Активті және пассивті шоттар
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
5
1 БАНК БАЛАНСЫ ЖӘНЕ ОНЫ ҚҰРУ ТӘРТІБІ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК 8
1.1 Банк балансы туралы жалпы түсінік
8
1.2 Банк балансын құрудың қағидалары және тәртібі
13
1.3 Банк балансы шот жоспарының концепциясы мен сипаттамасы
17
2 БТА БАНКІ АҚ БАЛАНСЫ ҚҰРЫЛЫМЫНА ТАЛДАУ 23
2.1 БТА Банкі АҚ құрылу тарихы, ұйымдық құрылымы
23
2.2 БТА Банкі АҚ балансын талдаудың негізгі баптары
31
2.3 Банк балансының актив және пассив операцияларын талдау
37
3 БАНК БАЛАНСЫН ҚҰРУДА КЕЗДЕСЕТІН МӘСЕЛЕЛЕР ЖӘНЕ
ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
48
3.1 Банк балансын талдаудағы мәселелер
48
3.2 Банк балансын қабылдаудағы мәселелерді шешу
52
3.3 Банк балансын жетілдіру жолдары
57
ҚОРЫТЫНДЫ
68
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
70
ҚОСЫМШАЛАР
72
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Еліміздің экономикасындағы өзекті
мәселелердің бірі – бухгалтерлік есеп және есеп беру жүйесін халықаралық
стандарттар мен нормалар талаптарына сәйкестендіру. Ол, әрине, халықтың
жағдайын жақсартуға және мемлекетіміздің экономикасының тұрақты өсуіне әсер
етеді.
Банк саласы Қазақстан Республикасы экономикасының дамушы секторының
бірі болып табылады. Еліміздің жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға
көшуінің өзі қоғам өмірінің барлық салаларына үлкен өзгерістер алып келді.
Бүгінгі күні банктегі бухгалтерлік есеп басқару жүйесінде басты орын алады.
Бүгінгі таңда халық шаруашылығы саласындағы банк жүйесінің
экономиканы дамытуда алар орны ерекше. Қаржы-несие институттары мен
операциялардың қайта бағытталуына, Орталық банк пен екінші деңгейлі
банктердің өзара қатынас жүйесінің өзгеруіне байланысты банктегі
бухгалтерлік есеп және есеп беру үздіксіз жаңарып отырады. Бухгалтерлік
есеп басқару үрдісінің бір бөлігі болып табылатындықтан ол маңызды
ақпараттар алуға мүмкіндік береді.
Қазақстанның салық заңнамасы салық есептілігін есепті салық кезеңнен
кейінгі жылдың 31 наурызынан кешіктірілмей тапсыруды талап етеді, онда
қаржы есептілігінің де деректері көрсетіледі. Баланс банктің белгілі бір
сәттегі қаржылық жағдайын сипаттайды. Оның жаңа операцияларды игерудегі
саясатын бағалауға, оның активтерін бағалауға мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасының банк мекемелерінің балансы
кәсіпорындікіне қарағанда ерекше болып келеді. Банк балансы күн сайын, ай
сайын, тоқсан сайын және жыл сайын болып бөлінеді. Банктің бухгалтерлік
балансының жеделдігі күндік баланста көрсетіледі. Балансты француз тілінен
аударғанда balanse тепе-теңдікті білдіреді. Тепе-теңдік дегеніміз банк
ресурстарының, ақша қаржыларының теңдігін және олардың қандай мақсатқа
жұмсалып, қандай көздерден шығарылғанын көрсетеді. Банктің барлық
операциялары баланспен бақыланады. Банк есебінің нақтылығы мен жеделдігі
қаржылардың сақталуын, ақша айналымы мен есеп-несие қатынастарын
қадағалауға мүмкіндік береді. Банктің бухгалтерлік балансы банктік есептің
шот жоспарына сәйкес болуы тиіс. Баланс арқылы банктің статусы мен
сенімділігін білуге болады. Банк қызметіне талдау жүргізгенде негізгі құжат
болып келеді.
Жалпы қазіргі кезеңдегі қазақстандық банктік тәжірибеде орын алған
өтімділік дағдарысы, өз кезегінде банктердің активі мен пассивін басқарудың
тиімсіздігін, соның ішінде өтімділікті қамтамасыз ететін активтер мен
пассивтерді басқаруға қатысты теория мен тәжірибедегі әлсіз тұстарының
болуын нақты дәлелдейді.
Көптеген банк қызметкерлері банктің активі мен пассивін кешенді
басқару пайданы арттырып, тәуекелді азайтады деп пікір айтады. Бұл жерде
күтілетін табыстар мен өтімділікті дұрыс бағалау қауіпі бар. Сонымен қатар,
банк активі мен пассивін басқару тәуекел мен табыстардың ара қатынасын
дұрыс түсіне білу қажет, себебі, банк тәуекелін бір бағытта қысқарту, банк
қызметінің басқа бағыттары бойынша оның артуына жол береді. Банк қызметінде
тәуекелдің жоғары деңгейде болуы, өз кезегінде тек қана табыссыздыққа ғана
емес өтімсіздікке ұшырауға себеп болары сөзсіз. Ендеше, банктік сектордағы
орын алған өтімділік дағдарысынан шығуға тиісті қолданылатын шаралардың
кешігуі, ертеңгі банктік дағдарысқа жол беруі әбден мүмкін. Демек, міне осы
сияқты оң шешімін таппаған мәселелердің банктік тәжірибеде болуы зерттеу
жұмысы тақырыбының аса өзектілігін одан әрі нақтылай түседі.
Коммерциялық банктің активі мен пассивін басқаруға бағытталған
ғылыми жұмыстарға жасалған талдаудан, банктің өтімділігі мен табыстарын
қамтамасыз етуде ең бастысы банк балансының құрылымын үйлесімді немесе
теңгерімді басқаруға қатысты орын алған мәселелердің болуы зерттеу
тақырыбының өзектілігін сипаттайды.
Зерттелу дәрежесі ретінде, банк саясатының мәселелеріне байланысты
отандық және ТМД елдері бойынша ғалымдардың, ізденушілердің ғылыми
еңбектері; халықаралық және республикалық ғылыми-тәжірбиелік конференцияның
мақалалары пайдаланылды. Сондай-ақ, мына ғалымдардың пікірлері көрініс
тапты: Б.Мақыш., Балабанова И.Т. Сейiтқасымов С. еңбектері қолданылып отыр.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты – теориялық білімнің негізінде
банктің құжаттары мен мәліметтерін пайдалана отырып, оның банк жүйесінің
орындалу жүйесіне баға бере отырып, банк жүйесінің ары қарай даму жүйесін
жетілдіруге байланысты әр түрлі іс-шараларды қарастыру және нақты ұсыныстар
ұсыну болып отыр. Атап айтқанда, диплом жұмысының тақырыбына сәйкес банктің
өтімділігін жақсартуға байланысты және оны жетілдіру жолдарын қарастыру
болып отыр.
Осы мақсатқа жету үшін келесі басты міндеттерді шешу қажет:
- банктің жалпы даму тарихымен танысу;
- банктің ұйымдастыру және басқару құрылымымен танысу;
- экономикалық көрсеткіштердің өзгеру динамикасын анықтау;
- берілген мәліметтерді өңдеу;
- дұрыс, әрі тиімді теориялық және тәжірбиелік қорытындылар жасау;
- рационалды басқару шешімдерін таңдау, банктің даму перспективаларын
көрсету.
Зерттеу объектісі ретінде банк жүйесін зерттеу қазіргі таңда маңызды
орын алатындықтан екінші деңгейлі банктердің алды болып саналатын АҚ БТА
Банкінің қаржы жағдайы қарастырылып отыр.
Зерттеу пәніне БТА банк балансын талдау және оны жетілдіру жолдары
жатады.
Тәжірибелік мәні ретінде дипломдық жұмыста көрсетілген банк
жүйесінің теориялық аспектілері және банктік ресурстар бойынша іс-шараларды
оқып-үйренуге байланысты бағдарламалардағы білім ордасының білімгерлері
қолдануы мүмкін.
Диплом жұмысының құқықтық және ақпараттық қамтамасыз етілуі ретінде
Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасының банктері және банктік
қызмет туралы Заңы және АҚ БТА Банк консолидирленген есеп берулері
қолданылып отыр.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізіне қазіргі кездегі
отандық және шетелдік ғалым-экономистердің коммерциялық банктердің балансын
талдаудағы орын алатын мәселелері туралы және өтімділікті басқарудың
банктің тұрақты дамуындағы рөлін сипаттайтын зерттеулері пайдаланылды.
Оған: Сейтқасымова Г.С., Бименова А.Ә., Мыржақыпова С.Т., Мақыш С.Б. және
басқалары жатады.
Ғылыми жаңалықтар ретінде банк мекемелеріндегі іс-шаралар бойынша
тәжірибелік және әдістемелік ұсыныстарды тиімді жасау болып саналады.
Зерттеу нәтижелерінің тәжірибелік маңызы Қазақстанның банктік
секторындағы активтер мен пассивтерді басқару жағдайы мен дамуын объективті
түрде бағалауға мүмкіндік жасайды.
Курстық жұмыстың құрылымы кіріспеден, 3 тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан және 2 кесте, 5 суреттен
тұрады.
1 тарауда банк балансы туралы жалпы түсінік, балансты құру
қағидалары мен тәртіптері, шот жоспарының концепциясы мен сипаттамасына
анықтама берілген.
2 тарауда АҚ БТА Банкінің тарихы мен ұйымдық құрылымы көрсетіліп,
банктің қаржы-шаруашылық негізінде жасалған есеп берулеріне талдау
жүргізілген. АҚ БТА Банк балансының актив және пассив операцияларының
құрылымына талдау жасалып, 2011 жылдың 1 қаңтар жағдай бойынша бухгалтерлік
балансы көрсетілген.
3 тарауда банк балансын құруда кездесетін мәселелер және оны
жетілдіру жолдары анықталған. Қорытындыда банк балансын жетілдіру үшін
жасалған перспективті іс-шаралар мен нақты ұсыныстар жасалған.
1 БАНК БАЛАНСЫ ЖӘНЕ ОНЫ ҚҰРУ ТӘРТІБІ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК
1.1 Банк балансы туралы жалпы түсінік
Бухгалтерлік баланс банктің белгілі мерзімдегі қаржылық жағдайы
туралы мәліметі мен қаржылық есептің басты формасы болып табылады. Банк
балансы бұл банктің негізгі құжаттарының бірі болып келеді. Қазіргі таңда
банк балансы өзгерістерге түсіп жатыр. Бұл өзгерістер банк балансының
оңдалуын, талдау жүргізуге жеңіл болу үшін көмегін тигізеді. Баланс өзі екі
бөлімнен тұрады: қаржылық құрау көздері нақты бар қаржылар, ал екіншісі
бөлімдегі қаржыларды тиімді қолдануын немесе жұмсалуын көрсетеді деп айтсақ
та болады.
Банктік есеп берушіліктің негізгі бағыты банк қызметі туралы нақты,
толық және оперативті экономикалық ақпарат көзінің болуы. Банктік есеп
берушілік потенциалды инвесторлар мен клиенттер үшін түсінікті болуы керек.
Оларға күтетін табыстармен бірге болатын тәуекелдерді мерзімі және сомасы
туралы ақпарат алуға мүмкіндік беруі керек. Барлық тартылған ресурстар түрі
мен құрамы туралы, орналасуы туралы ссудалар бойынша мүмкін жоғалтуларға
арналған резервтердің болуы туралы ақпарат ұсынуға мүмкіндік береді.
Қазіргі банктерді басқару ақша бірлігінің көрсететін сандық ақпараттарын
қолдануға негізделеді. Егер ол бухгалтерлік есеп беруді талдауға
көмектесетін болса ол жоспарлау банк қызметін жүзеге асыру және бақылау
процесінде қолданылады. Сонымен бірге бухгалтерлік ақпараттарды бағалау
шартты классификациялауды да қолданады.
Коммерциялық банктердің баланстары банктік өзіндік және
тартылған қаражат жағдайын олардың несиелік және басқа да активті
операцияларына арналуын көрсететін бухгалтерлік құжат. Банктік баланс
коммерциялық ақпарат құралдарына жатады және оперативтілік, нақтылық,
ақиқаттық талаптарға сай жасалуы керек [1].
Баланс тағайындалған шот негізінде құрылады. Тағайындалған шоттар
бухгалтерлік есепте банктің қаражаттарын экономикалық топтастыру, банк
операциялары туралы ақпарат алу мақсатымен және банк қызметінің шаруашылық
прогрестердің қозғалу жолын бақылаумен анықталады. Бұл шоттардың
міндеттемесі мен құрылымы Ұлттық банктің шот жоспарынан зор айырмашылығы
жоқ.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банктің жаңа банктік есеп шот
жоспарын нақтылау бұйрығына Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің
директорлар кеңесі 14.05.1997 жылы құрылған дүниежүзілік тәжірибеде
қолданылған бухгалтерлік есепті орталық банктерге енгізді. Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банк шот жоспарында өзімен жүйелендірілген мәлімет
атауларын ұсынады. Шоттардың атаулары Ұлттық Банктің баланс баптарына
сәйкес келеді. Ұлттық Банктің бухгалтерлік есебінің шот жоспары шот
тізбесін әр класстарға бөлінетінін көрсетеді. Шоттардың жіктелу негізі
олардың іс-қимылында жатыр [2]. Бұндай тоғыз класс бар:
І класс - Активтер коды 100-199 дейін;
ІІ класс - Басқа да активтер коды 200-299 дейін;
ІІІ класс - Пассивтер коды 300-399 дейін;
IV класс – Басқа да Пассивтер коды 400-499 дейін;
V класс - Капитал және резервтер коды 500-599 дейін;
VI класс - Монетарлық қызметтен кірістер коды 600-699 дейін;
VII класс - Монетарлық емес қызметтен кірістер коды 700-799 дейін;
VIII класс - Монетарлық қызметтен шығындар коды 800-899 дейін;
IX класс - Монетарлық емес қызметтен шығындар коды 900-999 дейін.
Осы тоғыз класстардан баланста V класс көрсетіледі, ал VI, VII
,VIII, IX класс шоттары - кіріс пен шығыстың жиынтық шоттарына кіреді. Осы
жиынтық шот қорытындысы баланста V класс - Капитал мен резервтер, жаңа
шот жоспары тек қана активті және пассивті болып бөлінеді. Активті шоттар -
I, II, VIII, IX кластарда, пассивті шоттар III, IV, VI, VII кластарда
көрсетілген. Оны 1-ші кестеден көруге болады.
Кесте 1. Активті және пассивті шоттар
АКТИВ ПАССИВ
І класс - активтер ІІІ класс - пассивтер
ІІ класс - Басқа да активтер IV класс - Басқа да пассивтер
V класс - Капитал және резерв
VIII класс - шығындар VI класс - кірістер
IX класс - шығындар VII класс - кірістер
Ескертпе – автормен құрастырылған
Активті І класс шоттарына пассивті ІІІ класс шоттары сәйкес келеді.
Активті ІІ класс шоттарына пассивті IV класс шоттары сәйкес келеді.
Балансты шоттың активі мен пассивінің негізгі категориялары және
кірістер мен шығындардың, таза кіріс пен шығындар құралы есеп берулерінің
негізгі категориялары шот жоспарында жеке-жеке класс ретінде берілген.
Кластардың, топтардың және шоттардың орналасуы цифрлы код жүйесінің
көмегімен көрсетілген. Әрбір кластың ішінде негізгі топ шотын нақты
көрсетілетін қызмет түрлерінен ажырату үшін бес белгіден тұратын цифрлы
кодтар қолданылады.
Әрбір топ ішінде жіктемелеп берілгендердің базалық деңгейін
көрсететін бөлек шоттар қолданылады. Кодтың құрылымы мен белгіленуі:
1 сан - класс;
2 сан - топ нөмірі;
3 сан - шот нөмірі;
4 сан - ішкі резидент пен резидент емес белгісі;
5 сан - секторлау [3].
Кодтың 1 саны активтің, пассивтің белгілі класына сәйкес келеді,
яғни І класс активтер. Бұл класқа ең алдымен ақша несие саясатымен және
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің негізгі қызметтерімен байланысты
актив топтары кіреді. Сондай-ақ мына актив топтары да кіреді: Отандық
мемлекеттік бағалы қағаздардың авуарлары, Авуарлар мен басқа да ұсынылған
несиелер.
ІІ класс - басқа да активтер, бұл класқа Ұлттық Банктің қызметін
атқаруына қажетті базалық ифроқұрылымды құрайтын активтер кіреді. Бұл
кластың негізгі тобының активіне банктің негізгі қорлары (ғимарат, бағалы
жабдықтар), сондай-ақ мұнда басқа топқа жатпайтын барлық актив топтары
жатады.
ІІІ класс - пассивтер, бұл класс Ұлттық Банктің негізгі қызметін
жүргізетін саясатты жүзеге асырады. Негізгі пункт болып Ұлттық Банктің
шығарған нақты ақшалары табылады. Басқа негізгі пассив топтарына мыналар
жатады: шетелдік міндеттемелер, өкілетті клиенттердің депозиттері, мұндай
клиенттерге мемлекеттік басқару органдары мен банктер жатады.
IV класс - басқа да пассивтер, бұл кластың негізгі тобына кіретін
мыналар:
инвестициялық және сенімсіз бағалы қағаздар бойынша жабуға арналған
резервтер, амортизациялық аударулар, негізгі қорлар, Ұлттық Банктің
мекемелері арасындағы эмиссионды-кассалық операциялар, шетелдік
операциялар, клиенттің тапсырысы, несиелік операциялар, бағалы қағаздармен
жүргізілетін операциялар, банктің ішкі операциялары бойынша және шығын мен
кірістерді аудару бойынша есеп айырулар, жұмысшылар алдындағы міндеттерді
өтеуге арналған резервтер, жыл соңында мемлекетке өтеуге тиісті таза кіріс.
V класс - капитал және резервтер, бұл берілген класс Ұлттық Банктің
қаржысын көрсетеді. Бұған келесі топтар жатады: заңмен қарастырып
мемлекеттің енгізуімен белгіленген арнайы резервтік капиталдар, негізгі
активтерді қайта бағалаудан құралған резервтер мен бөлінбеген таза кіріс.
VI класс - монетарлық қызметтен алынған кірістер, бұл класқа Ұлттық
Банктің І класына енгізілген негізгі активтері есебінен алынған барлық
кірістері жатады. Бұл кластың кірістер шот тобының құрылымы І кластың шот
тобының құрылымына сәйкес.
VII класс - монетарлық емес қызметтен алынған кірістер, бұл класқа
монетарлық емес қызметтен алынған кірістің барлық түрі кіреді, яғни ІІ
класс шоттарын қолдана отырып алынған. Бұл кластың шоттар тобының құрылымы
ІІ кластың шоттар құрылымына сәйкес.
VIII класс - монетарлық қызметтен пайда болған шығындар, берілген
класқа монетарлық қызметтен пайда болған шығынның барлық түрі кіреді, яғни
ІІІ класс шоттарының шығындары тобына құрылымы сәйкес.
IX класс - монетарлық емес қызметтен пайда болған шығындар, бұл
класқа монетарлық емес қызметтен алынған шығындардың барлығы кіреді, яғни
IV класс шоттарын қолданудағы шығындар тобының құрылымына сәйкес [4].
Кодтың 3-ші әрбір топ ішндегі бөлек шотқа сәйкес келеді және
орындалып жатқан операцияны сипаттайды. Кодтың 4-ші белгісі резидент
емес. Кодтың 5-ші белгісі экономиканы секторлау белгісі болып табылады.
І класс – Активтер:
10000 - Ұлттық Банктегі нақты ақша;
11000 - Аффинирленген қымбат бағалы металдар;
12000 - Шетел валютасы (корреспонденттік шоттағы, депозиттік шоттағы, шетел
валютасындағы қаржылар, сондай-ақ шетел валютасындағы нақты ақшалар);
13000 - Шетел валютасындағы инвестициялар мен талаптар;
14000 - Мемлекеттік бағалы қағаздармен жүргізілетін операциялар;
15000 - Қазақстан Республикасының Үкіметімен жүргізілетін операциялар
(Үкіметтің шығарған аманаттары мен бағалы қағаздарынан бөлек басқа әдіспен
қамтамасыз етілген Үкіметке ұсынылған несие);
16000 - Қаржылық ұйымдармен операциялар;
17000 - Ішкі қор нарығындағы есеп айырысулар;
18000 - Қаржылық емес ұйымдар және жеке тұлғалармен жүргізілетін
операциялар.
ІІ класс – Басқа да активтер:
21000 - Заңды және жеке тұлғалармен есеп айырысулар (шығындар,
қаржыландыру, несиелер);
22000 - Капиталға салымдар;
23000 - Негізгі құралдар, арзан бағалы тез тозатын заттар және материалдар;
24000 - Ұлттық Банк бөлімшелері арасындағы аударулар бойынша операциялар;
25000 - Аффинирленбеген бағалы металдар мен бағалы тастар;
26000 - Қадағалау шоттары (түзетулер енгізу);
27000 - Ұлттық Банктің шаруашылық және әкімшілік басқару қызметі бойынша
басқа да дебиторлар.
ІІІ класс – Пассивтер:
30000 - Айналымға жіберілген нақты ақшалар (Ұлттық Банктің кассасынан);
31000 - Аффинирленген бағалы металдармен операциялар бойынша міндеттемелер;
32000 - Валюталық міндеттемелер;
33000 - Шетел валютасындағы инвестиция және депозиттер бойынша
міндеттемелер;
34000 - Мемлекеттік бағалы қағаздармен жүргізілетін операциялар;
35000 - Қазақстан Республикасының Үкіметімен операциялар;
36000 - Қаржылық ұйымдармен операциялар;
37000 - Ішкі қор нарығындағы операциялар;
38000 - Қаржылық емес ұйымдармен және жеке тұлғалармен операциялар;
39000 - Реттеу шоттары.
IV класс – Басқа да пассивтер:
43000 - Жинақталған амортизация;
44000 - Ұлттық Банк бөлімшелерінің аударулар бойынша операциялар;
45000 - Аффинирленбеген бағалы металдар және бағалы тастар;
46000 - Реттеу шоттары;
47000 - Ұлттық Банктің шаруашылық және әкімшілік басқару қызметі бойынша
басқа да кредиторлар;
48000 - Провизиялар.
V класс – Капитал және резервтер:
50100 - Жарғылық қор;
51100 - Резервтік қор;
54000 - Әр түрлі тұрақты қорлар;
54300 - Басқа да қорлар;
55000 - Арнайы қорлар.
VI класс – Монетарлық қызметтен алынған кірістер:
61000 - Аффинирленген бағалы металдармен жүргізілетін операциялар бойынша
кірістер;
62000 - Шетел валютасы бойынша жүргізілетін операциялардан алынған
кірістер;
63000 - Шетел валютасындағы инвестиция және талаптар бойынша кірістер;
64000 - Мемлекеттік бағалы қағаздармен жүргізілетін операциялар бойынша
кірістер;
65000 - Үкіметпен жүргізілетін операциялар бойынша кірістер;
66000 - Ішкі қаржылық жүйемен жүргізілетін операциялар бойынша кірістер;
67000 - Ішкі қор нарығындағы операциялар бойынша кірістер;
68000 - Қаржылық емес ұйымдармен және жеке тұлғалар операциялары бойынша
кірістер;
69000 - Бұрын құрылған провизияларды жою.
VII класс – Монетарлық емес қызметтен алынған кірістер:
70000 - Кассалық операциялар бойынша кірістер;
71000 - Қалпына келтірілген шығындар;
72000 - Салынған капиталдар бойынша кірістер;
75000 - Аффинирленбеген бағалы металдармен және бағалы тастармен
операциялардан кірістер;
77000 - Басқа да кірістер;
78000 - Күтпеген кірістер.
VIII класс – Монетарлық қызметтен пайда болған шығындар:
81000 - Аффинирленген бағалы металдармен жүргізілетін операциялар бойынша
шығындар;
82000 - Шетел валютасымен операциялар бойынша шығындар;
83000 - Шетел валютасындағы инвестиция және депозиттер бойынша шығындар;
84000 - Мемлекеттік бағалы қағаздармен операциялар бойынша шығындар;
85000 - Үкіметпен операциялар бойынша шығындар;
86000 - Ішкі қаржылық жүйемен операциялар бойынша шығындар;
87000 - Ішкі қор нарығындағы операциялар бойынша шығындар;
88000 - Қаржылық емес ұйымдармен және жеке тұлғалармен операциялар бойынша
шығындар;
89000 - Провизия құру және берешекті қайтару бойынша шығындар.
IX класс – Монетарлық емес қызметтен пайда болған шығындар:
90000 - Ұлттық валютадағы банкнот және монеталарды дайындау шығындары,
оларды жеткізу және Ұлттық Банктің бағалы қағаздарын дайындауға байланысты
шығындар;
91000 - Төленген комиссиялар;
92000 - Инвестициялық бағалы қағаздармен операциялар бойынша шығындар;
93000 - Негізгі қорлар, арзан бағалы тез тозатын заттар және материалдармен
операциялар бойынша шығындар;
94000 - Басқа да шығындар;
95000 - Аффинирленбеген бағалы металдар және бағалы тастарды тасымалдау
бойынша шығындар;
96000 - Банк персоналдарына шығындар;
97000 - Әкімшілік шығындар;
98000 - Күтпеген шығындар;
99000 - Ұлттық Банктің өндірістік және әлеуметтік даму бағытындағы қоры
бойынша шығындар [5].
1.2 Банк балансын құрудың қағидалары және тәртібі
Екінші деңгейлі банктердегі бухгалтерлік есептің шот жоспары кластар
бойынша бөлінген келесі шоттар тізімінен тұрады. Барлығы 7 класс:
І класс - Активтер код 1000-1999;
ІІ класс - Міндеттемелер код 2000-2999;
ІІІ класс - Меншікті капитал код 3000-3999;
IV класс - Кірістер код 4000-4999;
V класс - Шығындар код 5000-5999;
VI класс - Шартты және мүмкін талаптар мен міндеттемелер код 6000-6999;
VII класс - Банк балансына меморандум шоттары код 7000-7999.
Банк балансында І-ІІІ класс шоттары бейнеленеді, ал IV- V класс
банктің қаржылық - шаруашылық қызметі туралы есеп беруінде көрсетіледі
(ҚОСЫМША А).
Есеп беру кезеңі бойынша анықталған қорытынды ІІІ класс Меншікті
капитал шоттарымен бейнеленеді. Балансты шоттармен І-V класстар және VI
класты баланстан тыс шоттар бойынша қозғалыс екі жақты жазба әдісімен
жүргізіледі. Әр класта ең көп дегенде 1000 шот. Шоттардың класстар бойынша
жіктелуі:
Активтер, яғни І класқа төмендегілердің есебі бойынша шоттардың
тобы жатады:
- Нақты ақшалай қаржылардың;
- Қысқа мерзімді несиелердің;
- Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкіне талаптардың;
- Қазыналық міндеттемелердің;
- Сатуға арналған бағалы қағаздардың;
- Банкаралық несиелер мен басқа банктерде орнатылған депозиттердің;
- Басқа банктердің несиелері мен аванстарының;
- Клиенттерге қойылатын талаптардың;
- Филиаларалық есеп айырысулардың;
- Басқа да бағалы қағаздардың;
- Жалпы резервтердің;
- Капиталға инвестициялардың;
- Төлем бойынша есеп айырысулардың;
- Материалдардың артықтылығына;
- Негізгі қорлар мен материалды емес активтердің;
- Қосылған сыйақы шығындарының алдын-ала төлемінің;
- Бағалы қағаздар бойынша сыйақылар мен жеңілдіктердің;
- Басқа да дебиторлардың және ауыспалы кезеңдегі уақытша активтердің.
Міндеттемелер, яғни ІІ класқа мыналардың есебі бойынша шоттардың
тобы жатады:
- Талап ету депозиттерінің;
- Банктен алынған несиелердің;
- Овернайт несиесінің;
- Ақша нарығының жедел банкаралық несиелері мен депозиттерінің;
- Филиаларалық есеп берулердің;
- Клиенттер алдындағы міндеттемелердің;
- Айналымға шығарылған депозиттік сертификаттардың;
- Айналымға шығарылған басқа бағалы қағаздардың;
- Қазыналық міндеттемелер мен басқа да жоғары өтімді бағалы қағаздарды
қолданумен банктерді қайта қаржыландырудың;
- Төлем бойынша есеп айырысулардың;
- Алдын-ала төленген кірістердің;
- Бағалы қағаздар бойынша жеңілдіктер мен сыйақылардың;
- Басқа да кредиторлардың.
Меншікті капитал, яғни ІІІ кластың жарғылық капиталымен есебі
бойынша шот топтары жатады.
Кірістер, яғни IV класқа келесілердің есебі жатады:
- Банктегі несиелер мен депозиттер бойынша сыйақылық кірістердің;
- Қысқа мерзімді несиелер бойынша сыйақылық кірістердің;
- Ұлттық Банкте орналастырылған депозиттер бойынша сыйақылық кірістердің;
- Ұлттық Банкте қайта қаржыландыруға жарамды жоғары өтімді бағалы
қағаздар мен қазыналық міндеттемелер бойынша сыйақылық кірістердің;
- Сатуға арналған бағалы қағаздар бойынша сыйақылық кірістердің;
- Басқа банктерге берілетін несиелер мен аванстар бойынша сыйақылық
кірістердің;
- Филиалдармен есеп айырысу бойынша сыйақылық кірістердің;
- Клиенттерге берілген несиелер бойынша сыйақылық кірістердің;
- Басқа бағалы қағаздар бойынша сыйақылық кірістердің;
- Инвестицияға салымдар бойынша сыйақылық кірістердің;
- Лизингтік операциялар бойынша сыйақылық кірістердің;
- Банктік коммиссиондық кірістердің;
- Басқа да операциялық кірістердің;
- Еншілес компаниялардың және ассоциациялардың бағалы қағаздары мен
акцияларын сатудан түскен кірістердің;
- Айыппұл, өсімақы, тұрақсыздық соммалары;
- Басқа да кірістер;
- Салыққа дейінгі таза кіріс.
Шығындар, яғни V класқа мыналардың есебі бойынша шоттардың тобы
жатады:
- Банктегі несиелер мен депозиттер бойынша сыйақы төлеу шығындары;
- Басқа банктердің несиелік сыйақы бойынша сыйақы төлеу;
- Талап ету депозиті бойынша сыйақы төлеу шығындары;
- Овернайт несиесі бойынша сыйақы төлеу шығындары;
- Филиалдармен есеп айырысу бойынша сыйақы төлеу шығындары;
- Клиенттердің депозиттері бойынша сыйақы төлеу шығындары;
- Айналымға шығарылған депозиттік сертификаттар бойынша сыйақы төлеу
шығындары;
- Жоғары өтімді бағалы қағаздарды қолданумен байланысты қайта қаржыландыру
бойынша сыйақы төлеу шығындары;
- Қамтамасыз етуге берілген ассигнованиялау;
- Банктің комиссиондық шығындары;
- Еңбекақы төлеу, іс-сапар және міндеттерді аударулар бойынша шығындар;
- Жалпы шаруашылық шығындар;
- Табысқа салынған салықтар, басқа да салықтар мен жинаулардың шығындары;
- Амортизациялық аударулар бойынша шығындар;
- Басқа да операциялық шығындар;
- Әр түрлі шығындар мен жоғалтулар;
- Айыппұл, өсімақы, тұрақсыздық соммасы;
- Басқа да шығындар;
- Күтпеген шығындар;
- Табысқа салынатын салық шығындары.
Шартты және мүмкін талаптар мен міндеттемелер, яғни VI класқа
банктің болашақ кезеңде пайда болатын және ол бойынша белгілі бір
тәуекелділікте болатын талаптары мен міндеттері бойынша шот топтары жатады:
- Аккредитив шоттары;
- Кепіл шоттары;
- Болашақта депозиттер мен қарыздарды орналастыру бойынша шоттар;
- Алу бойынша шоттар;
- Бағалы қағаздарды алу бойынша шоттар;
- Қаржылық фьючерстік шоттар;
- Бағалы қағаздарды сату бойынша шоттар;
- Қаржылық фьючерстің бағалы қағаздарын сату бойынша шоттар;
- Шетел валютасын сату, сатып алу бойынша шоттар.
Банк балансына меморандум шоттары, яғни VII класқа банктің
талаптары мен міндеттемелеріне әсер етпейтін операциялар есебі бойынша шот
топтары жатады:
- Мемориалды шоттар – активтер;
- Мемориалды шоттар - пассивтер;
- Мемориалды шоттар - басқалар.
Банк балансының номенклатура шоттары баланстық және баланстан тыс
шоттар болып бөлінеді. Баланстық шоттардың өзі екіге бөлінеді: активті және
пассивті. Барлық баланстық шоттар сондай-ақ, бірінші кезекті, екінші
кезекті, аналитикалық және бөлшектенген шоттар болып бөлінеді [6].
Бухгалтерлік баланс толық ретте банк жүргізетін операцияларды
көрсетуі қажет және басқару шешімін қабылдау үшін база болып табылады.
Шот жоспарын құру келесідегідей 2 негізгі принциптерге негізделген:
шоттарды активті және пассивті етіп бөлу.
Коммерциялық банктің балансы олардың есеп берулерінің басты бөлігі
болып табылады. Олары талдау банк ликвидтілігін бақылауға, банк қызметін
басқаруды жетілдіруге мүмкіндік береді. Банк басқармасы басқа банктердің
есеп берулерін пайдалана отырып, корреспонденттік қатынас құруда, несие
беруде және т.с.с. жағдайларда олардың қаржы жағдайымен таныса алады. Банк
балансы бірыңғайлау әдісімен құрылады. Операцияларды бөлшектеу деңгейі
бәсекелестік жағдайында қызмет ететін коммерциялық банктердің тәжірибесіне
тән коммерциялық құпиямен шектеледі.
Әдетте баланстарды күдікті және зиянды операциялар, осы
операцияларды жабу үшін пайдаланылатын сақтық резервтер көрсетілмейді.
Сонымен қатар банктердің бәсекелестік қабілетін және оған деген сенімді
жоғалтпау үшін баланстың көрсеткіштерінің шындығы және көрнекілігі
қамтамасыз етілуі тиіс.
Банк балансы коммерциялық ақпарат құралдарына жатады: олар оның
негізгі талаптары: оралымдылыққа, нақтылыққа сәйкес келеді. Банк балансының
оралымдығы оның күн сайынғы құрылуында көрінеді. Банк балансы оның
клиенттерінің төлем қабілеті мен ақша қаражаттары, несие ресурстары мен
оларды орналастыру, сол банктің сенімділігі мен тұрақтылығы туралы нақты
ақпараттың қайнар көзі болып табылады. Банктік есеп ақиқаттық талабына сай
келеді.
Банк балансын құруда операциялар экономикалық біртектілігі бойынша
және актив бойынша банктердің ликвидтілігінің төмендеуі мен пассив бойынша
қаражатты талап ету деңгейінің төмендеуін есепке ала отырып топтастыру
принципі пайдаланылады.
Банк балансының шот номенклатурасы баланстық және баланстан тыс болып
бөлінеді (ҚОСЫМША Б). Баланстық шоттар пассивті, активті және активті-
пассивті болады. Пассивті шоттардағы қаражат – банктің несие беру үшін және
басқа да банк операцияларын жүргізуге қажетті ресурстар болып табылады.
Активті шоттардағы қарыз бұл ресурстарды пайдалануын (бағытталуын)
көрсетеді. Пассивті шоттарды: банк қорлары, кәсіпорындар, ұйымдар және
тұлғалардың қаражаттары, мемлекеттік бюджет кірістері, депозиттер, есеп
айырысудағы қаражат, банк пайдасы, несие қарызы, басқа да пассивтер мен
басқа банктерден алынған қайта қаржыландыру соммасын қосқандағы сырттан
алынған қаражаты көрсетіледі. Активті шоттарда банк кассасындағы ақша
нақтылығы, қысқа және ұзақ мерзімді несиелер, мемлекеттік бюджет шығыстары,
күрделі салымдар шығыны, дебиторлық қарыз, басқа да активтер және жұмсалған
қаражаттар есепке алынады [7].
Баланстан тыс шоттарды банк мекемелеріне сақтауға, инкассоға немесе
комиссияға түскен құндылықтар мен құжаттардың қозғалысы көрсетіледі. Мұнда
сондай-ақ, мемлекеттік салықты төлеу белгілері, қатал есеп беру бланктері,
акция бланктері, талап ету бойынша және сақтаудағы акциялар, басқа да
құжаттар мен құндылықтар көрсетіледі.
1.3 Банк балансы шот жоспарының концепциясы мен сипаттамасы
Бухгалтерлік қызметтің негізі балансты құру болып табылады. Кіріске
баланс әр циклдің басында құрылады, бухгалтерлік есеп жұмысы басталады. Ал
қорытынды баланс циклдің аяғында құрылады. Баланс жасаудың маңыздылығы
мынада: баланс көптеген қаржылық коэффициентерді (өтімділік, қаржы
икемділігі, рентабельділік және т.б.) есептеуге негіз болады. Банк балансы
кәсіпорындікінен өзгеше, кәсіпорындар балансты әр ай сайын, тоқсан сайын,
жыл сайын құрастырып отырады. Екінші деңгейлі банктер балансын күн сайын,
ай сайын, тоқсан сайын және жыл сайын құрастырады [8].
Екінші деңгейлі банктердің балансы – бұл бухгалтерлік баланс,
банктің меншікті және таратылмаған қаржыларының жағдайын сипаттайды,
оларды несиелік және басқа да активті операцияларға орналастыру. Банктің
балансы сәйкестендірілген кестемен құрылады және банктегі бухгалтерлік
есептің шот жоспарына сәйкес болуы керек. Банктік балансқа қатысты
қаражаттары коммерциялық ақпарат талаптарына жеделділікпен, нақтылықпен,
ынтымақтастықпен жауап береді. Банк балансының жеделдігі күн сайынғы
құрылымында көрсетіледі. Күндік баланс: тартылған және меншікті қаржы
жағдайын көрсетеді, сондай-ақ олардың кредиттік және басқа да таратулары.
Баланс былай жоспарланады: ақша ресурстарын қалыптастыру және
тарату, несиелік, есеп-кассалық және басқа банктік операцияларының жағдайы,
бухгалтерлік есепте операциялардың дұрыстығын көрсетеді.
Кәсіпорынға бухгалтерлік есепті енгізуді ұйымдастыру, жіберілген
айналымға тікелей әсер етеді. Банктер күн сайын дербес шотқа аналитикалық
есеп құрастырады, және оларға осы шоттардан клиенттерге үзінді көшірме
береді. Осы шоттардан кассалық және басқа да операциялар кәсіпорын есебінен
өткізіледі. Актив бойынша баптар өтімділігі төмендейді, ал пассив бойынша
талап ету қаражаттарың деңгейі азаю ережесі қатаң сақталмайды және
іздестірілмейді. Банк балансының шот тізбектемесі баланстық және баланстан
тыс болып бөлшектенеді. Баланс шоттары актив және пассив болып бөлнеді.
Пассив шоттары – жарғылық капитал және таратылған қаржылар есебіне
арналған.
Актив шоттары – баланстан тыс шоттар, құжаттар мен бағалы заттардың
таратылу есебін жүргізеді. Баланстан тыс шоттарда банк айналымындағы қатаң
есеп беру бланкілері, құндылықтар, несие операциялары, ағымды шоттар
бойынша құжаттар есептелінеді. Мұндай шоттарда есеп жай жазба әдісі, яғни
бір шоттың кірістері немесе шығындары бойынша жүргізіледі [9].
Баланстан тыс шоттар 6 белгілі кодпен белгіленеді. Мұндағы: 1-ші
белгі 9 шоттың баланстан тыс екендігін көрсетеді. Келесі белгілер
балансты шоттың нөміріне сәйкес келеді. Соңғы 2 белгі баланстан тыс
бөлімнің нөміріне сәйкес келеді.
Қазақстан Республикасының Банктер және банк қызметі туралы заңына
сәйкес барлық Екінші деңгейлі банктер Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банктің жылдық әдістемелік жариясына сәйкес өзінің жылдық баланс жазылымын
жариялауы керек.
Қаржылық есеп беруді ұсыну пайдаланушыларды банктің қаржылық
жағдайы, қызмет нәтижесі және есепті кезеңдегі оның жағдайының өзгеруі
туралы маңызды, қажетті және анық ақпаратпен қамтамасыз етеді.
Екінші деңгейлі банктер үшін жылдық қаржылық есеп берудің келесі
нысандары белгіленген:
- Бухгалтерлік баланс (№1 нысанда);
- Табыс және шығыс туралы есеп (№2 нысанда) (ҚОСЫМША В);
- Ақша қозғалысы туралы есеп (№3 нысанда);
- Капиталдағы өзгеріс туралы есеп (№4 нысанда);
- Түсіндірме жазбалар.
Сонымен бірге бұлардың құрамына тоқсан сайынғы қаржылық есептің
қолданыстағы нысаны кіргізілген. Банктер сонымен қатар, ай сайынғы және әр
күндік балансты да ұсынады. Банктер баланстарды, оған қосымшаларды және
қосымша мәліметтерді екінші деңгейлі банктердің есептік-статистикалық
ақпараттарын жинақтайтын және өңдейтін Статистика жүйесі арқылы Ұлттық
банктің есептеу жұмыстары Департаментіне ақпараттарды өздерінің қолдарына
бар электрондық байланыс құралдары бойынша жіберу жолымен, сол сияқты
банкілік қадағалау Департаментіне қағаз жүзінде ұсынады. Банктер есептеу
жұмыстары Департаментіне әр күндік балансты 2 жұмыс күні ішінде, ай сайынғы
балансты есепті кезеңнен кейінгі айдың ішінде ұсынады. Оннан асатын
филиалдары бар банктер әр күндік балансты 3 жұмыс күні ішінде, ай сайынғыны
есепті кезеңнен кейінгі айдың 5 жұмыс күні ішінде ұсынады.
Қорытынды айналымдарды ескере отырып, жылдық есеп беруді ұсыну
мерзімін Ұлттық банк белгілейді [10].
Екінші деңгейлі банктердің бухгалтерлік есептілігі, жылдық
бухгалтерлік баланс, табыстар мен шығыстар туралы есеп түрінде қажетті
аудиторлық бекітуден өткеннен кейін міндетті түрде есепті жылдан кейінгі
жылдың 1 мамырына дейін жариялануы керек.
Жарияланғаны жөніндегі мәліметтер банктік қадағалау Департаментіне
есепті жылдан кейінгі 15 мамырынан кешіктірілмей ұсынылады. Қаржылық
есептілікті дайындамас бұрын, банктер жылдық есеп беруді дайындау кезеңінде
қорытынды операциялар жүргізілуі қажет:
- жіктелген активтер және шартты міндеттемелер бойынша толық көлемде
провизия құру;
- шетел валютасына, тазартылған қымбат металдарға және бағалы қағаздар
құнына, оның ішінде баланстан тыс шоттарға қайта бағалау жүргізу;
- филиалдармен аралық корреспонденттік шоттарды, Қазақстан ішіндегі
банктерде, сол сияқты одан тысқары жерлерде ашылған корреспонденттік
Ностро шоттарын салыстырып тексеру, ал қорытынды айналыстар жүргізілген
жағдайда тиісті бухгалтерлік жазуларды құрастыру;
- негізгі құралдарды және материалды түгендеу нәтижесіне сәйкес баланстық
шоттар бойынша бухгалтерлік жазуларды бейнелеу;
- банк ережесіне сәйкес сыйақы, демалыс еңбекақысы және т.б. жалақы бойынша
есептеулер жүргізу және сәйкес бухгалтерлік жазулар жасау;
- жасалған барлық келісімшарттарға (депозиттер, несиелер, банкішілік есеп-
айырысулар бойынша) бухгалтерлік есеп принциптеріне сәйкес талдау жасау
және сәйкес шоттарда көрсету;
- мерзімі өткен активтерді және 180 күннен асатын шектелген несиелерді және
60 күннен асатын мерзімі өткен сыйақыны құрылған провизия есебінен
баланстан шығарып, баланстан тыс шоттар қатарына қосу;
- сыйақыларды төлемеу 30 күннен асқан кезде несиелер бойынша сыйақы
есептеуді тоқтату;
- болашақ кезең шығындары шоттарында есепте тұрған сомаларды салыстыру және
бухгалтерлік есеп принципіне сәйкес банк шығындарының тиісті шоттарына
жатқызу;
- болашақ кезең табыстары шоттарындағы қалдықтарға талдау жасап,
бухгалтерлік есеп принципі бойынша тиісті табыстар шотына апару;
- жиналған барлық дербес шоттар бойынша тексеріс тізімдемелерін дайындау
және де бұл дербес шоттарда тұрған әрбір соманы есепке алынған күнін
көрсете отырып жазу;
- банктің негізгі қызметі және күрделі салымдар бойынша орындалған жұмыстар
мен көрсетілген қызметтер үшін тапсырыс берушілер сатып алушы бойынша
дебиторларды салыстырып тексеру. Осындай салыстырып тексеруді тиісті дербес
шоттарда есепте тұрған кредиторлық қарыздар бойынша да жүргізу;
- транзиттік шоттардағы дебиторлық және кредиторлық шоттардағы барлық
сомаларға (теңге және шетел валютасы) талдау жасап, оларды заңды және жеке
тұлғалардың тиісті дербес шоттарына есепке алу бойынша шаралар қолдану;
- аяқталмаған құрылыс бойынша орындалған жұмыс көлемін салыстырып тексеру
және құрылыстың басынан бері кеткен шығындар сомасын дәлелдеу;
- дебиторлардың шоттарында есепте тұрған сомалар бойынша есеп беруге
тиісті тұлғалардан аванстық есептерді қабылдап, оларды банк шығындарының
тиісті дербес шоттарында бейнелеу.
Негізгі құралдарға олардың құнына байланыссыз, бір жылдан астам
қызмет ету мерзімі бар ғимараттар, құрылыстар, кеңселік заттар, есептегіш
техникалар, компьютерлер, көлік құралдары жатады.
Негізгі құралдар өндірістік және өндірістік емес бағытта болуы
мүмкін. Өндірістік емес бағытқа - жарғылық қызметпен байланысы жоқ негізгі
құралдар жатады [11].
Өндірістік бағыты бойынша – жарғылық қызметті жүзеге асырумен және
нәтижесінде пайда алумен байланысты құралдарды жатқызуға болады. Сонымен
қатар өндірістік бағыттағы негізгі құралдарға банктің дәрежесін
жоғарылатуға арналған заттар (картиналар, вазалар, сервиздер) жатады,
себебі клиенттерді тартуда банк беделінің маңыздылығы сондай, банк қосымша
пайда алуына ықпалын тигізеді. Алғашқы нақты түрін сақтай отырып, олар
өздерінің кұнын жұмыстарды орындауға немесе есептелген амортизация (тозу)
сомасында көрсетілген қызметтерге аударады.
Келесі топтарға бөлінеді:
а) ғимарат және құрылыс;
ә) компьютерлер;
б) көлік құралдары;
в) құралдар және басқа да шаруашылық құрал-саймандар;
г) басқа да негізгі құралдар.
Банкке негізгі құралдардың бухгалтерлік есеп үрдісіндегі келесі
сұрақтарға жауап беру қажет:
Активтерді қай уақытта тану қажет?
Олар баланста қандай құнмен көрсетіледі?
Амортизациялық аударымдар мөлшері қандай?
Ақпараттарды алу үшін қандай талаптар қойылады?
Негізгі құралдардың бастапқы құнына сатып алу, жеткізу бағалары
және активтерді пайдалануға дайындау үшін қажетті басқа да шығындар кіреді.
Сонымен қатар, халықаралық стандарттың қаржылық есебі (16 ХСҚЕ-халықаралық
стандарттардың қаржылық есептілігі) бойынша бастапқы құнға өтелмеген
салықтар, импорттық төлемдер де кіреді [12].
Егер клиентке экономикалық тиімділік алынады деп күтілсе,
жаңалықтарды алуға байланысты шығындар негізгі құралдардың ағымдық бағалық
құнына қосылады.
Егер активтердің пайдалану мерзімі ұзартылса ғана банк экономикалық
пайда ала алады.
Жөндеу мен техникалық қызмет көрсету шығындары оларды жүзеге асыру
шаралары бойынша жүргізіледі. Бухгалтерлік есептің жалпы қабылданған
қағидаларына сәйкес негізгі құралдардың бастапқы құны – бұл негізгі
құралдарды сатып алуға, жүргізуге, өңдеуге немесе жақсарту үшін негізгі
құралдарды сатып алумен, жеткізумен немесе жақсартумен тікелей байланысты,
арнайы пайдалану үшін қажетті жағдайда орнатуды қоса есептегендегі барлық
шығындарды қамтитын төленген сомалар. Негізгі құралдардың есебі жинақталған
амортизацияларды есептегеннен кейін әділ баға болып табылатын, не бастапқы
кұн, не қайта бағалану сомасы
принциптері негізінде жүзеге асырылады. Енді осыдан, негізгі құралдарды
бағалаудың төрт түрін көрсетуге болады:
- бастапқы;
- ағымдағы;
- баланстық;
- өтімділік.
Ағымдық – анықталған күнге, нарықтағы сәйкес баға бойынша негізгі
құралдардың құны.
Баланстық – активтердің есеп және есеп беруінде сипатталатын
жинақталған амортизация сомасын есептен шығарғаннан кейінгі негізгі
құралдардың бастапқы немесе ағымдық құны.
Өтімділік – бұл негізгі құралдарды жою кезінде істен шығару бойынша
күтілетін шығындарды есептегеннен кейінгі пайдалану мерзімі аяқталған
уақытта туындайтын қосалқы бөлшектердің, металл сынықтарының, қоқыстардың
болжанатын құны.
Нарықтық құнның өзгеруімен байланысты олардың құнының көбею
коэффициентінің есебімен негізгі құралдарды қайта бағалау, индекстеу
жүргізіледі. Индекстеу кезінде толық қайта қалыптасу құны келесі әдістердің
бірімен анықталады: қайта есептеудің ұсынылатын коэффициенттері немесе
кезекті жылдың 1 қаңтарына жазылатын негізгі құралдардың сәйкес түрлері
мен көрсетілген құралдардың нарықтық құны туралы құжаттар мен сараптаушы
қорытындыларына жататын бағаға сәйкестендірілетін баланстық құнды қайта
есептеу. Банк өзінің негізгі құралындағы кез келген бөлікті бір әдіспен, ал
басқасын екінші әдіспен қайта бағалауға құқығы бар. Негізгі құралдардың
қайта бағалануы ағымды құн бойынша жүргізіледі. Егер өндірісті алдын ала
белгіленген нормативтен асырып орындаған жағдайда ғана, 16 БЕХС сәйкес
негізгі құралдар объектісімен байланысты шығындар актив ретінде танылуы
мүмкін.
Негізгі құралдарды пайдаланғанға дейінгі алғашқы операциялық
жұмсалымдар шығындар ретінде танылады.
Негізгі кұралдардың орталықтандырылған есебі кезінде банктің бэк-
офисінде негізгі құралдар есебінің тобы бойынша әрбір бөлімшелерге шот
жоспарына
сәйкес келетін нұсқау мен жекелей шоттар ашылып жүргізіледі.
Фронт-офистен негізгі кұралдарды, кіріске алу немесе істен шығару
туралы алынған мәліметтер негізінде банктің бэк-офисі, баланстан шығатын
негізгі құралдардың шығуы немесе қабылдануы бойынша өткізбелерді жүзеге
асырады. Ақпарат амортизация аударылып және қайта бағалау жүргізілгеннен
кейін олардың баланстан тыс шотта көрсетілуі үшін банк филиалдарына
жібереді. Негізгі құралдарды балансқа алу теңгемен жүзеге асырылды. Банктің
бэк-офисі әр айдың аяғында ағымдағы айдың 1-күніндегі жағдай бойынша
банктің негізгі құралдарының тізімдемелерін қолма-қол екі дана етіп,
банктің әрбір бөлімшелеріне есеп тобының бөлігінде басып шығарады. Бірінші
данасы банктің бэк-офисінде хронологиялық тәртіппен тігіледі, екіншісін
банктің филиалына жібереді. Содан кейін банктің бэк-офисі өндірістік төлем
төленгеннен кейін келесі күннен қалдырылмай төлем ордерінің қосымшасының
көшірмесімен жеке шот бойынша көшірмені банк бөлімшелерінің бэк-офисіне
жібереді. Бөлімшелердің бэк-офисі төлем ордерінің көшірмесінде көрсетілген
сомаға қосылған дербес шот бойынша көшірме алу кезінде капитал салымдары
бойынша лимит қысқартылады [13].
Бэк-офис негізгі құралдар есебінің әрбір тобы бойынша дербес шот
баланстан тыс шотта жүргізіледі (олардың нөмірлерін бас банктің бас
бухгалтериясы анықтайды). Негізгі кұралдардың келіп түсуінде әрбір түрі
және әрбір құрамы бойынша бөлек түгендеу карточкалар жасалады және
бағдарламалық мүмкіндік жүргізуге болатын негізгі құралдардың есебінің
журналында сәйкес келетін жазу жазылады. Жазулар теңгемен тиынсыз жазылады.
Түгендеу карточкасында олардың алынуына сәйкес заттың атауы, құжаттың
деректемелері көрсетіледі. Карточкалар негізгі құралдардың топтары бойынша
картотекаларда орналастырылады. Жазылған жазумен бірге банктің балансына
кірістеу үшін түгендеу карточкасындағы көрсетілген барлық қажет
деректемелер банктің бэк-офисіне жіберіледі.
2 БТА БАНКІ АҚ БАЛАНСЫ ҚҰРЫЛЫМЫНА ТАЛДАУ
2.1 БТА Банкі АҚ құрылу тарихы, ұйымдық құрылымы
БТА Банкі акционерлік қоғамының қалыптасу тарихы 1925 жылғы
қазанның 15-інен басталады. Ол кездегі Қазақстан халық шаруашылығы Орталық
Кеңесі Президиумының шешімімен республика аумағында Өндірістік банк
(Өндірісбанк) бөлімшесі ашылды. Өндіріс Банкі туралы. Уақыт өте келе
Өндірістік банктің бөлімшелерінде әртүрлі қайта ұйымдастырулар болды.
1932 жылдың 7 маусымында Республикалық Халық комиссарлары Кеңесінің
Қазақстан аумағында арнайы ұзақ мерзімді салымдар банктерін ұйымдастыру
туралы Қаулысына сәйкес, Алматы қаласында Өнеркәсіпбанкінің базасында КСРО
электр шаруашылығын және құрылысты қаржыландыру мақсатында банктің Қазақ
өлкелік конторасы құрылды.
1949 жылдың 11 шілдесінде Министрлер Кеңесінің қаулысымен Алматы
облысаралық конторасы КСРО Өндірісбанкінің Қазақ республикалық конторасы
болып қайта құрылды. Кейіннен КСРО Құрылысбанкінің Қазақ республикалық
конторасы болып өзгертілді. 1987 жылдың 17 шілдесінде СОКП ОК мен КСРО
Министрлер Кеңесінің Еліміздегі банктер жүйесін жетілдіру және олардың
экономикасының тиімділігін арттыруға жасайтын ықпалын күшейту туралы №821
бірлескен Қаулысына сәйкес, үш мемлекеттік банктің (КСРО Құрылысбанкі, КСРО
Мемлекеттік банкі, Сыртқы сауда банкі) негізінде 6 банк құрылды:
- КСРО Мемлекеттік банкі;
- КСРО Өнеркәсіп-құрылыс банкі;
- КСРО Сыртқы экономика банкі;
- КСРО Агроөнеркәсіп банкі;
- КСРО Тұрғын құрылыс банкі;
- КСРО Жинақ банкі.
1991 жылдың 4 наурызында КСРО Мемлекеттік коммерциялық өнеркәсіп-
құрылыс банкінің № 126 Қаулысы бойынша Қазақ республикалық КСРО Өнеркәсіп-
құрылыс банкі - Тұранбанк Қазақ республикалық Мемлекеттік коммерциялық
өндірістік-құрылыс банкі болып өзгертілді.
1991 жылдың 24 шілдесінде ҚазКСР Министрлер Кабинетінің 1991 жылғы
24 шілдедегі №444 Қаулысына сәйкес Тұранбанк Қазақ акционерлік банкі
болып құрылды. Акционерлер жиналысында Тұранбанк ҚАБ-нің Басқарма
Төрағасы болып Бейсенов Ораз Мақайұлы тағайындалады. Тұранбанк ҚАБ
филиалдар желісі 66 филиалдан құралды.
1990 жылдың 23 қаңтарында Қазақ КСР Министрлер Кеңесі мен КСРО
Сыртқы экономикалық банкінің арасында жасалған 1989 жылғы 11 желтоқсандағы
келісім негізінде, КСРО Сыртқы экономикалық қызмет банкінің бұйрығымен
Алматы қаласында КСРО Сыртқы экономикалық банкінің Қазақ
республикалық банкі ашылды. 1992 жылдың 14 ақпанында құрылтайшылар
жиналысының №3 шешімімен, Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің
1992 жылы 28 тамыз айындағы № 710 Қаулысы бойынша Қазақстан Республикасының
Сыртқы экономикалық қызмет банкі ALEM BANK KAZAKHSTAN Қазақстан
Республикасының Сыртқы экономикалық қызмет банкі деп атауын өзгертті.
Басқарма Төрағасы болып Ырысов Берлин Кенжетайұлы тағайындалды. "Alem Bank
Kazakhstan" Акционерлік банкі бірнеше жылдар қатарынан мемлекеттің
кепілдендіруі бойынша шетел несиелерін тартуда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
5
1 БАНК БАЛАНСЫ ЖӘНЕ ОНЫ ҚҰРУ ТӘРТІБІ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК 8
1.1 Банк балансы туралы жалпы түсінік
8
1.2 Банк балансын құрудың қағидалары және тәртібі
13
1.3 Банк балансы шот жоспарының концепциясы мен сипаттамасы
17
2 БТА БАНКІ АҚ БАЛАНСЫ ҚҰРЫЛЫМЫНА ТАЛДАУ 23
2.1 БТА Банкі АҚ құрылу тарихы, ұйымдық құрылымы
23
2.2 БТА Банкі АҚ балансын талдаудың негізгі баптары
31
2.3 Банк балансының актив және пассив операцияларын талдау
37
3 БАНК БАЛАНСЫН ҚҰРУДА КЕЗДЕСЕТІН МӘСЕЛЕЛЕР ЖӘНЕ
ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
48
3.1 Банк балансын талдаудағы мәселелер
48
3.2 Банк балансын қабылдаудағы мәселелерді шешу
52
3.3 Банк балансын жетілдіру жолдары
57
ҚОРЫТЫНДЫ
68
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
70
ҚОСЫМШАЛАР
72
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Еліміздің экономикасындағы өзекті
мәселелердің бірі – бухгалтерлік есеп және есеп беру жүйесін халықаралық
стандарттар мен нормалар талаптарына сәйкестендіру. Ол, әрине, халықтың
жағдайын жақсартуға және мемлекетіміздің экономикасының тұрақты өсуіне әсер
етеді.
Банк саласы Қазақстан Республикасы экономикасының дамушы секторының
бірі болып табылады. Еліміздің жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға
көшуінің өзі қоғам өмірінің барлық салаларына үлкен өзгерістер алып келді.
Бүгінгі күні банктегі бухгалтерлік есеп басқару жүйесінде басты орын алады.
Бүгінгі таңда халық шаруашылығы саласындағы банк жүйесінің
экономиканы дамытуда алар орны ерекше. Қаржы-несие институттары мен
операциялардың қайта бағытталуына, Орталық банк пен екінші деңгейлі
банктердің өзара қатынас жүйесінің өзгеруіне байланысты банктегі
бухгалтерлік есеп және есеп беру үздіксіз жаңарып отырады. Бухгалтерлік
есеп басқару үрдісінің бір бөлігі болып табылатындықтан ол маңызды
ақпараттар алуға мүмкіндік береді.
Қазақстанның салық заңнамасы салық есептілігін есепті салық кезеңнен
кейінгі жылдың 31 наурызынан кешіктірілмей тапсыруды талап етеді, онда
қаржы есептілігінің де деректері көрсетіледі. Баланс банктің белгілі бір
сәттегі қаржылық жағдайын сипаттайды. Оның жаңа операцияларды игерудегі
саясатын бағалауға, оның активтерін бағалауға мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасының банк мекемелерінің балансы
кәсіпорындікіне қарағанда ерекше болып келеді. Банк балансы күн сайын, ай
сайын, тоқсан сайын және жыл сайын болып бөлінеді. Банктің бухгалтерлік
балансының жеделдігі күндік баланста көрсетіледі. Балансты француз тілінен
аударғанда balanse тепе-теңдікті білдіреді. Тепе-теңдік дегеніміз банк
ресурстарының, ақша қаржыларының теңдігін және олардың қандай мақсатқа
жұмсалып, қандай көздерден шығарылғанын көрсетеді. Банктің барлық
операциялары баланспен бақыланады. Банк есебінің нақтылығы мен жеделдігі
қаржылардың сақталуын, ақша айналымы мен есеп-несие қатынастарын
қадағалауға мүмкіндік береді. Банктің бухгалтерлік балансы банктік есептің
шот жоспарына сәйкес болуы тиіс. Баланс арқылы банктің статусы мен
сенімділігін білуге болады. Банк қызметіне талдау жүргізгенде негізгі құжат
болып келеді.
Жалпы қазіргі кезеңдегі қазақстандық банктік тәжірибеде орын алған
өтімділік дағдарысы, өз кезегінде банктердің активі мен пассивін басқарудың
тиімсіздігін, соның ішінде өтімділікті қамтамасыз ететін активтер мен
пассивтерді басқаруға қатысты теория мен тәжірибедегі әлсіз тұстарының
болуын нақты дәлелдейді.
Көптеген банк қызметкерлері банктің активі мен пассивін кешенді
басқару пайданы арттырып, тәуекелді азайтады деп пікір айтады. Бұл жерде
күтілетін табыстар мен өтімділікті дұрыс бағалау қауіпі бар. Сонымен қатар,
банк активі мен пассивін басқару тәуекел мен табыстардың ара қатынасын
дұрыс түсіне білу қажет, себебі, банк тәуекелін бір бағытта қысқарту, банк
қызметінің басқа бағыттары бойынша оның артуына жол береді. Банк қызметінде
тәуекелдің жоғары деңгейде болуы, өз кезегінде тек қана табыссыздыққа ғана
емес өтімсіздікке ұшырауға себеп болары сөзсіз. Ендеше, банктік сектордағы
орын алған өтімділік дағдарысынан шығуға тиісті қолданылатын шаралардың
кешігуі, ертеңгі банктік дағдарысқа жол беруі әбден мүмкін. Демек, міне осы
сияқты оң шешімін таппаған мәселелердің банктік тәжірибеде болуы зерттеу
жұмысы тақырыбының аса өзектілігін одан әрі нақтылай түседі.
Коммерциялық банктің активі мен пассивін басқаруға бағытталған
ғылыми жұмыстарға жасалған талдаудан, банктің өтімділігі мен табыстарын
қамтамасыз етуде ең бастысы банк балансының құрылымын үйлесімді немесе
теңгерімді басқаруға қатысты орын алған мәселелердің болуы зерттеу
тақырыбының өзектілігін сипаттайды.
Зерттелу дәрежесі ретінде, банк саясатының мәселелеріне байланысты
отандық және ТМД елдері бойынша ғалымдардың, ізденушілердің ғылыми
еңбектері; халықаралық және республикалық ғылыми-тәжірбиелік конференцияның
мақалалары пайдаланылды. Сондай-ақ, мына ғалымдардың пікірлері көрініс
тапты: Б.Мақыш., Балабанова И.Т. Сейiтқасымов С. еңбектері қолданылып отыр.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты – теориялық білімнің негізінде
банктің құжаттары мен мәліметтерін пайдалана отырып, оның банк жүйесінің
орындалу жүйесіне баға бере отырып, банк жүйесінің ары қарай даму жүйесін
жетілдіруге байланысты әр түрлі іс-шараларды қарастыру және нақты ұсыныстар
ұсыну болып отыр. Атап айтқанда, диплом жұмысының тақырыбына сәйкес банктің
өтімділігін жақсартуға байланысты және оны жетілдіру жолдарын қарастыру
болып отыр.
Осы мақсатқа жету үшін келесі басты міндеттерді шешу қажет:
- банктің жалпы даму тарихымен танысу;
- банктің ұйымдастыру және басқару құрылымымен танысу;
- экономикалық көрсеткіштердің өзгеру динамикасын анықтау;
- берілген мәліметтерді өңдеу;
- дұрыс, әрі тиімді теориялық және тәжірбиелік қорытындылар жасау;
- рационалды басқару шешімдерін таңдау, банктің даму перспективаларын
көрсету.
Зерттеу объектісі ретінде банк жүйесін зерттеу қазіргі таңда маңызды
орын алатындықтан екінші деңгейлі банктердің алды болып саналатын АҚ БТА
Банкінің қаржы жағдайы қарастырылып отыр.
Зерттеу пәніне БТА банк балансын талдау және оны жетілдіру жолдары
жатады.
Тәжірибелік мәні ретінде дипломдық жұмыста көрсетілген банк
жүйесінің теориялық аспектілері және банктік ресурстар бойынша іс-шараларды
оқып-үйренуге байланысты бағдарламалардағы білім ордасының білімгерлері
қолдануы мүмкін.
Диплом жұмысының құқықтық және ақпараттық қамтамасыз етілуі ретінде
Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасының банктері және банктік
қызмет туралы Заңы және АҚ БТА Банк консолидирленген есеп берулері
қолданылып отыр.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізіне қазіргі кездегі
отандық және шетелдік ғалым-экономистердің коммерциялық банктердің балансын
талдаудағы орын алатын мәселелері туралы және өтімділікті басқарудың
банктің тұрақты дамуындағы рөлін сипаттайтын зерттеулері пайдаланылды.
Оған: Сейтқасымова Г.С., Бименова А.Ә., Мыржақыпова С.Т., Мақыш С.Б. және
басқалары жатады.
Ғылыми жаңалықтар ретінде банк мекемелеріндегі іс-шаралар бойынша
тәжірибелік және әдістемелік ұсыныстарды тиімді жасау болып саналады.
Зерттеу нәтижелерінің тәжірибелік маңызы Қазақстанның банктік
секторындағы активтер мен пассивтерді басқару жағдайы мен дамуын объективті
түрде бағалауға мүмкіндік жасайды.
Курстық жұмыстың құрылымы кіріспеден, 3 тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан және 2 кесте, 5 суреттен
тұрады.
1 тарауда банк балансы туралы жалпы түсінік, балансты құру
қағидалары мен тәртіптері, шот жоспарының концепциясы мен сипаттамасына
анықтама берілген.
2 тарауда АҚ БТА Банкінің тарихы мен ұйымдық құрылымы көрсетіліп,
банктің қаржы-шаруашылық негізінде жасалған есеп берулеріне талдау
жүргізілген. АҚ БТА Банк балансының актив және пассив операцияларының
құрылымына талдау жасалып, 2011 жылдың 1 қаңтар жағдай бойынша бухгалтерлік
балансы көрсетілген.
3 тарауда банк балансын құруда кездесетін мәселелер және оны
жетілдіру жолдары анықталған. Қорытындыда банк балансын жетілдіру үшін
жасалған перспективті іс-шаралар мен нақты ұсыныстар жасалған.
1 БАНК БАЛАНСЫ ЖӘНЕ ОНЫ ҚҰРУ ТӘРТІБІ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК
1.1 Банк балансы туралы жалпы түсінік
Бухгалтерлік баланс банктің белгілі мерзімдегі қаржылық жағдайы
туралы мәліметі мен қаржылық есептің басты формасы болып табылады. Банк
балансы бұл банктің негізгі құжаттарының бірі болып келеді. Қазіргі таңда
банк балансы өзгерістерге түсіп жатыр. Бұл өзгерістер банк балансының
оңдалуын, талдау жүргізуге жеңіл болу үшін көмегін тигізеді. Баланс өзі екі
бөлімнен тұрады: қаржылық құрау көздері нақты бар қаржылар, ал екіншісі
бөлімдегі қаржыларды тиімді қолдануын немесе жұмсалуын көрсетеді деп айтсақ
та болады.
Банктік есеп берушіліктің негізгі бағыты банк қызметі туралы нақты,
толық және оперативті экономикалық ақпарат көзінің болуы. Банктік есеп
берушілік потенциалды инвесторлар мен клиенттер үшін түсінікті болуы керек.
Оларға күтетін табыстармен бірге болатын тәуекелдерді мерзімі және сомасы
туралы ақпарат алуға мүмкіндік беруі керек. Барлық тартылған ресурстар түрі
мен құрамы туралы, орналасуы туралы ссудалар бойынша мүмкін жоғалтуларға
арналған резервтердің болуы туралы ақпарат ұсынуға мүмкіндік береді.
Қазіргі банктерді басқару ақша бірлігінің көрсететін сандық ақпараттарын
қолдануға негізделеді. Егер ол бухгалтерлік есеп беруді талдауға
көмектесетін болса ол жоспарлау банк қызметін жүзеге асыру және бақылау
процесінде қолданылады. Сонымен бірге бухгалтерлік ақпараттарды бағалау
шартты классификациялауды да қолданады.
Коммерциялық банктердің баланстары банктік өзіндік және
тартылған қаражат жағдайын олардың несиелік және басқа да активті
операцияларына арналуын көрсететін бухгалтерлік құжат. Банктік баланс
коммерциялық ақпарат құралдарына жатады және оперативтілік, нақтылық,
ақиқаттық талаптарға сай жасалуы керек [1].
Баланс тағайындалған шот негізінде құрылады. Тағайындалған шоттар
бухгалтерлік есепте банктің қаражаттарын экономикалық топтастыру, банк
операциялары туралы ақпарат алу мақсатымен және банк қызметінің шаруашылық
прогрестердің қозғалу жолын бақылаумен анықталады. Бұл шоттардың
міндеттемесі мен құрылымы Ұлттық банктің шот жоспарынан зор айырмашылығы
жоқ.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банктің жаңа банктік есеп шот
жоспарын нақтылау бұйрығына Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің
директорлар кеңесі 14.05.1997 жылы құрылған дүниежүзілік тәжірибеде
қолданылған бухгалтерлік есепті орталық банктерге енгізді. Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банк шот жоспарында өзімен жүйелендірілген мәлімет
атауларын ұсынады. Шоттардың атаулары Ұлттық Банктің баланс баптарына
сәйкес келеді. Ұлттық Банктің бухгалтерлік есебінің шот жоспары шот
тізбесін әр класстарға бөлінетінін көрсетеді. Шоттардың жіктелу негізі
олардың іс-қимылында жатыр [2]. Бұндай тоғыз класс бар:
І класс - Активтер коды 100-199 дейін;
ІІ класс - Басқа да активтер коды 200-299 дейін;
ІІІ класс - Пассивтер коды 300-399 дейін;
IV класс – Басқа да Пассивтер коды 400-499 дейін;
V класс - Капитал және резервтер коды 500-599 дейін;
VI класс - Монетарлық қызметтен кірістер коды 600-699 дейін;
VII класс - Монетарлық емес қызметтен кірістер коды 700-799 дейін;
VIII класс - Монетарлық қызметтен шығындар коды 800-899 дейін;
IX класс - Монетарлық емес қызметтен шығындар коды 900-999 дейін.
Осы тоғыз класстардан баланста V класс көрсетіледі, ал VI, VII
,VIII, IX класс шоттары - кіріс пен шығыстың жиынтық шоттарына кіреді. Осы
жиынтық шот қорытындысы баланста V класс - Капитал мен резервтер, жаңа
шот жоспары тек қана активті және пассивті болып бөлінеді. Активті шоттар -
I, II, VIII, IX кластарда, пассивті шоттар III, IV, VI, VII кластарда
көрсетілген. Оны 1-ші кестеден көруге болады.
Кесте 1. Активті және пассивті шоттар
АКТИВ ПАССИВ
І класс - активтер ІІІ класс - пассивтер
ІІ класс - Басқа да активтер IV класс - Басқа да пассивтер
V класс - Капитал және резерв
VIII класс - шығындар VI класс - кірістер
IX класс - шығындар VII класс - кірістер
Ескертпе – автормен құрастырылған
Активті І класс шоттарына пассивті ІІІ класс шоттары сәйкес келеді.
Активті ІІ класс шоттарына пассивті IV класс шоттары сәйкес келеді.
Балансты шоттың активі мен пассивінің негізгі категориялары және
кірістер мен шығындардың, таза кіріс пен шығындар құралы есеп берулерінің
негізгі категориялары шот жоспарында жеке-жеке класс ретінде берілген.
Кластардың, топтардың және шоттардың орналасуы цифрлы код жүйесінің
көмегімен көрсетілген. Әрбір кластың ішінде негізгі топ шотын нақты
көрсетілетін қызмет түрлерінен ажырату үшін бес белгіден тұратын цифрлы
кодтар қолданылады.
Әрбір топ ішінде жіктемелеп берілгендердің базалық деңгейін
көрсететін бөлек шоттар қолданылады. Кодтың құрылымы мен белгіленуі:
1 сан - класс;
2 сан - топ нөмірі;
3 сан - шот нөмірі;
4 сан - ішкі резидент пен резидент емес белгісі;
5 сан - секторлау [3].
Кодтың 1 саны активтің, пассивтің белгілі класына сәйкес келеді,
яғни І класс активтер. Бұл класқа ең алдымен ақша несие саясатымен және
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің негізгі қызметтерімен байланысты
актив топтары кіреді. Сондай-ақ мына актив топтары да кіреді: Отандық
мемлекеттік бағалы қағаздардың авуарлары, Авуарлар мен басқа да ұсынылған
несиелер.
ІІ класс - басқа да активтер, бұл класқа Ұлттық Банктің қызметін
атқаруына қажетті базалық ифроқұрылымды құрайтын активтер кіреді. Бұл
кластың негізгі тобының активіне банктің негізгі қорлары (ғимарат, бағалы
жабдықтар), сондай-ақ мұнда басқа топқа жатпайтын барлық актив топтары
жатады.
ІІІ класс - пассивтер, бұл класс Ұлттық Банктің негізгі қызметін
жүргізетін саясатты жүзеге асырады. Негізгі пункт болып Ұлттық Банктің
шығарған нақты ақшалары табылады. Басқа негізгі пассив топтарына мыналар
жатады: шетелдік міндеттемелер, өкілетті клиенттердің депозиттері, мұндай
клиенттерге мемлекеттік басқару органдары мен банктер жатады.
IV класс - басқа да пассивтер, бұл кластың негізгі тобына кіретін
мыналар:
инвестициялық және сенімсіз бағалы қағаздар бойынша жабуға арналған
резервтер, амортизациялық аударулар, негізгі қорлар, Ұлттық Банктің
мекемелері арасындағы эмиссионды-кассалық операциялар, шетелдік
операциялар, клиенттің тапсырысы, несиелік операциялар, бағалы қағаздармен
жүргізілетін операциялар, банктің ішкі операциялары бойынша және шығын мен
кірістерді аудару бойынша есеп айырулар, жұмысшылар алдындағы міндеттерді
өтеуге арналған резервтер, жыл соңында мемлекетке өтеуге тиісті таза кіріс.
V класс - капитал және резервтер, бұл берілген класс Ұлттық Банктің
қаржысын көрсетеді. Бұған келесі топтар жатады: заңмен қарастырып
мемлекеттің енгізуімен белгіленген арнайы резервтік капиталдар, негізгі
активтерді қайта бағалаудан құралған резервтер мен бөлінбеген таза кіріс.
VI класс - монетарлық қызметтен алынған кірістер, бұл класқа Ұлттық
Банктің І класына енгізілген негізгі активтері есебінен алынған барлық
кірістері жатады. Бұл кластың кірістер шот тобының құрылымы І кластың шот
тобының құрылымына сәйкес.
VII класс - монетарлық емес қызметтен алынған кірістер, бұл класқа
монетарлық емес қызметтен алынған кірістің барлық түрі кіреді, яғни ІІ
класс шоттарын қолдана отырып алынған. Бұл кластың шоттар тобының құрылымы
ІІ кластың шоттар құрылымына сәйкес.
VIII класс - монетарлық қызметтен пайда болған шығындар, берілген
класқа монетарлық қызметтен пайда болған шығынның барлық түрі кіреді, яғни
ІІІ класс шоттарының шығындары тобына құрылымы сәйкес.
IX класс - монетарлық емес қызметтен пайда болған шығындар, бұл
класқа монетарлық емес қызметтен алынған шығындардың барлығы кіреді, яғни
IV класс шоттарын қолданудағы шығындар тобының құрылымына сәйкес [4].
Кодтың 3-ші әрбір топ ішндегі бөлек шотқа сәйкес келеді және
орындалып жатқан операцияны сипаттайды. Кодтың 4-ші белгісі резидент
емес. Кодтың 5-ші белгісі экономиканы секторлау белгісі болып табылады.
І класс – Активтер:
10000 - Ұлттық Банктегі нақты ақша;
11000 - Аффинирленген қымбат бағалы металдар;
12000 - Шетел валютасы (корреспонденттік шоттағы, депозиттік шоттағы, шетел
валютасындағы қаржылар, сондай-ақ шетел валютасындағы нақты ақшалар);
13000 - Шетел валютасындағы инвестициялар мен талаптар;
14000 - Мемлекеттік бағалы қағаздармен жүргізілетін операциялар;
15000 - Қазақстан Республикасының Үкіметімен жүргізілетін операциялар
(Үкіметтің шығарған аманаттары мен бағалы қағаздарынан бөлек басқа әдіспен
қамтамасыз етілген Үкіметке ұсынылған несие);
16000 - Қаржылық ұйымдармен операциялар;
17000 - Ішкі қор нарығындағы есеп айырысулар;
18000 - Қаржылық емес ұйымдар және жеке тұлғалармен жүргізілетін
операциялар.
ІІ класс – Басқа да активтер:
21000 - Заңды және жеке тұлғалармен есеп айырысулар (шығындар,
қаржыландыру, несиелер);
22000 - Капиталға салымдар;
23000 - Негізгі құралдар, арзан бағалы тез тозатын заттар және материалдар;
24000 - Ұлттық Банк бөлімшелері арасындағы аударулар бойынша операциялар;
25000 - Аффинирленбеген бағалы металдар мен бағалы тастар;
26000 - Қадағалау шоттары (түзетулер енгізу);
27000 - Ұлттық Банктің шаруашылық және әкімшілік басқару қызметі бойынша
басқа да дебиторлар.
ІІІ класс – Пассивтер:
30000 - Айналымға жіберілген нақты ақшалар (Ұлттық Банктің кассасынан);
31000 - Аффинирленген бағалы металдармен операциялар бойынша міндеттемелер;
32000 - Валюталық міндеттемелер;
33000 - Шетел валютасындағы инвестиция және депозиттер бойынша
міндеттемелер;
34000 - Мемлекеттік бағалы қағаздармен жүргізілетін операциялар;
35000 - Қазақстан Республикасының Үкіметімен операциялар;
36000 - Қаржылық ұйымдармен операциялар;
37000 - Ішкі қор нарығындағы операциялар;
38000 - Қаржылық емес ұйымдармен және жеке тұлғалармен операциялар;
39000 - Реттеу шоттары.
IV класс – Басқа да пассивтер:
43000 - Жинақталған амортизация;
44000 - Ұлттық Банк бөлімшелерінің аударулар бойынша операциялар;
45000 - Аффинирленбеген бағалы металдар және бағалы тастар;
46000 - Реттеу шоттары;
47000 - Ұлттық Банктің шаруашылық және әкімшілік басқару қызметі бойынша
басқа да кредиторлар;
48000 - Провизиялар.
V класс – Капитал және резервтер:
50100 - Жарғылық қор;
51100 - Резервтік қор;
54000 - Әр түрлі тұрақты қорлар;
54300 - Басқа да қорлар;
55000 - Арнайы қорлар.
VI класс – Монетарлық қызметтен алынған кірістер:
61000 - Аффинирленген бағалы металдармен жүргізілетін операциялар бойынша
кірістер;
62000 - Шетел валютасы бойынша жүргізілетін операциялардан алынған
кірістер;
63000 - Шетел валютасындағы инвестиция және талаптар бойынша кірістер;
64000 - Мемлекеттік бағалы қағаздармен жүргізілетін операциялар бойынша
кірістер;
65000 - Үкіметпен жүргізілетін операциялар бойынша кірістер;
66000 - Ішкі қаржылық жүйемен жүргізілетін операциялар бойынша кірістер;
67000 - Ішкі қор нарығындағы операциялар бойынша кірістер;
68000 - Қаржылық емес ұйымдармен және жеке тұлғалар операциялары бойынша
кірістер;
69000 - Бұрын құрылған провизияларды жою.
VII класс – Монетарлық емес қызметтен алынған кірістер:
70000 - Кассалық операциялар бойынша кірістер;
71000 - Қалпына келтірілген шығындар;
72000 - Салынған капиталдар бойынша кірістер;
75000 - Аффинирленбеген бағалы металдармен және бағалы тастармен
операциялардан кірістер;
77000 - Басқа да кірістер;
78000 - Күтпеген кірістер.
VIII класс – Монетарлық қызметтен пайда болған шығындар:
81000 - Аффинирленген бағалы металдармен жүргізілетін операциялар бойынша
шығындар;
82000 - Шетел валютасымен операциялар бойынша шығындар;
83000 - Шетел валютасындағы инвестиция және депозиттер бойынша шығындар;
84000 - Мемлекеттік бағалы қағаздармен операциялар бойынша шығындар;
85000 - Үкіметпен операциялар бойынша шығындар;
86000 - Ішкі қаржылық жүйемен операциялар бойынша шығындар;
87000 - Ішкі қор нарығындағы операциялар бойынша шығындар;
88000 - Қаржылық емес ұйымдармен және жеке тұлғалармен операциялар бойынша
шығындар;
89000 - Провизия құру және берешекті қайтару бойынша шығындар.
IX класс – Монетарлық емес қызметтен пайда болған шығындар:
90000 - Ұлттық валютадағы банкнот және монеталарды дайындау шығындары,
оларды жеткізу және Ұлттық Банктің бағалы қағаздарын дайындауға байланысты
шығындар;
91000 - Төленген комиссиялар;
92000 - Инвестициялық бағалы қағаздармен операциялар бойынша шығындар;
93000 - Негізгі қорлар, арзан бағалы тез тозатын заттар және материалдармен
операциялар бойынша шығындар;
94000 - Басқа да шығындар;
95000 - Аффинирленбеген бағалы металдар және бағалы тастарды тасымалдау
бойынша шығындар;
96000 - Банк персоналдарына шығындар;
97000 - Әкімшілік шығындар;
98000 - Күтпеген шығындар;
99000 - Ұлттық Банктің өндірістік және әлеуметтік даму бағытындағы қоры
бойынша шығындар [5].
1.2 Банк балансын құрудың қағидалары және тәртібі
Екінші деңгейлі банктердегі бухгалтерлік есептің шот жоспары кластар
бойынша бөлінген келесі шоттар тізімінен тұрады. Барлығы 7 класс:
І класс - Активтер код 1000-1999;
ІІ класс - Міндеттемелер код 2000-2999;
ІІІ класс - Меншікті капитал код 3000-3999;
IV класс - Кірістер код 4000-4999;
V класс - Шығындар код 5000-5999;
VI класс - Шартты және мүмкін талаптар мен міндеттемелер код 6000-6999;
VII класс - Банк балансына меморандум шоттары код 7000-7999.
Банк балансында І-ІІІ класс шоттары бейнеленеді, ал IV- V класс
банктің қаржылық - шаруашылық қызметі туралы есеп беруінде көрсетіледі
(ҚОСЫМША А).
Есеп беру кезеңі бойынша анықталған қорытынды ІІІ класс Меншікті
капитал шоттарымен бейнеленеді. Балансты шоттармен І-V класстар және VI
класты баланстан тыс шоттар бойынша қозғалыс екі жақты жазба әдісімен
жүргізіледі. Әр класта ең көп дегенде 1000 шот. Шоттардың класстар бойынша
жіктелуі:
Активтер, яғни І класқа төмендегілердің есебі бойынша шоттардың
тобы жатады:
- Нақты ақшалай қаржылардың;
- Қысқа мерзімді несиелердің;
- Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкіне талаптардың;
- Қазыналық міндеттемелердің;
- Сатуға арналған бағалы қағаздардың;
- Банкаралық несиелер мен басқа банктерде орнатылған депозиттердің;
- Басқа банктердің несиелері мен аванстарының;
- Клиенттерге қойылатын талаптардың;
- Филиаларалық есеп айырысулардың;
- Басқа да бағалы қағаздардың;
- Жалпы резервтердің;
- Капиталға инвестициялардың;
- Төлем бойынша есеп айырысулардың;
- Материалдардың артықтылығына;
- Негізгі қорлар мен материалды емес активтердің;
- Қосылған сыйақы шығындарының алдын-ала төлемінің;
- Бағалы қағаздар бойынша сыйақылар мен жеңілдіктердің;
- Басқа да дебиторлардың және ауыспалы кезеңдегі уақытша активтердің.
Міндеттемелер, яғни ІІ класқа мыналардың есебі бойынша шоттардың
тобы жатады:
- Талап ету депозиттерінің;
- Банктен алынған несиелердің;
- Овернайт несиесінің;
- Ақша нарығының жедел банкаралық несиелері мен депозиттерінің;
- Филиаларалық есеп берулердің;
- Клиенттер алдындағы міндеттемелердің;
- Айналымға шығарылған депозиттік сертификаттардың;
- Айналымға шығарылған басқа бағалы қағаздардың;
- Қазыналық міндеттемелер мен басқа да жоғары өтімді бағалы қағаздарды
қолданумен банктерді қайта қаржыландырудың;
- Төлем бойынша есеп айырысулардың;
- Алдын-ала төленген кірістердің;
- Бағалы қағаздар бойынша жеңілдіктер мен сыйақылардың;
- Басқа да кредиторлардың.
Меншікті капитал, яғни ІІІ кластың жарғылық капиталымен есебі
бойынша шот топтары жатады.
Кірістер, яғни IV класқа келесілердің есебі жатады:
- Банктегі несиелер мен депозиттер бойынша сыйақылық кірістердің;
- Қысқа мерзімді несиелер бойынша сыйақылық кірістердің;
- Ұлттық Банкте орналастырылған депозиттер бойынша сыйақылық кірістердің;
- Ұлттық Банкте қайта қаржыландыруға жарамды жоғары өтімді бағалы
қағаздар мен қазыналық міндеттемелер бойынша сыйақылық кірістердің;
- Сатуға арналған бағалы қағаздар бойынша сыйақылық кірістердің;
- Басқа банктерге берілетін несиелер мен аванстар бойынша сыйақылық
кірістердің;
- Филиалдармен есеп айырысу бойынша сыйақылық кірістердің;
- Клиенттерге берілген несиелер бойынша сыйақылық кірістердің;
- Басқа бағалы қағаздар бойынша сыйақылық кірістердің;
- Инвестицияға салымдар бойынша сыйақылық кірістердің;
- Лизингтік операциялар бойынша сыйақылық кірістердің;
- Банктік коммиссиондық кірістердің;
- Басқа да операциялық кірістердің;
- Еншілес компаниялардың және ассоциациялардың бағалы қағаздары мен
акцияларын сатудан түскен кірістердің;
- Айыппұл, өсімақы, тұрақсыздық соммалары;
- Басқа да кірістер;
- Салыққа дейінгі таза кіріс.
Шығындар, яғни V класқа мыналардың есебі бойынша шоттардың тобы
жатады:
- Банктегі несиелер мен депозиттер бойынша сыйақы төлеу шығындары;
- Басқа банктердің несиелік сыйақы бойынша сыйақы төлеу;
- Талап ету депозиті бойынша сыйақы төлеу шығындары;
- Овернайт несиесі бойынша сыйақы төлеу шығындары;
- Филиалдармен есеп айырысу бойынша сыйақы төлеу шығындары;
- Клиенттердің депозиттері бойынша сыйақы төлеу шығындары;
- Айналымға шығарылған депозиттік сертификаттар бойынша сыйақы төлеу
шығындары;
- Жоғары өтімді бағалы қағаздарды қолданумен байланысты қайта қаржыландыру
бойынша сыйақы төлеу шығындары;
- Қамтамасыз етуге берілген ассигнованиялау;
- Банктің комиссиондық шығындары;
- Еңбекақы төлеу, іс-сапар және міндеттерді аударулар бойынша шығындар;
- Жалпы шаруашылық шығындар;
- Табысқа салынған салықтар, басқа да салықтар мен жинаулардың шығындары;
- Амортизациялық аударулар бойынша шығындар;
- Басқа да операциялық шығындар;
- Әр түрлі шығындар мен жоғалтулар;
- Айыппұл, өсімақы, тұрақсыздық соммасы;
- Басқа да шығындар;
- Күтпеген шығындар;
- Табысқа салынатын салық шығындары.
Шартты және мүмкін талаптар мен міндеттемелер, яғни VI класқа
банктің болашақ кезеңде пайда болатын және ол бойынша белгілі бір
тәуекелділікте болатын талаптары мен міндеттері бойынша шот топтары жатады:
- Аккредитив шоттары;
- Кепіл шоттары;
- Болашақта депозиттер мен қарыздарды орналастыру бойынша шоттар;
- Алу бойынша шоттар;
- Бағалы қағаздарды алу бойынша шоттар;
- Қаржылық фьючерстік шоттар;
- Бағалы қағаздарды сату бойынша шоттар;
- Қаржылық фьючерстің бағалы қағаздарын сату бойынша шоттар;
- Шетел валютасын сату, сатып алу бойынша шоттар.
Банк балансына меморандум шоттары, яғни VII класқа банктің
талаптары мен міндеттемелеріне әсер етпейтін операциялар есебі бойынша шот
топтары жатады:
- Мемориалды шоттар – активтер;
- Мемориалды шоттар - пассивтер;
- Мемориалды шоттар - басқалар.
Банк балансының номенклатура шоттары баланстық және баланстан тыс
шоттар болып бөлінеді. Баланстық шоттардың өзі екіге бөлінеді: активті және
пассивті. Барлық баланстық шоттар сондай-ақ, бірінші кезекті, екінші
кезекті, аналитикалық және бөлшектенген шоттар болып бөлінеді [6].
Бухгалтерлік баланс толық ретте банк жүргізетін операцияларды
көрсетуі қажет және басқару шешімін қабылдау үшін база болып табылады.
Шот жоспарын құру келесідегідей 2 негізгі принциптерге негізделген:
шоттарды активті және пассивті етіп бөлу.
Коммерциялық банктің балансы олардың есеп берулерінің басты бөлігі
болып табылады. Олары талдау банк ликвидтілігін бақылауға, банк қызметін
басқаруды жетілдіруге мүмкіндік береді. Банк басқармасы басқа банктердің
есеп берулерін пайдалана отырып, корреспонденттік қатынас құруда, несие
беруде және т.с.с. жағдайларда олардың қаржы жағдайымен таныса алады. Банк
балансы бірыңғайлау әдісімен құрылады. Операцияларды бөлшектеу деңгейі
бәсекелестік жағдайында қызмет ететін коммерциялық банктердің тәжірибесіне
тән коммерциялық құпиямен шектеледі.
Әдетте баланстарды күдікті және зиянды операциялар, осы
операцияларды жабу үшін пайдаланылатын сақтық резервтер көрсетілмейді.
Сонымен қатар банктердің бәсекелестік қабілетін және оған деген сенімді
жоғалтпау үшін баланстың көрсеткіштерінің шындығы және көрнекілігі
қамтамасыз етілуі тиіс.
Банк балансы коммерциялық ақпарат құралдарына жатады: олар оның
негізгі талаптары: оралымдылыққа, нақтылыққа сәйкес келеді. Банк балансының
оралымдығы оның күн сайынғы құрылуында көрінеді. Банк балансы оның
клиенттерінің төлем қабілеті мен ақша қаражаттары, несие ресурстары мен
оларды орналастыру, сол банктің сенімділігі мен тұрақтылығы туралы нақты
ақпараттың қайнар көзі болып табылады. Банктік есеп ақиқаттық талабына сай
келеді.
Банк балансын құруда операциялар экономикалық біртектілігі бойынша
және актив бойынша банктердің ликвидтілігінің төмендеуі мен пассив бойынша
қаражатты талап ету деңгейінің төмендеуін есепке ала отырып топтастыру
принципі пайдаланылады.
Банк балансының шот номенклатурасы баланстық және баланстан тыс болып
бөлінеді (ҚОСЫМША Б). Баланстық шоттар пассивті, активті және активті-
пассивті болады. Пассивті шоттардағы қаражат – банктің несие беру үшін және
басқа да банк операцияларын жүргізуге қажетті ресурстар болып табылады.
Активті шоттардағы қарыз бұл ресурстарды пайдалануын (бағытталуын)
көрсетеді. Пассивті шоттарды: банк қорлары, кәсіпорындар, ұйымдар және
тұлғалардың қаражаттары, мемлекеттік бюджет кірістері, депозиттер, есеп
айырысудағы қаражат, банк пайдасы, несие қарызы, басқа да пассивтер мен
басқа банктерден алынған қайта қаржыландыру соммасын қосқандағы сырттан
алынған қаражаты көрсетіледі. Активті шоттарда банк кассасындағы ақша
нақтылығы, қысқа және ұзақ мерзімді несиелер, мемлекеттік бюджет шығыстары,
күрделі салымдар шығыны, дебиторлық қарыз, басқа да активтер және жұмсалған
қаражаттар есепке алынады [7].
Баланстан тыс шоттарды банк мекемелеріне сақтауға, инкассоға немесе
комиссияға түскен құндылықтар мен құжаттардың қозғалысы көрсетіледі. Мұнда
сондай-ақ, мемлекеттік салықты төлеу белгілері, қатал есеп беру бланктері,
акция бланктері, талап ету бойынша және сақтаудағы акциялар, басқа да
құжаттар мен құндылықтар көрсетіледі.
1.3 Банк балансы шот жоспарының концепциясы мен сипаттамасы
Бухгалтерлік қызметтің негізі балансты құру болып табылады. Кіріске
баланс әр циклдің басында құрылады, бухгалтерлік есеп жұмысы басталады. Ал
қорытынды баланс циклдің аяғында құрылады. Баланс жасаудың маңыздылығы
мынада: баланс көптеген қаржылық коэффициентерді (өтімділік, қаржы
икемділігі, рентабельділік және т.б.) есептеуге негіз болады. Банк балансы
кәсіпорындікінен өзгеше, кәсіпорындар балансты әр ай сайын, тоқсан сайын,
жыл сайын құрастырып отырады. Екінші деңгейлі банктер балансын күн сайын,
ай сайын, тоқсан сайын және жыл сайын құрастырады [8].
Екінші деңгейлі банктердің балансы – бұл бухгалтерлік баланс,
банктің меншікті және таратылмаған қаржыларының жағдайын сипаттайды,
оларды несиелік және басқа да активті операцияларға орналастыру. Банктің
балансы сәйкестендірілген кестемен құрылады және банктегі бухгалтерлік
есептің шот жоспарына сәйкес болуы керек. Банктік балансқа қатысты
қаражаттары коммерциялық ақпарат талаптарына жеделділікпен, нақтылықпен,
ынтымақтастықпен жауап береді. Банк балансының жеделдігі күн сайынғы
құрылымында көрсетіледі. Күндік баланс: тартылған және меншікті қаржы
жағдайын көрсетеді, сондай-ақ олардың кредиттік және басқа да таратулары.
Баланс былай жоспарланады: ақша ресурстарын қалыптастыру және
тарату, несиелік, есеп-кассалық және басқа банктік операцияларының жағдайы,
бухгалтерлік есепте операциялардың дұрыстығын көрсетеді.
Кәсіпорынға бухгалтерлік есепті енгізуді ұйымдастыру, жіберілген
айналымға тікелей әсер етеді. Банктер күн сайын дербес шотқа аналитикалық
есеп құрастырады, және оларға осы шоттардан клиенттерге үзінді көшірме
береді. Осы шоттардан кассалық және басқа да операциялар кәсіпорын есебінен
өткізіледі. Актив бойынша баптар өтімділігі төмендейді, ал пассив бойынша
талап ету қаражаттарың деңгейі азаю ережесі қатаң сақталмайды және
іздестірілмейді. Банк балансының шот тізбектемесі баланстық және баланстан
тыс болып бөлшектенеді. Баланс шоттары актив және пассив болып бөлнеді.
Пассив шоттары – жарғылық капитал және таратылған қаржылар есебіне
арналған.
Актив шоттары – баланстан тыс шоттар, құжаттар мен бағалы заттардың
таратылу есебін жүргізеді. Баланстан тыс шоттарда банк айналымындағы қатаң
есеп беру бланкілері, құндылықтар, несие операциялары, ағымды шоттар
бойынша құжаттар есептелінеді. Мұндай шоттарда есеп жай жазба әдісі, яғни
бір шоттың кірістері немесе шығындары бойынша жүргізіледі [9].
Баланстан тыс шоттар 6 белгілі кодпен белгіленеді. Мұндағы: 1-ші
белгі 9 шоттың баланстан тыс екендігін көрсетеді. Келесі белгілер
балансты шоттың нөміріне сәйкес келеді. Соңғы 2 белгі баланстан тыс
бөлімнің нөміріне сәйкес келеді.
Қазақстан Республикасының Банктер және банк қызметі туралы заңына
сәйкес барлық Екінші деңгейлі банктер Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банктің жылдық әдістемелік жариясына сәйкес өзінің жылдық баланс жазылымын
жариялауы керек.
Қаржылық есеп беруді ұсыну пайдаланушыларды банктің қаржылық
жағдайы, қызмет нәтижесі және есепті кезеңдегі оның жағдайының өзгеруі
туралы маңызды, қажетті және анық ақпаратпен қамтамасыз етеді.
Екінші деңгейлі банктер үшін жылдық қаржылық есеп берудің келесі
нысандары белгіленген:
- Бухгалтерлік баланс (№1 нысанда);
- Табыс және шығыс туралы есеп (№2 нысанда) (ҚОСЫМША В);
- Ақша қозғалысы туралы есеп (№3 нысанда);
- Капиталдағы өзгеріс туралы есеп (№4 нысанда);
- Түсіндірме жазбалар.
Сонымен бірге бұлардың құрамына тоқсан сайынғы қаржылық есептің
қолданыстағы нысаны кіргізілген. Банктер сонымен қатар, ай сайынғы және әр
күндік балансты да ұсынады. Банктер баланстарды, оған қосымшаларды және
қосымша мәліметтерді екінші деңгейлі банктердің есептік-статистикалық
ақпараттарын жинақтайтын және өңдейтін Статистика жүйесі арқылы Ұлттық
банктің есептеу жұмыстары Департаментіне ақпараттарды өздерінің қолдарына
бар электрондық байланыс құралдары бойынша жіберу жолымен, сол сияқты
банкілік қадағалау Департаментіне қағаз жүзінде ұсынады. Банктер есептеу
жұмыстары Департаментіне әр күндік балансты 2 жұмыс күні ішінде, ай сайынғы
балансты есепті кезеңнен кейінгі айдың ішінде ұсынады. Оннан асатын
филиалдары бар банктер әр күндік балансты 3 жұмыс күні ішінде, ай сайынғыны
есепті кезеңнен кейінгі айдың 5 жұмыс күні ішінде ұсынады.
Қорытынды айналымдарды ескере отырып, жылдық есеп беруді ұсыну
мерзімін Ұлттық банк белгілейді [10].
Екінші деңгейлі банктердің бухгалтерлік есептілігі, жылдық
бухгалтерлік баланс, табыстар мен шығыстар туралы есеп түрінде қажетті
аудиторлық бекітуден өткеннен кейін міндетті түрде есепті жылдан кейінгі
жылдың 1 мамырына дейін жариялануы керек.
Жарияланғаны жөніндегі мәліметтер банктік қадағалау Департаментіне
есепті жылдан кейінгі 15 мамырынан кешіктірілмей ұсынылады. Қаржылық
есептілікті дайындамас бұрын, банктер жылдық есеп беруді дайындау кезеңінде
қорытынды операциялар жүргізілуі қажет:
- жіктелген активтер және шартты міндеттемелер бойынша толық көлемде
провизия құру;
- шетел валютасына, тазартылған қымбат металдарға және бағалы қағаздар
құнына, оның ішінде баланстан тыс шоттарға қайта бағалау жүргізу;
- филиалдармен аралық корреспонденттік шоттарды, Қазақстан ішіндегі
банктерде, сол сияқты одан тысқары жерлерде ашылған корреспонденттік
Ностро шоттарын салыстырып тексеру, ал қорытынды айналыстар жүргізілген
жағдайда тиісті бухгалтерлік жазуларды құрастыру;
- негізгі құралдарды және материалды түгендеу нәтижесіне сәйкес баланстық
шоттар бойынша бухгалтерлік жазуларды бейнелеу;
- банк ережесіне сәйкес сыйақы, демалыс еңбекақысы және т.б. жалақы бойынша
есептеулер жүргізу және сәйкес бухгалтерлік жазулар жасау;
- жасалған барлық келісімшарттарға (депозиттер, несиелер, банкішілік есеп-
айырысулар бойынша) бухгалтерлік есеп принциптеріне сәйкес талдау жасау
және сәйкес шоттарда көрсету;
- мерзімі өткен активтерді және 180 күннен асатын шектелген несиелерді және
60 күннен асатын мерзімі өткен сыйақыны құрылған провизия есебінен
баланстан шығарып, баланстан тыс шоттар қатарына қосу;
- сыйақыларды төлемеу 30 күннен асқан кезде несиелер бойынша сыйақы
есептеуді тоқтату;
- болашақ кезең шығындары шоттарында есепте тұрған сомаларды салыстыру және
бухгалтерлік есеп принципіне сәйкес банк шығындарының тиісті шоттарына
жатқызу;
- болашақ кезең табыстары шоттарындағы қалдықтарға талдау жасап,
бухгалтерлік есеп принципі бойынша тиісті табыстар шотына апару;
- жиналған барлық дербес шоттар бойынша тексеріс тізімдемелерін дайындау
және де бұл дербес шоттарда тұрған әрбір соманы есепке алынған күнін
көрсете отырып жазу;
- банктің негізгі қызметі және күрделі салымдар бойынша орындалған жұмыстар
мен көрсетілген қызметтер үшін тапсырыс берушілер сатып алушы бойынша
дебиторларды салыстырып тексеру. Осындай салыстырып тексеруді тиісті дербес
шоттарда есепте тұрған кредиторлық қарыздар бойынша да жүргізу;
- транзиттік шоттардағы дебиторлық және кредиторлық шоттардағы барлық
сомаларға (теңге және шетел валютасы) талдау жасап, оларды заңды және жеке
тұлғалардың тиісті дербес шоттарына есепке алу бойынша шаралар қолдану;
- аяқталмаған құрылыс бойынша орындалған жұмыс көлемін салыстырып тексеру
және құрылыстың басынан бері кеткен шығындар сомасын дәлелдеу;
- дебиторлардың шоттарында есепте тұрған сомалар бойынша есеп беруге
тиісті тұлғалардан аванстық есептерді қабылдап, оларды банк шығындарының
тиісті дербес шоттарында бейнелеу.
Негізгі құралдарға олардың құнына байланыссыз, бір жылдан астам
қызмет ету мерзімі бар ғимараттар, құрылыстар, кеңселік заттар, есептегіш
техникалар, компьютерлер, көлік құралдары жатады.
Негізгі құралдар өндірістік және өндірістік емес бағытта болуы
мүмкін. Өндірістік емес бағытқа - жарғылық қызметпен байланысы жоқ негізгі
құралдар жатады [11].
Өндірістік бағыты бойынша – жарғылық қызметті жүзеге асырумен және
нәтижесінде пайда алумен байланысты құралдарды жатқызуға болады. Сонымен
қатар өндірістік бағыттағы негізгі құралдарға банктің дәрежесін
жоғарылатуға арналған заттар (картиналар, вазалар, сервиздер) жатады,
себебі клиенттерді тартуда банк беделінің маңыздылығы сондай, банк қосымша
пайда алуына ықпалын тигізеді. Алғашқы нақты түрін сақтай отырып, олар
өздерінің кұнын жұмыстарды орындауға немесе есептелген амортизация (тозу)
сомасында көрсетілген қызметтерге аударады.
Келесі топтарға бөлінеді:
а) ғимарат және құрылыс;
ә) компьютерлер;
б) көлік құралдары;
в) құралдар және басқа да шаруашылық құрал-саймандар;
г) басқа да негізгі құралдар.
Банкке негізгі құралдардың бухгалтерлік есеп үрдісіндегі келесі
сұрақтарға жауап беру қажет:
Активтерді қай уақытта тану қажет?
Олар баланста қандай құнмен көрсетіледі?
Амортизациялық аударымдар мөлшері қандай?
Ақпараттарды алу үшін қандай талаптар қойылады?
Негізгі құралдардың бастапқы құнына сатып алу, жеткізу бағалары
және активтерді пайдалануға дайындау үшін қажетті басқа да шығындар кіреді.
Сонымен қатар, халықаралық стандарттың қаржылық есебі (16 ХСҚЕ-халықаралық
стандарттардың қаржылық есептілігі) бойынша бастапқы құнға өтелмеген
салықтар, импорттық төлемдер де кіреді [12].
Егер клиентке экономикалық тиімділік алынады деп күтілсе,
жаңалықтарды алуға байланысты шығындар негізгі құралдардың ағымдық бағалық
құнына қосылады.
Егер активтердің пайдалану мерзімі ұзартылса ғана банк экономикалық
пайда ала алады.
Жөндеу мен техникалық қызмет көрсету шығындары оларды жүзеге асыру
шаралары бойынша жүргізіледі. Бухгалтерлік есептің жалпы қабылданған
қағидаларына сәйкес негізгі құралдардың бастапқы құны – бұл негізгі
құралдарды сатып алуға, жүргізуге, өңдеуге немесе жақсарту үшін негізгі
құралдарды сатып алумен, жеткізумен немесе жақсартумен тікелей байланысты,
арнайы пайдалану үшін қажетті жағдайда орнатуды қоса есептегендегі барлық
шығындарды қамтитын төленген сомалар. Негізгі құралдардың есебі жинақталған
амортизацияларды есептегеннен кейін әділ баға болып табылатын, не бастапқы
кұн, не қайта бағалану сомасы
принциптері негізінде жүзеге асырылады. Енді осыдан, негізгі құралдарды
бағалаудың төрт түрін көрсетуге болады:
- бастапқы;
- ағымдағы;
- баланстық;
- өтімділік.
Ағымдық – анықталған күнге, нарықтағы сәйкес баға бойынша негізгі
құралдардың құны.
Баланстық – активтердің есеп және есеп беруінде сипатталатын
жинақталған амортизация сомасын есептен шығарғаннан кейінгі негізгі
құралдардың бастапқы немесе ағымдық құны.
Өтімділік – бұл негізгі құралдарды жою кезінде істен шығару бойынша
күтілетін шығындарды есептегеннен кейінгі пайдалану мерзімі аяқталған
уақытта туындайтын қосалқы бөлшектердің, металл сынықтарының, қоқыстардың
болжанатын құны.
Нарықтық құнның өзгеруімен байланысты олардың құнының көбею
коэффициентінің есебімен негізгі құралдарды қайта бағалау, индекстеу
жүргізіледі. Индекстеу кезінде толық қайта қалыптасу құны келесі әдістердің
бірімен анықталады: қайта есептеудің ұсынылатын коэффициенттері немесе
кезекті жылдың 1 қаңтарына жазылатын негізгі құралдардың сәйкес түрлері
мен көрсетілген құралдардың нарықтық құны туралы құжаттар мен сараптаушы
қорытындыларына жататын бағаға сәйкестендірілетін баланстық құнды қайта
есептеу. Банк өзінің негізгі құралындағы кез келген бөлікті бір әдіспен, ал
басқасын екінші әдіспен қайта бағалауға құқығы бар. Негізгі құралдардың
қайта бағалануы ағымды құн бойынша жүргізіледі. Егер өндірісті алдын ала
белгіленген нормативтен асырып орындаған жағдайда ғана, 16 БЕХС сәйкес
негізгі құралдар объектісімен байланысты шығындар актив ретінде танылуы
мүмкін.
Негізгі құралдарды пайдаланғанға дейінгі алғашқы операциялық
жұмсалымдар шығындар ретінде танылады.
Негізгі кұралдардың орталықтандырылған есебі кезінде банктің бэк-
офисінде негізгі құралдар есебінің тобы бойынша әрбір бөлімшелерге шот
жоспарына
сәйкес келетін нұсқау мен жекелей шоттар ашылып жүргізіледі.
Фронт-офистен негізгі кұралдарды, кіріске алу немесе істен шығару
туралы алынған мәліметтер негізінде банктің бэк-офисі, баланстан шығатын
негізгі құралдардың шығуы немесе қабылдануы бойынша өткізбелерді жүзеге
асырады. Ақпарат амортизация аударылып және қайта бағалау жүргізілгеннен
кейін олардың баланстан тыс шотта көрсетілуі үшін банк филиалдарына
жібереді. Негізгі құралдарды балансқа алу теңгемен жүзеге асырылды. Банктің
бэк-офисі әр айдың аяғында ағымдағы айдың 1-күніндегі жағдай бойынша
банктің негізгі құралдарының тізімдемелерін қолма-қол екі дана етіп,
банктің әрбір бөлімшелеріне есеп тобының бөлігінде басып шығарады. Бірінші
данасы банктің бэк-офисінде хронологиялық тәртіппен тігіледі, екіншісін
банктің филиалына жібереді. Содан кейін банктің бэк-офисі өндірістік төлем
төленгеннен кейін келесі күннен қалдырылмай төлем ордерінің қосымшасының
көшірмесімен жеке шот бойынша көшірмені банк бөлімшелерінің бэк-офисіне
жібереді. Бөлімшелердің бэк-офисі төлем ордерінің көшірмесінде көрсетілген
сомаға қосылған дербес шот бойынша көшірме алу кезінде капитал салымдары
бойынша лимит қысқартылады [13].
Бэк-офис негізгі құралдар есебінің әрбір тобы бойынша дербес шот
баланстан тыс шотта жүргізіледі (олардың нөмірлерін бас банктің бас
бухгалтериясы анықтайды). Негізгі кұралдардың келіп түсуінде әрбір түрі
және әрбір құрамы бойынша бөлек түгендеу карточкалар жасалады және
бағдарламалық мүмкіндік жүргізуге болатын негізгі құралдардың есебінің
журналында сәйкес келетін жазу жазылады. Жазулар теңгемен тиынсыз жазылады.
Түгендеу карточкасында олардың алынуына сәйкес заттың атауы, құжаттың
деректемелері көрсетіледі. Карточкалар негізгі құралдардың топтары бойынша
картотекаларда орналастырылады. Жазылған жазумен бірге банктің балансына
кірістеу үшін түгендеу карточкасындағы көрсетілген барлық қажет
деректемелер банктің бэк-офисіне жіберіледі.
2 БТА БАНКІ АҚ БАЛАНСЫ ҚҰРЫЛЫМЫНА ТАЛДАУ
2.1 БТА Банкі АҚ құрылу тарихы, ұйымдық құрылымы
БТА Банкі акционерлік қоғамының қалыптасу тарихы 1925 жылғы
қазанның 15-інен басталады. Ол кездегі Қазақстан халық шаруашылығы Орталық
Кеңесі Президиумының шешімімен республика аумағында Өндірістік банк
(Өндірісбанк) бөлімшесі ашылды. Өндіріс Банкі туралы. Уақыт өте келе
Өндірістік банктің бөлімшелерінде әртүрлі қайта ұйымдастырулар болды.
1932 жылдың 7 маусымында Республикалық Халық комиссарлары Кеңесінің
Қазақстан аумағында арнайы ұзақ мерзімді салымдар банктерін ұйымдастыру
туралы Қаулысына сәйкес, Алматы қаласында Өнеркәсіпбанкінің базасында КСРО
электр шаруашылығын және құрылысты қаржыландыру мақсатында банктің Қазақ
өлкелік конторасы құрылды.
1949 жылдың 11 шілдесінде Министрлер Кеңесінің қаулысымен Алматы
облысаралық конторасы КСРО Өндірісбанкінің Қазақ республикалық конторасы
болып қайта құрылды. Кейіннен КСРО Құрылысбанкінің Қазақ республикалық
конторасы болып өзгертілді. 1987 жылдың 17 шілдесінде СОКП ОК мен КСРО
Министрлер Кеңесінің Еліміздегі банктер жүйесін жетілдіру және олардың
экономикасының тиімділігін арттыруға жасайтын ықпалын күшейту туралы №821
бірлескен Қаулысына сәйкес, үш мемлекеттік банктің (КСРО Құрылысбанкі, КСРО
Мемлекеттік банкі, Сыртқы сауда банкі) негізінде 6 банк құрылды:
- КСРО Мемлекеттік банкі;
- КСРО Өнеркәсіп-құрылыс банкі;
- КСРО Сыртқы экономика банкі;
- КСРО Агроөнеркәсіп банкі;
- КСРО Тұрғын құрылыс банкі;
- КСРО Жинақ банкі.
1991 жылдың 4 наурызында КСРО Мемлекеттік коммерциялық өнеркәсіп-
құрылыс банкінің № 126 Қаулысы бойынша Қазақ республикалық КСРО Өнеркәсіп-
құрылыс банкі - Тұранбанк Қазақ республикалық Мемлекеттік коммерциялық
өндірістік-құрылыс банкі болып өзгертілді.
1991 жылдың 24 шілдесінде ҚазКСР Министрлер Кабинетінің 1991 жылғы
24 шілдедегі №444 Қаулысына сәйкес Тұранбанк Қазақ акционерлік банкі
болып құрылды. Акционерлер жиналысында Тұранбанк ҚАБ-нің Басқарма
Төрағасы болып Бейсенов Ораз Мақайұлы тағайындалады. Тұранбанк ҚАБ
филиалдар желісі 66 филиалдан құралды.
1990 жылдың 23 қаңтарында Қазақ КСР Министрлер Кеңесі мен КСРО
Сыртқы экономикалық банкінің арасында жасалған 1989 жылғы 11 желтоқсандағы
келісім негізінде, КСРО Сыртқы экономикалық қызмет банкінің бұйрығымен
Алматы қаласында КСРО Сыртқы экономикалық банкінің Қазақ
республикалық банкі ашылды. 1992 жылдың 14 ақпанында құрылтайшылар
жиналысының №3 шешімімен, Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің
1992 жылы 28 тамыз айындағы № 710 Қаулысы бойынша Қазақстан Республикасының
Сыртқы экономикалық қызмет банкі ALEM BANK KAZAKHSTAN Қазақстан
Республикасының Сыртқы экономикалық қызмет банкі деп атауын өзгертті.
Басқарма Төрағасы болып Ырысов Берлин Кенжетайұлы тағайындалды. "Alem Bank
Kazakhstan" Акционерлік банкі бірнеше жылдар қатарынан мемлекеттің
кепілдендіруі бойынша шетел несиелерін тартуда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz