Қарыз алушыны оның ссудалық карыздарының жағдайымен ақпараттандыру
Мазмұны
КІРІСПЕ
3
1 ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДЕГІ НЕСИЕЛІК ПРОБЛЕМАЛАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
5
1. Несиелік проблемалардың мәні және оның пайда болу себептері.
5
2. Банктік несиенің түрлері және несиелердің жіктелінуі.
11
3. Несиелік бақылау (мониторинг) және несиенің рейтинг жүйесі.
15
2 БАНК ЦЕНТР КРЕДИТ АҚ-Ы МЫСАЛЫНЫҢ НЕГІЗІНДЕ НЕСИЕЛЕРДЕН ТУЫНДАҒАН
ПРОБЛЕМАЛАРДЫ ТАЛДАУ 21
1. Банк Центр Кредит АҚ – ң несиелеуден туындаған проблемаларды
талдау
21
2. Қарыз алушының несие өтеу кабілеттілігін бағалау
32
3 БАНКТІК НЕСИЕНІ ҚАЙТАРУДАҒЫ ПРОБЛЕМАЛАР ЖӘНЕ ОНЫ ҚАЗАҚСТАН
РЕСПУБЛИКАСЫНДА ШЕШУ ЖОЛДАРЫ 45
1. Коммерциялық банктерде несиелеуді проблемаларымен жұмыс істеуді талдау
45
2. Әлемдік қаржы дағдарысының Қазақстандық коммерциялық банктердің несиелік
проблемаларын шешудің жолдары
60
ҚОРЫТЫНДЫ
68
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
71
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі Қазіргі уақытта ғаламдық деңгейдегі
Қазақстанның бес ірі банктерінің рейтингтік көрсеткішін кезекті мәрте
төмендетіп отыр. Дегенмен ішкі қаржы нарығында банктердің қоржындарына
әсіресе несиелік қоржындарының күрт нашарлап кетуіне тікелей әсер етті.
Сондықтан қазіргі әлемдік қаржы дағдарысы кезінде несиені қайтарудағы
проблемалар коммерциялық банктер үшін ең өзекті де маңызды.
Проблемалы несие болып өтелуі - Банк деңгейін қанағаттандырмайтын кез-
келген несие болуы мүмкін. Корпоративті несиелендіру шоттарының
менеджерлері несие бойынша төлемдердің, клиент мүмкіншілігі деңгейінде және
Банк саясаты шегінде болуын аныктай отырып, несие бойынша шарттарды
таңдайды.
Белгілі клиент несиені өтеу графигіне сәйкес төлей алмай және оны кері
куәләндыратын нақты жұмыстар атқармай, несие проблемалы болып табылады.
Проблемалы несиелерді ертерек әшкерелеу, оны шешу жолдарыныңда оңай
болатынын анықтайды. Шот менеджері проблемалы несиелерді бастапқы кезеңінде
әшкерелейтін банктегі жалғыз адам болып табылады. Осыған байланысты
проблемалы несиелерді ерте танып білу және оларға есеп беру шот
менеджерінің тікелей міндетіне кіреді. Банк проблемалы несиені ешқашан жеке
шот менеджерлерінен басқа адамдардан білмеуі тиіс. Несие инспекторы
проблемалы несиені әлі табылмаған және басшылыққа хабарланбаған шот
менеджерінің корпоративті портфелінен іздемеуі керек. Мен осы проблеманы
шешу жолдарын өзімнің дипломдық жүмысымда қарастырдым.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі Банк Центр Кредит АҚ – ң
несиелеуден туындаған проблемаларды талдау.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні болып қазіргі кезеңдегі коммерциялық
банктердің несиелік проблемаларын бақылау бағыттары мен оған әлемдік қаржы
дағдарыстарының әсерлері.
Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасының барлық
коммерциялық банктері несие беру және қайтару туралы барлық сұрақтарды өз
еріктерімен шешуге толық құқылы. Әр несиені берілу кезінде тәуекел элементі
орын алады. Қазіргі кезде әлемдік қаржы дағдарысы кезінде несиенің
қайтарылмауы өзекті проблема болып отыр. Банк осыны ескере отырып тәуекелді
бақылауы маңызды:
Осы мақсаттардың негізінде келесі міндеттерді шешу қарастырылған:
- Тұлғалар мен мекемелерді несиелендіру кезінде банк қол жеткізе алатын
олардың адалдылығы мен мінездемесі жолы арқылы;
- Әр проблемалы несиеге терең әрі жүйелі жұмыс жүргізе отырып оны шешу;
- Қарыздың рәсімделуіне аса назар аудара отыру;
- Портфельге терең мониторинг жүргізу;
- несиені проблеманы бастапқы кезеңінде әшкерелеу;
- әлемдік қаржы дағдарысы кезіндегі коммерциялық банктердің несиені
өтеудегі проблемалары;
- әр талданған проблемалы несиеге шұғыл жұмыс жүргізу арқылы;
Сондықтан дипломдық жұмыстың жаңалығы ретінде қазіргі әлемдік дағдарыс
кезеңінде Қазақстанда коммерциялық банктердің несиелік проблемаларын
бақылауды жүргізуін және оны мемлекет тарапына шешуді талдаудан жаңа
бағыттарды ұсынулардан қарастырамыз.
Ақпараттық негізі болып Қазақстан Республикасының Банк және банк
қызметі туралы заңы, Қазақстан Республикасының Ұлттық банкi туралы Заңы,
нормативтік актілері, Қ.Р. Президентiнiң заңы, статистика жөніндегі
Агенттіктің мәліметтері мен Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің
талдау материалдары, ҚР Президенті Назарбаев Н.Ә.Казақстан Республикасының
халқына 28.02.2007 жылғы жолдауы Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан, ҚР Қаржы
министірлігі мәліметтері алынды 7, 1-50б..
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және
қолданылған әдеби оқулықтардан, қосымшалардан тұрады.
1 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕГІ НЕСИЕЛІК ПРОБЛЕМАЛАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Несиелік проблемалардың мәні және оның пайда болу себептері.
Коммерциялық банктегі несие беру процессінде несиелік мәмілеге екі
субъект қатысады - кредитор және қарыз алушы. Несиенің қайтарылуы несиелік
қатынастың негізі болып табылады. Несиені қайтаруды ұйымдастыру механизмі,
осы процестің орындалу барысында олардың әрқайсысының орнын ескереді.
Кредитор несие процесінің ұйымдастырушысы болып табылады. Қарыз каражатын
салғанда өз мүддесін қорғау үшін, ол қарыздың уақытылы және толықтай
қайтарылуын куәләндыратын қарыз көлемінің қол жетерлігі, оны өтеу әдістері,
несиелік келісімнің шарттары сияқты сфераны таңдайды. Дегенмен, қарыздың
кері қозғалысы, қарыз алушының несие қабілеттілігіне, оның адалдығына,
қаржы нарығының жағдайына байланысты. "Несиенің қайтарылуы Заңдарда және
Несиелік келісімде қарастырылғандай кепілмен, тапсырушылықпен қамтамасыз
етілуінен алады".
Банк несие келісімі шарттарының орындалуына бақылау жасайды, оның
негізгі мақсаты - қарызды өтеудегі қезекті жарналардың және қарыз бойынша
пайыздардың уақытылы төленуін қамтамасыз ету. Әрине, әртүрлі жағдайлармен
қарызды өтей алмау тәуекелі туындайды. Банк өз несиелендіру бағдарламасына
қосқан сақтандыру элементтеріне қарамастан, қейбір несиелер шарасыз
несиелік проблемаларды туындаттырады.
Несиелердегі проблемалар — бұл қайтарылуы күмән тудыратын және қарыз
алушының ақшалай дағдарысының нәтижесі болып табылатын несиелер. Сондықтан,
банк несие бергеннен кейін, несие бойынша шығындардың болмауына шаралар
қолдануы қерек.
Банк тек сенімді қарыз алушыларға несие беру саясатын жүргізуі мүмкін,
бірақ ол көптеген пайдалы мүмкіншіліктерден айырылады. Егер, несиені
қайтару қезінде қиыншылықтар туындайтын болса, ол банкке өте қымбат түсуі
мүмкін. Сондықтан, зейінді несиелік саясат, табыс әкелетін ресурстардың
барлық потенциалды мүмкіншіліктерін максималды пайдалануды және сақтық
арасындағы балансты қамтамасыз етуге бағытталған.
Қарызды өтеудегі қиыншылықтар кездейсоқ және бірден пайда болмайды.
Бұл процесс белгілі бір уақыт аралығында дамиды. Банктің тәжірибелі
жұмысшысы клиенттің қаржылық процесіндегі қиыншылықтарын бастапқы кезеңінде
байқап, банк мүддесін қорғау үшін, мән-жайды түзеуге шаралар қолдануы
керек. Бұл шараларды мән-жай бақылаудан шықпайынша және шығындар бірқалыпты
болмайынша неғұрлым ертерек қолдану керек.
Өйткені несиенің қайтарылмауы коммерциялық банктердің ресурстық
портфелін және жаңа ақшалай қаражаттардың берілуінің деңгейін төмендетеді.
Банктік несиенің қайтарылмауы капитал айналымының аяқталмауымен, барлық
ақшалай түсімнің және тауар, жүмыс, көрсетілген қызмет үшін пайданың
алынбауымен негізделеді. Осыған орай банк шығындары тек қарыздар мен
пайыздардың өтелмеуімен шектелмейтінін ескеру қажет. Банкке келтірілген
залал әлде қайда көп әрі басқа жағдайлармен байланысты болуы мүмкін:
- кезеңі. өткен және өтелмеген несиелердің басым бөлігі салымшылардың
сенімін төмендетуіне байланысты, банк репутациясы төмендейді;
- әкімшілік шығындар ұлғаяды, себебі несиелердегі проблемалар несие
персоналының ерекше назарын және статусты қолдауда өндіріссіз уақыт шығынын
талап етеді;
- білікті кадрларды ынталандыратын пайдалы операциялар деңгейінің
төмендеуі, олардың кету қаупін туғызады;
- қарыз алушы несиені алу кесірінен банкротқа ұшарағаны туралы кері
шағымдану қаупі туады.
Осы шығындардың барлығы банкке өте қымбат түсуі және қарыздың өтелмеу
шығындарынан әлде қайда жоғары болуы мүмкін.
Несие бойынша төлем мерзімі келгеннен кейін барлық мерзімі өткен
берешектер екі себеппен туындауы мүмкін.
1. қарыз алушы несие өтеу кезінде төлем қабілеттігі жоқтығынан - төлей
алмайды;
2. қарыз алушы алдын-ала қарызды өтеуге ниеті болмағандықтан - төлегісі
келмейді.
Несие бойынша төлем қабілетсіздігінің туындауы несие офицерінің талдау
кезінде жіберген қателігімен немесе несие берілгеннен кейін туындаған
қаржылық жағдайлармен түсіндіріледі ("төлей алмайды").
Қарыз алушының несие бойынша төлемдерді төлегісі келмейтінін, несиені
беру кезінде анықтау өту қиын әрі күрделі(төлегісі келмейді). Қарыз алушы
жағынан қасақана алдауы, оның о бастан қарызды төлеуге ниетінің болмауымен
түсіндіріледі. Мұндай жағдайды болдырмау үшін құжаттарды экономикалы және
заңды сараптаудан бөлек, басшылардың жеке қасиеттеріне, олардың несие алуға
көз-қарасына, несиені қайтарудағы әртүрлі пиғылдарына және т.с.с назар
аудару керек.
Қарызды, яғни несиені төлеуде туындайтын негізгі себептер мен
проблемалар төменде көрсетілген:
Несие сұранымын қарастырғанда, келісім шарттарын жасағанда және кейін
бақылау жүргізгенде банк персоналының жіберген қателері. Қарыз алушы мен
банк арасында несиелік келісімге кол койылғаннан кейін. Ол папкаға тігіліп
өтеу мерзімі келгенше және қарыз алушы соңғы төлемін жасағанша одан
алынбайды. Банк көзқарасы бойынша бұл мүмкін емесі айқын. Өйткені, несие
берілген кездегі шарт әрдайым ауысып отырады, бұл қарыз алушының қаржылық
жағдайына және несие өтеу мүмкіншілігіне әсер етеді. Экономикалық
шарттардың өзгеруі кейбір фирмалардың позициясын әлсіздетеді және
басқалардың несиелік қажеттіліктерін ұлғайтады: жеке тұлғалар жұмыстан
босауы немесе денсаулықтарының нашарлауы, олардың несие өтеу мүмкіншілігіне
кері әсер етуі мүмкін.
Банктің несиелік басқармасы мұндай өзгерістерді ескере отырып, өтеу
мерзімі әлі келмеген барлық несиелерді тексеруі керек. Несиелерді тексеру
молшылық емес, банктік несиелендірудің бағдарламасын жасаудағы қажеттілік.
Бұл менеджерлерге несиелердегі проблемалар тез арада әшкерелеуге ғана емес,
сонымен қатар несиелік инспекторлардың қызметі банктің несиелік саясатына
сәйкес келуін тексеруге септігін тигізеді. Әлсіз менеджмент бірқатар қате
саясаттар мен процедураларды білдіреді, соның ішінде көбі-несиелендірудегі
қателіктер, ішкі бақылау, бизнес, басқару облыстарындағы жетіспеушілік.
Бүгінгі күні банктік тәжірибеде несиелік тексерудің әртүрлі әдістерін
қолданғанымен, қауіпті несиелік саясат жүргізу немесе тәртіп бұзу
индикаторларының келесі түрлері кездеседі:
- қарыз алушылармен байланысты тәуекелдің дұрыс бағаланбауы (мысалы,
қаржылық талдауың дұрыс жүргізілмеуі);
- болашақта мүмкін оқиғаға негізделген несиелендіру (мысалы, бірігу).
- клиент ірі депозит шығару уәдесімен берілген несие;
- несие кәсіпорындағы жұмысшының қажеттілігімен және сала спецификасымен
дұрыс таныспау салдарынан қарыздың нашар құрылуы;
- қарыз алушыға аса ірі сома беру;
- банк қызмет көрсету территориясынан тыс орналасқан қарыз алушыларға
берілген несиенің жоғары үлес салмағы;
- банкпен байланысты тұлғаларға берілген несиенің басым үлес салмағы
(қызметкерлерге, директорларға, акционерлерге);
- қарыз алушыға катал көзқарастың болмауы (мысалы, достық қатынаспен
сұранымды қолдау);
- қарызды рәсімдеудегі құжаттық қате немесе несиелік істегі сандық
жетіспеушілік (мысалы, банк мүддесін қорғауды қамтамасыз ететін маңызды
шарттардың мәміледе ескерілмеуі немесе клиенттің қаржылық есеп беруінің
болмауы);
- кепілге қойған мүлікті рәсімдеуде жіберілген қате, демек бүл кепілді
өткізудегі заңсыздық;
- несиелендіру бағдарламасын бақылаудағы жөнсіздік;
- қарызды қамтамасыз етудің жеткіліксіздігі (мысалы, кепілді жоғары
бағалау);
- іскерлік цикл сатысының өзгеруі кері әсер етуін елемеу;
- бәсекеге аса қызу реакция беру (клиенттің басқа банкке ауысуын болдырмау
үшін, төмен сападағы несиенің берілуі);
- спекулятивті мүліктенуді несиелендіру (алыпсатарлық);
- экономикалық шарттардың өзгеруіне жеткіліксіз сезімталдық;
Несиелердегі проблемалар барлық себептерін тізу мүмкін емес, демек,
олардың басымы төмендегілердің салдарынан болады:
Өз пайдасы үшін жасалынған іс-әрекеттер - банк проблемаларының
көптеген себептерінің бірі болып табылады. Бүл көбінесе өз дәрежесін
жеңілдікпен несие алу үшін пайдаланатын директорларға, ірі акционерлерге
және солармен байланысты түлғаларға берілген несиелер. Олар бұл несиелерді
өзін ақтамайтын несие түрінде алады (қаламақы, ақшалай сыйақы, тауарлар мен
көрсетілген қызметтер үшін төлем түрінде). Директорлар кеңесінің және
акционерлердің шешімімен сайланған лауазымды қызметкерлер объективті
бағалауға және осындай несиелерді беруден бас тарта алмайды. Мұндай
жағдайда, басшылық әдетте банкке таңылған залал әкелетін өзінің жеке
меншігін, несиенің қисынсыз берілуін және "өз-өзімен" пайдакүнемдік үшін
жасалған мәмілелерді жақтайды. "Өз-өзімен" мәміле жасау кезінде проблеманың
қайнар көзі де, себебі де банк ішінде тамыр алады.
Пайда маңызын ұлғайту. Несиелік портфель әдетте пайда алудың маңызды
қайнар көзі болып табылады. Алайда, рентабельділікті көтерудегі пікір,
өзіне қанағаттандырмайтын шартпен берілген немесе ақталмаған тәуекелі бар
несиедегі саналылықты қайта тартуды болдырмау керек. Қисынсыз берілген
несиелер әдетте, олардан түскен түсімнен қымбат болады.
Несиелендіру принциптерін келісіммен бұзу. Банк басшылығы тәуекелі
ақталмайтын несиелерді немесе қанағаттандырылмайтын шартпен берілген
неисиелерді тек, толық мөлшерде қисынды несиелендіру принциптерін бұзатынын
ескере отырып, бере алады. Заңдарға сүйене отырып, қарыз қайтарылуы және
төленуі шартымен беріледі.(2.)
Несиелендіру принциптерінің бұзылуының негізгі себебі болып беделді
адамдармен келісімге отырудағы жалтақтық, мүдде арасындағы конфликт және
достық қарым-қатынастың болуы. Пайдакүнемдік, пайда көрудегі құмарлық,
бәсекедегі қысым да несиелендіру принциптерінің компромистік бұзылуына
әкеледі.
Қарыз алушы жайлы ақпараттың толық болмауы. Толық несиелік досье қарыз
алушының қаржылық жағдайын анықтаудың қол жеткізерлік және дәл әдісі болып
табылады. Қаржылық мәліметтердің, жұмыстың ағымдағы жағдайының
мағұлматтарының және басқа да керекті статистикалық мәліметтердің тапшылығы
"несиелердегі проблемаларды" туындауының негізгі себебі болып табылады.
Сонымен қатар несиелік істе басқа да маңызды ақпараттар мазмұндалуы керек.
Олар:
- несиенің мақсаты,
- технико-экономикалық негіздеулер,
- болжамдалған қарыз өтеу көзі,
- несиелік қаражаттар орындалып,
- атқарылған жұмыстар туралы есеп беру,
- инспеқторлық тексерулер,
- несие бойынша жиналыста алынган сыртқы ақпарат және мәліметтер бойынша
меморандум.
Несиелерді басқару және несиеге тура баға беру, осы ақпараттың
барынсыз мүмкін емес.
Несиені қайтарудағы келісімнің жеткіліксіз орындалуы. Ең көп таралған
қолайсыз жағдай — бұл банктің қарыз алушымен үнемі қарызды жоюға және
өтеуге байланысты келісімнің болуы.
Мұндай қарыздар проблемаларға айналады. Қарыз алушы жасауға келіскен
несиелік шығындарды талдау, амортизация еш уақытта негізгі қарыз сомасына
тең болмайтынын көрсетеді. Несиелендірудің жақсы сызбалары қарыз өтеудегі
тізбектікті қарастырады.
Өз күшін тым артық бағалаушылық. Әрдайым келесі жағдайлардан аулақ
болу керек:
- бұрынғы және жақсы танитын қарыз алушыларды тиісті қадағалаудың болмауы;
- қарыз алушының сенімді қаржылық көрсеткішерінің орнына ауызша ақпаратқа
сүйену;
- алдында тәуекелді бірнеше рет жеңгеніне негізделе отырып, несиенің бізге
мәлім әлсіз жақтарын оптималды интерпритациялау;
Инспекторлың қадағалаудың болмауы. Көптеген бастапқы кезде сәтті
несиелер, банктің несиелік бөлімі жағынын тиісті қадағалаудың болмауы
салдарынан проблемалы жағдайлардың және шығындардың туындауына әкеліп
соқтырады. Бұл көп жағдайда несие кезеңінде қарыз алушы қызметі туралы
мағұлматтың болмауының нәтижесі.
Техникалық қабілетсіздік, банктің барлық икемді әрі тәжірибелі
жұмысшылары қаржылық есеп беруде, несие жайлы басқа да ақпараттарды жинауда
және баға беруде, банктің займдарды орналастыру және оларды қадағалауды
қамтамасыз ету мақсатымен техникалық білімді болулары қажет. Персонал
компетентсіздігі әдетте ақталмайтын шығындарды әкеледі және бұл жайлы
мағұлматты міндетті түрде директорлар кеңесіне хабарлау керек.
Тәуекелмен байланысты қарыздардың нашар іріктелуі. Көптеген банктерде
кейбір жетіспеушіліктері бар кіші және ірі несиелердің белгіленген саны
бар. Банк оларды өз несиелік саясаты ережесі есебінен ерекше деп
мойындайды, бірақ жалпы оларды қол жетерлік деп санайды. Банк қарыздарды
несиелендірудің қисынды принциптерден ауытқуын және олардың сомалық көлемі
көп емес деп санағандықтан, қадағалау инспеторына аса алаңдаудың қажеті
жоқ. Демек, мұндай ауытқулар мойындалуынан бұл тәуелсіз тәртіпке айналатын
болса, банк үлкен проблемаларға ұшырауы мүмкін. Төменде нашар іріктелген
және көтеріңкі тәуекелмен түйіндес категорияға кіретін қарыздардың
жинақталған тізімі берілген:
- пропорцияланған кәсіпорындарды қайта құруды қаржыландыруға арналған
қарыз, қолда бар капитал деңгейінен айтарлықтай жоғары;
- несие нақты түсімдер ауқымынан бұрын, кәсіпорынның ойдағыдай аяқталу
болжамымен берілген;
- несие бағалы қағаздардың немесе тауарлардың спекулятивті келісімдерін
қаржыландыру үшін берілген;
- кепілмен жеткіліксіз қамтамасыз етілген несиелер;
- кішігірім акционерлік капитал көлеміндегі қозғалмайтын мүлікпен
байланысты операциялар үшін берілген несие;
- банктегі ірі депозит қалдықтарын бақылаудағы артықшылық үшін берілетін
несие;
- моральді тәукекелмен түйіндес несие;
- өтімділігі күмән туғызатын кепілмен қамтамасыз етілген қарыз.
Егер мұндай қарыздар аз және банк басшылығы оларды өздеріне тән
жетіспеушілік деп санаса, онда бұл жерде проблема туындамайды. Бірақ, егер
мұндай қарыздардың берілуі тәртіпке айналса, банк қатерлі проблемаларға
душар болуы мүмкін.
Аса ірі несиелердің берілуі. Кей мағынада бұл техникалық —
компетентсіздікпен байланысты. Ақырғы шығын тәуекелі қөзқарасы бойынша аса
ірі қаражаттың сенімсіз қарыз алушыларға берілуі қалай қауіпті болса, солай
қаржыдық жағдайы сенімді қарыз алушыларға да берілуі қауіп туғызады. Қарыз
алушының берешекті өтеу мүмкіндігі шегінен шығатын несиелерді беру
қисынсыз. Сенімді қарыз алушыға берілетін несие көлемін анықтау кезіндегі
техникалық компетентсіздік басқа еш жерде дәл осылай бағаланбайды.
Бәсекелестік. Банктер арасында осы аймақта ықпалын кеңейту үшін күрес,
несиелендіру принциптеріне және қисынсыз несие беруге қатысты компромисті
шешім қабылдауына әкелуі мүмкін. Қисынсыз несиенің бағасы әрқашан кез-
келген уақытша ұтыстан жоғары болады.
Әлбетте маңызды рөлді банк бакылауынан тыс факторлар атқаруы мүмкін:
- экономикалык және әлеуметтік тұрақтылықтың нашарлауы,
- өзара төлемеулер,
- өндірістің түсуі,
- саясаттық ығысулар,
- заңдардың өзгеруі,
- технологиялық олкылық және тағы басқалар.
Қарыз алған компанияның тиімсіз жұмысы:
Жетілдірілмеген менеджмент. Фирмалық күйреулердің басымы - нашар
ұйымдастырылған менеджменттің нәтижесі. Типтілік проблемалар:
- басқару экспертизасының тереңдігінің және түрлілігінің жетіспеушілігі,
- қанағаттандырмайтын жоспарлы және бухгалтерлік қызметтер,
- жалпы компетентсіздік.
Жеткіліксіз менеджмент динамикалы дамып келе жатқан компания,
шаруашылык процестің барлық детальдарын қамти алмайтын, мықты
орталықтандырылған басқарманың ақауымен соқтығысқандағы, шығындардың
өсімімен байланысты.
Фирманың парапарсыз бастапқы капиталы. Шағын компаниялар бастапқы
салымдары жетпеу проблемасымен жиі кездеседі. Бұл, осы бизнесте озу жолында
компания, бизнестің жалпы құнын және табыс алу мерзімін дұрыс бағаламауының
нәтижесі. Бұл проблема компаниямен акционерлік капитал саркылғаннан кейін,
ал кредиторлар косымша қаржыландырудан бас тартқаннан кейін ғана
мойындалады.
Ағымдағы шығындар коэффициентінің және қаржылық коэффициенттің жоғары
деңгейі. Қаржылық коэффициент - сыртқы ұзақ мерзімді міндеттемелерінің
корпорацияның меншікті капиталына қатынасын бейнелейді. Жоғары каржылық
коэффициент және өткізу көлемінің төмендеуі кезінде, карызды күту шығындары
бірден өседі.
Ағымдағы шығындар коэффициенті орнатылған шығындардың жалпы шығындарға
қатынасымен түсіндіріледі. Сәйкесінше, жоғары коэффициент және өткізу
көлемі төмендеген кезде, компания пайданың кенет азайғанын сезеді.
Өткізілетін өнім өсімінің жоғары қарқындылығы. Компания өз өнімін
сатуды кенет ұлғайтатын болса, оның төленбеу тәуекелі де ұлғаяды. Мұның
себебі, компания сатып алушыларды таңдаған кезде, олардың төлем
қабілеттігіне назар аудармай өз сақтығын жоғалтады. Мұндай жағдайда банк,
фирма төлем қабілеттігі күмән туғызатын сатып алушыларға өнім өткізуді
тоқтату ойымен, активтер өсімін тоқтатуға бағытталған рестриктивті шаралар
қолданады.
Бәсекелестік. Жаңа компаниялар нарыққа шығу барысында үлкен
проблемалармен соқтығысады. Бәсекелестік күресте фирма әрі шабуыл әрі
қорғаныс тактикасын таңдайды алады. Шабуыл тактикасы тіпті уақытша табысты
жоғалтуға әкелетін әртүрлі шаралар (бағаны төмендету, өткізу көлемін
ұлғайту және тағы басқа) көмегімен нарықты жаулауымен байланысты. Қорғану
тактикасының мақсаты - өткізу көлемін мүмкінінше қысқарту жолымен табысты
тұрақтандыру.
Егер, фирма бәсекелестік күрес шартына бейімделмейтін болса, ол
жойылады.
1.2 Банктік несиенің түрлері және несиелердің жіктелінуі
Несиенің түрі - бұл несиелік қатынастар құрылымының, олардың негізгі
қызметтерінің, яғни әр алуан ішкі және сыртқы өзгерістер барысында толық
сақталатын көрінісі.
Несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы байланыствр қалай
өзгергенімен де, несиенің түрі сол күйі сақталады.
Коммерциялық банктер өздерінің клиенттеріне әр түрлі несиелер береді.
Оларды мынандай белгілеріне байланысты жіктейді:
I. Қарыз алушылар категорияларына қарай:
1. Қаржылық институттарға берілетін несиелер:
- мақсатты қорларға;
- банктерге;
- қаржы -несиелік мекемелерге;
2. Қаржылық емес агенттерге берілетін несиелер:
- өнеркәсіп салаларына;
- ауыл шаруашылығына;
- саудаға;
- дайындау ұйымдарына;
- жабдықтау - сату ұйымдарына;
- кооперативтерге;
- жеке кәсіпкерлерге;
3. Тұтыну мақсатына берілетін несиелер.
II. Мерзіміне қарай:
- қысқа мерзімді (1 жылға дейін);
- орта мерзімді (1 жылдан 3-5 жылға дейінгі);
- ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары);
III. Тағайындалуы және пайдалану сипатына қарай:
- негізгі қорларға жұмсалатын ;
- айналым қаражатына жұмсалатын;
IV. Қамтамасыз етілу дәрежесіне қарай:
1. қамтамасыз етілген:
- кепіл-хатпен;
- кепілдемемен;
- кепілдікпен;
2. сақтандырылмаған.
3. қамтамасыз етілмеген:
- сенім (бланктік) несие
V. қайтарылу дәрежесіне қарай:
1) Стандартты несие - қайтарылу уақыты жетпеген, бірақ қайтуында ешқандай
күмән жоқ несиелер;
2) Күмәнді несиелер - қайтарылу уақыты кешіктірілген, мерзімі ұзартылған
және банк үшін тәуекел туғызатын несиелер. Соңғы қабылданған активтерді
жіктеу ережесіне сәйкес, күмәнді несиелер ішінара бөлінеді:
- 1-санатты күмәнді,
- 2 -санатты күмәнді,
- 3-санатты күмәнді,
- 4- санатты күмәнді,
- 5-санатты күмәнді.
3) Үмітсіз несиелер - қайтару уақыты кешіктірілге, мерзіміөткен ссудалар
шотына жазылған несиелер.
VI. Валютамен берілуіне қарай:
- ұлттық валютамен;
- шетел валютасында;
VII. Берілу шартына карай:
1.Тұтыну несиесі - бүл жеке түлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу үшін
және тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несие.
2. Ипотекалық несие - бұл қозғалмайтын мүліктерді (түрғын үйді, өндіріс
ғимараттарын, жерді жэне т.с.с.) кепілге ала отырып, ұзақ мерзімге
берілетін несиені білдіреді.
З. Овердрафт несиесі - клиенттің шотынан қаражатты шегеру, дебеттік қалдық
бойынша берілетін қысқа мерзімді несиенің формасы.
4. Овернайт несиесі - өтімділікті қолдау мақсатында бір түнге берілетін
банкаралық несиенің түрі.
5. Онкольдық несие - кредитордың алғашқы талабы бойынша өтелетін қысқа
мерзімді несие.
6. Банкаралық несие - банктердің бір-біріне беретін несиесі.
7. Ломбардтық несие - тез іске асатын бағалы заттарды немесе бағалы
қағаздарды кепілге алып берілетін несие.
8. Лизингтік несие - құрал-жабдықтарды жалға алумен байланысты берілетін
несие.
9. Рамбурстық несие - шикізаттарды ішке алып кіру және жартылай фабрикат
және дайын өнімдерді сыртқа шығару тәжірибесінде пайдаланылатын несие.
10. Сенім несиесі — банктің сеніміне кірген, төлем қабілеті жоғары
клиенттерге берілетін несие.
11. Маусымдық несие - жабдықтаушының қаржыландыру уақыты мен түсімді алу
мерзімі арасындағы уақыт бойынша алшақтықты жабуға арналған несие.
12. Консорциалдық несие - ірі жобаларды несиелеу мақсатында банктердің
өзара қосылып беретін несиелері.
Несиелердің жіктелінуі несиелік портфель сапасын бақылауды банк
несиелерді жіктеу арқылы қамтамасыз етеді. Несиелерді жіктеу банктің өзі
құрастыратын рейтингтерді білдіреді. Банктер және қадағалау органдары
қолданатын несиелер жіктемесі әр елде әр қалай болуы әбден заңды. Мысалы:
АҚШ- та несие жіктемесінің мынандай 4 категориясын қолданады.
1. Арнайы аталатын несиелер - "потенциалды әлсіз" болып анықталады, яғни,
парапарсыз несиелік келісім, қарыз қисынды несиелік саясатқа кескінді
берілген және т.б
2. Стандартты емес - банк шығындануының ұшырауының анық қаупі
3. Күмәнді - төлету аспектісінде немесе несиенің барлық сомасын шығындану
ықтималдығы жоғары таратылу арқылы тарату.
4. Шығынды - несиелер құнсыз. Осы кезде, "заңдық нормалар бойынша нашар
несиелер" деген ұғым пайда болады. Берілген категория өзіне 6 ай және одан
жоғары мерзімі өткен төлемдері бар несиелерді қосады.
Егер, полыпалық әдісті қарастыратын болсақ, онда несиені жіктеу келесі
модельмен беріледі:
1. Жай шоттар - анық және қатерлі проблема жоқ.
2. Өтелмеген несиелер - III.IV категорияға кірмейтін барлық мерзімі өткен
несиелер
З. Проблемалы — 3 айдан асқан, қарыз бойынша мерзімі өткен төлемдер, 6
айдан аса мерзімі өткен несие IV категорияга ауысады.
4. Күмәнді және таласты несиелер - барлық несиелер банкрот-клиенттерге
немесе төлету процесіндегі (резервтер құруды талап етеді).
Әр елдің несиелерді жіктеу тәжірибесінің базасына сүйене отырып,
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банктің Басқармасының 2002 жылы
қарашадағы №456 қаулысымен бекітілген "Активтердің, шартты міндеттемелердің
жіктелуі жэне оларды күмәнді және үмітсіз санаттарға жатқыза отырып, оларға
қарсы провизиялар құру" туралы ережесіне сәйкес, банктер Ұлттық банкке ай
сайын айлық баланспен бірге Ұлттық банктің Банктерді қадағалау
департаментіне активтерімен шартты міндеттемелерінің жіктелуі мен олар
бойынша провизиялар кұру туралы мәліметтер береді.
Заңды және жеке түлғаларға берілген несиелердің жіктелуі 1-кестеде
берілген.
1- Кесте - Несиелердің жіктелуі және оларға провизиялар құру, мың теңге
Жіктелуге байланысты несиелер тобы
Мұндағы активтерге заңды және жеке тұлғаларға қатысты, сондай - ақ
басқа банктерге байланысты банктің талаптары жатады.
Аталған ережеге сәйкес, активтер мен шартты міндеттемелер стандартты
және жіктелген болып бөлінеді.
Жіктелген активтер қатарына жатпайтын активтер стандартты болып
табылады.
Жіктелген активтер мен шартты міндеттемелер күмәнді (5 санатты
күмәнді) және үмітсіз болып бөлінеді.
Несиелердің жіктелуі олардың сапасына, қамтамасыз етілуіне, қарыз
алушының қаржылық жағдайына, оның несиелік тарихына, несиелердің жіктелу
санаттарына байланысты жүзеге асады.
Банкаралық несие басқа банктердегі депозит сияқты жіктеледі.
1.3 Несиелік бақылау (мониторинг) және несиенің рейтинг жүйесі
Несие бойынша төлемдердің және оған тиісті пайыздардың төленуіне
бақылау жасау - бүкіл несиелеу процесінің маңызды сатысы болып табылады.
Оның мәні несиелік істі кезеңді түрде сараптаудан, банктің несиелік
портфелін қайта қарауда, несиелердің жағдайын бағалаудан және аудиторлық
тексерулерді өткізуден тұрады.
Несиелік мұрағат (архив) - несиелік бақылаудың базасы. Онда барлық
керек құжаттар шоғырланады - қаржылық есеп берулер, хат алмасулар, несие
қабілеттілігі туралы сараптамалық қараулар және т.б.
Әрбір банктің несиелік іс жүргізуінің өз жүйесі бар. Әдетте құжаттар
келесідей тарауларға топтастырылған:
- несие бойынша құжаттар (несиелік келісімнің, қарыздық міндеттемелер,
кепіл - хаттардың көшірмелері, құжаттарға қол қоюға құқық беретін куәлік);
- қаржылық және экономикалық ақпарат (баланстар, кіріс пен шығыс жайлы
есептер, сараптамалық кестелер, ақша түсімдері туралы есептер, бизнес-
жоспарлар, салық декларациялары);
- несие қабілеті туралы шақырылымдар мен есеп берулер (несие
агенттіктерінің анықтамалары, телефондық шақырылымдар, хат алмасулар);
- несиені кепілдеуге байланысты материалдар (иелікке алуға құқық беретін
құжаттар, кепіл туралы қаржылық куәліктер, бағалы қағаздар және салымдарға
құқық беру құжаттары және т.с.с.)
- хат алмасулар мен басқа да мәліметтер (клиентпен несиеге байланысты хат
алмасу, телефон байланыстарының көшірмелері, клиенттің ағымдағы жағдайы
туралы анықтамалар);
Басында айтылып өткендей, несиелік портфель банктің табыс көздерінің
басты құраушысы болып табылып қана қоймай, сонымен бірге активтерді
орналастыру кезінде тәуекелдің басты көзі болады. Банк активтерінің сапасы
мен құрылымына көбінесе банктің беделі мен қаржылық табысы байланысты
болады. Сондықтан барлық банктерде несиелердің сапасына айрықша көңіл
бөлініп, оларға үнемі бақылау, тәуелсіз сараптама, несие саясатында
қабылданған стандарттардан ауытқу фактілерін анықтау жұмыстары жүргізіледі.
Несие қызметкерлері және жоғары қызметкерлер несиелердің шектен тыс белгілі
бір салаларда ғана шоғырлану фактілерін болдырмау немесе банк тарапынан
араласуды қажет ететін проблемалық несиелерді анықтау мақсатымен портфель
құрамын мұқият сараптамаға алады.
Несиелік портфельге бақылау бағдарламалары банк типіне, оның
мамандануына, несие қабілеттілігін анықтау әдістеріне байланысты болып
келеді. Мысалы, өндіріс көлемінің төмендеуін басынан кешіп отырған сала
кәсіпорнына көп несие берген банк өз қарыз алушылары үшін (осы салада)
әрбір 2-3 ай сайын жүйелі түрде тексеру жүргізе алады. Дифференциалды жол
көбінесе қолданылады: ең сенімді деген несиелер жылына бір рет тексеруден
өтеді, ал проблемалық несиелер әрдайым бақылауды және сараптауды қажет
етеді. Тағы бір жол: ірі несиелер бойынша әрдайым бақылау және кезеңді
түрде - белгілі деңгейден төмен несиелер бойынша тексерістер жүргізу.
Несиені тексеру қаржылық есеп беруге қайта сараптама жасау, қарыз алушы
кәсіпорнына бару, құжаттаманы, кепілді тексеру т.б. тұрады. Аралық тексеру
уақытында тағы да осы ссуданың банктің несие саясатына сай келуі
тексеріледі, клиенттің несие төлеу және қаржылық тұрақтылығы қабілеттілігі
сараптамаға алынып, операцияның рентабельділігі қайтадан тексеруге алынады.
Көптеген банктер кезекті аралық бақылау кезінде несиелерге рейтинг
белгілейді. Кейбірінде номер белгіленсе, кейбірінде категория беріледі,
қалай айтса да бұл әдіс банк үшін пайда тигізуге бағытталған, бұдан банктің
ұтылмауы анық.
Несиелерді рейтинг бойынша жіктеу банкке несие портфелін бақылап
отыруға мүмкіндік береді. Айталық соңғы тексерістер қорытындылары бойынша
"шекті ссудалар" барлық портфельдің 5% құрады, ал олар осыған дейінгі
кезеңде тек 1,5% ғана болған делік. Ол үшін портфельдің нашарлауы
себептерін анықтап және жағдайды түзетуге шаралар қолдану керек. Егер,
шекті ссудалардың өсуі белгілі бір несие түрімен немесе белгілі салаға
берілген несиелерге байланысты болса, бұл ссудаларды беруді шектеу керек.
Тексеру негізінде жекелеген несие инспекторларына және банк құрылымына баға
беруге болады.
Несиелерді аудиторлық тексеру банк бақылаушысына бағынушы арнайы
бөліммен жүргізіледі. Бұл тексеру тура жоғарыда сипатталған несие портфелін
бақылаумен бірдей болып келеді, бірақ ол, әдетте несие бөлімімен байланысты
емес тәуелсіз қызмет жұмысшыларымен жабық түрде жүргізіледі.
Аудиторлық бақылау келесі сұрақтарға жауап іздеуді алдына мақсат етіп
қояды:
- банк мұрағаттарының жағдайы қалай және оларды жаңарту жұмыстары жүргізіле
ме;
- несие бөлімдерінің басшылары және қызметкерлері несиелік портфельді
зерттеу жұмыстарын үнемі жүргізе ме;
- рейтинг дұрыс анықталған ба;
- несие бөлімінің жұмысы несие саясаты туралы жазбаша меморандумына сәйкес
келе ме;
- банктік портфельдің жалпы сапасы қалай;
- үмітсіз несиелер бойынша шығындардың орнын жабуға банктің резервтік
қорлары жеткілікті ма;
Аудиторлық тексеру нәтижелері арнайы есеп беруде көрсетіліп, ол
директорлар кеңесіне, сәйкес банк комитеттеріне, банк бөлімдері басшыларына
және аға несие инспекторларына ұсынылады. Есеп беруде тексеру уақытына
барлық несиелік портфельдің сапасы бағаланып несие бөлімдері персоналының
және басшылықтың жұмысының тиімділігіне баға берілуі тиіс. Бұдан басқа
аудиторлар жұмысты жақсартуға және банкте қалыптасқан несиелеу нысандары
мен әдістерін өзгертуге және жақсартуға байланысты өз кеңестерін береді.
Несие рейтингінің жүйесі
Несие рейтингі жүйесінің сапасы несиелік тәуекелдің деңгейін жүйелі
бағалаудың басты құралы болып табылады. Несиелік тәуекел - бұл негізгі
қарыздың және ол бойынша пайыздардың төленбеу және қайтарылмау тәуекелі.
Басқа сөзбен, несиелік тәуекелді, банктің, қарыз алушы мерзімдер мен
шарттарды несиелік келісімге сай өз міндеттемелерін орындауына
күдіктенуімен айтуға болады. Бұл жағдай келесі себептермен айқындалуы
мүмкін:
- қарыз алушының конъюнктура өзгерісіне байланысты болашақ парапар ақша
ағымын құра алмауы;
- несиені қамтамасыз ету түрінде қабылданған кепілдің сапасына және болашақ
құнына күдіктенуі;
- қарыз алушының іскерлік репутациясының жоғалуы;
Несиелік тәуекелді басқару процесінде банк, әрбір жеке қарыз алушы
және оған берілген несиемен байланысты тәуекел деңгейін анықтауға тырысады.
Өйткені бұл жерде банк қарыз алушыларға өз ақшаларын емес, кредиторлардың,
яғни, салымшылардың ақшаларын береді. Банкирлердің банкир ретінде қызмет
етуі салымшылардың қаражаттарын пайдамен қайтарып бере алатындықтарына
сендіре алу негізінде қалыптасады.
Әлеуетті қарыз алушы берген несиелік ұсынымды бағалау, несиені беру
кезіндегі туындайтын тәуекел түрлерін бағалау болып табылады. Несиелік
тәуекелдің көлемі: қарыз алушы репутациясының моральды және этикалық білімі
өндіріс, маркетинг және қаржылық басқару мүмкіншілігі аспектісіндегі
жемісті репутациясына тең; несиелік ұсынымды дайындау деңгейіне, іскерлік
және экономикалық көзқараста оның реалистілігі, банк стратегиясына несие
мақсаттылығының сәйкестігіне байланысты.
Сонымен қатар, банк несие сомасына, ұсынылған қарызға қызмет көрсету
графигіне (пайыздарды және қарыздың негізгі бөлігін төлеу), қарыз алушының
қаржылық жағдайы туралы ақпаратқа, несиенің бағытталуына байланысты қарыз
алушы толтыратын стандартты форматтағы анкета дайындалуы қажет.
Осы мәліметтердің негізінде қарызды тексеру және активтерге мониторинг
жүргізу үшін банктер кеңінен қолданатын несие рейтингінің жүйесі құрылады.
Несие рейтингінің жүйесін қолдану туындаған тәуекелге байланысты несиеден
түсетін пайданы анықтауға мүмкіндік береді. Банктер несие сапасы бойынша
рейтингтік жүйені өздері құрады. Сонымен қатар, кейбір банктер қарапайым
кестелерді, басқалары - күрделісін қолданады. Бірақ оларды бір мақсат
біріктіреді - несиені беру және оның бағасын қою жоспары аспектісінде
банктің несие бөлімі қабылдайтын шешімдерді жеңілдетеді. Ереже бойынша, бүл
тәуекел категорияларының түрлеріне белгілі бір сандарды немесе әріптерді
қою арқылы тәуекелді жіктеу жолымен жасалады. Несие сапасы бойынша
рейтингтік жүйенің түрлі модельдері қосымша түрінде көрсетіледі. Басқа да
рейтингтік жүйе сияқты, балдық жүйе банкке қарастыруға алынған тәуекел
облысына, әр облысқа салмақ беруге және де рейтингтерге балл белгілеуде
жеңілдік беретінін ескеру қажет.
Әдетте, рейтингті құру кезінде келесі факторлар ескеріледі:
- несиенің мақсаты;
- қарыз алушымен байланысты несиенің көлемі және залал мүмкіндігінің жалпы
көлемі;
- қарыз алушы жұмыс істейтін сала;
- қарыз алушының бұрынғы қаржылық жағдайы және несиесі.
Көрсеткіштерді талдау және несие сапасы бойынша рейтинг құру сенімді
және үнемі жаңарып отыратын ақпаратты талан етеді. Ол несиелендіру кезінде
шешім қабылдау процесінде банк және әлеуетті клиенттер туралы қаржылық
ақпараттың жүйелі жинағын; банктің өзі туралы қаржылық ақпараттың жүйелі
жинағы және олардың ішкі бақылау және басқару процесінде қолдануын
қарастырады. Басқа сөзбен айтқанда, көрсеткіштерді талдау басқарудың аса
маңызды құралы болып табылады.
Сапа бойынша несиелік рейтинг келесі көрсеткіштердің қолдануын
қарастырады:
Ағымдағы өтімділік = ағымдағы активтер
ағымдағы пассивтер
Берілген көрсеткіш қарыз алушы өзінің ағымдағы міндеттемелерін өтеу
қабілеттігін, өзінің ақшасын және өтімділігі бойынша жақын активтерін
қолдана отырып, қысқа мерзімді операциялар жүргізуін қарастырады.
Өнеркәсіптік кәсіпорын үшін ағымдағы теңсіздіктің 1,5 және одан жоғары
болуы, ереже бойынша өтімділік жағдайының жақсы екенін бейнелейді.
2. Левеража теңсіздігі:
а) жалпы ұзақ мерзімді берешек
жай және артықшылықты акциялар және бағынышты борыш
б) жалпы ұзақ мерзімді берешек
жай акция
Бұл коэффициенттер, қарыз алушы өз операцияларын жүзеге асыру үшін,
өзін қаншалықты "қаржылық рычагпен" қамтамасыз еткенін көрсетеді. Берілген
теңсіздіктер фирма иесінің қаржылық міндеттемелерінің және ұзақ мерзімді
несиелерге қатысты қарыздардың субординациялық иелерінің көлемін
мінездейді.
3. Салық алдындағы пайыздарды жабу
4.3 және 4 көрсеткіштер карыз алушының табысы қаншлықты қарызға қызмет
көрсету бойынша міндеттемені немесе фирманың қарызын жабады. Әдетте, талап
етілетін қатнас 3 ке және одан жоғарыға тең (қарыз алушының қызмет циклы
закымдалған сайын, ақша ағымы тұрақтылығы төмен болады, сәйкесінше банкир
жоғары қатынасты талап етеді).
5. Бұл, амортизацияланған құрал-жабдық және қарыз алушының мүлігі ұзақ
мерзімді берешекпен қаржыландырылғанын көрсетеді. Әдетте, жағымды қатынас 1
ден аспайды.
6. Бұл қатынас өтімділікті мінездейді, ал оның ұзақ мерзімді берешекпен
байланысы қарызды жабу элементін кіргізеді.
Қаржылық жағдайды бағалау 4 ішкі көрсеткішті есептеу базасымен
жүргізілуі 2-кестеде қөрсетілген:
2-кесте- Қаржылық жағдайды бағалау
Қорыта келгенде несие бойынша төлемдердің және оған тиісті пайыздардың
төленуіне бақылау жасау - бүкіл несиелеу процесінің негізі болып табылады.
Оның мәні несиелік процесте кезеңді түрде сараптаудан, банктің несиелік
портфелін қайта қараудан, несиелердің жағдайын бағалаудан және аудиторлық
тексерулерді өткізуден тұрады, қалыптасады.
2 БАНК ЦЕНТР КРЕДИТ АҚ-Ы МЫСАЛЫНЫҢ НЕГІЗІНДЕ НЕСИЕЛЕРДЕН ТУЫНДАҒАН
ПРОБЛЕМАЛАРДЫ ТАЛДАУ
2.1 Банк Центр Кредит АҚ – ң несиелеуден туындаған проблемаларды
талдау
Банк Центр Кредит АҚ – ң несиелеуден туындаған проблемаларды
талдаудың басты бағыттары қазіргі әлемдік қаржы дағдарысы кезеңінде өзіндік
маңыздылығы бар, себебі басқа банктерге қарағанда өзінің тұрақтылығымен
ерекшеленеді. Банк Центр Кредит АҚ – ң қаржыландыру үшін жобаларды
таңдаудың негізгі критериялары болып мыналар табылады: - экономикалық
мақсаттылық,
- техникалық қалып,
- коммерциялық тиімділік,
- қаржылық тиімділік,
- қарыз алушының өзге де қаржылық ахуалы,
- жобаның құқықтық қамтамасыз етілуі,
- экономикалық қауіпсіздік,
- несиені қайтарудың сенімді ішкі кепілдігі.
Жобаның сараптамасына қатысушы департаменттер сараптама қорытындысының
объективтілігі мен сапасына жауап береді.
Жоба бойынша тәуелсіз (халықаралық) эксперттерді тарту арқылы
сараптама жүргізілуі мүмкін.
Жоғарыда айтылғандай, тұрғындарға несие беру мәселелерімен айналысатын
жеке комитет қызмет атқарады.
Жеке комитеттің өкілеттігі:
- Жеке несиелер бойынша несиелік өтініштерді қарау (жеке несие беру бойынша
несиелік бөлім лимиті аймағында).
- Пролонгация туралы шешім бөлімшенің несиелік комитетінің қарауына
ұсынылады.
- Өтінішті қарау нәтижесінде комитет келесі шешімнің біреуін қабыдайды:
- мақұлдау;
- қабылдамау;
- қайта өңдеуге жіберу.
- Комитет шешімді оның мүшелері толық қатынасқан жағдайда ғана қабылдануға
құқықты.
- Комитет мүшесі комитет отырысына қатыса алмаған жағдайда, оның өкілеттігі
бөлім қызметкеріне бөлім Директорының бұйрығы бойынша берілді.
- Дұрыс шешім комитет мүшелері бірауыздан қолдаған жағдайда қабылданды деп
саналады.
Комитет отырысын жүргізу тәртібі:
- Комитет отырысын Комитет басқарушысы ашады.
- Несиелік Комитет хатшысы Комитет мүшелерін күн тәртібімен таныстырады.
- Қаралып жаткан сұрақ туралы мәлімет баяндамашылармен қысқа түрде негізгі
тұжырымдармен түсіндіріледі.
- Несиелік өтініштерді қарау барысында банктің тиісті мамандары шақырылуы
мүмкін.
- Шешім ашық дауыс берумен қабылданады.
- Комитет шешімі бекітілген формадағы хаттамамен жазылады.
- Хаттамаға отырысқа қатысқан Комитет мүшелерінің барлығы қол қояды.
- Отырыс хаттамасының түпнұсқасы арнайы папкаға тігіліп, сейфте сақталады.
- Бір жыл өткен соң құжаттар бөлім мұрағатына беріледі.
- Отырыс хаттамасының көшірмесі шешімді орындауға жауапты тұлғаларға
жіберіледі.
Несиелік ресурстарды беру туралы өтініш мына жағдайларда
қабылданбайды, егер клиент:
- банктің ішкі несиелік саясатына сай заңды дайындалған құжаттарды
иеленбесе;
- нашар несиелік тарихы болса;
- негізгі қарызды және оның пайыздарын жабуға жеткілікті табыс көзі
болмаса.
Бөлімнің фронт - офис қызметі.
Филиалдың фронт - офисі жеке несие алуға клиентті тартуға, жекелеген
несиені сатуды үйымдастыруға және Бэк-офис үшін құжаттар пакетін дайындауға
жауапты.
Қызығушылық танытқан клиенттермен жұмыс жасау - жеке несие беру
менеджеріне, ал есеп кассасы бөлімінде - есеп менеджеріне жүктеледі.
Менеджерлердің міндеті:
- Клиенттерді банктің жеке несиелеу шарттары мен тәртібі туралы телефон
арқылы ақпараттандыру;
- Клиенттерді алдын ала жіктеу:
Клиент банк бөліміне немесе банктің Бас офисіне қарыз алуға ниет
білдіргенде, кредит офицері оған мына жағдайларды анықтайды: айлық жалақы
немесе зейнетақының осы банкте ашылған жинақ немесе карталық есепке
аударылатындығын, қарыздың қандай мақсатқа жоспарланатындығын, сонымен
бірге несие бойынша төлемді алдын ала есептейді, клиенттің қарызды хаттау
кезінде болуы мүмкін шығындарының сметасын шамамен анықтайды.
Несие алу үшін клиенттерге қажетті құжаттар пакеті туралы кеңес:
- Займ ұсынуға қажетті негізгі кұжаттар тізімі (жоспар бойынша сараптама
үшін);
- Ипотека мен тұтыну қажеттілігіне берілетін займға өтініш;
- Бөлімнің қауіпсіздік қызметімен тексерілген жеке басының куәлігі (өзінің
және жолдасының ).
- Неке куәлігінің көшірмесі (ажырасқандығы туралы, жолдасының өлімі туралы
. РНН-ді растайтын құжат.
- Резюме.
- Еңбек туралы куәліктің көшірмесі (егер бар болса) немесе жеке еңбек
келісім - шарты, не болмаса, жұмыс орнындағы кадрлар бөлімімен расталған
жұмысқа қабылдау туралы бұйрықтың көшірмесі.
- Жалақы туралы жұмыс орнынан анықтама (ең кем дегенде соңғы 12 айға).
Заң тұлғасының білімінсіз кәсіпкерлік қызмет жасаушы жеке түлғалар
бойынша - Ж.К. тіркелу куәлігіне болмаса кәсіпкерлік қызметке рұқсат, кіріс
туралы деклорация, сауда орнын растайтын құжат, салық комитетінен уақтылы
төлемдер туралы анықтама және де қалыпты қаржы кірісінің (12 айдан кем
емес) бар екенін растайтын өзге де құжаттар.
- Отбасы мүшелерінің кірісі жайлы жүмыс орнының анықтамасы (соңғы 12 айға).
- Коммуналдық және өзге де төлемдер туралы түбіртектердің көшірмесі.
- Тұрғылықты жер мен отбасы құрамы туралы КСК-дан (РОВД, ауылдық аймақ)
анықтама (№ 3 түр).
- Нарко-диспансерден анықтама.
- Қамсыздандыру бойынша заң орнататын құжаттар - Банкпен белгіленген
лицензияланған бағалаушылар жүргізген кепілдегі мүлікті бағалау актісі.
- Көлік кепілдігі бойынша: барлық ортақ иелердің көлікті кепілге беру
туралы нотариалды расталған келісімі немесе кепіл берушінің сол уақытта
некеде болмағандығы туралы арызы, көлік құралының сақтандыру шарты (ЖКА-дан
және қуғыннан), көлік салығы туралы түбіртек, техникалық қараудан өткендігі
туралы куәлік, техпаспорттың көшірмесі.
- Потенциалды қарыз алушыға жұмыс берушінің тиісті түрде құжатталған және
кіріске алынған кепілдігі.
- Төлеуге қабілетті жеке түлғаның кепілдігі.
- Қарыз алушының қарызды уақтылы қайтаруын қамтамасыз етуі бойынша жылдам
міндеттілігі.
- Әрекет етуші несие саясатына сәйкес өзге де қажетті қүжаттар.
- Ұсынылған құжаттар көшірмесі міндетті түрде олардың түп нұсқасымен
салыстырылады.
- Қарыз (займ) ұсыну мен оны есептеу процедуралының келісімі.
- Егер қарыз беру шарттарымен Клиент келіссе, онда несие офицері Клиент
анкетасын толтыруды және өтінішті хаттауды ұсынады. Несие офицері Клиент
өтінішін әзірлейді және өтініштерді есептеу журналына тіркейді. Клиент
өтінішіне тіркеу күні мен тіркелу нөмірі койылады.
- Кепілдегі мүлікке сақтандыру полисін құжаттау;
- Несие беру құжаттарына қол қоюды ұйымдастыру;
Яғни, қарыз берумен байланысты құжаттарды хаттау үшін Клиент
шақырылады. Клиенттен қайтарылуға жататын жеке басының куәлігі және де өзге
құжаттардың көшірмесі алынады. Несие беруші қызметкерлерімен алынған немесе
олар тұп нұсқамен салыстырған құжаттардың көшірмесіне көшірме дұрыс деген
белгі қойылады және несие беруші қызметкерімен расталады.
Қабылданған құжаттар мен көшірмелер тізімі екі данада құрастырылады.
Тізімнің екінші данасы несие офицерінің қол қоюымен Клиентке тапсырылады.
- Қарыз алушыны оның ссудалық карыздарының жағдайымен ақпараттандыру;
- Жеке несие алушы клиенттерді тарту, соның ішінде, клиенттердің мақсатты
топтарын іріктеу мәселелері бойынша қарым-қатынас менеджерлерімен бірігіп
жұмыс істеу;
- Жеке несиелеу сұрақтары бойынша ЕАКБ (РКО) есептері менджерлері
қызметінің бағыттары.
Жеке несие алуға ниеті бар клиентпен бірінші қарым-қатынаста менеджер
жасайды. Әңгімелесу барысында клиенттің қажеттілігі мен мақсаты анықталады
(несие алу қажеттілігі мен оның маңыздылығы). Клиент тілектері жайлы толық
ақпарат алған соң, менеджер банк өнімдері мен байланысты кұқықтар мен
міндеттерді түсіндіреді. Клиент банк шарттарымен келіскен жағдайда банк
менеджері клиенттің жұмыс орнын, оның отбасы мүшелерін, отбасы құрамын,
айлық кіріс пен шығысын, оның несие тарихын т.б. анықтайды.
Алынған мәліметтер негізінде менеджер клиенттің банктің несие саясаты
талаптарына сай келетіндігіне алдын-ала квалификация жүргізеді, Клиентпен
қажетті қарыз бен несие уақытына байланысты келісім процесінде менеджер
несие бойынша айлық төлем соммасын есептейді.
Клиентті алдын-ала квалификациялау нәтижесінде менеджер онымен әрі
қарай жұмыс жасау мүмкіндіктері туралы қорытынды жасайды.
Егер несие алуға клиентің кірісі немесе банктің өзге де талаптарын
орындау жағдайы сай келмесе, онда менеджер несие беру жөніндегі қосымша
мүмкіндіктерді түсіндіреді.
Егер қосымша факторлары жоқ болса, менеджер сыпайы түрде несие
өтінішін қайтарады.
Егер менеджердің ұйғарымынша клиенттің несие алуға мүмкіндігі болса
клиентке несие ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
3
1 ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДЕГІ НЕСИЕЛІК ПРОБЛЕМАЛАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
5
1. Несиелік проблемалардың мәні және оның пайда болу себептері.
5
2. Банктік несиенің түрлері және несиелердің жіктелінуі.
11
3. Несиелік бақылау (мониторинг) және несиенің рейтинг жүйесі.
15
2 БАНК ЦЕНТР КРЕДИТ АҚ-Ы МЫСАЛЫНЫҢ НЕГІЗІНДЕ НЕСИЕЛЕРДЕН ТУЫНДАҒАН
ПРОБЛЕМАЛАРДЫ ТАЛДАУ 21
1. Банк Центр Кредит АҚ – ң несиелеуден туындаған проблемаларды
талдау
21
2. Қарыз алушының несие өтеу кабілеттілігін бағалау
32
3 БАНКТІК НЕСИЕНІ ҚАЙТАРУДАҒЫ ПРОБЛЕМАЛАР ЖӘНЕ ОНЫ ҚАЗАҚСТАН
РЕСПУБЛИКАСЫНДА ШЕШУ ЖОЛДАРЫ 45
1. Коммерциялық банктерде несиелеуді проблемаларымен жұмыс істеуді талдау
45
2. Әлемдік қаржы дағдарысының Қазақстандық коммерциялық банктердің несиелік
проблемаларын шешудің жолдары
60
ҚОРЫТЫНДЫ
68
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
71
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі Қазіргі уақытта ғаламдық деңгейдегі
Қазақстанның бес ірі банктерінің рейтингтік көрсеткішін кезекті мәрте
төмендетіп отыр. Дегенмен ішкі қаржы нарығында банктердің қоржындарына
әсіресе несиелік қоржындарының күрт нашарлап кетуіне тікелей әсер етті.
Сондықтан қазіргі әлемдік қаржы дағдарысы кезінде несиені қайтарудағы
проблемалар коммерциялық банктер үшін ең өзекті де маңызды.
Проблемалы несие болып өтелуі - Банк деңгейін қанағаттандырмайтын кез-
келген несие болуы мүмкін. Корпоративті несиелендіру шоттарының
менеджерлері несие бойынша төлемдердің, клиент мүмкіншілігі деңгейінде және
Банк саясаты шегінде болуын аныктай отырып, несие бойынша шарттарды
таңдайды.
Белгілі клиент несиені өтеу графигіне сәйкес төлей алмай және оны кері
куәләндыратын нақты жұмыстар атқармай, несие проблемалы болып табылады.
Проблемалы несиелерді ертерек әшкерелеу, оны шешу жолдарыныңда оңай
болатынын анықтайды. Шот менеджері проблемалы несиелерді бастапқы кезеңінде
әшкерелейтін банктегі жалғыз адам болып табылады. Осыған байланысты
проблемалы несиелерді ерте танып білу және оларға есеп беру шот
менеджерінің тікелей міндетіне кіреді. Банк проблемалы несиені ешқашан жеке
шот менеджерлерінен басқа адамдардан білмеуі тиіс. Несие инспекторы
проблемалы несиені әлі табылмаған және басшылыққа хабарланбаған шот
менеджерінің корпоративті портфелінен іздемеуі керек. Мен осы проблеманы
шешу жолдарын өзімнің дипломдық жүмысымда қарастырдым.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі Банк Центр Кредит АҚ – ң
несиелеуден туындаған проблемаларды талдау.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні болып қазіргі кезеңдегі коммерциялық
банктердің несиелік проблемаларын бақылау бағыттары мен оған әлемдік қаржы
дағдарыстарының әсерлері.
Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасының барлық
коммерциялық банктері несие беру және қайтару туралы барлық сұрақтарды өз
еріктерімен шешуге толық құқылы. Әр несиені берілу кезінде тәуекел элементі
орын алады. Қазіргі кезде әлемдік қаржы дағдарысы кезінде несиенің
қайтарылмауы өзекті проблема болып отыр. Банк осыны ескере отырып тәуекелді
бақылауы маңызды:
Осы мақсаттардың негізінде келесі міндеттерді шешу қарастырылған:
- Тұлғалар мен мекемелерді несиелендіру кезінде банк қол жеткізе алатын
олардың адалдылығы мен мінездемесі жолы арқылы;
- Әр проблемалы несиеге терең әрі жүйелі жұмыс жүргізе отырып оны шешу;
- Қарыздың рәсімделуіне аса назар аудара отыру;
- Портфельге терең мониторинг жүргізу;
- несиені проблеманы бастапқы кезеңінде әшкерелеу;
- әлемдік қаржы дағдарысы кезіндегі коммерциялық банктердің несиені
өтеудегі проблемалары;
- әр талданған проблемалы несиеге шұғыл жұмыс жүргізу арқылы;
Сондықтан дипломдық жұмыстың жаңалығы ретінде қазіргі әлемдік дағдарыс
кезеңінде Қазақстанда коммерциялық банктердің несиелік проблемаларын
бақылауды жүргізуін және оны мемлекет тарапына шешуді талдаудан жаңа
бағыттарды ұсынулардан қарастырамыз.
Ақпараттық негізі болып Қазақстан Республикасының Банк және банк
қызметі туралы заңы, Қазақстан Республикасының Ұлттық банкi туралы Заңы,
нормативтік актілері, Қ.Р. Президентiнiң заңы, статистика жөніндегі
Агенттіктің мәліметтері мен Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің
талдау материалдары, ҚР Президенті Назарбаев Н.Ә.Казақстан Республикасының
халқына 28.02.2007 жылғы жолдауы Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан, ҚР Қаржы
министірлігі мәліметтері алынды 7, 1-50б..
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және
қолданылған әдеби оқулықтардан, қосымшалардан тұрады.
1 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕГІ НЕСИЕЛІК ПРОБЛЕМАЛАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Несиелік проблемалардың мәні және оның пайда болу себептері.
Коммерциялық банктегі несие беру процессінде несиелік мәмілеге екі
субъект қатысады - кредитор және қарыз алушы. Несиенің қайтарылуы несиелік
қатынастың негізі болып табылады. Несиені қайтаруды ұйымдастыру механизмі,
осы процестің орындалу барысында олардың әрқайсысының орнын ескереді.
Кредитор несие процесінің ұйымдастырушысы болып табылады. Қарыз каражатын
салғанда өз мүддесін қорғау үшін, ол қарыздың уақытылы және толықтай
қайтарылуын куәләндыратын қарыз көлемінің қол жетерлігі, оны өтеу әдістері,
несиелік келісімнің шарттары сияқты сфераны таңдайды. Дегенмен, қарыздың
кері қозғалысы, қарыз алушының несие қабілеттілігіне, оның адалдығына,
қаржы нарығының жағдайына байланысты. "Несиенің қайтарылуы Заңдарда және
Несиелік келісімде қарастырылғандай кепілмен, тапсырушылықпен қамтамасыз
етілуінен алады".
Банк несие келісімі шарттарының орындалуына бақылау жасайды, оның
негізгі мақсаты - қарызды өтеудегі қезекті жарналардың және қарыз бойынша
пайыздардың уақытылы төленуін қамтамасыз ету. Әрине, әртүрлі жағдайлармен
қарызды өтей алмау тәуекелі туындайды. Банк өз несиелендіру бағдарламасына
қосқан сақтандыру элементтеріне қарамастан, қейбір несиелер шарасыз
несиелік проблемаларды туындаттырады.
Несиелердегі проблемалар — бұл қайтарылуы күмән тудыратын және қарыз
алушының ақшалай дағдарысының нәтижесі болып табылатын несиелер. Сондықтан,
банк несие бергеннен кейін, несие бойынша шығындардың болмауына шаралар
қолдануы қерек.
Банк тек сенімді қарыз алушыларға несие беру саясатын жүргізуі мүмкін,
бірақ ол көптеген пайдалы мүмкіншіліктерден айырылады. Егер, несиені
қайтару қезінде қиыншылықтар туындайтын болса, ол банкке өте қымбат түсуі
мүмкін. Сондықтан, зейінді несиелік саясат, табыс әкелетін ресурстардың
барлық потенциалды мүмкіншіліктерін максималды пайдалануды және сақтық
арасындағы балансты қамтамасыз етуге бағытталған.
Қарызды өтеудегі қиыншылықтар кездейсоқ және бірден пайда болмайды.
Бұл процесс белгілі бір уақыт аралығында дамиды. Банктің тәжірибелі
жұмысшысы клиенттің қаржылық процесіндегі қиыншылықтарын бастапқы кезеңінде
байқап, банк мүддесін қорғау үшін, мән-жайды түзеуге шаралар қолдануы
керек. Бұл шараларды мән-жай бақылаудан шықпайынша және шығындар бірқалыпты
болмайынша неғұрлым ертерек қолдану керек.
Өйткені несиенің қайтарылмауы коммерциялық банктердің ресурстық
портфелін және жаңа ақшалай қаражаттардың берілуінің деңгейін төмендетеді.
Банктік несиенің қайтарылмауы капитал айналымының аяқталмауымен, барлық
ақшалай түсімнің және тауар, жүмыс, көрсетілген қызмет үшін пайданың
алынбауымен негізделеді. Осыған орай банк шығындары тек қарыздар мен
пайыздардың өтелмеуімен шектелмейтінін ескеру қажет. Банкке келтірілген
залал әлде қайда көп әрі басқа жағдайлармен байланысты болуы мүмкін:
- кезеңі. өткен және өтелмеген несиелердің басым бөлігі салымшылардың
сенімін төмендетуіне байланысты, банк репутациясы төмендейді;
- әкімшілік шығындар ұлғаяды, себебі несиелердегі проблемалар несие
персоналының ерекше назарын және статусты қолдауда өндіріссіз уақыт шығынын
талап етеді;
- білікті кадрларды ынталандыратын пайдалы операциялар деңгейінің
төмендеуі, олардың кету қаупін туғызады;
- қарыз алушы несиені алу кесірінен банкротқа ұшарағаны туралы кері
шағымдану қаупі туады.
Осы шығындардың барлығы банкке өте қымбат түсуі және қарыздың өтелмеу
шығындарынан әлде қайда жоғары болуы мүмкін.
Несие бойынша төлем мерзімі келгеннен кейін барлық мерзімі өткен
берешектер екі себеппен туындауы мүмкін.
1. қарыз алушы несие өтеу кезінде төлем қабілеттігі жоқтығынан - төлей
алмайды;
2. қарыз алушы алдын-ала қарызды өтеуге ниеті болмағандықтан - төлегісі
келмейді.
Несие бойынша төлем қабілетсіздігінің туындауы несие офицерінің талдау
кезінде жіберген қателігімен немесе несие берілгеннен кейін туындаған
қаржылық жағдайлармен түсіндіріледі ("төлей алмайды").
Қарыз алушының несие бойынша төлемдерді төлегісі келмейтінін, несиені
беру кезінде анықтау өту қиын әрі күрделі(төлегісі келмейді). Қарыз алушы
жағынан қасақана алдауы, оның о бастан қарызды төлеуге ниетінің болмауымен
түсіндіріледі. Мұндай жағдайды болдырмау үшін құжаттарды экономикалы және
заңды сараптаудан бөлек, басшылардың жеке қасиеттеріне, олардың несие алуға
көз-қарасына, несиені қайтарудағы әртүрлі пиғылдарына және т.с.с назар
аудару керек.
Қарызды, яғни несиені төлеуде туындайтын негізгі себептер мен
проблемалар төменде көрсетілген:
Несие сұранымын қарастырғанда, келісім шарттарын жасағанда және кейін
бақылау жүргізгенде банк персоналының жіберген қателері. Қарыз алушы мен
банк арасында несиелік келісімге кол койылғаннан кейін. Ол папкаға тігіліп
өтеу мерзімі келгенше және қарыз алушы соңғы төлемін жасағанша одан
алынбайды. Банк көзқарасы бойынша бұл мүмкін емесі айқын. Өйткені, несие
берілген кездегі шарт әрдайым ауысып отырады, бұл қарыз алушының қаржылық
жағдайына және несие өтеу мүмкіншілігіне әсер етеді. Экономикалық
шарттардың өзгеруі кейбір фирмалардың позициясын әлсіздетеді және
басқалардың несиелік қажеттіліктерін ұлғайтады: жеке тұлғалар жұмыстан
босауы немесе денсаулықтарының нашарлауы, олардың несие өтеу мүмкіншілігіне
кері әсер етуі мүмкін.
Банктің несиелік басқармасы мұндай өзгерістерді ескере отырып, өтеу
мерзімі әлі келмеген барлық несиелерді тексеруі керек. Несиелерді тексеру
молшылық емес, банктік несиелендірудің бағдарламасын жасаудағы қажеттілік.
Бұл менеджерлерге несиелердегі проблемалар тез арада әшкерелеуге ғана емес,
сонымен қатар несиелік инспекторлардың қызметі банктің несиелік саясатына
сәйкес келуін тексеруге септігін тигізеді. Әлсіз менеджмент бірқатар қате
саясаттар мен процедураларды білдіреді, соның ішінде көбі-несиелендірудегі
қателіктер, ішкі бақылау, бизнес, басқару облыстарындағы жетіспеушілік.
Бүгінгі күні банктік тәжірибеде несиелік тексерудің әртүрлі әдістерін
қолданғанымен, қауіпті несиелік саясат жүргізу немесе тәртіп бұзу
индикаторларының келесі түрлері кездеседі:
- қарыз алушылармен байланысты тәуекелдің дұрыс бағаланбауы (мысалы,
қаржылық талдауың дұрыс жүргізілмеуі);
- болашақта мүмкін оқиғаға негізделген несиелендіру (мысалы, бірігу).
- клиент ірі депозит шығару уәдесімен берілген несие;
- несие кәсіпорындағы жұмысшының қажеттілігімен және сала спецификасымен
дұрыс таныспау салдарынан қарыздың нашар құрылуы;
- қарыз алушыға аса ірі сома беру;
- банк қызмет көрсету территориясынан тыс орналасқан қарыз алушыларға
берілген несиенің жоғары үлес салмағы;
- банкпен байланысты тұлғаларға берілген несиенің басым үлес салмағы
(қызметкерлерге, директорларға, акционерлерге);
- қарыз алушыға катал көзқарастың болмауы (мысалы, достық қатынаспен
сұранымды қолдау);
- қарызды рәсімдеудегі құжаттық қате немесе несиелік істегі сандық
жетіспеушілік (мысалы, банк мүддесін қорғауды қамтамасыз ететін маңызды
шарттардың мәміледе ескерілмеуі немесе клиенттің қаржылық есеп беруінің
болмауы);
- кепілге қойған мүлікті рәсімдеуде жіберілген қате, демек бүл кепілді
өткізудегі заңсыздық;
- несиелендіру бағдарламасын бақылаудағы жөнсіздік;
- қарызды қамтамасыз етудің жеткіліксіздігі (мысалы, кепілді жоғары
бағалау);
- іскерлік цикл сатысының өзгеруі кері әсер етуін елемеу;
- бәсекеге аса қызу реакция беру (клиенттің басқа банкке ауысуын болдырмау
үшін, төмен сападағы несиенің берілуі);
- спекулятивті мүліктенуді несиелендіру (алыпсатарлық);
- экономикалық шарттардың өзгеруіне жеткіліксіз сезімталдық;
Несиелердегі проблемалар барлық себептерін тізу мүмкін емес, демек,
олардың басымы төмендегілердің салдарынан болады:
Өз пайдасы үшін жасалынған іс-әрекеттер - банк проблемаларының
көптеген себептерінің бірі болып табылады. Бүл көбінесе өз дәрежесін
жеңілдікпен несие алу үшін пайдаланатын директорларға, ірі акционерлерге
және солармен байланысты түлғаларға берілген несиелер. Олар бұл несиелерді
өзін ақтамайтын несие түрінде алады (қаламақы, ақшалай сыйақы, тауарлар мен
көрсетілген қызметтер үшін төлем түрінде). Директорлар кеңесінің және
акционерлердің шешімімен сайланған лауазымды қызметкерлер объективті
бағалауға және осындай несиелерді беруден бас тарта алмайды. Мұндай
жағдайда, басшылық әдетте банкке таңылған залал әкелетін өзінің жеке
меншігін, несиенің қисынсыз берілуін және "өз-өзімен" пайдакүнемдік үшін
жасалған мәмілелерді жақтайды. "Өз-өзімен" мәміле жасау кезінде проблеманың
қайнар көзі де, себебі де банк ішінде тамыр алады.
Пайда маңызын ұлғайту. Несиелік портфель әдетте пайда алудың маңызды
қайнар көзі болып табылады. Алайда, рентабельділікті көтерудегі пікір,
өзіне қанағаттандырмайтын шартпен берілген немесе ақталмаған тәуекелі бар
несиедегі саналылықты қайта тартуды болдырмау керек. Қисынсыз берілген
несиелер әдетте, олардан түскен түсімнен қымбат болады.
Несиелендіру принциптерін келісіммен бұзу. Банк басшылығы тәуекелі
ақталмайтын несиелерді немесе қанағаттандырылмайтын шартпен берілген
неисиелерді тек, толық мөлшерде қисынды несиелендіру принциптерін бұзатынын
ескере отырып, бере алады. Заңдарға сүйене отырып, қарыз қайтарылуы және
төленуі шартымен беріледі.(2.)
Несиелендіру принциптерінің бұзылуының негізгі себебі болып беделді
адамдармен келісімге отырудағы жалтақтық, мүдде арасындағы конфликт және
достық қарым-қатынастың болуы. Пайдакүнемдік, пайда көрудегі құмарлық,
бәсекедегі қысым да несиелендіру принциптерінің компромистік бұзылуына
әкеледі.
Қарыз алушы жайлы ақпараттың толық болмауы. Толық несиелік досье қарыз
алушының қаржылық жағдайын анықтаудың қол жеткізерлік және дәл әдісі болып
табылады. Қаржылық мәліметтердің, жұмыстың ағымдағы жағдайының
мағұлматтарының және басқа да керекті статистикалық мәліметтердің тапшылығы
"несиелердегі проблемаларды" туындауының негізгі себебі болып табылады.
Сонымен қатар несиелік істе басқа да маңызды ақпараттар мазмұндалуы керек.
Олар:
- несиенің мақсаты,
- технико-экономикалық негіздеулер,
- болжамдалған қарыз өтеу көзі,
- несиелік қаражаттар орындалып,
- атқарылған жұмыстар туралы есеп беру,
- инспеқторлық тексерулер,
- несие бойынша жиналыста алынган сыртқы ақпарат және мәліметтер бойынша
меморандум.
Несиелерді басқару және несиеге тура баға беру, осы ақпараттың
барынсыз мүмкін емес.
Несиені қайтарудағы келісімнің жеткіліксіз орындалуы. Ең көп таралған
қолайсыз жағдай — бұл банктің қарыз алушымен үнемі қарызды жоюға және
өтеуге байланысты келісімнің болуы.
Мұндай қарыздар проблемаларға айналады. Қарыз алушы жасауға келіскен
несиелік шығындарды талдау, амортизация еш уақытта негізгі қарыз сомасына
тең болмайтынын көрсетеді. Несиелендірудің жақсы сызбалары қарыз өтеудегі
тізбектікті қарастырады.
Өз күшін тым артық бағалаушылық. Әрдайым келесі жағдайлардан аулақ
болу керек:
- бұрынғы және жақсы танитын қарыз алушыларды тиісті қадағалаудың болмауы;
- қарыз алушының сенімді қаржылық көрсеткішерінің орнына ауызша ақпаратқа
сүйену;
- алдында тәуекелді бірнеше рет жеңгеніне негізделе отырып, несиенің бізге
мәлім әлсіз жақтарын оптималды интерпритациялау;
Инспекторлың қадағалаудың болмауы. Көптеген бастапқы кезде сәтті
несиелер, банктің несиелік бөлімі жағынын тиісті қадағалаудың болмауы
салдарынан проблемалы жағдайлардың және шығындардың туындауына әкеліп
соқтырады. Бұл көп жағдайда несие кезеңінде қарыз алушы қызметі туралы
мағұлматтың болмауының нәтижесі.
Техникалық қабілетсіздік, банктің барлық икемді әрі тәжірибелі
жұмысшылары қаржылық есеп беруде, несие жайлы басқа да ақпараттарды жинауда
және баға беруде, банктің займдарды орналастыру және оларды қадағалауды
қамтамасыз ету мақсатымен техникалық білімді болулары қажет. Персонал
компетентсіздігі әдетте ақталмайтын шығындарды әкеледі және бұл жайлы
мағұлматты міндетті түрде директорлар кеңесіне хабарлау керек.
Тәуекелмен байланысты қарыздардың нашар іріктелуі. Көптеген банктерде
кейбір жетіспеушіліктері бар кіші және ірі несиелердің белгіленген саны
бар. Банк оларды өз несиелік саясаты ережесі есебінен ерекше деп
мойындайды, бірақ жалпы оларды қол жетерлік деп санайды. Банк қарыздарды
несиелендірудің қисынды принциптерден ауытқуын және олардың сомалық көлемі
көп емес деп санағандықтан, қадағалау инспеторына аса алаңдаудың қажеті
жоқ. Демек, мұндай ауытқулар мойындалуынан бұл тәуелсіз тәртіпке айналатын
болса, банк үлкен проблемаларға ұшырауы мүмкін. Төменде нашар іріктелген
және көтеріңкі тәуекелмен түйіндес категорияға кіретін қарыздардың
жинақталған тізімі берілген:
- пропорцияланған кәсіпорындарды қайта құруды қаржыландыруға арналған
қарыз, қолда бар капитал деңгейінен айтарлықтай жоғары;
- несие нақты түсімдер ауқымынан бұрын, кәсіпорынның ойдағыдай аяқталу
болжамымен берілген;
- несие бағалы қағаздардың немесе тауарлардың спекулятивті келісімдерін
қаржыландыру үшін берілген;
- кепілмен жеткіліксіз қамтамасыз етілген несиелер;
- кішігірім акционерлік капитал көлеміндегі қозғалмайтын мүлікпен
байланысты операциялар үшін берілген несие;
- банктегі ірі депозит қалдықтарын бақылаудағы артықшылық үшін берілетін
несие;
- моральді тәукекелмен түйіндес несие;
- өтімділігі күмән туғызатын кепілмен қамтамасыз етілген қарыз.
Егер мұндай қарыздар аз және банк басшылығы оларды өздеріне тән
жетіспеушілік деп санаса, онда бұл жерде проблема туындамайды. Бірақ, егер
мұндай қарыздардың берілуі тәртіпке айналса, банк қатерлі проблемаларға
душар болуы мүмкін.
Аса ірі несиелердің берілуі. Кей мағынада бұл техникалық —
компетентсіздікпен байланысты. Ақырғы шығын тәуекелі қөзқарасы бойынша аса
ірі қаражаттың сенімсіз қарыз алушыларға берілуі қалай қауіпті болса, солай
қаржыдық жағдайы сенімді қарыз алушыларға да берілуі қауіп туғызады. Қарыз
алушының берешекті өтеу мүмкіндігі шегінен шығатын несиелерді беру
қисынсыз. Сенімді қарыз алушыға берілетін несие көлемін анықтау кезіндегі
техникалық компетентсіздік басқа еш жерде дәл осылай бағаланбайды.
Бәсекелестік. Банктер арасында осы аймақта ықпалын кеңейту үшін күрес,
несиелендіру принциптеріне және қисынсыз несие беруге қатысты компромисті
шешім қабылдауына әкелуі мүмкін. Қисынсыз несиенің бағасы әрқашан кез-
келген уақытша ұтыстан жоғары болады.
Әлбетте маңызды рөлді банк бакылауынан тыс факторлар атқаруы мүмкін:
- экономикалык және әлеуметтік тұрақтылықтың нашарлауы,
- өзара төлемеулер,
- өндірістің түсуі,
- саясаттық ығысулар,
- заңдардың өзгеруі,
- технологиялық олкылық және тағы басқалар.
Қарыз алған компанияның тиімсіз жұмысы:
Жетілдірілмеген менеджмент. Фирмалық күйреулердің басымы - нашар
ұйымдастырылған менеджменттің нәтижесі. Типтілік проблемалар:
- басқару экспертизасының тереңдігінің және түрлілігінің жетіспеушілігі,
- қанағаттандырмайтын жоспарлы және бухгалтерлік қызметтер,
- жалпы компетентсіздік.
Жеткіліксіз менеджмент динамикалы дамып келе жатқан компания,
шаруашылык процестің барлық детальдарын қамти алмайтын, мықты
орталықтандырылған басқарманың ақауымен соқтығысқандағы, шығындардың
өсімімен байланысты.
Фирманың парапарсыз бастапқы капиталы. Шағын компаниялар бастапқы
салымдары жетпеу проблемасымен жиі кездеседі. Бұл, осы бизнесте озу жолында
компания, бизнестің жалпы құнын және табыс алу мерзімін дұрыс бағаламауының
нәтижесі. Бұл проблема компаниямен акционерлік капитал саркылғаннан кейін,
ал кредиторлар косымша қаржыландырудан бас тартқаннан кейін ғана
мойындалады.
Ағымдағы шығындар коэффициентінің және қаржылық коэффициенттің жоғары
деңгейі. Қаржылық коэффициент - сыртқы ұзақ мерзімді міндеттемелерінің
корпорацияның меншікті капиталына қатынасын бейнелейді. Жоғары каржылық
коэффициент және өткізу көлемінің төмендеуі кезінде, карызды күту шығындары
бірден өседі.
Ағымдағы шығындар коэффициенті орнатылған шығындардың жалпы шығындарға
қатынасымен түсіндіріледі. Сәйкесінше, жоғары коэффициент және өткізу
көлемі төмендеген кезде, компания пайданың кенет азайғанын сезеді.
Өткізілетін өнім өсімінің жоғары қарқындылығы. Компания өз өнімін
сатуды кенет ұлғайтатын болса, оның төленбеу тәуекелі де ұлғаяды. Мұның
себебі, компания сатып алушыларды таңдаған кезде, олардың төлем
қабілеттігіне назар аудармай өз сақтығын жоғалтады. Мұндай жағдайда банк,
фирма төлем қабілеттігі күмән туғызатын сатып алушыларға өнім өткізуді
тоқтату ойымен, активтер өсімін тоқтатуға бағытталған рестриктивті шаралар
қолданады.
Бәсекелестік. Жаңа компаниялар нарыққа шығу барысында үлкен
проблемалармен соқтығысады. Бәсекелестік күресте фирма әрі шабуыл әрі
қорғаныс тактикасын таңдайды алады. Шабуыл тактикасы тіпті уақытша табысты
жоғалтуға әкелетін әртүрлі шаралар (бағаны төмендету, өткізу көлемін
ұлғайту және тағы басқа) көмегімен нарықты жаулауымен байланысты. Қорғану
тактикасының мақсаты - өткізу көлемін мүмкінінше қысқарту жолымен табысты
тұрақтандыру.
Егер, фирма бәсекелестік күрес шартына бейімделмейтін болса, ол
жойылады.
1.2 Банктік несиенің түрлері және несиелердің жіктелінуі
Несиенің түрі - бұл несиелік қатынастар құрылымының, олардың негізгі
қызметтерінің, яғни әр алуан ішкі және сыртқы өзгерістер барысында толық
сақталатын көрінісі.
Несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы байланыствр қалай
өзгергенімен де, несиенің түрі сол күйі сақталады.
Коммерциялық банктер өздерінің клиенттеріне әр түрлі несиелер береді.
Оларды мынандай белгілеріне байланысты жіктейді:
I. Қарыз алушылар категорияларына қарай:
1. Қаржылық институттарға берілетін несиелер:
- мақсатты қорларға;
- банктерге;
- қаржы -несиелік мекемелерге;
2. Қаржылық емес агенттерге берілетін несиелер:
- өнеркәсіп салаларына;
- ауыл шаруашылығына;
- саудаға;
- дайындау ұйымдарына;
- жабдықтау - сату ұйымдарына;
- кооперативтерге;
- жеке кәсіпкерлерге;
3. Тұтыну мақсатына берілетін несиелер.
II. Мерзіміне қарай:
- қысқа мерзімді (1 жылға дейін);
- орта мерзімді (1 жылдан 3-5 жылға дейінгі);
- ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары);
III. Тағайындалуы және пайдалану сипатына қарай:
- негізгі қорларға жұмсалатын ;
- айналым қаражатына жұмсалатын;
IV. Қамтамасыз етілу дәрежесіне қарай:
1. қамтамасыз етілген:
- кепіл-хатпен;
- кепілдемемен;
- кепілдікпен;
2. сақтандырылмаған.
3. қамтамасыз етілмеген:
- сенім (бланктік) несие
V. қайтарылу дәрежесіне қарай:
1) Стандартты несие - қайтарылу уақыты жетпеген, бірақ қайтуында ешқандай
күмән жоқ несиелер;
2) Күмәнді несиелер - қайтарылу уақыты кешіктірілген, мерзімі ұзартылған
және банк үшін тәуекел туғызатын несиелер. Соңғы қабылданған активтерді
жіктеу ережесіне сәйкес, күмәнді несиелер ішінара бөлінеді:
- 1-санатты күмәнді,
- 2 -санатты күмәнді,
- 3-санатты күмәнді,
- 4- санатты күмәнді,
- 5-санатты күмәнді.
3) Үмітсіз несиелер - қайтару уақыты кешіктірілге, мерзіміөткен ссудалар
шотына жазылған несиелер.
VI. Валютамен берілуіне қарай:
- ұлттық валютамен;
- шетел валютасында;
VII. Берілу шартына карай:
1.Тұтыну несиесі - бүл жеке түлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу үшін
және тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несие.
2. Ипотекалық несие - бұл қозғалмайтын мүліктерді (түрғын үйді, өндіріс
ғимараттарын, жерді жэне т.с.с.) кепілге ала отырып, ұзақ мерзімге
берілетін несиені білдіреді.
З. Овердрафт несиесі - клиенттің шотынан қаражатты шегеру, дебеттік қалдық
бойынша берілетін қысқа мерзімді несиенің формасы.
4. Овернайт несиесі - өтімділікті қолдау мақсатында бір түнге берілетін
банкаралық несиенің түрі.
5. Онкольдық несие - кредитордың алғашқы талабы бойынша өтелетін қысқа
мерзімді несие.
6. Банкаралық несие - банктердің бір-біріне беретін несиесі.
7. Ломбардтық несие - тез іске асатын бағалы заттарды немесе бағалы
қағаздарды кепілге алып берілетін несие.
8. Лизингтік несие - құрал-жабдықтарды жалға алумен байланысты берілетін
несие.
9. Рамбурстық несие - шикізаттарды ішке алып кіру және жартылай фабрикат
және дайын өнімдерді сыртқа шығару тәжірибесінде пайдаланылатын несие.
10. Сенім несиесі — банктің сеніміне кірген, төлем қабілеті жоғары
клиенттерге берілетін несие.
11. Маусымдық несие - жабдықтаушының қаржыландыру уақыты мен түсімді алу
мерзімі арасындағы уақыт бойынша алшақтықты жабуға арналған несие.
12. Консорциалдық несие - ірі жобаларды несиелеу мақсатында банктердің
өзара қосылып беретін несиелері.
Несиелердің жіктелінуі несиелік портфель сапасын бақылауды банк
несиелерді жіктеу арқылы қамтамасыз етеді. Несиелерді жіктеу банктің өзі
құрастыратын рейтингтерді білдіреді. Банктер және қадағалау органдары
қолданатын несиелер жіктемесі әр елде әр қалай болуы әбден заңды. Мысалы:
АҚШ- та несие жіктемесінің мынандай 4 категориясын қолданады.
1. Арнайы аталатын несиелер - "потенциалды әлсіз" болып анықталады, яғни,
парапарсыз несиелік келісім, қарыз қисынды несиелік саясатқа кескінді
берілген және т.б
2. Стандартты емес - банк шығындануының ұшырауының анық қаупі
3. Күмәнді - төлету аспектісінде немесе несиенің барлық сомасын шығындану
ықтималдығы жоғары таратылу арқылы тарату.
4. Шығынды - несиелер құнсыз. Осы кезде, "заңдық нормалар бойынша нашар
несиелер" деген ұғым пайда болады. Берілген категория өзіне 6 ай және одан
жоғары мерзімі өткен төлемдері бар несиелерді қосады.
Егер, полыпалық әдісті қарастыратын болсақ, онда несиені жіктеу келесі
модельмен беріледі:
1. Жай шоттар - анық және қатерлі проблема жоқ.
2. Өтелмеген несиелер - III.IV категорияға кірмейтін барлық мерзімі өткен
несиелер
З. Проблемалы — 3 айдан асқан, қарыз бойынша мерзімі өткен төлемдер, 6
айдан аса мерзімі өткен несие IV категорияга ауысады.
4. Күмәнді және таласты несиелер - барлық несиелер банкрот-клиенттерге
немесе төлету процесіндегі (резервтер құруды талап етеді).
Әр елдің несиелерді жіктеу тәжірибесінің базасына сүйене отырып,
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банктің Басқармасының 2002 жылы
қарашадағы №456 қаулысымен бекітілген "Активтердің, шартты міндеттемелердің
жіктелуі жэне оларды күмәнді және үмітсіз санаттарға жатқыза отырып, оларға
қарсы провизиялар құру" туралы ережесіне сәйкес, банктер Ұлттық банкке ай
сайын айлық баланспен бірге Ұлттық банктің Банктерді қадағалау
департаментіне активтерімен шартты міндеттемелерінің жіктелуі мен олар
бойынша провизиялар кұру туралы мәліметтер береді.
Заңды және жеке түлғаларға берілген несиелердің жіктелуі 1-кестеде
берілген.
1- Кесте - Несиелердің жіктелуі және оларға провизиялар құру, мың теңге
Жіктелуге байланысты несиелер тобы
Мұндағы активтерге заңды және жеке тұлғаларға қатысты, сондай - ақ
басқа банктерге байланысты банктің талаптары жатады.
Аталған ережеге сәйкес, активтер мен шартты міндеттемелер стандартты
және жіктелген болып бөлінеді.
Жіктелген активтер қатарына жатпайтын активтер стандартты болып
табылады.
Жіктелген активтер мен шартты міндеттемелер күмәнді (5 санатты
күмәнді) және үмітсіз болып бөлінеді.
Несиелердің жіктелуі олардың сапасына, қамтамасыз етілуіне, қарыз
алушының қаржылық жағдайына, оның несиелік тарихына, несиелердің жіктелу
санаттарына байланысты жүзеге асады.
Банкаралық несие басқа банктердегі депозит сияқты жіктеледі.
1.3 Несиелік бақылау (мониторинг) және несиенің рейтинг жүйесі
Несие бойынша төлемдердің және оған тиісті пайыздардың төленуіне
бақылау жасау - бүкіл несиелеу процесінің маңызды сатысы болып табылады.
Оның мәні несиелік істі кезеңді түрде сараптаудан, банктің несиелік
портфелін қайта қарауда, несиелердің жағдайын бағалаудан және аудиторлық
тексерулерді өткізуден тұрады.
Несиелік мұрағат (архив) - несиелік бақылаудың базасы. Онда барлық
керек құжаттар шоғырланады - қаржылық есеп берулер, хат алмасулар, несие
қабілеттілігі туралы сараптамалық қараулар және т.б.
Әрбір банктің несиелік іс жүргізуінің өз жүйесі бар. Әдетте құжаттар
келесідей тарауларға топтастырылған:
- несие бойынша құжаттар (несиелік келісімнің, қарыздық міндеттемелер,
кепіл - хаттардың көшірмелері, құжаттарға қол қоюға құқық беретін куәлік);
- қаржылық және экономикалық ақпарат (баланстар, кіріс пен шығыс жайлы
есептер, сараптамалық кестелер, ақша түсімдері туралы есептер, бизнес-
жоспарлар, салық декларациялары);
- несие қабілеті туралы шақырылымдар мен есеп берулер (несие
агенттіктерінің анықтамалары, телефондық шақырылымдар, хат алмасулар);
- несиені кепілдеуге байланысты материалдар (иелікке алуға құқық беретін
құжаттар, кепіл туралы қаржылық куәліктер, бағалы қағаздар және салымдарға
құқық беру құжаттары және т.с.с.)
- хат алмасулар мен басқа да мәліметтер (клиентпен несиеге байланысты хат
алмасу, телефон байланыстарының көшірмелері, клиенттің ағымдағы жағдайы
туралы анықтамалар);
Басында айтылып өткендей, несиелік портфель банктің табыс көздерінің
басты құраушысы болып табылып қана қоймай, сонымен бірге активтерді
орналастыру кезінде тәуекелдің басты көзі болады. Банк активтерінің сапасы
мен құрылымына көбінесе банктің беделі мен қаржылық табысы байланысты
болады. Сондықтан барлық банктерде несиелердің сапасына айрықша көңіл
бөлініп, оларға үнемі бақылау, тәуелсіз сараптама, несие саясатында
қабылданған стандарттардан ауытқу фактілерін анықтау жұмыстары жүргізіледі.
Несие қызметкерлері және жоғары қызметкерлер несиелердің шектен тыс белгілі
бір салаларда ғана шоғырлану фактілерін болдырмау немесе банк тарапынан
араласуды қажет ететін проблемалық несиелерді анықтау мақсатымен портфель
құрамын мұқият сараптамаға алады.
Несиелік портфельге бақылау бағдарламалары банк типіне, оның
мамандануына, несие қабілеттілігін анықтау әдістеріне байланысты болып
келеді. Мысалы, өндіріс көлемінің төмендеуін басынан кешіп отырған сала
кәсіпорнына көп несие берген банк өз қарыз алушылары үшін (осы салада)
әрбір 2-3 ай сайын жүйелі түрде тексеру жүргізе алады. Дифференциалды жол
көбінесе қолданылады: ең сенімді деген несиелер жылына бір рет тексеруден
өтеді, ал проблемалық несиелер әрдайым бақылауды және сараптауды қажет
етеді. Тағы бір жол: ірі несиелер бойынша әрдайым бақылау және кезеңді
түрде - белгілі деңгейден төмен несиелер бойынша тексерістер жүргізу.
Несиені тексеру қаржылық есеп беруге қайта сараптама жасау, қарыз алушы
кәсіпорнына бару, құжаттаманы, кепілді тексеру т.б. тұрады. Аралық тексеру
уақытында тағы да осы ссуданың банктің несие саясатына сай келуі
тексеріледі, клиенттің несие төлеу және қаржылық тұрақтылығы қабілеттілігі
сараптамаға алынып, операцияның рентабельділігі қайтадан тексеруге алынады.
Көптеген банктер кезекті аралық бақылау кезінде несиелерге рейтинг
белгілейді. Кейбірінде номер белгіленсе, кейбірінде категория беріледі,
қалай айтса да бұл әдіс банк үшін пайда тигізуге бағытталған, бұдан банктің
ұтылмауы анық.
Несиелерді рейтинг бойынша жіктеу банкке несие портфелін бақылап
отыруға мүмкіндік береді. Айталық соңғы тексерістер қорытындылары бойынша
"шекті ссудалар" барлық портфельдің 5% құрады, ал олар осыған дейінгі
кезеңде тек 1,5% ғана болған делік. Ол үшін портфельдің нашарлауы
себептерін анықтап және жағдайды түзетуге шаралар қолдану керек. Егер,
шекті ссудалардың өсуі белгілі бір несие түрімен немесе белгілі салаға
берілген несиелерге байланысты болса, бұл ссудаларды беруді шектеу керек.
Тексеру негізінде жекелеген несие инспекторларына және банк құрылымына баға
беруге болады.
Несиелерді аудиторлық тексеру банк бақылаушысына бағынушы арнайы
бөліммен жүргізіледі. Бұл тексеру тура жоғарыда сипатталған несие портфелін
бақылаумен бірдей болып келеді, бірақ ол, әдетте несие бөлімімен байланысты
емес тәуелсіз қызмет жұмысшыларымен жабық түрде жүргізіледі.
Аудиторлық бақылау келесі сұрақтарға жауап іздеуді алдына мақсат етіп
қояды:
- банк мұрағаттарының жағдайы қалай және оларды жаңарту жұмыстары жүргізіле
ме;
- несие бөлімдерінің басшылары және қызметкерлері несиелік портфельді
зерттеу жұмыстарын үнемі жүргізе ме;
- рейтинг дұрыс анықталған ба;
- несие бөлімінің жұмысы несие саясаты туралы жазбаша меморандумына сәйкес
келе ме;
- банктік портфельдің жалпы сапасы қалай;
- үмітсіз несиелер бойынша шығындардың орнын жабуға банктің резервтік
қорлары жеткілікті ма;
Аудиторлық тексеру нәтижелері арнайы есеп беруде көрсетіліп, ол
директорлар кеңесіне, сәйкес банк комитеттеріне, банк бөлімдері басшыларына
және аға несие инспекторларына ұсынылады. Есеп беруде тексеру уақытына
барлық несиелік портфельдің сапасы бағаланып несие бөлімдері персоналының
және басшылықтың жұмысының тиімділігіне баға берілуі тиіс. Бұдан басқа
аудиторлар жұмысты жақсартуға және банкте қалыптасқан несиелеу нысандары
мен әдістерін өзгертуге және жақсартуға байланысты өз кеңестерін береді.
Несие рейтингінің жүйесі
Несие рейтингі жүйесінің сапасы несиелік тәуекелдің деңгейін жүйелі
бағалаудың басты құралы болып табылады. Несиелік тәуекел - бұл негізгі
қарыздың және ол бойынша пайыздардың төленбеу және қайтарылмау тәуекелі.
Басқа сөзбен, несиелік тәуекелді, банктің, қарыз алушы мерзімдер мен
шарттарды несиелік келісімге сай өз міндеттемелерін орындауына
күдіктенуімен айтуға болады. Бұл жағдай келесі себептермен айқындалуы
мүмкін:
- қарыз алушының конъюнктура өзгерісіне байланысты болашақ парапар ақша
ағымын құра алмауы;
- несиені қамтамасыз ету түрінде қабылданған кепілдің сапасына және болашақ
құнына күдіктенуі;
- қарыз алушының іскерлік репутациясының жоғалуы;
Несиелік тәуекелді басқару процесінде банк, әрбір жеке қарыз алушы
және оған берілген несиемен байланысты тәуекел деңгейін анықтауға тырысады.
Өйткені бұл жерде банк қарыз алушыларға өз ақшаларын емес, кредиторлардың,
яғни, салымшылардың ақшаларын береді. Банкирлердің банкир ретінде қызмет
етуі салымшылардың қаражаттарын пайдамен қайтарып бере алатындықтарына
сендіре алу негізінде қалыптасады.
Әлеуетті қарыз алушы берген несиелік ұсынымды бағалау, несиені беру
кезіндегі туындайтын тәуекел түрлерін бағалау болып табылады. Несиелік
тәуекелдің көлемі: қарыз алушы репутациясының моральды және этикалық білімі
өндіріс, маркетинг және қаржылық басқару мүмкіншілігі аспектісіндегі
жемісті репутациясына тең; несиелік ұсынымды дайындау деңгейіне, іскерлік
және экономикалық көзқараста оның реалистілігі, банк стратегиясына несие
мақсаттылығының сәйкестігіне байланысты.
Сонымен қатар, банк несие сомасына, ұсынылған қарызға қызмет көрсету
графигіне (пайыздарды және қарыздың негізгі бөлігін төлеу), қарыз алушының
қаржылық жағдайы туралы ақпаратқа, несиенің бағытталуына байланысты қарыз
алушы толтыратын стандартты форматтағы анкета дайындалуы қажет.
Осы мәліметтердің негізінде қарызды тексеру және активтерге мониторинг
жүргізу үшін банктер кеңінен қолданатын несие рейтингінің жүйесі құрылады.
Несие рейтингінің жүйесін қолдану туындаған тәуекелге байланысты несиеден
түсетін пайданы анықтауға мүмкіндік береді. Банктер несие сапасы бойынша
рейтингтік жүйені өздері құрады. Сонымен қатар, кейбір банктер қарапайым
кестелерді, басқалары - күрделісін қолданады. Бірақ оларды бір мақсат
біріктіреді - несиені беру және оның бағасын қою жоспары аспектісінде
банктің несие бөлімі қабылдайтын шешімдерді жеңілдетеді. Ереже бойынша, бүл
тәуекел категорияларының түрлеріне белгілі бір сандарды немесе әріптерді
қою арқылы тәуекелді жіктеу жолымен жасалады. Несие сапасы бойынша
рейтингтік жүйенің түрлі модельдері қосымша түрінде көрсетіледі. Басқа да
рейтингтік жүйе сияқты, балдық жүйе банкке қарастыруға алынған тәуекел
облысына, әр облысқа салмақ беруге және де рейтингтерге балл белгілеуде
жеңілдік беретінін ескеру қажет.
Әдетте, рейтингті құру кезінде келесі факторлар ескеріледі:
- несиенің мақсаты;
- қарыз алушымен байланысты несиенің көлемі және залал мүмкіндігінің жалпы
көлемі;
- қарыз алушы жұмыс істейтін сала;
- қарыз алушының бұрынғы қаржылық жағдайы және несиесі.
Көрсеткіштерді талдау және несие сапасы бойынша рейтинг құру сенімді
және үнемі жаңарып отыратын ақпаратты талан етеді. Ол несиелендіру кезінде
шешім қабылдау процесінде банк және әлеуетті клиенттер туралы қаржылық
ақпараттың жүйелі жинағын; банктің өзі туралы қаржылық ақпараттың жүйелі
жинағы және олардың ішкі бақылау және басқару процесінде қолдануын
қарастырады. Басқа сөзбен айтқанда, көрсеткіштерді талдау басқарудың аса
маңызды құралы болып табылады.
Сапа бойынша несиелік рейтинг келесі көрсеткіштердің қолдануын
қарастырады:
Ағымдағы өтімділік = ағымдағы активтер
ағымдағы пассивтер
Берілген көрсеткіш қарыз алушы өзінің ағымдағы міндеттемелерін өтеу
қабілеттігін, өзінің ақшасын және өтімділігі бойынша жақын активтерін
қолдана отырып, қысқа мерзімді операциялар жүргізуін қарастырады.
Өнеркәсіптік кәсіпорын үшін ағымдағы теңсіздіктің 1,5 және одан жоғары
болуы, ереже бойынша өтімділік жағдайының жақсы екенін бейнелейді.
2. Левеража теңсіздігі:
а) жалпы ұзақ мерзімді берешек
жай және артықшылықты акциялар және бағынышты борыш
б) жалпы ұзақ мерзімді берешек
жай акция
Бұл коэффициенттер, қарыз алушы өз операцияларын жүзеге асыру үшін,
өзін қаншалықты "қаржылық рычагпен" қамтамасыз еткенін көрсетеді. Берілген
теңсіздіктер фирма иесінің қаржылық міндеттемелерінің және ұзақ мерзімді
несиелерге қатысты қарыздардың субординациялық иелерінің көлемін
мінездейді.
3. Салық алдындағы пайыздарды жабу
4.3 және 4 көрсеткіштер карыз алушының табысы қаншлықты қарызға қызмет
көрсету бойынша міндеттемені немесе фирманың қарызын жабады. Әдетте, талап
етілетін қатнас 3 ке және одан жоғарыға тең (қарыз алушының қызмет циклы
закымдалған сайын, ақша ағымы тұрақтылығы төмен болады, сәйкесінше банкир
жоғары қатынасты талап етеді).
5. Бұл, амортизацияланған құрал-жабдық және қарыз алушының мүлігі ұзақ
мерзімді берешекпен қаржыландырылғанын көрсетеді. Әдетте, жағымды қатынас 1
ден аспайды.
6. Бұл қатынас өтімділікті мінездейді, ал оның ұзақ мерзімді берешекпен
байланысы қарызды жабу элементін кіргізеді.
Қаржылық жағдайды бағалау 4 ішкі көрсеткішті есептеу базасымен
жүргізілуі 2-кестеде қөрсетілген:
2-кесте- Қаржылық жағдайды бағалау
Қорыта келгенде несие бойынша төлемдердің және оған тиісті пайыздардың
төленуіне бақылау жасау - бүкіл несиелеу процесінің негізі болып табылады.
Оның мәні несиелік процесте кезеңді түрде сараптаудан, банктің несиелік
портфелін қайта қараудан, несиелердің жағдайын бағалаудан және аудиторлық
тексерулерді өткізуден тұрады, қалыптасады.
2 БАНК ЦЕНТР КРЕДИТ АҚ-Ы МЫСАЛЫНЫҢ НЕГІЗІНДЕ НЕСИЕЛЕРДЕН ТУЫНДАҒАН
ПРОБЛЕМАЛАРДЫ ТАЛДАУ
2.1 Банк Центр Кредит АҚ – ң несиелеуден туындаған проблемаларды
талдау
Банк Центр Кредит АҚ – ң несиелеуден туындаған проблемаларды
талдаудың басты бағыттары қазіргі әлемдік қаржы дағдарысы кезеңінде өзіндік
маңыздылығы бар, себебі басқа банктерге қарағанда өзінің тұрақтылығымен
ерекшеленеді. Банк Центр Кредит АҚ – ң қаржыландыру үшін жобаларды
таңдаудың негізгі критериялары болып мыналар табылады: - экономикалық
мақсаттылық,
- техникалық қалып,
- коммерциялық тиімділік,
- қаржылық тиімділік,
- қарыз алушының өзге де қаржылық ахуалы,
- жобаның құқықтық қамтамасыз етілуі,
- экономикалық қауіпсіздік,
- несиені қайтарудың сенімді ішкі кепілдігі.
Жобаның сараптамасына қатысушы департаменттер сараптама қорытындысының
объективтілігі мен сапасына жауап береді.
Жоба бойынша тәуелсіз (халықаралық) эксперттерді тарту арқылы
сараптама жүргізілуі мүмкін.
Жоғарыда айтылғандай, тұрғындарға несие беру мәселелерімен айналысатын
жеке комитет қызмет атқарады.
Жеке комитеттің өкілеттігі:
- Жеке несиелер бойынша несиелік өтініштерді қарау (жеке несие беру бойынша
несиелік бөлім лимиті аймағында).
- Пролонгация туралы шешім бөлімшенің несиелік комитетінің қарауына
ұсынылады.
- Өтінішті қарау нәтижесінде комитет келесі шешімнің біреуін қабыдайды:
- мақұлдау;
- қабылдамау;
- қайта өңдеуге жіберу.
- Комитет шешімді оның мүшелері толық қатынасқан жағдайда ғана қабылдануға
құқықты.
- Комитет мүшесі комитет отырысына қатыса алмаған жағдайда, оның өкілеттігі
бөлім қызметкеріне бөлім Директорының бұйрығы бойынша берілді.
- Дұрыс шешім комитет мүшелері бірауыздан қолдаған жағдайда қабылданды деп
саналады.
Комитет отырысын жүргізу тәртібі:
- Комитет отырысын Комитет басқарушысы ашады.
- Несиелік Комитет хатшысы Комитет мүшелерін күн тәртібімен таныстырады.
- Қаралып жаткан сұрақ туралы мәлімет баяндамашылармен қысқа түрде негізгі
тұжырымдармен түсіндіріледі.
- Несиелік өтініштерді қарау барысында банктің тиісті мамандары шақырылуы
мүмкін.
- Шешім ашық дауыс берумен қабылданады.
- Комитет шешімі бекітілген формадағы хаттамамен жазылады.
- Хаттамаға отырысқа қатысқан Комитет мүшелерінің барлығы қол қояды.
- Отырыс хаттамасының түпнұсқасы арнайы папкаға тігіліп, сейфте сақталады.
- Бір жыл өткен соң құжаттар бөлім мұрағатына беріледі.
- Отырыс хаттамасының көшірмесі шешімді орындауға жауапты тұлғаларға
жіберіледі.
Несиелік ресурстарды беру туралы өтініш мына жағдайларда
қабылданбайды, егер клиент:
- банктің ішкі несиелік саясатына сай заңды дайындалған құжаттарды
иеленбесе;
- нашар несиелік тарихы болса;
- негізгі қарызды және оның пайыздарын жабуға жеткілікті табыс көзі
болмаса.
Бөлімнің фронт - офис қызметі.
Филиалдың фронт - офисі жеке несие алуға клиентті тартуға, жекелеген
несиені сатуды үйымдастыруға және Бэк-офис үшін құжаттар пакетін дайындауға
жауапты.
Қызығушылық танытқан клиенттермен жұмыс жасау - жеке несие беру
менеджеріне, ал есеп кассасы бөлімінде - есеп менеджеріне жүктеледі.
Менеджерлердің міндеті:
- Клиенттерді банктің жеке несиелеу шарттары мен тәртібі туралы телефон
арқылы ақпараттандыру;
- Клиенттерді алдын ала жіктеу:
Клиент банк бөліміне немесе банктің Бас офисіне қарыз алуға ниет
білдіргенде, кредит офицері оған мына жағдайларды анықтайды: айлық жалақы
немесе зейнетақының осы банкте ашылған жинақ немесе карталық есепке
аударылатындығын, қарыздың қандай мақсатқа жоспарланатындығын, сонымен
бірге несие бойынша төлемді алдын ала есептейді, клиенттің қарызды хаттау
кезінде болуы мүмкін шығындарының сметасын шамамен анықтайды.
Несие алу үшін клиенттерге қажетті құжаттар пакеті туралы кеңес:
- Займ ұсынуға қажетті негізгі кұжаттар тізімі (жоспар бойынша сараптама
үшін);
- Ипотека мен тұтыну қажеттілігіне берілетін займға өтініш;
- Бөлімнің қауіпсіздік қызметімен тексерілген жеке басының куәлігі (өзінің
және жолдасының ).
- Неке куәлігінің көшірмесі (ажырасқандығы туралы, жолдасының өлімі туралы
. РНН-ді растайтын құжат.
- Резюме.
- Еңбек туралы куәліктің көшірмесі (егер бар болса) немесе жеке еңбек
келісім - шарты, не болмаса, жұмыс орнындағы кадрлар бөлімімен расталған
жұмысқа қабылдау туралы бұйрықтың көшірмесі.
- Жалақы туралы жұмыс орнынан анықтама (ең кем дегенде соңғы 12 айға).
Заң тұлғасының білімінсіз кәсіпкерлік қызмет жасаушы жеке түлғалар
бойынша - Ж.К. тіркелу куәлігіне болмаса кәсіпкерлік қызметке рұқсат, кіріс
туралы деклорация, сауда орнын растайтын құжат, салық комитетінен уақтылы
төлемдер туралы анықтама және де қалыпты қаржы кірісінің (12 айдан кем
емес) бар екенін растайтын өзге де құжаттар.
- Отбасы мүшелерінің кірісі жайлы жүмыс орнының анықтамасы (соңғы 12 айға).
- Коммуналдық және өзге де төлемдер туралы түбіртектердің көшірмесі.
- Тұрғылықты жер мен отбасы құрамы туралы КСК-дан (РОВД, ауылдық аймақ)
анықтама (№ 3 түр).
- Нарко-диспансерден анықтама.
- Қамсыздандыру бойынша заң орнататын құжаттар - Банкпен белгіленген
лицензияланған бағалаушылар жүргізген кепілдегі мүлікті бағалау актісі.
- Көлік кепілдігі бойынша: барлық ортақ иелердің көлікті кепілге беру
туралы нотариалды расталған келісімі немесе кепіл берушінің сол уақытта
некеде болмағандығы туралы арызы, көлік құралының сақтандыру шарты (ЖКА-дан
және қуғыннан), көлік салығы туралы түбіртек, техникалық қараудан өткендігі
туралы куәлік, техпаспорттың көшірмесі.
- Потенциалды қарыз алушыға жұмыс берушінің тиісті түрде құжатталған және
кіріске алынған кепілдігі.
- Төлеуге қабілетті жеке түлғаның кепілдігі.
- Қарыз алушының қарызды уақтылы қайтаруын қамтамасыз етуі бойынша жылдам
міндеттілігі.
- Әрекет етуші несие саясатына сәйкес өзге де қажетті қүжаттар.
- Ұсынылған құжаттар көшірмесі міндетті түрде олардың түп нұсқасымен
салыстырылады.
- Қарыз (займ) ұсыну мен оны есептеу процедуралының келісімі.
- Егер қарыз беру шарттарымен Клиент келіссе, онда несие офицері Клиент
анкетасын толтыруды және өтінішті хаттауды ұсынады. Несие офицері Клиент
өтінішін әзірлейді және өтініштерді есептеу журналына тіркейді. Клиент
өтінішіне тіркеу күні мен тіркелу нөмірі койылады.
- Кепілдегі мүлікке сақтандыру полисін құжаттау;
- Несие беру құжаттарына қол қоюды ұйымдастыру;
Яғни, қарыз берумен байланысты құжаттарды хаттау үшін Клиент
шақырылады. Клиенттен қайтарылуға жататын жеке басының куәлігі және де өзге
құжаттардың көшірмесі алынады. Несие беруші қызметкерлерімен алынған немесе
олар тұп нұсқамен салыстырған құжаттардың көшірмесіне көшірме дұрыс деген
белгі қойылады және несие беруші қызметкерімен расталады.
Қабылданған құжаттар мен көшірмелер тізімі екі данада құрастырылады.
Тізімнің екінші данасы несие офицерінің қол қоюымен Клиентке тапсырылады.
- Қарыз алушыны оның ссудалық карыздарының жағдайымен ақпараттандыру;
- Жеке несие алушы клиенттерді тарту, соның ішінде, клиенттердің мақсатты
топтарын іріктеу мәселелері бойынша қарым-қатынас менеджерлерімен бірігіп
жұмыс істеу;
- Жеке несиелеу сұрақтары бойынша ЕАКБ (РКО) есептері менджерлері
қызметінің бағыттары.
Жеке несие алуға ниеті бар клиентпен бірінші қарым-қатынаста менеджер
жасайды. Әңгімелесу барысында клиенттің қажеттілігі мен мақсаты анықталады
(несие алу қажеттілігі мен оның маңыздылығы). Клиент тілектері жайлы толық
ақпарат алған соң, менеджер банк өнімдері мен байланысты кұқықтар мен
міндеттерді түсіндіреді. Клиент банк шарттарымен келіскен жағдайда банк
менеджері клиенттің жұмыс орнын, оның отбасы мүшелерін, отбасы құрамын,
айлық кіріс пен шығысын, оның несие тарихын т.б. анықтайды.
Алынған мәліметтер негізінде менеджер клиенттің банктің несие саясаты
талаптарына сай келетіндігіне алдын-ала квалификация жүргізеді, Клиентпен
қажетті қарыз бен несие уақытына байланысты келісім процесінде менеджер
несие бойынша айлық төлем соммасын есептейді.
Клиентті алдын-ала квалификациялау нәтижесінде менеджер онымен әрі
қарай жұмыс жасау мүмкіндіктері туралы қорытынды жасайды.
Егер несие алуға клиентің кірісі немесе банктің өзге де талаптарын
орындау жағдайы сай келмесе, онда менеджер несие беру жөніндегі қосымша
мүмкіндіктерді түсіндіреді.
Егер қосымша факторлары жоқ болса, менеджер сыпайы түрде несие
өтінішін қайтарады.
Егер менеджердің ұйғарымынша клиенттің несие алуға мүмкіндігі болса
клиентке несие ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz