мен ережелері үлкендер қоғамының қалыптасқан ережелері туралы білуіне
мүмкіндік жасайды. Ойын үстінде ынтымактастық пен бәсекелестік сезімі
қалыптасады. Ал әділеттшік пен әділетсіздікке көз жеткізу, теңдік,
лидерлік, бағыныштьшық, адалдық, саткьіндық әрекеттері баланың бойындағы
жеке тұлғалық қасиеттерді қалыптастырады.
Баланың дұрыс психикасының ерекшелігі — танып-білуге деген белсенділігі.
Баланың құштарлығы өзін қоршаған әлемді тануға және осы әлемнің құрылысын
өзінше бейнелеуге бағытталған. Бала ойнай жүріп тәжірибеден өтеді, себеп-
салдарлық байланыстар мен тәуелділіктің себебін ашуға тырысады. Ол мысалы,
қандай заттардың суға батып кететінін, қандай заттардың калқып жүретінін
біле алатын болады. Бала ой-қабілеті жағынан неғұрлым белсенді болса, ол
соғұрлым сұрақгы көп қояды және әр түрлі сұрақтар қоятын болады. Баланы
бәрі қызықтыруы мүмкін: Мұхиттың терендігі қандай? Су астындағы жәндіктер
калай тыныс алады? Жер шарының көлемі неше мың километр болады? Бала білуге
ұмтылады, ал сол білімді игеруі Неге?, Қалай?, Неліктен?, деген
сұрақгар арқылы игеріледі. Ол білімге сүйенге, жағдайды бағамдауға және өз
сұрағына жауап табудың жолын іздеуге тырысуға мәжбүр болады. Кейбір
мәселелер туа қалған жағдайда бала оны өзі шешуте тырысады, әрине, ол оны
тек ойша ғана шеше алады. Бала болып жаткдн жағдайды бағамдайды және оған
өзі ойша аралаып, іс-әрекет жасайды. Сол жағдайды шешу үшін образдармен
іштей әрекеттесуден туындаған ой-көрнекі образды деп аталады. Образды ойлау
— бастауыш сынып жасындағы баланың негізгі ойлау түрі болып табылады.
Мектепте оқыта бастағанда баланың ойлау жүйесі өзінің эгоцентризмімен,
белгілі бір мәселелерді дұрыс шешуге қажет болатын білімінің жоқтығынан
ойлау үрдісінің ерекше болуымен назар аудартады. Мысалы, бала өзінің
білімдік тәжірибесінде заттардың ұзындығы, көлемі, салмағы сияқты
ерекшеліктерін онша түсіне бермейді.
Білімінде жүйеліліктің жоқгығынан, түсніктерінің жеткілікті түрде даму
дәрежесіне жетпегендігінен ойлау жүйесінде көріністі тек қана қабылдау
логикасы басым болады. Мысалы, судың, құмның, пластилиннің және т.б. бірдей
мөлшерін ыдысқа салғанда, ол заттардың сол ыдыстың қалыбын алғанын көріп
тұрып, бірақ оны бағамдау баланын қабілеті жетпейді. Балалар ол заттардың
әрқайсысының өзгерісін көрген сәтіндегі әр жағдайға тәуелділікте болады.
Алайда бала төменгі сыныптардың өзінде-ақ кейбір деректерді салыстыра
алатын, оларды біртұтас кескінде көре алатын, тіпті өз деңгейіңде тікелей
көздерден алыс жатқан абстрактылы білім қалыптастыруға қабілеті жететін
дәрежеде болады.
Бала қоршаған ортаны зерттеуге бағытталған танымдық белсеңділігімен өзі
зерттей бастаған объектісінен ұзақ уақыт бойы назарын алмайды, бұл әрекеті
ол оған қызықсыз болып қалғанға дейін жалғаса береді. Егер 6-7 жастағы бала
өзі үшін аса маңызды ойъш ойнап жатса, ол одан екі немесе үш сағат бойы бас
алмауы мүмкін. Сондай-ақ ол өнімді жұмыс жасауда да, мысалы, сурет салуға,
ойыншықтарды құрастыруға, өзіне қажетті әлденелерді жасауға да осындай
ынтамен кірісе алады. Балалар назарының бір нәрсеге ұзақ қадалуы, оның сол
өзі жасап отырған іс-әрекетіне деген ерекше ынтасымен көрсетеді. Егер бала
өзіне ұнамайтын нәрсемен айналысып, соған ұзақ уақыт назарын салып отыруға
мәжбүр болса, ол шаршайды, көңілі басқа жакқа алаңдай береді, тіпті ол өзін
соншалықты бақытсыз сезінеді.
Үлкен адам сөзбен айту арқылы баланың назарын белгілі бір нәрсеге бұрып,
ұйымдастыра алады. Ол оған тапсырманы орындаудың қажет екеңдігін
түсіндіреді және оны қалай жасау керектігінің әдісін де айтады Балалар,
альбомдарынды ашындар.
Қызыл қарындашты алындар да қағаздьщ сол жақтағы бұрышына, міне, мына жерге
дөңгелек сызындар және т.б.
Бастауыш сынып жасындағы бала белгілі деңгейде өзінін атқаратын жұмысын өзі
де жоспарлай алады. Мұңдай кезде ол не істеу керек екендігін және неден
кейін нені орындау керек екендігін өзіне-өзі күбірлеп айтатынын да
байқаймыз. Бұлайша жоспарлау, сөз жоқ, баланың назарын жүйелеп,
ұйымдастырады.
Алайда, бала төменгі сыныпта жүрген кезінде-ақ өзінін мінез-құлқын өзі
үйлестіре алады десек те, оның назарынын өз еркінен тыс басқа жақка тез
ауып кету жағдайлары көбірек болады. Балаларды біртектес, тез жалықтыратын
немесе қызғьшықты болса да, бірақ ойлануды қажет ететін жұмыстар тез
жалықтырады. Ал бала назарының анда-санда басқа жаққа ауып отыруы оны тез
шаршаудан сақтайды. Бұл ерекшелік’ ойынның сабаққа кірісуте мүмкіндік
беретін маңызды элемент екендігін көрсетеді және іс-әрекетті онымен жиі
алмастырып отыру керек болатынын дәлелдейді. Төменгі сыныпта оқитын балалар
интеллектуальды тапсырмаларды назарында ұстауға қабілетті, алайда бұл
ерекше ерік-жігерді және үлкен ұйымдастырушылықгы қажет етеді.
Бастауыш сынып жасындағы бала әртүрлі жағдайларды өз қиялында бейнелей
алады. Ойын үстіндегі бір затты екінші затпен алмастырып көру арылы баланың
қиялы іс-әрекеттің басқа түрлеріне ауысады. Оқу іс-әрекетінің жағдайында
бала қиялына арнайы талаптар қойылады, олар бала қиялын өз күшімен әрекет
етуге ұмтылады. Мұғалім сабақта балаларға заттардың, бейнелердің,
белгілердің қайта пайда болу жағдайын көз алдарына еслестетіп көруі жөнінде
тапсырма береді. Бұл оқу талаптары бала қиялының дамуына мүмкіндік береді,
алайда оны арнайы құралдармен пысықтап отыруға тура келеді, әйтпесе баланың
өз қиялын өз күшімен ілгері жылжытуы қиын болады. Ол кұралдар заттар,
схемалар, макеттер, белгілер, графикалық бейнелер және т.б. болуы мүмкін.
Әртүрлі оқиғалар, өлендер ұйқастыру, ертегілер ойлап табу, түрлі
кейіпкерлерді бейнелеу арқыл бала өзіне белгілі оқиғаларды, өлең жолдарын,
графикалық бейнелерді өзі де байқамастан айта бастауы мүмкін. Баланың өзіне
белгілі оқиғаларды әдейі бір-біріне қосып, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz