Еңбек нарығын мемлекеттік реттеу аспектілері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Бөлім. Еңбек нарығын мемлекеттік реттеудің теориялық негіздері
1.1. Нарық және оның даму эволюциясы, атқаратын қызметтері,
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2. Еңбек нарығының қалыптасуы мен
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...15
1.3. Еңбек нарығын мемлекеттік реттеу
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2 Бөлім. Батыс Қазақстан облысында еңбек нарығын қалыптастыру және
реттеудің аймақтық жағдайына сипаттама
2.1. Батыс Қазақстан облысының Еңбек статистикасы басқармасының еңбек
статистика саласындағы мемлекеттік
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
2.2. Батыс Қазақстан облысында еңбек нарығының қалыптасуын талдау ... .38
2.3. Еңбек нарығын мемлекеттік реттеудің аймақтық саясаты
... ... ... ... ... ...45
3. Бөлім. Аймақтық еңбек нарығының мемлекеттік реттелуін жетілдіру жолдары
3.1Аймақтық еңбек нарығын мемлекеттік реттеу
проблемалары ... ... ... ... ...54
3.2 Еңбек нарығын мемлекттік реттеудің басым
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ..60
Қорытынды және
ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..68
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.71
Қосымша
Кіріспе
Ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтің жыл сайынғы ел халқына жолдайтын
Жолдауында халықтың әлеуметтік жағдайын көтеруге, тұрғындар арасындағы
жұмыссыздыққа, оларды еңбекке баулу, сапалы білім беру, саналы азамат
ретінде қалыптасуына ықпал жасайтын, қоғамдағы өзекті де қажетті
жағдайларды үнемі ескеріп отырады. Сондықтанда еліміз тәуелсіздік алғаннан
бері елімізде жүргізіліп отырған реформалардың үлкен бір тармағы –
қоғамдағы қалыптасқан проблеманы жою, халықты мықты әрі қоғамға елеулі үлес
қосатындай, оларға еңбек нарығында өз орындарын табуға көмектесу.
Қазіргі кездегі нағыз пәрменді әлеуметтік саясат – ол халықты жұмыспен
тұрлаулы қамту саясаты болып келеді және болып қала береді. Осыған орай
әлеуметтік көмек көрсету саясаты әлеуметтік топтардың мұқтаждықтарымен
айқындалуға тиіс емес, қайта еңбекке қабілетті азаматтарды жұмысшылар
санына қосуға даярлау міндеті ауқымында шоғырландырылуға тиіс. Азаматтарға
қолдау көрсетудің мемлекеттік жүйесі олардың қайта оқып үйренуі мен жаңа
кәсіпті меңгеруіне ынталандыру бағытында құрылуы керек. Бүгінгі күнде
елімізде еңбек нарығы экономикалық жүйенің ерекше инфрақұрылымына айналып
отыр. Бұл нарықта, басқа нарықтағыдай, біріншіден, сұраныс және ұсыныс
заңдары, жұмыс күшін сату – сатып алу жетілген бәсеке нарығы жағдайында
жүріп отыратын болса, екіншіден, жетілмеген бәсеке нарығының ерекше ықпалы
да байқалып отырады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Жаңа әлемдегі
жаңа Қазақстан атты халыққа жолдауында Қазақстанның әлемдегі бәсекеге
барынша қабілетті елу елдің қатарына ену стратегиясында өнімдерді экспортқа
шығаруға бағдарланған өндірістерді, оның ішінде кластерлік өндірісті
дамыту керек екендігі айтылған болатын.
Дамыған және дамушы елдердің тәжірибесін үйренуде жүйелік және нақты
тарихи көзқарас халық шаруашылығындағы еңбек нарығын реттеудің әлеуметтік-
экономикалық, ұйымдастырушылық-инфрақұрылымдық қызмет ету тетіктерін
жетілдіру, облыс тұрғындарын жұмыспен қамту, әлеуметтік қорғаудың белсенді
формасы ретінде жұмыссыздарды кәсіби даярлау және қайта даярлау, қоғамдық
бағдарлама жасау негізгі өзекті мәселелердің бірі болып отыр, ғылыми
тұрғыдан зерттеуді талап етеді.
Әлемдегі көптеген экономист ғалымдардың еңбектерінде еңбек нарығын
реттеу тақырыбы, оның маңыздылығы, қоғамның дамуындағы рөлі, экономикадағы
алатын орны зерттелген. К.Маркс өз еңбегінде еңбек нарығы туралы теориялық-
әдістемелік негізін зерттесе, Д.Ж.Кейнс пен М.Фридман еңбек нарығы мен
жұмыспен қамтуды реттеуде мемлекеттің жүргізу саясатының қажеттілігінің
маңыздылығын қарастырған. Сонымен бірге тәжірибеде теориялық жағынан
қамтылған және Батыс елдердің үлкен тәжірибесіне негіз болған ғылыми
зерттеулер жарияланып жүр. Дамыған елдердің тәжірибесін үйрену еліміздің
еңбек нарығын реттеу мен халықты жұмыспен қамтудың үлгісін жасауға негіз
болады.
Батыс Қазақстан облысында еңбек нарығын реттеу мен халықты жұмыспен
қамту деңгейін көтеру, облыстың экономкалық және т.б. ерекшеліктеріне
байланысты ауқымды және күрделі мәселелердің бірі болып отыр. Бұл
мәселелерді облыстық экономика мен еңбек нарығының байланыстылығын жүйелі
түрде зерттеп, тиімді саясат арқылы шешу теориялық және тәжірибелік
зерттеу жұмыстарын қажет етеді.Жұмыспен қамтудың жоғарғы деңгейіне жету –
мемлекеттің макроэкономикалық саясатының негізгі мақсаттарының бірі.
Қосымша жұмыс орындарының санын құрушы экономикалық жүйе, қоғамдық өнімнің
санын көбейту және сонымен қатар мол дәрежеде тұрғындардың материалдық
қажеттіліктерін қанағаттандыру тапсырмасын қояды.
Қазақстан - әлеуметтік нарықтық экономика құруды мақсат тұтатын жас,
егеменді мемлекет. Қазақстан қоғамының демократиялық қайта құру кезеңінде
мемлекет қызметінің маңызды бағыттарының бірі мемлекеттік жұмыспен қамту
саясаты болып табылады. Осы орайда жұмыссыздық проблемасын жалпы
мемлекеттен бөліп қарауға болмайды, өйткені біздің қоғамымыздың барлық
әлеуметтік топтары бірдей әлеуметтік- экономикалық проблемаларды бастан
кешіруде.
Еңбек нарығындағы қатаң бәсекелестіктің жағдайы - үнемі халықтың алдына
жұмыс іздеу мәселесін қояды.
Осы тұрғыда Елбасының жолдауында, алда тұрған онжылдықтың аса маңызды
міндеті – Қазақстанның барлық азаматтарының өмір сапасы мен деңгейін
жақсарту, әлеуметтік тұрақтылық пен қорғалуды нығайту. Ел халқы санының
2020 жылы 10%-ға өсуі үшін мемлекет барлық қажетті жағдайларды жасайтын
болады. Біздің мемлекеттік әлеуметтік саясатымыздағы басты басымдық
халықтың жұмыспен қамтылуын қамтамасыз ету болып табылады. Сондықтан 2020
жылға қарай жұмыссыздық деңгейі 5%-дан, ал табыстары ең төменгі күнкөріс
деңгейінен төмен халықтың үлесі 8%-дан аспайтын болады, әлеуметтік
қызметтер тек мұқтаж адамдарға көрсетіліп, қазіргі заманғы стандарттар мен
Қазақстандағы өмір деңгейіне сәйкес болуы керек делінген.
Еңбек нарығы-бұл ұдайы өндірістің, бөлудің, қайта бөлудің және
жұмысшылардың еңбекке орналасуы арқылы жүзеге асатын сұранысты қалыптастыру
бойынша жұмыс күшіне оның ұсынысының қатынасының барлық жиынтығын
кірістіретін күрделі түсінік.
Заманауи еңбек нарығы экономикалық өзгерістер жүргізу барысында
қалыптасады. Оның көрінісі жасырын жұмыссыздықтың жоғары деңгейі,
қызметкердің қосқан үлесі мен оның табысы арасындағы байланыстың үзілуі,
жалақының уақытылы берілмеуі және т.б.болып табылады.
Нарықтық қатынастардың дамуы жұмыс күшіне деген сұраныс пен ұсынысты
реттеу, еңбек қатынастары жүйесін реформалау мен жұмыс орындарының сапалық
сипаттамаларының артуы, кәсіби білім беру жүйесінің жаңа экономикалық
жағдайға бейімделуімен байланысты еңбек нарығында туындайтын мәселелерді
зерттеуді көздейді.
Бұл мәселелерді шешу кезінде әлеуметтік жағынан әлсіз қорғалғандарды,
еңбек ресурстарының бәсекеге қабілеті төмен топтарын ерекше ескеру қажет.
Олардың біріне оларды негізгі толықтыру көзі болып табылатын жастарды
жатқызуға болады.
Мемлекет басшысының ...халықтың барлық топтарының өмір сүруінің жоғары
сапасына және алдыңғы қатардағы әлеуметтік стандарттарына қол жеткізу
бойынша тапсырмасын іске асыру жөніндегі атқарылған жұмыс, адам капиталының
дамуымен байланысты мәселелерді алдыңғы қатарға шығарды.
Сондықтан да, дипломдық жұмыстың мақсаты- Батыс Қазақстан облысының
еңбек нарығын реттеу және халықты жұмыспен қамтуды жетілдіру бойынша ғылыми
тәжірибелік ұсыныстар жасау болып табылады. Көрсетілген мақсатқа қол
жеткізу үшін жұмыста келесідей міндеттер қойылды:
- еңбек нарығы мен халықты жұмыспен қамтудың жалпы теориялық
-әдістемелік негіздерін зерттеу;
- еңбек нарығын реттеудің қызмет ету тетіктерін және әлеуметтік –
экономикалық мазмұны мен факторларын анықтау;
- облыстағы еңбек нарығы мен жұмыспен қамтудың жалпы сипаттамасын
қарастыру;
- Батыс Қазақстан облысындағы еңбек нарығының қазіргі жағдайына талдау
жасап, тиімділік деңгейі мен салааралық ерекшіліктерін анықтау;
- облыстағы халықты жұмыспен қамтудың облыстық бағдарламасының
қажеттілігі мен жұмыспен қамту шараларының тиімділігін арттыру жолдарын
негіздеу.
Алға қойылған барлық міндеттерді орындау, біздің ойымызша, еңбек
нарығындағы сұраныс пен ұсынысты ескере отырып, экономика салаларында
халықтың еңбегін оңтайлы пайдалануға қол жеткізетіні сөзсіз.
Еңбек нарығын реттеу мәселесі бойынша отандық және шетелдік ғалым-
экономистердің ғылыми жұмыстары, Қазақстан Республикасының заңдары, еңбек
нарығы мен жұмыспен қамту мәселелеріне қатысты Қазақстан Республикасы
Президентінің жарлықтары мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары
және статистикалық органдардың ресми мәліметтері алынды.
Зерттеу жұмысындағы қорытындылар мен тұжырымдамалар салыстырмалы
талдау, материалдарды графикалық өңдеу, экономикалық болжамдау, зерттеудің
әдістерін қолданумен негізделеді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық статистика Агентігінің, Халықаралық
еңбек ұйымының, Қазақстан Республикасы еңбек және халықты әлеуметтік қорғау
министрлігінің, Батыс Қазақстан облысының статистика департаментінің және
Батыс Қазақстан облысы бойынша жұмыспен қамтуды үйлестіру және әлеуметтік
бағдарламалар Департаментінің материалдары зерттеу жұмысының негізгі
ақпараттық базасын құрады.
Облыстың еңбек нарығын реттеу және халықты жұмыспен қамтудың жетілдіру
жолдары бойынша ғылыми тұрғыда белгіленген ұсыныстар жұмыстың ғылыми
жаңалығын құрайды.
Зерттеу барысында қол жеткізген нәтижелер келесідей:
-еңбек нарығын реттеу мен халықты жұмыспен қамтудың жалпы теориялық
негіздері қарастырылып, авторлық анықтамасы нақтыланды;
- еңбек нарығын реттеу мен халықты жұмыспен қамтудың қызмет ету
тетіктері және әлеуметтік – экономикалық мазмұны мен факторлары анықталды;
- Батыс Қазақстан облысындағы еңбек нарығын реттеудің қазіргі жағдайына
талдау жасалып, еңбек нарығына әсер ететін факторлары айқындалды;
-облыстағы халықты жұмыспен қамтудың облыстық бағдарламасын жасауға
ұсыныстар негізделді;
- Батыс Қазақстан облысы бойынша еңбек нарығын ретеу және халықты
жұмыспен қамтудың ұйымдық-экономикалық механизмдерін жетілдірудің бағыттары
анықталды;
- еңбек нарығы көрсеткіштерін болжаудың экономика-математикалық үлгісі
құрастырылып облыстағы халықты жұмыспен қамтуды жетілдіруге ұсыныс ретінде
болжам жасалынды;
-облыстағы халықты жұмыспен қамтудың бағдарламасының қажеттілігі мен
мазмұны ашылып, жұмыспен қамту шараларының тиімділігін арттыру жолдары
ұсынылды.
1. Бөлім. Еңбек нарығын мемлекеттік реттеудің теориялық негіздері
1. Нарық және оның даму эволюциясы, атқаратын қызметтері, принциптері
Қоғамдық өндіріс процесінде қоғамдық өнімнің нақтылығы қозғалысы сан
мыңдаған шаруашылық байланыстары арқылы жүреді. Олар кәсіпорындардың,
салалардың, аймақтық кешендердің (территориялық комплекстердің), халық
шаруашылығының экономикалық қан тамыры іспетті, осы байланыстар арқылы
өндірістің “қан айналымы” жүзеге асады. Міне, қоғамдық өнімнің осы
қозғалысында нарық маңызды қызмет атқарады. Әрине, оның өміршеңдігі
өндірістің табиғатына, экономикалық әлеуметтік жағдайына байланысты,
дегенмен нарықтың біраз дербестілігі бар, сондықтан да болар ұдайы
өндірістің барлық сатыларына, түпкі нәтижесі мен тиімділігіне айтарлықтай
әсер етеді
Жалпы нарық мәселесі төңірегінде осы күнге дейін теориялық айтыстар
толастай келеді. Экономикалық әдебиеттер мен зерттеулерде “нарық” деген
терминнің мәні осы күнге дейін толық ашыла қойған жоқ. Көпшілігі нарықтық
қатынасты стихиялық күштер үстемдік ететін ұйымдастырылмаған, ұшуы көп
кәдімгі базар мен теңесе, ал енді біразы нарықтық экономиканы барлық
ауруынан тез жазылатын керемет “күш” деп те дәріптеуде.
Саяси экономикалық мағынада нарықты айырбас қатынасын білдіретін
экономикалық категория деп қарайды. Ол экономикалық қатынастар жүйесінде
ұдайы өндіріс процесінің маңызды сатысы, айырбасты сипаттайды.
Нарық - өндіріс факторларын немесе оның нәтижелері мен шарттарын
айырбастауға байланысты болатын өндірістік қатынастардың белгілі бір бөлігі
немесе жүйесі. (Кулигин П. Соңиалистік экономикадағы нарық –“Вопросы
экономики”, 1990ж.).
Нарық - бұл сатушылар мен сатып алушылардың арасындағы тауар және
қызмет көрсету процесіне байланысты қалыптасатын экономикалық қатынастардың
жиынтығы. (Журавлева Ғ.Социализмнің экономикалық жүйесіндегі нарық -
“экономические науки”, 1990ж.№7)
Нарық - тауарларды сатып алу-сатумен байланысты орын алатын
экономикалық қатынастар жиынтығы. (Саяси экономия - Алматы, “Ана тілі”
,1991).
Нарық тауарларды өткізуге байланысты сатушылар мен сатып алушылардың
арасындағы қатынастар жүйесі болып табылады. (Қазіргі заманғы нарық:
табиғаты және дамуы Э.П.Дунаев, И.Е. Рудакова редакциясымен – М, МГУ,
1992ж.).
Келтірілген көзқарастардың қайсысы да жеткілікті түрде дәлелді, бірақ
мәселелердің бір жағын ғана қамтиды. Бұл анықтамаларға ортақ нәрсе - ол
нарықты өндірістің емес, айырбастың категориясы, нарықтық қатынастың
субъектісі - өндірушілер мен тұтұнушылар емес, сатушылар мен сатып алушылар
деп көрсетілуі. Біздің ойымызша, шын мәнінде тауар–ақша, нарықтық
байланыстар сату сатып алумен шектелмейді. Бұл жерде басымдылық айырбас пен
айналыс саласындағы қатынастарға емес, өндірісте болатын қатынастарға
тиісті болуы керек. Себебі тек осы жерде ғана өнім жасалады және оның
тауарға айналуын сипаттайтын, тауар-ақша қатынастарын қандай нақты
нысындарда болатынын көрсететін экономикалық байланыстар пайда болады.
Экономикалық дамудың объективті жағдайы нарықты және оның
категорияларын (баға, ұсыныс, бәсеке, және т.б ) өмірге әкелді. Көп уақыт
бойы біздің еліміздегі басқарудың әкімшілдік-әміршілдік әдісі үстем етуі
нарықтың дамуына тежеу салды. Соңғы жылдары басқарудың экономикалық
әдісіне көшу нарықтық айырбасқа жол ашып отыр. Экономикалық өмірде
шаруашылық қызметін ұйымдастырудың бұл әдісі батыстық модельдерді қайталау
емес. Бұрынғы социалистік нарықтық қатынастардың ұлғаюы шаруашылық
механизмін қайта құру барысындағы заңды көрініс. Мысалы, Венгрияда 1988
жылдың өзінде экономикалық реформа барысында өндіріс құрал-жабдықтарына
көтерме сауданы енгізу арқылы нарықтық тепе-теңдігі қалыптастырылды. Әрбір
өндіріс әдісіндегі нарық меншікке байланысты өндіріс қатынастарының бүкіл
жүйесінде әрекет етеді. Біздің қоғамымызда да нарық өндірістің тиімділігі
мен халықтың әлеуметтік-тұрмыс дәрежесін жақсарту бағытында қызмет істей
бастайды.
Соңғы уақытта теориялық дискуссияларда нарық пен жоспар бір-біріне
орынсыз қарсы қойылып жүр. Шын мәнінде ұдайы өндіріс (жоспарлы ұйымдасқан
процесс) нарықты, оның икемділігін экономикалық тиімділігін арттыруға
пайдалануы аса маңызды мәселе. Сондықтан нарық ұдайы өндірісті үйлесімді
дамудың басты тұтқасы. Экономиканы нарықтық реттеу ұйымдасқан жоспарлы
шаруашылық механизмнің құрамды бөлігі, онымен тығыз байланыста әрекет
ететінін естен шығармаған жөн.
Ағылшын экономисі А.Смит экономика түралы бір ғана еңбек жазғанымен,
оның дербес ғылымға айналуының негізін қалаған ғылым деп саналады. Оның
еңбегі Халық байлығы 1776 ж. жарық көрген. А.Смиттің досы Давид Юм
алғашында бұл ұғымға ауыр болғандықтан, оны оқып түсінетін оқырмандар саны
көп болмас деген пікірде жүрді. Алайда Юм қателескен екен, аталған кітапты
адамдар 200 жылдан астам уақыт бойы талмай оқып үйренуде.
А. Смиттің ойынша, ұлтың басты байлығы, өзге экономистердің
түсінігінше, алтын және күміс қорын жинауда емес, яғни байлық дегеніміз –
еңбек түрін атқаратын және ашық нарықта сауды жасайтын қарапайым адамдардың
әрекеттерінің нәтижесі.
Экономика ғылымы ретінде соңғы екі жүз жылдықта А.Смиттің еңбегінде
іргетасы қаланған теорияны талдау және оны толықтыру бағытында дамуда.
А.Смиттің нарық түралы ілімі Австрияның экономисі, Нобель силығының
лауреаты Фридрих Фон Хайектің еңбектерінде дамытылған. Оның ілімі бойынша,
нарық деген ұғым – ішкі себептерден пайда болған әлеуметтік тәртіптің бір
формасы. Хейктің айтуынша, нарық жүйесінің шегінде бағалықтың белгілі бір
біркелкі шкаласы жоқ; ол тек бәсекелестік мақсатты жалғастырады; солар үшін
қызмет атқарады, бірақ олардың алдында қоғам мақсаттарының қайсысы бірінші
орындалу керектігіне кепілдік бермейді.
А.Смиттің ілімінен шығатын қорытынды мынадай: нарықтың тиімділігі және
бәсекелестердің әрі олардың әрқайсысы өздерінің экономикалық мақсаттарына
жету жолындағы мүмкіндіктерін арттыра беретіндігі.
Капиталистік қоғамның дамуы деалектикасының өзі нарықтық экономиканы
ұйымдастыруға әкелетіні аян. “Айырбастау”- дейді. В.И. Ленин, “адамдарды
нарық арқылы біріктіреді”. В.И.Лениннің айтуынша, “Нарық” ұғымын қоғамдық
еңбек бөлінісінен айыруға болмайды. Міне, сондықтан да социализм орнатуда
және соцалистік шаруашылықты ұйымдастыруда нарықтық қарым-қатынастарды
толық пайдаланудың қажет екендігі түралы В.И. Лениннің көзқарасы көптеген
жағдайларға байланысты өзгеріп отырған. Олардың ең бастылары:
• В.И.Лениннің көзқарасында нарық мазмұнының өзгеруі, оның
еркін бәсекелестік капитализмнен монополистік капитализм
сатысына көшу барысында атқаратын ролі;
• Халқымыз орнатқысы келіп отырған қоғам мен оның қозғаушы
күштері түралы жалпы теорияның айқындала түсуі;
• Өтпелі дәуір кезеңіндегі экономиканы мемлекет тарапынан
басқару механизмнің дамуы;
Нарықтық қарым-қатынастың қажеттілігі қоғамдағы еңбек бөлінісін
тудыратын себептерден туындайды. Адамдардың өндірістік мүмкүндігі олардың
қажеттілігіне қарағанда табиғи түрде шектеулі болады. Кейбір қабілет-қарымы
бар адамдар тек белгілі бір салада ғана жұмыс істеп, белгілі затты ғана
өндіре алады, бірақ олардың қажеттілігі миллиондаған атауы бар әр түрлі
тұтұну игіліктері мен қызметтерін қамтиды.
Экономикалық ресурстарға: жер, еңбек, техника, шикізат, ақпарат және
т.б тән нәсе – олардың сиректігі немесе шектеулігі. Экономикалық теорияда
бұл феномен шамасы “ Ресурстар Заңы” деп аталады. Бұл жағдайда пайда табу
мен молшылықты қамтамасыз ететін тетік әлде кімнің даналығы немесе
ақылдылығының нәтижесі емес, ол - еңбек бөлінісі мен нарыққа байланысты
көрініс береді. Мұны адамдардың өмірге қажетті әр түрлі ресурстар алу үшін
өз еңбек өнімдерін бір-бірімен айырбастауға деген табиғи қажеттілігінен
және бейімділігінен туындайтынын көреміз. Осыған байланысты А. Смиттің
зерттеген “Көрінбейтін” қол деген теориясына назар аударайық. Бұл теория
бойынша, адамдардың экономикалық шаруашылық субъектісі ретіндегі
біреулердің әр түрлі еңбек өніміне деген мұқтаждықтары түсіндіріледі.
Әдетте ол саналы түрде қоғамға пайда келтіруді ойламайды, тіпті оған
қаншама пайда келтіріп отырғанын сезбейді де. Ол тек ғана өз мүддесін
ойлайды және оның басты мақсаты - өзіне ғана пайда түсіру, сөйте тұра,
әлдебір көрінбейтін қол оны өзі басшылыққа алмаған мақсатқа қарай бағыттап
отырады. Сөйтіп, ол жеке мүддесін көздей отырып, көп жағдайда қоғам
мүдесіне де пайдалы әрекет жасайды.
Нарықтық экономика - ертеден келе жатқан шаруашылықтың жүргізу құралы,
оның дамуының өзіндік бай тарихы бар. Нарықтың қалыптасуы айырбас пен
қоғамдық еңбек бөлінісінің дамуымен байланысты. Нарық қатынастарының дамуын
мынадай негізгі кезеңдерге бөлуге болады:
➢ нарық әлемнің пайда болуы;
➢ натуралдық айырбас кезеңі нарығы;
➢ тауар болмасы кезеңінің нарығы;
➢ тауар емес балама кезеңінің нарығы;
1. Кезеңінде айырбас операциялары тұрақсыз, кездейсоқ болады, олар
өндірістің шарттары болып табылмайды. Құндық қатынастар әрбір жеке сауда
саттық көріністерде кездейсоқ болады.
2.Кезеңдегі тауар қозғалысын мына формула бойынша т1-т2 көруге болады.
Балама айырбас көбіне-көп өндірістің шарты бола бастайды. Осының
нәтижесінде қоғамдық қажетті шығындар категориясы қалыптасады. Құнның
субстанциясы әлде болса тауарды бір түрімен біртұтас болып бірігіп кеткен
жоқ, сондықтан таза құнның иленушісі болып бірнеше тауарлар көрінуі мүмкін.
3.Кезеңдегі тауар тепе-теңдігі мына айырбас формуласы бойынша т1-т2
болама Т2 . Әрбір жергілікті нарыққа балама тауардың бір түрі тән.
Ол ерекше тұтыну қасиетіне байланысты әрдайым ортасынан ағысып шығып
қалып отырады. Бұл кезеңде таза құн өзінің иленушісінің белгілі бір заттық
формасымен біртұтас болып бірігіп кетеді, оған тауар қабығынсыз өмір сүре
алмайтын шығындық емес деп бөлінетін құрамалары байланады. Дүниежүзілік
нарықтың қалыптасуы мен құнның жеке дара иленушісі қызметін алатын атқара
бастайды.
4.Кезеңдегі тауар қозғалысының формуласы:
Т1-тауар емес балама –Т2 .
Алтынға тікелей айырбастың тоқталуымен, құнның таза иленушілері несие
ақшалар өздерінің тауарлық мәнін жоғалтады. Былайша айтқанда, құнның өзінің
заттық иленушісінің оқшаулануы–қазіргі замандағы нарықты сипаттайтын
құбылыс болып табылады.
Сонымен бірге, нарық стихиялы түрде дамушы немесе еркін нарық,
монополиялы нарық, реттелмелі нарық деп бөлінеді. Стихиялы нарық -
капитализмнің алғашқы кезеңінде болды, оған еркін тауар өндірушілер мен
сатып алушылар, еркін бәсеке мен еркін бағалар тән болады. Стихиялы
нарықтың идеологы, әлемдік экономикалық теорияның негізін қалаушы А.
Смит (1723-1790 ж.) өзінің “Халықтар байлығының табиғаты мен себептері
түралы зерттеу” (1776ж.) деген басты еңбегінде - жеке меншік иелерінің
байлықты көбейтудегі мүддесі өндірісті дамытудың және оны қоғамдық
қажеттіліктерге лайықтаудың қозғаушы күші болып табылады деп жазған
болатын. Сонымен бірге А. Смит екі кәсіпкер немесе саудагердің арасындағы
әңгіме әрқашанда бағаны өсіру ниетіндегі дамумен аяқталады деп көрсетті.
Оның пікірінше, мемлекет мұндай даулы мәселерерді шешуге араласпауы керек,
ол тек қана жалпы тәртіпті қамтамасыз ететін “түнгі күзетшінің” ролін
атқару қажет. Мемлекет “мейлі өзінен өзі жүрсін” саясатын жүргізіп,
бәсекені шектеуден аулақ болуы керек. Бірақ А.Смит осы екі дәлел негізінде
жаппай анархияны қорғаған жоқ. Керсінше, ол жеке капиталдың монополиялар
мен картельдер арқылы бәсеке күресіне шек қоятын “жаман әдеттеріне”
мейлінше күдікпен қарады. Тек бәсеке ғана бағаны төмендету және өндіріс
өндіріс көлемін арттыруға ынталандырады, нақты реттеу қабілетті болады деп
көрсеткен болатын. Сөйтіп А. Смит нарықты экономиканы өзін-өзі реттеу
механизмін ашты. Еркін бәсеке мен нарықтың көрінбейтін қолының
пайғамбарының пікірінше, жеке мүддені қоғамдық игіліктің пайдасына жарату
мүмкін болады. Кейіннен, қоғамдық өндірістің күрделіленуіне байланысты
нарықта анархия орын ала бастады. Мұндай жағдайда оны реттеуді монополиялар
өз қолынан ала бастады. Осы кезден бастап монополиялық нарық қалыптасты.
Монополиялық нарық ХІХ ғсырдың аяғында ХХ ғасырлардың алғашқы
кезеңінде өмір сүрді. Нарықтың бұл түрінде еркін бәсеке шектеледі, ал ол
экономикадағы сапалық және сандық өзгерістердің динамикасына кері әсер
етеді. Өндірістегі монополиялық үстемдік ғылыми-техникалық прогрестің
баяулануына, бағаның өсуіне, тауар тапшылығына, ал түптеп келгенде,
қоғамның барлық қайшылықтарының меншіктегі ірі кәсіпорындар монополиясына
негізделген бұрынғы КСРО-ның экономикасы да жатады. Нәтижесінде, сұраным
мен ұсыным сұрақтары әкімшілдік-әміршілдік тәсілмен шешілетін,
тұтұнушылардың мүддесіне бағдарланбаған өндірушілер нарығының типі
қалыптасты. Қазіргі заманғы өркениетті елдерге реттелмелі нарық тән болып
отыр. Оны тек қана еркін тауар өндірушілер мен тұтынушылар, еркін бәсеке
мен бағалар ғана емес, сонымен бірге өнім өндіруге мемлекеттік
тапсырыстарды орналастыру, шаруашылық субъектілеріне қаржы несие тұтқалары
арқылы әсер ету, белгілі бір тауар түрлері мен топтарына мемлекеттік баға
белгілеу, нарық коньюнктурасын зерттейтін маркетингтік қызметті енгізу,
өндірістің көлемін тікелей шарт жасау негізінде реттеп отыру, әр түрлі
кәсіпорын ассоцияцияларын, жарнама ақпараттық жүйелерді құру арқылы
реттеуде мемлекеттің шешуші ролін атап көрсету керек.
Біздің жас тәуелсіз Қазақ мемлекетінде де толыққанды жүйелі, әлеуметтік
бағдарланған нарыққа көшу экономиканы дағдарыстан шығарудың баламасыз
құралы деп танылып өттік.
Нарық мынадай маңызды қызметтер атқарады:
➢ Тауар өндірісінің өзін-өзі реттеу қызметі. Бұл мына жағдай арқылы
көрінеді: тауарға сұраныс өскенде, өндірушілер өздерінің өндіріс
көлемін көбейтіп, бағаны жоғарлатады; нәтижесінде өндіріс қысқара
бастайды;
➢ Ынталандыру қызметі. Баға төмендегенде, өндірушілер өндіруді
азайтады, осымен қатар, олар жаңа техника, технологялар енгізу, еңбек
ұйымдастыруды жетілдіру арқылы шығындар азайту мүмкіндігін
іздестіреді;
➢ Өндірілген өнім мен еңбек шығындарының қоғамдық маңыздылығын айқындау
қызметі. Бірақ бұл қызмет тек тапшылық жоқ өндіріс жағдайында жүзеге
аса алады: сатып алушылардың таңдауы бар болғанда, өндірісте монополия
болмағанда, бірнеше өндірушілер болып олар өзара бәсекелес болғанда;
➢ Реттеу қызметі. Нарық арқылы экономикадағы, өндірістегі және
айырбастағы негізгі микро және макропропорциялар белгіленеді;
шаруашылық өмірді демократияландыру, өзін-өзі басқару принциптерін
жүзеге асыру қызметі. Нарықтық құралдар әсері мен қоғамдық өндіріс
экономикалық жағынан қолайсыз элементтерден арылып отырады және осының
арқасында тауар өндірушілер әркелкі түрге, буындарға бөлінеді, яғни
дифференциялданады.
Мемлекеттің макроэкономикалық процеске катысуы осы процестің
бөлінбейтін элементіне айналды. Бүгінгі таңда мұндай катынасу барлық
экономика көлемінде жүргізіледі және ол белсенді түрде жүзеге асырылуда.
Әлбетте, мемлекет белсенділігінің артуына карамастан, бугінгі таңда
өркениетті елдердің экономикасы өзінің нарықтық негізін сақтауда.
Осыған байланысты экономика - мемлекет қарым-қатынастары қарама-
қайшылықты мазмұндағы құбылыс. Себебі аталған қарым-қатынастардың екі жағы
да қарама-қарсылықта бейнеленеді.
Шын мәнінде, нарықтыө экономика таңдау және еркін кәсіпкерлікке
негізделген. Мемлекет - еркін таңдаушылықты шектейтін күш. Еркін таңдау
қашанда және барлық, субъектілермен жоғары бағалылықпен таңдау ретінде
танылады, ал күштеу (ықтиярсыз көндіру) - осы бағалылықты теріске шығару
деп түсіндіріледі.
Мемлекеттің экономикалық өмірге белсенді араласуының мынадай үш себебін
бөліп көрсетуге болады:
Біріншіден мұның қажеттілігі нарық қатынастары механизмінің "өзеп"-
бәсекелтік күрес болып табылатындағы. Расында, бәсекелестік монополияның
пайда болуы факторларының бірі екені белгілі. Монополияның дамуы - нарықты
экономиканың бәсекелестік бастамасын бұзады. Бұл макроэкономикалық
проблемаларды шешуге теріс әрекетін тигізеді, коғамдық өндірістің
тиімділігін төмендетеді. Бұдан келіп, бәсекелестік бастаманы арнаулы корғау
және экономикадағы монопольдік тенденцияны шектеу қажеттілігі пайда болады.
Мұндай қиыншылықты тек мемлекеттің монополияға қарсы әрекеті ғана жеңе
алады.
Екіншіден, нарық экономикасына "пайдасы жоқ," өндіріс түрлері аз емес.
Ең алдымен, олар капиталдың орнын ұзақ мерзімде толтыратын өндірістер.
Оларды меңгеру жеке меншік кәсіпорындарға біршама қиындықтар туғызады.
Үшіншіден, нарықтың өзін-өзі реттеу мүмкіндігінің шектелуінен
туындайтын себептер бар. Мемлекет өз күшін экономикалық жүйенің тепе-
теңдігін қамтамасыз етуге, жұмыспен қамтуды қажетті деңгейде сақтауға, ақша
айналымын бақылауға және т.б. макроэкономикалық проблемаларды шешуге
бағыттайды.
Бүгінгі таңдағы дүниежүзілік экономикаға тән нәрсе нарықтық жүйе
ешкандай елде таза түрінде кездеспейді, тіпті ол А.Смит пен К.Маркстың
заманында да болған жок. Мәселен нарықтық қатынастар қалыптасқан елдерге
қарағанда, әміршілдік-әкімшілдік жүйеге негізделген мемлекет бұл жүйенің
жеткілікті дамымау себебіне байланысты, бар жауапкершілікті қоғамның
қарапайым мүшелерінің иығына салып койды. Әміршілдік-әкімшілдік жүйе нарық
құрылымын ығыстыра немесе оның сипатын бұза отырып (деформациялау),
шаруашылық субъектісін экономикалық тұрғыдан ынталандырудың орнына, пайдаға
деген "қамқорлықтан" ғана емес, сонымен қатар банкротқа (зиян шегу,
дәрменсіздік) ұшырау қауіпінен құтқарады.
Бұл жүйе ондаған жылдар бойы кәсіпорындардың, зиян шеккен шығындарының
орнын мемлекет тарапынан толтырып келді, тіпті әлі де болса осындай саясат
жүргізуде. Мәселен; 1.басым көпшілік мемлекеттік бюджетін қаржыландыруда.
2. өндіргіш ресурстарды орынсыз шығындап, ысырапшыл пайдалану әдісі әлі де
болса қолданылуда; 3. жаңа және прогрессивтік технологияны енгізу
қажеттілігіне үстірт көзқараспен қарау күні бүгінге дейін басым түсуде.
ХХ ғасыр дәлелдеп отырған ақиқат қандай да болсын, дамыған елдер
ертерек немесе кейінірек дағдарыс және күйзеліс кезеңінен өтеді. Мәселен,
АҚШ президенті Рузвельттің "адалдық бәсекелестік" және 1929-1933 жылдардағы
тоқыраудан шығу тәсілдері сол кезде түбегейлі кауіпті деп саналды. Ал
Рузвельттің өзін "түкті социалист" атандырды. Күні бүгін ғана айқын
дәлелденіп отырғандай, қазіргі заманның барша ұмтылыс, мүмкіндігіне
қарамастан, ХІХ-ғасырдағы асқақ арманшыл дәуірге қайта оралуға жол жок
екені белгілі болды. Мұны қарапайым түсіндіруге өте қиын, себебі ХХ-
ғасырдың соңында тарих өзінің қарама-қарсы жағына бұрылып отыр.
Бұрынғы одақтағы және Шығыс еуропа елдеріндегі қалыптасқан әміршілдік-
әкімшілдік жүйесін дағдарысқа ұшырап күйреуі, олардың нарықтық экономикаға
бет бұрылысы баламасыз екендігі бәрімізге әйгілі болып отыр және оның
тиімділігінің сөзсіздігі сондай: қоғам мүшелерінің бір бөлігі оны ХІХ
ғасырдағы капитализмге қайта оралу деп есептейді. Әміршілдік-әкімшілдік
жүйесіне тән қатаң қағида бойынша, нарықтық жүйе - экономика емес, тек кана
капитализмнің, игілігі ретінде түсіндіріледі. Осыған орай, нарық
жұмыссыздықты жою жеке меншікті ендіруге, сондай-ақ экономиканың әр түрлі
секторларында еңбек жалдаудың көптеген формаларын колдануға кең жол ашады.
Ендігі күрделі мәселе: нарық жүйесін реттеу процесінде мемлекет қандай
қызметтер атқарады?
Мемлекет белгілі бір таптардың мүдделерін қорғай отырып, бір жағынан,
қоғамдық қажеттілікті қамтамасыз ету мумкіндігін аныктайды, ал екінші
жағынан, осы кажеттілікті камтамасыз ету жолдарын іздестіріп жүзеге
асырады.
Буржуазиялық мемлекет мына төмендегі функцияларды орындайды:
1) Зандылық
2) Салық салу
3) Акша айналымын реттеу
4) Монополиялыққа қарсы әрекеттер жасау
5) Өндірістің инфракұрылымын жасау
Бұл тұста мемлекеттің, әсіресе, қоғам таптары мен қалың бұқара
топтарының арасындағы қарама-қайшылыктарды басуға бағытталған әлеуметтік
міндетін ерекше бөліп айтуға болады.
Бүгінгі таңда буржуазиялық, мемлекет жеке меншік капиталды пайдаланудың
тиімділігі төмен болатын өндіріс сферасында шаруашылық жүргізу міндетін
атқарады. Осыған байланысты меншіктің ерекше секторы мемлекеттік меншік
пайда болды. Сонымен қатар, шаруашылық жүргізудің ерекше секторы
мемлекеттік сектор әрекет жасайды. Дамыған капиталист елдерде олардың үлесі
әр түрлі. Мысалы, олар 80-жылдары АҚШ-та мемлекет кәсіпорындары өндірген
өнімдерінің ұлттық табыстағы үлесі 1-2% ғана болды. Ал Батыс Еуропа
елдерінде бұдан басқаша жағдай қалыптасқан. Австриядағы мемлекет секторы
барлық өндіріс күштерінің 37% қамтиды. Батыс Германияда оның үлесі ұлттық
байлықтың 21%-не тең. Басқа елдерде мемлекеттік сектордың жалпы ұлттық
өнімдегі үлесі мынаған тең: Австрияда 12%, Францияда-20%, Швецияда-14%,
Италияда-12%.
Жоғарыда айтылғандарды түйіндей отырып, мемлекеттің нарықты экономикада
атқаратын кызметтерін мына топтарға бөлуге болады:
1. тиімділікті камтамасыз ете отырумен катар, нарықтың бір "қателігі"-
монополиялыққа жол бермеу. Казіргі таңдағы экономика, шын мәнінде, нарық
конъюктурасы анықтағандай, көптеген қателіктер жібереді. Бұндай
қателіктердің себебі өндіріс пен тұтынудың тиімсіздігі. Бұл жағдайда
мемлекет тарапынан байқалатын әрекет-бағыты аз емес. Бірақ экономика
"сырқатын" жоюдағы мемлекет әрекетін еске сала отырып, оның өз "қатесін"
елеусіз қалдыруға болмайды, яғни мемлекеттің өзі әдейі тудыратын жағдайды
ескерту қажет. Мемлекеттің экономикаға араласатын маңызды құралдары:
салық, баға және проценттік ставкалар;
2. нарықтық жүйе балалар мен қарттарды және кедейленген жұртшылықты сырт
қалдырып, тауарларды "қалталы" (ақшалы) коғам топтарына жіберетіндіктен,
(бағыттайды) мемлекет әлеуметтік әділеттілікті камтамасыз етуге тырысады.
Нарықтың бағалық механизмін жақтаушылар және оны сынаушылар нарық
жүйесінің тиімділігіне қарамастан, ол елеулі теңсіздікке жол ашатындығын
мойындаулары қажет. Бұл нарықтың кемістігі емес, бөлудің кемістігі.
Мемлекет ол жағдайды өзгерте алады және өзгертуге міндетті де. Мұндай
ситуацияны өзгертудің мынадай екі жолы бар: 1) прогрессивті салық салу; 2)
зейнеткерлер, еңбекке жарамсыз кеп балалы жұмыссыздар және т.б. мұқтаж
азаматтардың табыстарын корғау шараларын карастыру;
Мемлекеттің тағы бір аткаратын кызметі экономикалық тұрақтылықты аса
ауқымды мөлшерде (макроэкономикалық) сақтаумен байланысты. Бұл экономикалық
циклдің шарықтап өсуін және оның құлдырап төмендеуін реттеу және бақылаумен
байланысты. Мұнда мемлекеттің қолданатын басты тәсілі өндіріс, жұмыссыздық
және құнсыздану деңгейін қаржылау және салық салу арқылы реттеу.
Нарықтық экономикаға көшу процесінде мемлекеттің атқаратын экономикалық
қызметі және оған әсер ететін әдістері көпқырлы. Мемлекет бұл бағытта әр
түрлі тәсілдер қолданады. Олар: құкықтық мөлшерлер, ақпарат хабарларымен
қамтамасыз ету, каржы бөлу-экономикалық салық, несие, процент, баға т.б.
тетіктер: мемлекеттік тапсырыс, заттай салық, лимиттер мен квоталар және
т.б.
Мемлекеттің басты қызметі - шаруашылық жүргізу туралы бекітілген
шешімдерді заңдылық-құқықтық жағынан камтамасыз ету. Ол үш нақты заңдар
және заңға сәйкес актылар, қаулылар, нұсқаулар және т.б. қабылдайды.
Нарықтық экономика жағдайында мемлекеттің жоспар жасаудағы әрекеті
түпкілікті өзгереді. Жоспарлаудың жаңа құрамына мыналар кіреді: ұзақ
мерзімді болжау, әлеуметтік-экономикалық дамудың индикаторлық әдіспен
жоспарлау: экономика дамуының, өзекті проблемаларын анықтау және оны шешу
концепңияларын жасау.
Нарықтың қалыптасуында ақша және қаржы-кредит жүйелері де маңызды рөл
атқарады. Мұнда айта кететін жайт, казіргі жағдайда мемлекетің
экономикамызды сауықтыру бағытындағы, қаржы-кредит жүйесіндегі жүргізіліп
жаткан реформалары. Олар халық шаруашылығында қолданатын икемді салық
жүйесін қалыптастыру, экономикаға тиімді әсер ететін несие саясатын
жүргізу, республикада ақша айналымын тұрақтандырып, оны сауықтыру.
Сонымен қатар, мемлекет саладағы саясатын өзгертеді. Бұл процесс екі
бағытта жүргізілуде. Бір жағынан, білім беру, денсаулық сактау, экология
сферасында күрделі мемлекеттік әлеуметтік бағдарлама бекітіліп жүзеге
асырылуда, ал екінші жағынан нарыққа көшуге байланысты халықты әлеуметтік
жағынан корғау шаралары да енгізілуде.
Мемлекеттің экономикалық қызметі кәсіпкерлерді жеке, шағын
кәсіпорындар, фирмалар және мемлекеттік кәсіпорындардың экономика
саласындағы әрекетін тәртіпке келтіру, реттеп отыруға саяды. Бірақ ел ешбір
жағдайда кәсіпкерлердің іс-әрекетіне араласпайды. Нарық механизмі бағаны
және өндірісті аныктайды; мемлекет салық салуды, шығындарды реттеп отыру
арқылы нарықты үйлесімді пайдалану жолдарын іздестіреді.
1.2. Еңбек нарығының қалыптасуы мен ерекшеліктері
Еңбек нарығы жұмыскерді өндіріс құралдарынан, ең бастысы жерден айыру
кезінде пайда боды. Алайда, ол заң түрінде еркін болғанымен, өндіріс
құралдарынсыз өмір сүруге қаражатсыз қалды. Аштан өліп қалмау үшін ол
өзінің еңбекке қаблеттілігін немесе жұмыс күшін сатуға мәжбүр болды.
Осылайша нарыққа жаңа атау берген жаңа тауар пайда болды. Алайда жаңа
тауар және жаңа нарық атауы бойынша зерттеушілер арасында келіспеушілік
орын алды. Ғаламат ағылшын экономистері, саяси экономиканың классиктері А.
Смит және Д. Рикардо қарастырып отырған нарықта тауар еңбек емес, еңбек
өзінің табиғи және нарықтық бағасына ие деп санады.
Еңбек нарығы – жұмысшылар мен жұмыс орындарының саны арасындағы
қатынасты реттейтін механизм. Бұл жұмыс күшінің бірқалыпты ұдайы өндірісін
және еңбекті тиімді пайдалануды қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастар мен
әлеуметтік, соның ішінде құқықтық институттар жүйесі болып табылады.
Еңбек нарығының құрылымы деп оның құрамына кіретін барлық элементтер
арасындағы байланыстар мен өзара әрекеттесуін айтамыз. Еңбек нарығының
элементтерінің ішінде келесілерді бөліп қарастырған тиімді: жалдамалы
жұмысшылар мен олардың бірлестігі; кәсіпкерлер мен олардың одақтары;
мемлекеттік органдар жататын нарық субъектілері.
Еңбек нарығында бірыңғай ақпарат базасын қалыптастыру;
• Шет елдік жұмыс күшіне квота бөлу арқылы ішкі еңбек нарығын қорғау;
• Республикалық деңгейде жұмыспен қамту шараларын жергілікті органдардың
жұмыстарымен ұштастыру;
• Мемлекеттік органдардың жұмыспен қамту саласындағы іс-әрекеттерін
реттеу және бақылау;
• Қосымша жұмыс орындарын құруға ынталандыру мақсатында қаржылық,
салықтық, инвестициялық саясатты жүргізу арқылы жаңа жұмыс орындарын
құруға мүмкіндік жасау және т.б.
Еңбек нарығының құрылуы, қалыптасуы және дамуы 1-ші суретте
көрсетілгендей бірқатар факторларға байланысты болады.
Сурет – 1. Еңбек нарығының қалыптасуына әсер етуші факторлар
Еңбек нарығы – бұл тауар болып табылатын еңбек ресурстарының нарығы,
бұлардың тепе–теңдік бағасы мен саны, оларға сұраныс пен ұсыныстын
бір–біріне әсер етуімен белгіленеді. Кәсіпкерлер мен еңбекке қабілетті
адамдар нарықтың агенттері, еңбек нарығында өзара қатынаста болады.
Сондықтан еңбек нарығы сұраныс пен ұсыныс механизімі арқылы экономикалық
агенттердің арасындағы бәсекелестіктің нәтижесінде жұмыспен қамтудың
белгілі көлемі және еңбек төлемі дәрежесі орнайтын (қалыптасатын)
экономикалық орта немесе болмыс болып табылады.
Еңбек нарығының қызыметтері қоғам өміріндегі еңбектің рөлімен
белгіленеді, еңбек табыстың және жақсы хал–жағдайдың өте маңызды көзі.
Экономикалық бағыттан еңбек дегеніміз өте маңызды өндірістік ресурс
(фактор) болып табылады. Осыған сәйкес еңбек нарығы екі қызымет атқарады.
Әлеуметтік функцияға адамдардың табыстары мен жақсы тұрмыс халының
әдеттегідей дәрежесінің қамтамасыз етілуі және жұмыскерлерідің өндірістік
қабілетінің тиісті дәрежеде ұдайы өндіруінің қамтамасыз етілуі жатады.
Еңбек нарығының экономикалық функциясына еңбекке рационалды тарту, оны
бөлу, реттеу және пайдалану жатады.
Еңбек нарығы бір сыпыра ынталандыру функцияларын атқарады, олар
бәсекелестік қабілеттін күшеюне, тиімділігі жоғары еңбекке ынтаның өсуіне,
квалификацияның жоғарлуына, мамандықты ауыстыруға тағы басқа мүмкіндік
тудырады.
Бәсекелік еңбек нарығының классикалық үлгісінің негізін мынадай
принциптер құрайды: фирмалардың ынталарын бенелейтін және еңбекке сұраныс
жасайтын жұмыс берушілернің көп болуы; жұмысшы күшіне иелік ететін және
оның ұсынысын жасайтын жұмыскерлердің көп болуы. Еңбек нарығындағы
субъектілердің тәртібі рационалды болады, олардың мүдделеріні жетуді және
пайда табуды көздегенмен белгіленеді. Олар үшін еңбек нарығында еркін
әрекет жасауына елеулі кедергілер болмайды. Жұмыс берушілер ұсыныстын жұмыс
орындары және жұмыскерлер ұсыныстын жұмысшы күші біркелкі болады. Жұмыспен
қамтудың саны мен көлемі жұмыскерлер санымен өлшенеді.
Икемді нарықтын механизімі баға арқылы жүзеге асырылатын еңбек нарығы,
жетілген бәсекелік нарығы болып сипатталады. Осындай нарықта жекелеген
жұмыс берушілер, жекелеген жұмыскерлер жалпы нарықтық ситуацияға әсер ете
алмайды: жалақының тепе–теңдік ставкалары жекелеген фирмалардың немесе
жұмыскерлер топтарының әрекеттеріне тәуелді болмайды, олар жалпы
конъюнктурамен, яғни нарықтық прцестің барлық мүшелерінің жалпы өзара
әсерлермен белгіленеді.
Жалпылама түрде еңбек нарығының негізгі екі сигменті болады: тәуелсіз
бен бағынышты жұмыс орындарының біріншілік нарығы және екіншілік жұмыс
орындарының нарығы. Бірншілік жұмыс орындарының бірінші сигментінде жоғары
дәрежелі және арнаулы орта білім бар жұмыскерлер, әкімшілік–басқару
персоналды, жоғары квалификациясы бар жұмыскерлер, әкімшілдік–көмекші
персонал, инженерлік–техникалық жұмыскерлер еңбек етеді. Осы топтын
жалақысы салыстырмалы түрде жоғары болады және оларға жұмыспен қамтудың
белгілі кепілдігі беріледі. Екіншілік жұмыс орындарынан тұратын екінші
сигмент арнаулы дайындықты және жоғары квалификацияны тілемейді. Бұған
квалификациясы жоқ жұмысшылар, кызымет көрсететін жұмыскерлер,
қызыметшілердің төменгі категориясы жатады.
Жекелеген аймақтардағы жұмысшы күшінің құрамымен есептесетін еңбек
нарығыныңрегионалдық сигментациясы болады. Осы ерекшеліктердің негізінде
халықтың әлеуметтік–демографиялық құрлымы, жұмысшы күшінің
профессионалдық–квалификациялық құрлымы, ұлттық құрам жатады.
Жұмысшы күшінің құрлымы болмағанда бес сигменттен тұрады. Біріншіден,
сонша көп болмаса да жоғары маманданған басқарушы жұмыскерлердің
(менеджерлер) тұрақты тобы. Екіншіден, қадрлық жоғары квалификациясы бар
жұмысшылар мен қызметшілер. Үшіншіден, құрылымдық қайта құруға және
қысқартылуға жататын, өндіріс өнеркәсіп салаларының жұмысшылары.
Төртіншіден, қызметтер сферасын қосып есептегенде, еңбек сіңіргіш
салалардың жұмыскерлері. Бесіншіден, еңбекшілердің әсіресе осал (әлсіз)
категориясы-жастар, қарт адамдар, дене және ой-сана кемшіліктері бар
адамдар, жұмыс табудан күдер үзгендер және т.б.
Еңбек нарығы-бұл бәсекелік нарық. Оның құрылымдық функционалдық
ұйымдастырылуының өте күрделі болғандығынан, қашан болмасын, жұмыс орындары
мен еңбек ресурстарының арасында белгілі сәйкес келмеушілік болады. Өзін
алмастыруға жоғары квалификасия талап ететін, жұмыс орындарының бір бөлшегі
бос болып қала береді, ал қажетті арнаулы дайындығы жоқ адамдардың бір
бөлшегі жұмыс таба алмайды. Осындай жағдайда, жұмыстың қандайын болмасын
табу үшін жұмыссыздар арасында бәсекелестік пайда болады. Осымен бірге, өз
еңбегімен жоғары табыс табуды көздеп ұнамды орналасу үшін, жоғары
квалификациялы жұмыскерлер мен мамандар да бір-бірімен бәсекелік сайыста
болады.
Кәсіпкерлер арасында фирмаға бай тәжірибелі және жоғары квалификациялы
мамандарды тарту үшін бәсекелік күрес жүріп отырады.
Еңбек нарығында еңбек ақы, баға миханизмі арқылы белгілі сегмент
шеңберінде жұмысшы күшіне сұраныс пен ұсынысты қалыптастыратын,
экономикалық агенттердің қимылдарын үйлестіруге қызмет ететін бәсекелік
орын алады.
Еңбек нарығы-бұл өте икемді құрылымдық-функционалдық құрамы бар
динамикалық нарық.
Сондықтан еңбек нарығында белгілі ағымдар қалыптасады: жұмысшыкүші
құрамынан шығушылар, жұмысшы күші құрамына кірушілер; жұмыс іздеуден бас
тартқандар; жұмыс іздеуді бітіргендер; жұмыс тапқандаржәне т.б. Осы
адамдардың бейімділігі қоғамдағы жұмысшы күшінің нарықтық динамикасын
сипаттайды.
Еңбек нарығында бірнеше ерекшеліктер болады. Осында құратын
элементтерге жұмысшы күшін иемденетін адамдар жатады. Бұларға
психофизиялогиялық, әлуметтік, мәдени, діни, саяси және т.б. адамдық
қасиеттер тән болады. Осы ерекшеліктер адамдардың мүдделеріне,
мотивацияларына, еңбекке белсенділік дәрежесіне елеулі әсер етеді және
еңбек нарығына, оның болмысына ықпал етеді. Өндірістік ресурстардың барлық
түрлерінен еңбектің басты айырмашылығы еңбек адамның тіршілік әрекеттерінің
формасы, оның өмірлік мақсаттары мен мүдделерін жүзеге асыру формасы.
Еңбектің бағасы-ресурс бағасының жабайы бір түрі ғана емес, ол тірішілік
дәрежесінің, әлуметтік мәртебенің, жұмыскердің, және оның отбасының аман-
есендігінің бағасы, құны болып табылады. Сондықтан еңбек нарығы
категориясын зерттеп талдағанда адамгершілік элементтер барын, олардың
көлеңкесінде жанды жаны бар адамдар бар екенін естен шығармау қажет.
Жұмысшы күшіне сұраныс, жиынтық сұраныспен есептесе отырып, тауарлар
мен қызыметтер өндіру үшін, тиісті квалификациясы бар жұмыскерлердің
белгілі санымен, жұмыс берушілердің жалдауға қажеттіліктермен белгіленеді.
Жұмысшы күшінің ұсынысы еңбекке қабілетті жастағы адамдардың өздерінің
қабілеттерін әдеттегідей ұдайы өндіру керек қажеттіктермен белгіленеді.
Сұраныс та, ұсыныс та әр түрлі факторлардың әсерімен қалыптасқан баға
дәрежесімен, шығындармен, жалақымен, еңбек өнімділігімен, адамдардың
санымен, жұмыскерлердің квалмфикациялық – мамандық құрылымымен, несие –
қаржы, салық, заң жүйесімен, кәсіподақтардың, мәдени, діни және басқа
ұйымдардың қызыметтерімен қалыптасады.
Жетілген бәсеке жағдайында жалақының тепе–теңдік дәрежеден ұзақ мерзім
бойы ауытқуы мүмкін емес. Жалақының шамамен тепе–теңдік дәрежеден артық
өсуі фирма жағынан еңбекке сұранысты төмендетеді. Сонымен бірге жұмыскерлер
жағынан еңбек ұсынысын өсіреді. Мұның салдарынан еңбек ұсынысының
артықшылығы пайда болады. Осы арқылы пайда болатын жұмыссыздық жалақы мен
оның тепе–теңдік дәрежесінің жылжуына ықпал етеді. Жалақы осы дәрежеден
төмендеп кеткен болса, керсінше процесс жүреді. Түбінде еңбектің бәсекелік
нарығы еңбекке сұраныс пен еңбек ұсынысының жалпы тепе–теңдігімен және
жалақының тепе–теңдік дәрежесімен сипатталады.
Еңбек нарығы монопсониямен (олигопсониямен) сипатталуы мүмкін. Бұл
жағдайда ұсыныс жағында тек жалғыз (немесе бірнеше) фирма жұмыс беруші
болады. Бұнда жалақы ставкалары осы фирма–моносонистің шешіміне өте елеулі
дәрежеде тәуелді болады. Кәсіподақтардың маңызды рөліне байланысты, еңбек
нарығының юнионизациялану дәрежесі жоғары болуы мүмкін. Осы жағдайда
кәсіподақтар болып ұйымдасқан жұмыскерлердің жекелеген топтары жалақының
нақты көлемін оның тепе–теңдік дәрежесінен арттыра алады. Бұл көп емес
жағдайда еңбек нарығында негативтік өзгерістер тудырады. Бұған
жатпайтын–монопсониялық нарық. Бұл нарықта кәсіподақтар жалпы көлемінің
өсуімен бірге жұмыспен қамту дәрежесін де өсіре алады.
Дамыған елдердің көбінде заң жүзінде жалақының миниумы белгіленген.
Бұның мақсаты–кедейліктің дәрежесін төмендету және төмен квалификациялы
жұмыскерлердің хал–жағдайын қолдау.
Номиналдық және нақты жалақы болатынан айыра білу керек. Номиналдық
жалақыға жұмыскерге төленген ақша сомасы жатады, ал нақты жалақы - бұл
тауарлардың болып тұрған баға дәрежесінде төленген жалақының ақшалай
сомасына жұмыскерлердің сатып алатын тауарлардың саны. Жұмыскерге теңге
түрінде төленген номиналдық жалақыны баға дәрежесіне бөлсек, нақты жалақы
шығады.
Нақты өмірде фирмалар мен жұмыскерлердің барлығы қатысатын біртұтас
абстракті еңбек нарығы болмайды. Еңбек нарығы өзінің интегралдық бірлігінде
көптеген локальдіқ еңбек нарықтарынан, сегменттерден, секторлардан тұрады.
Бұлар аймақтық, салалық ерекшеліктермен, маманданған топтардың рөлімен,
квалификациялық топтармен, жыныс–жастық, ұлттық және тағы басқа
айырмашылықтармен сипатталады. Сұраныс пен ұсыныстың ауытқуы әсері
арқасында пайда болатын еңбек ақысының дәрежесінің өзгерістері локалдық
нарықтарда (сегменттерде) орын алады және олардын динамикасы ерекше болады.
Еңбек нарығында жұмысшы күші жаппай жылжып, оның сандық және сапалық
құрлымы ылғи өзгеріп отырады. Осымен бірге жұмысшы күшіне сұраныс өзгертіп
тұрады, өйткені өндірістің кеңеюі, оның модернизациясы, құрылымдық
өзгерістері жұмыскерлердің ерекше жоғары дәрежеде дайындалуын талап етеді,
олардың жаңа, осы замандық мамандықты жете игеруін тілейді. Әрбір
белгіленген мерзімде сұраныс пен квалификациясы жоғары жұмысшы күшінің
арасында сәйкестік болмайды.
Жалпылама түрде еңбек нарығының негізгі екі сигменті болады: тәуелсіз
бен бағынышты жұмыс орындарының біріншілік нарығы және екіншілік жұмыс
орындарының нарығы. Бірншілік жұмыс орындарының бірінші сигментінде жоғары
дәрежелі және арнаулы орта білім бар жұмыскерлер, әкімшілік–басқару
персоналды, жоғары квалификациясы бар жұмыскерлер, әкімшілдік–көмекші
персонал, инженерлік–техникалық жұмыскерлер еңбек етеді. Осы топтын
жалақысы салыстырмалы түрде жоғары болады және оларға жұмыспен қамтудың
белгілі кепілдігі беріледі. Екіншілік жұмыс орындарынан тұратын екінші
сигмент арнаулы дайындықты және жоғары квалификацияны тілемейді. Бұған
квалификациясы жоқ жұмысшылар, кызымет көрсететін жұмыскерлер,
қызыметшілердің төменгі категориясы жатады.
Жекелеген аймақтардағы жұмысшы күшінің құрамымен есептесетін еңбек
нарығының регионалдық сигментациясы болады. Осы ерекшеліктердің негізінде
халықтың әлеуметтік–демографиялық құрлымы, жұмысшы күшінің
профессионалдық–квалификациялық құрлымы, ұлттық құрам жатады.
Жұмысшы күшінің құрлымы болмағанда бес сигменттен тұрады. Біріншіден,
сонша көп болмаса да жоғары маманданған басқарушы жұмыскерлердің
(менеджерлер) тұрақты тобы. Екіншіден, қадрлық жоғары квалификациясы бар
жұмысшылар мен қызметшілер. Үшіншіден, құрылымдық қайта құруға және
қысқартылуға жататын, өндіріс өнеркәсіп салаларының жұмысшылары.
Төртіншіден, қызметтер сферасын қосып есептегенде, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Бөлім. Еңбек нарығын мемлекеттік реттеудің теориялық негіздері
1.1. Нарық және оның даму эволюциясы, атқаратын қызметтері,
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2. Еңбек нарығының қалыптасуы мен
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...15
1.3. Еңбек нарығын мемлекеттік реттеу
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2 Бөлім. Батыс Қазақстан облысында еңбек нарығын қалыптастыру және
реттеудің аймақтық жағдайына сипаттама
2.1. Батыс Қазақстан облысының Еңбек статистикасы басқармасының еңбек
статистика саласындағы мемлекеттік
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
2.2. Батыс Қазақстан облысында еңбек нарығының қалыптасуын талдау ... .38
2.3. Еңбек нарығын мемлекеттік реттеудің аймақтық саясаты
... ... ... ... ... ...45
3. Бөлім. Аймақтық еңбек нарығының мемлекеттік реттелуін жетілдіру жолдары
3.1Аймақтық еңбек нарығын мемлекеттік реттеу
проблемалары ... ... ... ... ...54
3.2 Еңбек нарығын мемлекттік реттеудің басым
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ..60
Қорытынды және
ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..68
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.71
Қосымша
Кіріспе
Ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтің жыл сайынғы ел халқына жолдайтын
Жолдауында халықтың әлеуметтік жағдайын көтеруге, тұрғындар арасындағы
жұмыссыздыққа, оларды еңбекке баулу, сапалы білім беру, саналы азамат
ретінде қалыптасуына ықпал жасайтын, қоғамдағы өзекті де қажетті
жағдайларды үнемі ескеріп отырады. Сондықтанда еліміз тәуелсіздік алғаннан
бері елімізде жүргізіліп отырған реформалардың үлкен бір тармағы –
қоғамдағы қалыптасқан проблеманы жою, халықты мықты әрі қоғамға елеулі үлес
қосатындай, оларға еңбек нарығында өз орындарын табуға көмектесу.
Қазіргі кездегі нағыз пәрменді әлеуметтік саясат – ол халықты жұмыспен
тұрлаулы қамту саясаты болып келеді және болып қала береді. Осыған орай
әлеуметтік көмек көрсету саясаты әлеуметтік топтардың мұқтаждықтарымен
айқындалуға тиіс емес, қайта еңбекке қабілетті азаматтарды жұмысшылар
санына қосуға даярлау міндеті ауқымында шоғырландырылуға тиіс. Азаматтарға
қолдау көрсетудің мемлекеттік жүйесі олардың қайта оқып үйренуі мен жаңа
кәсіпті меңгеруіне ынталандыру бағытында құрылуы керек. Бүгінгі күнде
елімізде еңбек нарығы экономикалық жүйенің ерекше инфрақұрылымына айналып
отыр. Бұл нарықта, басқа нарықтағыдай, біріншіден, сұраныс және ұсыныс
заңдары, жұмыс күшін сату – сатып алу жетілген бәсеке нарығы жағдайында
жүріп отыратын болса, екіншіден, жетілмеген бәсеке нарығының ерекше ықпалы
да байқалып отырады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Жаңа әлемдегі
жаңа Қазақстан атты халыққа жолдауында Қазақстанның әлемдегі бәсекеге
барынша қабілетті елу елдің қатарына ену стратегиясында өнімдерді экспортқа
шығаруға бағдарланған өндірістерді, оның ішінде кластерлік өндірісті
дамыту керек екендігі айтылған болатын.
Дамыған және дамушы елдердің тәжірибесін үйренуде жүйелік және нақты
тарихи көзқарас халық шаруашылығындағы еңбек нарығын реттеудің әлеуметтік-
экономикалық, ұйымдастырушылық-инфрақұрылымдық қызмет ету тетіктерін
жетілдіру, облыс тұрғындарын жұмыспен қамту, әлеуметтік қорғаудың белсенді
формасы ретінде жұмыссыздарды кәсіби даярлау және қайта даярлау, қоғамдық
бағдарлама жасау негізгі өзекті мәселелердің бірі болып отыр, ғылыми
тұрғыдан зерттеуді талап етеді.
Әлемдегі көптеген экономист ғалымдардың еңбектерінде еңбек нарығын
реттеу тақырыбы, оның маңыздылығы, қоғамның дамуындағы рөлі, экономикадағы
алатын орны зерттелген. К.Маркс өз еңбегінде еңбек нарығы туралы теориялық-
әдістемелік негізін зерттесе, Д.Ж.Кейнс пен М.Фридман еңбек нарығы мен
жұмыспен қамтуды реттеуде мемлекеттің жүргізу саясатының қажеттілігінің
маңыздылығын қарастырған. Сонымен бірге тәжірибеде теориялық жағынан
қамтылған және Батыс елдердің үлкен тәжірибесіне негіз болған ғылыми
зерттеулер жарияланып жүр. Дамыған елдердің тәжірибесін үйрену еліміздің
еңбек нарығын реттеу мен халықты жұмыспен қамтудың үлгісін жасауға негіз
болады.
Батыс Қазақстан облысында еңбек нарығын реттеу мен халықты жұмыспен
қамту деңгейін көтеру, облыстың экономкалық және т.б. ерекшеліктеріне
байланысты ауқымды және күрделі мәселелердің бірі болып отыр. Бұл
мәселелерді облыстық экономика мен еңбек нарығының байланыстылығын жүйелі
түрде зерттеп, тиімді саясат арқылы шешу теориялық және тәжірибелік
зерттеу жұмыстарын қажет етеді.Жұмыспен қамтудың жоғарғы деңгейіне жету –
мемлекеттің макроэкономикалық саясатының негізгі мақсаттарының бірі.
Қосымша жұмыс орындарының санын құрушы экономикалық жүйе, қоғамдық өнімнің
санын көбейту және сонымен қатар мол дәрежеде тұрғындардың материалдық
қажеттіліктерін қанағаттандыру тапсырмасын қояды.
Қазақстан - әлеуметтік нарықтық экономика құруды мақсат тұтатын жас,
егеменді мемлекет. Қазақстан қоғамының демократиялық қайта құру кезеңінде
мемлекет қызметінің маңызды бағыттарының бірі мемлекеттік жұмыспен қамту
саясаты болып табылады. Осы орайда жұмыссыздық проблемасын жалпы
мемлекеттен бөліп қарауға болмайды, өйткені біздің қоғамымыздың барлық
әлеуметтік топтары бірдей әлеуметтік- экономикалық проблемаларды бастан
кешіруде.
Еңбек нарығындағы қатаң бәсекелестіктің жағдайы - үнемі халықтың алдына
жұмыс іздеу мәселесін қояды.
Осы тұрғыда Елбасының жолдауында, алда тұрған онжылдықтың аса маңызды
міндеті – Қазақстанның барлық азаматтарының өмір сапасы мен деңгейін
жақсарту, әлеуметтік тұрақтылық пен қорғалуды нығайту. Ел халқы санының
2020 жылы 10%-ға өсуі үшін мемлекет барлық қажетті жағдайларды жасайтын
болады. Біздің мемлекеттік әлеуметтік саясатымыздағы басты басымдық
халықтың жұмыспен қамтылуын қамтамасыз ету болып табылады. Сондықтан 2020
жылға қарай жұмыссыздық деңгейі 5%-дан, ал табыстары ең төменгі күнкөріс
деңгейінен төмен халықтың үлесі 8%-дан аспайтын болады, әлеуметтік
қызметтер тек мұқтаж адамдарға көрсетіліп, қазіргі заманғы стандарттар мен
Қазақстандағы өмір деңгейіне сәйкес болуы керек делінген.
Еңбек нарығы-бұл ұдайы өндірістің, бөлудің, қайта бөлудің және
жұмысшылардың еңбекке орналасуы арқылы жүзеге асатын сұранысты қалыптастыру
бойынша жұмыс күшіне оның ұсынысының қатынасының барлық жиынтығын
кірістіретін күрделі түсінік.
Заманауи еңбек нарығы экономикалық өзгерістер жүргізу барысында
қалыптасады. Оның көрінісі жасырын жұмыссыздықтың жоғары деңгейі,
қызметкердің қосқан үлесі мен оның табысы арасындағы байланыстың үзілуі,
жалақының уақытылы берілмеуі және т.б.болып табылады.
Нарықтық қатынастардың дамуы жұмыс күшіне деген сұраныс пен ұсынысты
реттеу, еңбек қатынастары жүйесін реформалау мен жұмыс орындарының сапалық
сипаттамаларының артуы, кәсіби білім беру жүйесінің жаңа экономикалық
жағдайға бейімделуімен байланысты еңбек нарығында туындайтын мәселелерді
зерттеуді көздейді.
Бұл мәселелерді шешу кезінде әлеуметтік жағынан әлсіз қорғалғандарды,
еңбек ресурстарының бәсекеге қабілеті төмен топтарын ерекше ескеру қажет.
Олардың біріне оларды негізгі толықтыру көзі болып табылатын жастарды
жатқызуға болады.
Мемлекет басшысының ...халықтың барлық топтарының өмір сүруінің жоғары
сапасына және алдыңғы қатардағы әлеуметтік стандарттарына қол жеткізу
бойынша тапсырмасын іске асыру жөніндегі атқарылған жұмыс, адам капиталының
дамуымен байланысты мәселелерді алдыңғы қатарға шығарды.
Сондықтан да, дипломдық жұмыстың мақсаты- Батыс Қазақстан облысының
еңбек нарығын реттеу және халықты жұмыспен қамтуды жетілдіру бойынша ғылыми
тәжірибелік ұсыныстар жасау болып табылады. Көрсетілген мақсатқа қол
жеткізу үшін жұмыста келесідей міндеттер қойылды:
- еңбек нарығы мен халықты жұмыспен қамтудың жалпы теориялық
-әдістемелік негіздерін зерттеу;
- еңбек нарығын реттеудің қызмет ету тетіктерін және әлеуметтік –
экономикалық мазмұны мен факторларын анықтау;
- облыстағы еңбек нарығы мен жұмыспен қамтудың жалпы сипаттамасын
қарастыру;
- Батыс Қазақстан облысындағы еңбек нарығының қазіргі жағдайына талдау
жасап, тиімділік деңгейі мен салааралық ерекшіліктерін анықтау;
- облыстағы халықты жұмыспен қамтудың облыстық бағдарламасының
қажеттілігі мен жұмыспен қамту шараларының тиімділігін арттыру жолдарын
негіздеу.
Алға қойылған барлық міндеттерді орындау, біздің ойымызша, еңбек
нарығындағы сұраныс пен ұсынысты ескере отырып, экономика салаларында
халықтың еңбегін оңтайлы пайдалануға қол жеткізетіні сөзсіз.
Еңбек нарығын реттеу мәселесі бойынша отандық және шетелдік ғалым-
экономистердің ғылыми жұмыстары, Қазақстан Республикасының заңдары, еңбек
нарығы мен жұмыспен қамту мәселелеріне қатысты Қазақстан Республикасы
Президентінің жарлықтары мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары
және статистикалық органдардың ресми мәліметтері алынды.
Зерттеу жұмысындағы қорытындылар мен тұжырымдамалар салыстырмалы
талдау, материалдарды графикалық өңдеу, экономикалық болжамдау, зерттеудің
әдістерін қолданумен негізделеді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық статистика Агентігінің, Халықаралық
еңбек ұйымының, Қазақстан Республикасы еңбек және халықты әлеуметтік қорғау
министрлігінің, Батыс Қазақстан облысының статистика департаментінің және
Батыс Қазақстан облысы бойынша жұмыспен қамтуды үйлестіру және әлеуметтік
бағдарламалар Департаментінің материалдары зерттеу жұмысының негізгі
ақпараттық базасын құрады.
Облыстың еңбек нарығын реттеу және халықты жұмыспен қамтудың жетілдіру
жолдары бойынша ғылыми тұрғыда белгіленген ұсыныстар жұмыстың ғылыми
жаңалығын құрайды.
Зерттеу барысында қол жеткізген нәтижелер келесідей:
-еңбек нарығын реттеу мен халықты жұмыспен қамтудың жалпы теориялық
негіздері қарастырылып, авторлық анықтамасы нақтыланды;
- еңбек нарығын реттеу мен халықты жұмыспен қамтудың қызмет ету
тетіктері және әлеуметтік – экономикалық мазмұны мен факторлары анықталды;
- Батыс Қазақстан облысындағы еңбек нарығын реттеудің қазіргі жағдайына
талдау жасалып, еңбек нарығына әсер ететін факторлары айқындалды;
-облыстағы халықты жұмыспен қамтудың облыстық бағдарламасын жасауға
ұсыныстар негізделді;
- Батыс Қазақстан облысы бойынша еңбек нарығын ретеу және халықты
жұмыспен қамтудың ұйымдық-экономикалық механизмдерін жетілдірудің бағыттары
анықталды;
- еңбек нарығы көрсеткіштерін болжаудың экономика-математикалық үлгісі
құрастырылып облыстағы халықты жұмыспен қамтуды жетілдіруге ұсыныс ретінде
болжам жасалынды;
-облыстағы халықты жұмыспен қамтудың бағдарламасының қажеттілігі мен
мазмұны ашылып, жұмыспен қамту шараларының тиімділігін арттыру жолдары
ұсынылды.
1. Бөлім. Еңбек нарығын мемлекеттік реттеудің теориялық негіздері
1. Нарық және оның даму эволюциясы, атқаратын қызметтері, принциптері
Қоғамдық өндіріс процесінде қоғамдық өнімнің нақтылығы қозғалысы сан
мыңдаған шаруашылық байланыстары арқылы жүреді. Олар кәсіпорындардың,
салалардың, аймақтық кешендердің (территориялық комплекстердің), халық
шаруашылығының экономикалық қан тамыры іспетті, осы байланыстар арқылы
өндірістің “қан айналымы” жүзеге асады. Міне, қоғамдық өнімнің осы
қозғалысында нарық маңызды қызмет атқарады. Әрине, оның өміршеңдігі
өндірістің табиғатына, экономикалық әлеуметтік жағдайына байланысты,
дегенмен нарықтың біраз дербестілігі бар, сондықтан да болар ұдайы
өндірістің барлық сатыларына, түпкі нәтижесі мен тиімділігіне айтарлықтай
әсер етеді
Жалпы нарық мәселесі төңірегінде осы күнге дейін теориялық айтыстар
толастай келеді. Экономикалық әдебиеттер мен зерттеулерде “нарық” деген
терминнің мәні осы күнге дейін толық ашыла қойған жоқ. Көпшілігі нарықтық
қатынасты стихиялық күштер үстемдік ететін ұйымдастырылмаған, ұшуы көп
кәдімгі базар мен теңесе, ал енді біразы нарықтық экономиканы барлық
ауруынан тез жазылатын керемет “күш” деп те дәріптеуде.
Саяси экономикалық мағынада нарықты айырбас қатынасын білдіретін
экономикалық категория деп қарайды. Ол экономикалық қатынастар жүйесінде
ұдайы өндіріс процесінің маңызды сатысы, айырбасты сипаттайды.
Нарық - өндіріс факторларын немесе оның нәтижелері мен шарттарын
айырбастауға байланысты болатын өндірістік қатынастардың белгілі бір бөлігі
немесе жүйесі. (Кулигин П. Соңиалистік экономикадағы нарық –“Вопросы
экономики”, 1990ж.).
Нарық - бұл сатушылар мен сатып алушылардың арасындағы тауар және
қызмет көрсету процесіне байланысты қалыптасатын экономикалық қатынастардың
жиынтығы. (Журавлева Ғ.Социализмнің экономикалық жүйесіндегі нарық -
“экономические науки”, 1990ж.№7)
Нарық - тауарларды сатып алу-сатумен байланысты орын алатын
экономикалық қатынастар жиынтығы. (Саяси экономия - Алматы, “Ана тілі”
,1991).
Нарық тауарларды өткізуге байланысты сатушылар мен сатып алушылардың
арасындағы қатынастар жүйесі болып табылады. (Қазіргі заманғы нарық:
табиғаты және дамуы Э.П.Дунаев, И.Е. Рудакова редакциясымен – М, МГУ,
1992ж.).
Келтірілген көзқарастардың қайсысы да жеткілікті түрде дәлелді, бірақ
мәселелердің бір жағын ғана қамтиды. Бұл анықтамаларға ортақ нәрсе - ол
нарықты өндірістің емес, айырбастың категориясы, нарықтық қатынастың
субъектісі - өндірушілер мен тұтұнушылар емес, сатушылар мен сатып алушылар
деп көрсетілуі. Біздің ойымызша, шын мәнінде тауар–ақша, нарықтық
байланыстар сату сатып алумен шектелмейді. Бұл жерде басымдылық айырбас пен
айналыс саласындағы қатынастарға емес, өндірісте болатын қатынастарға
тиісті болуы керек. Себебі тек осы жерде ғана өнім жасалады және оның
тауарға айналуын сипаттайтын, тауар-ақша қатынастарын қандай нақты
нысындарда болатынын көрсететін экономикалық байланыстар пайда болады.
Экономикалық дамудың объективті жағдайы нарықты және оның
категорияларын (баға, ұсыныс, бәсеке, және т.б ) өмірге әкелді. Көп уақыт
бойы біздің еліміздегі басқарудың әкімшілдік-әміршілдік әдісі үстем етуі
нарықтың дамуына тежеу салды. Соңғы жылдары басқарудың экономикалық
әдісіне көшу нарықтық айырбасқа жол ашып отыр. Экономикалық өмірде
шаруашылық қызметін ұйымдастырудың бұл әдісі батыстық модельдерді қайталау
емес. Бұрынғы социалистік нарықтық қатынастардың ұлғаюы шаруашылық
механизмін қайта құру барысындағы заңды көрініс. Мысалы, Венгрияда 1988
жылдың өзінде экономикалық реформа барысында өндіріс құрал-жабдықтарына
көтерме сауданы енгізу арқылы нарықтық тепе-теңдігі қалыптастырылды. Әрбір
өндіріс әдісіндегі нарық меншікке байланысты өндіріс қатынастарының бүкіл
жүйесінде әрекет етеді. Біздің қоғамымызда да нарық өндірістің тиімділігі
мен халықтың әлеуметтік-тұрмыс дәрежесін жақсарту бағытында қызмет істей
бастайды.
Соңғы уақытта теориялық дискуссияларда нарық пен жоспар бір-біріне
орынсыз қарсы қойылып жүр. Шын мәнінде ұдайы өндіріс (жоспарлы ұйымдасқан
процесс) нарықты, оның икемділігін экономикалық тиімділігін арттыруға
пайдалануы аса маңызды мәселе. Сондықтан нарық ұдайы өндірісті үйлесімді
дамудың басты тұтқасы. Экономиканы нарықтық реттеу ұйымдасқан жоспарлы
шаруашылық механизмнің құрамды бөлігі, онымен тығыз байланыста әрекет
ететінін естен шығармаған жөн.
Ағылшын экономисі А.Смит экономика түралы бір ғана еңбек жазғанымен,
оның дербес ғылымға айналуының негізін қалаған ғылым деп саналады. Оның
еңбегі Халық байлығы 1776 ж. жарық көрген. А.Смиттің досы Давид Юм
алғашында бұл ұғымға ауыр болғандықтан, оны оқып түсінетін оқырмандар саны
көп болмас деген пікірде жүрді. Алайда Юм қателескен екен, аталған кітапты
адамдар 200 жылдан астам уақыт бойы талмай оқып үйренуде.
А. Смиттің ойынша, ұлтың басты байлығы, өзге экономистердің
түсінігінше, алтын және күміс қорын жинауда емес, яғни байлық дегеніміз –
еңбек түрін атқаратын және ашық нарықта сауды жасайтын қарапайым адамдардың
әрекеттерінің нәтижесі.
Экономика ғылымы ретінде соңғы екі жүз жылдықта А.Смиттің еңбегінде
іргетасы қаланған теорияны талдау және оны толықтыру бағытында дамуда.
А.Смиттің нарық түралы ілімі Австрияның экономисі, Нобель силығының
лауреаты Фридрих Фон Хайектің еңбектерінде дамытылған. Оның ілімі бойынша,
нарық деген ұғым – ішкі себептерден пайда болған әлеуметтік тәртіптің бір
формасы. Хейктің айтуынша, нарық жүйесінің шегінде бағалықтың белгілі бір
біркелкі шкаласы жоқ; ол тек бәсекелестік мақсатты жалғастырады; солар үшін
қызмет атқарады, бірақ олардың алдында қоғам мақсаттарының қайсысы бірінші
орындалу керектігіне кепілдік бермейді.
А.Смиттің ілімінен шығатын қорытынды мынадай: нарықтың тиімділігі және
бәсекелестердің әрі олардың әрқайсысы өздерінің экономикалық мақсаттарына
жету жолындағы мүмкіндіктерін арттыра беретіндігі.
Капиталистік қоғамның дамуы деалектикасының өзі нарықтық экономиканы
ұйымдастыруға әкелетіні аян. “Айырбастау”- дейді. В.И. Ленин, “адамдарды
нарық арқылы біріктіреді”. В.И.Лениннің айтуынша, “Нарық” ұғымын қоғамдық
еңбек бөлінісінен айыруға болмайды. Міне, сондықтан да социализм орнатуда
және соцалистік шаруашылықты ұйымдастыруда нарықтық қарым-қатынастарды
толық пайдаланудың қажет екендігі түралы В.И. Лениннің көзқарасы көптеген
жағдайларға байланысты өзгеріп отырған. Олардың ең бастылары:
• В.И.Лениннің көзқарасында нарық мазмұнының өзгеруі, оның
еркін бәсекелестік капитализмнен монополистік капитализм
сатысына көшу барысында атқаратын ролі;
• Халқымыз орнатқысы келіп отырған қоғам мен оның қозғаушы
күштері түралы жалпы теорияның айқындала түсуі;
• Өтпелі дәуір кезеңіндегі экономиканы мемлекет тарапынан
басқару механизмнің дамуы;
Нарықтық қарым-қатынастың қажеттілігі қоғамдағы еңбек бөлінісін
тудыратын себептерден туындайды. Адамдардың өндірістік мүмкүндігі олардың
қажеттілігіне қарағанда табиғи түрде шектеулі болады. Кейбір қабілет-қарымы
бар адамдар тек белгілі бір салада ғана жұмыс істеп, белгілі затты ғана
өндіре алады, бірақ олардың қажеттілігі миллиондаған атауы бар әр түрлі
тұтұну игіліктері мен қызметтерін қамтиды.
Экономикалық ресурстарға: жер, еңбек, техника, шикізат, ақпарат және
т.б тән нәсе – олардың сиректігі немесе шектеулігі. Экономикалық теорияда
бұл феномен шамасы “ Ресурстар Заңы” деп аталады. Бұл жағдайда пайда табу
мен молшылықты қамтамасыз ететін тетік әлде кімнің даналығы немесе
ақылдылығының нәтижесі емес, ол - еңбек бөлінісі мен нарыққа байланысты
көрініс береді. Мұны адамдардың өмірге қажетті әр түрлі ресурстар алу үшін
өз еңбек өнімдерін бір-бірімен айырбастауға деген табиғи қажеттілігінен
және бейімділігінен туындайтынын көреміз. Осыған байланысты А. Смиттің
зерттеген “Көрінбейтін” қол деген теориясына назар аударайық. Бұл теория
бойынша, адамдардың экономикалық шаруашылық субъектісі ретіндегі
біреулердің әр түрлі еңбек өніміне деген мұқтаждықтары түсіндіріледі.
Әдетте ол саналы түрде қоғамға пайда келтіруді ойламайды, тіпті оған
қаншама пайда келтіріп отырғанын сезбейді де. Ол тек ғана өз мүддесін
ойлайды және оның басты мақсаты - өзіне ғана пайда түсіру, сөйте тұра,
әлдебір көрінбейтін қол оны өзі басшылыққа алмаған мақсатқа қарай бағыттап
отырады. Сөйтіп, ол жеке мүддесін көздей отырып, көп жағдайда қоғам
мүдесіне де пайдалы әрекет жасайды.
Нарықтық экономика - ертеден келе жатқан шаруашылықтың жүргізу құралы,
оның дамуының өзіндік бай тарихы бар. Нарықтың қалыптасуы айырбас пен
қоғамдық еңбек бөлінісінің дамуымен байланысты. Нарық қатынастарының дамуын
мынадай негізгі кезеңдерге бөлуге болады:
➢ нарық әлемнің пайда болуы;
➢ натуралдық айырбас кезеңі нарығы;
➢ тауар болмасы кезеңінің нарығы;
➢ тауар емес балама кезеңінің нарығы;
1. Кезеңінде айырбас операциялары тұрақсыз, кездейсоқ болады, олар
өндірістің шарттары болып табылмайды. Құндық қатынастар әрбір жеке сауда
саттық көріністерде кездейсоқ болады.
2.Кезеңдегі тауар қозғалысын мына формула бойынша т1-т2 көруге болады.
Балама айырбас көбіне-көп өндірістің шарты бола бастайды. Осының
нәтижесінде қоғамдық қажетті шығындар категориясы қалыптасады. Құнның
субстанциясы әлде болса тауарды бір түрімен біртұтас болып бірігіп кеткен
жоқ, сондықтан таза құнның иленушісі болып бірнеше тауарлар көрінуі мүмкін.
3.Кезеңдегі тауар тепе-теңдігі мына айырбас формуласы бойынша т1-т2
болама Т2 . Әрбір жергілікті нарыққа балама тауардың бір түрі тән.
Ол ерекше тұтыну қасиетіне байланысты әрдайым ортасынан ағысып шығып
қалып отырады. Бұл кезеңде таза құн өзінің иленушісінің белгілі бір заттық
формасымен біртұтас болып бірігіп кетеді, оған тауар қабығынсыз өмір сүре
алмайтын шығындық емес деп бөлінетін құрамалары байланады. Дүниежүзілік
нарықтың қалыптасуы мен құнның жеке дара иленушісі қызметін алатын атқара
бастайды.
4.Кезеңдегі тауар қозғалысының формуласы:
Т1-тауар емес балама –Т2 .
Алтынға тікелей айырбастың тоқталуымен, құнның таза иленушілері несие
ақшалар өздерінің тауарлық мәнін жоғалтады. Былайша айтқанда, құнның өзінің
заттық иленушісінің оқшаулануы–қазіргі замандағы нарықты сипаттайтын
құбылыс болып табылады.
Сонымен бірге, нарық стихиялы түрде дамушы немесе еркін нарық,
монополиялы нарық, реттелмелі нарық деп бөлінеді. Стихиялы нарық -
капитализмнің алғашқы кезеңінде болды, оған еркін тауар өндірушілер мен
сатып алушылар, еркін бәсеке мен еркін бағалар тән болады. Стихиялы
нарықтың идеологы, әлемдік экономикалық теорияның негізін қалаушы А.
Смит (1723-1790 ж.) өзінің “Халықтар байлығының табиғаты мен себептері
түралы зерттеу” (1776ж.) деген басты еңбегінде - жеке меншік иелерінің
байлықты көбейтудегі мүддесі өндірісті дамытудың және оны қоғамдық
қажеттіліктерге лайықтаудың қозғаушы күші болып табылады деп жазған
болатын. Сонымен бірге А. Смит екі кәсіпкер немесе саудагердің арасындағы
әңгіме әрқашанда бағаны өсіру ниетіндегі дамумен аяқталады деп көрсетті.
Оның пікірінше, мемлекет мұндай даулы мәселерерді шешуге араласпауы керек,
ол тек қана жалпы тәртіпті қамтамасыз ететін “түнгі күзетшінің” ролін
атқару қажет. Мемлекет “мейлі өзінен өзі жүрсін” саясатын жүргізіп,
бәсекені шектеуден аулақ болуы керек. Бірақ А.Смит осы екі дәлел негізінде
жаппай анархияны қорғаған жоқ. Керсінше, ол жеке капиталдың монополиялар
мен картельдер арқылы бәсеке күресіне шек қоятын “жаман әдеттеріне”
мейлінше күдікпен қарады. Тек бәсеке ғана бағаны төмендету және өндіріс
өндіріс көлемін арттыруға ынталандырады, нақты реттеу қабілетті болады деп
көрсеткен болатын. Сөйтіп А. Смит нарықты экономиканы өзін-өзі реттеу
механизмін ашты. Еркін бәсеке мен нарықтың көрінбейтін қолының
пайғамбарының пікірінше, жеке мүддені қоғамдық игіліктің пайдасына жарату
мүмкін болады. Кейіннен, қоғамдық өндірістің күрделіленуіне байланысты
нарықта анархия орын ала бастады. Мұндай жағдайда оны реттеуді монополиялар
өз қолынан ала бастады. Осы кезден бастап монополиялық нарық қалыптасты.
Монополиялық нарық ХІХ ғсырдың аяғында ХХ ғасырлардың алғашқы
кезеңінде өмір сүрді. Нарықтың бұл түрінде еркін бәсеке шектеледі, ал ол
экономикадағы сапалық және сандық өзгерістердің динамикасына кері әсер
етеді. Өндірістегі монополиялық үстемдік ғылыми-техникалық прогрестің
баяулануына, бағаның өсуіне, тауар тапшылығына, ал түптеп келгенде,
қоғамның барлық қайшылықтарының меншіктегі ірі кәсіпорындар монополиясына
негізделген бұрынғы КСРО-ның экономикасы да жатады. Нәтижесінде, сұраным
мен ұсыным сұрақтары әкімшілдік-әміршілдік тәсілмен шешілетін,
тұтұнушылардың мүддесіне бағдарланбаған өндірушілер нарығының типі
қалыптасты. Қазіргі заманғы өркениетті елдерге реттелмелі нарық тән болып
отыр. Оны тек қана еркін тауар өндірушілер мен тұтынушылар, еркін бәсеке
мен бағалар ғана емес, сонымен бірге өнім өндіруге мемлекеттік
тапсырыстарды орналастыру, шаруашылық субъектілеріне қаржы несие тұтқалары
арқылы әсер ету, белгілі бір тауар түрлері мен топтарына мемлекеттік баға
белгілеу, нарық коньюнктурасын зерттейтін маркетингтік қызметті енгізу,
өндірістің көлемін тікелей шарт жасау негізінде реттеп отыру, әр түрлі
кәсіпорын ассоцияцияларын, жарнама ақпараттық жүйелерді құру арқылы
реттеуде мемлекеттің шешуші ролін атап көрсету керек.
Біздің жас тәуелсіз Қазақ мемлекетінде де толыққанды жүйелі, әлеуметтік
бағдарланған нарыққа көшу экономиканы дағдарыстан шығарудың баламасыз
құралы деп танылып өттік.
Нарық мынадай маңызды қызметтер атқарады:
➢ Тауар өндірісінің өзін-өзі реттеу қызметі. Бұл мына жағдай арқылы
көрінеді: тауарға сұраныс өскенде, өндірушілер өздерінің өндіріс
көлемін көбейтіп, бағаны жоғарлатады; нәтижесінде өндіріс қысқара
бастайды;
➢ Ынталандыру қызметі. Баға төмендегенде, өндірушілер өндіруді
азайтады, осымен қатар, олар жаңа техника, технологялар енгізу, еңбек
ұйымдастыруды жетілдіру арқылы шығындар азайту мүмкіндігін
іздестіреді;
➢ Өндірілген өнім мен еңбек шығындарының қоғамдық маңыздылығын айқындау
қызметі. Бірақ бұл қызмет тек тапшылық жоқ өндіріс жағдайында жүзеге
аса алады: сатып алушылардың таңдауы бар болғанда, өндірісте монополия
болмағанда, бірнеше өндірушілер болып олар өзара бәсекелес болғанда;
➢ Реттеу қызметі. Нарық арқылы экономикадағы, өндірістегі және
айырбастағы негізгі микро және макропропорциялар белгіленеді;
шаруашылық өмірді демократияландыру, өзін-өзі басқару принциптерін
жүзеге асыру қызметі. Нарықтық құралдар әсері мен қоғамдық өндіріс
экономикалық жағынан қолайсыз элементтерден арылып отырады және осының
арқасында тауар өндірушілер әркелкі түрге, буындарға бөлінеді, яғни
дифференциялданады.
Мемлекеттің макроэкономикалық процеске катысуы осы процестің
бөлінбейтін элементіне айналды. Бүгінгі таңда мұндай катынасу барлық
экономика көлемінде жүргізіледі және ол белсенді түрде жүзеге асырылуда.
Әлбетте, мемлекет белсенділігінің артуына карамастан, бугінгі таңда
өркениетті елдердің экономикасы өзінің нарықтық негізін сақтауда.
Осыған байланысты экономика - мемлекет қарым-қатынастары қарама-
қайшылықты мазмұндағы құбылыс. Себебі аталған қарым-қатынастардың екі жағы
да қарама-қарсылықта бейнеленеді.
Шын мәнінде, нарықтыө экономика таңдау және еркін кәсіпкерлікке
негізделген. Мемлекет - еркін таңдаушылықты шектейтін күш. Еркін таңдау
қашанда және барлық, субъектілермен жоғары бағалылықпен таңдау ретінде
танылады, ал күштеу (ықтиярсыз көндіру) - осы бағалылықты теріске шығару
деп түсіндіріледі.
Мемлекеттің экономикалық өмірге белсенді араласуының мынадай үш себебін
бөліп көрсетуге болады:
Біріншіден мұның қажеттілігі нарық қатынастары механизмінің "өзеп"-
бәсекелтік күрес болып табылатындағы. Расында, бәсекелестік монополияның
пайда болуы факторларының бірі екені белгілі. Монополияның дамуы - нарықты
экономиканың бәсекелестік бастамасын бұзады. Бұл макроэкономикалық
проблемаларды шешуге теріс әрекетін тигізеді, коғамдық өндірістің
тиімділігін төмендетеді. Бұдан келіп, бәсекелестік бастаманы арнаулы корғау
және экономикадағы монопольдік тенденцияны шектеу қажеттілігі пайда болады.
Мұндай қиыншылықты тек мемлекеттің монополияға қарсы әрекеті ғана жеңе
алады.
Екіншіден, нарық экономикасына "пайдасы жоқ," өндіріс түрлері аз емес.
Ең алдымен, олар капиталдың орнын ұзақ мерзімде толтыратын өндірістер.
Оларды меңгеру жеке меншік кәсіпорындарға біршама қиындықтар туғызады.
Үшіншіден, нарықтың өзін-өзі реттеу мүмкіндігінің шектелуінен
туындайтын себептер бар. Мемлекет өз күшін экономикалық жүйенің тепе-
теңдігін қамтамасыз етуге, жұмыспен қамтуды қажетті деңгейде сақтауға, ақша
айналымын бақылауға және т.б. макроэкономикалық проблемаларды шешуге
бағыттайды.
Бүгінгі таңдағы дүниежүзілік экономикаға тән нәрсе нарықтық жүйе
ешкандай елде таза түрінде кездеспейді, тіпті ол А.Смит пен К.Маркстың
заманында да болған жок. Мәселен нарықтық қатынастар қалыптасқан елдерге
қарағанда, әміршілдік-әкімшілдік жүйеге негізделген мемлекет бұл жүйенің
жеткілікті дамымау себебіне байланысты, бар жауапкершілікті қоғамның
қарапайым мүшелерінің иығына салып койды. Әміршілдік-әкімшілдік жүйе нарық
құрылымын ығыстыра немесе оның сипатын бұза отырып (деформациялау),
шаруашылық субъектісін экономикалық тұрғыдан ынталандырудың орнына, пайдаға
деген "қамқорлықтан" ғана емес, сонымен қатар банкротқа (зиян шегу,
дәрменсіздік) ұшырау қауіпінен құтқарады.
Бұл жүйе ондаған жылдар бойы кәсіпорындардың, зиян шеккен шығындарының
орнын мемлекет тарапынан толтырып келді, тіпті әлі де болса осындай саясат
жүргізуде. Мәселен; 1.басым көпшілік мемлекеттік бюджетін қаржыландыруда.
2. өндіргіш ресурстарды орынсыз шығындап, ысырапшыл пайдалану әдісі әлі де
болса қолданылуда; 3. жаңа және прогрессивтік технологияны енгізу
қажеттілігіне үстірт көзқараспен қарау күні бүгінге дейін басым түсуде.
ХХ ғасыр дәлелдеп отырған ақиқат қандай да болсын, дамыған елдер
ертерек немесе кейінірек дағдарыс және күйзеліс кезеңінен өтеді. Мәселен,
АҚШ президенті Рузвельттің "адалдық бәсекелестік" және 1929-1933 жылдардағы
тоқыраудан шығу тәсілдері сол кезде түбегейлі кауіпті деп саналды. Ал
Рузвельттің өзін "түкті социалист" атандырды. Күні бүгін ғана айқын
дәлелденіп отырғандай, қазіргі заманның барша ұмтылыс, мүмкіндігіне
қарамастан, ХІХ-ғасырдағы асқақ арманшыл дәуірге қайта оралуға жол жок
екені белгілі болды. Мұны қарапайым түсіндіруге өте қиын, себебі ХХ-
ғасырдың соңында тарих өзінің қарама-қарсы жағына бұрылып отыр.
Бұрынғы одақтағы және Шығыс еуропа елдеріндегі қалыптасқан әміршілдік-
әкімшілдік жүйесін дағдарысқа ұшырап күйреуі, олардың нарықтық экономикаға
бет бұрылысы баламасыз екендігі бәрімізге әйгілі болып отыр және оның
тиімділігінің сөзсіздігі сондай: қоғам мүшелерінің бір бөлігі оны ХІХ
ғасырдағы капитализмге қайта оралу деп есептейді. Әміршілдік-әкімшілдік
жүйесіне тән қатаң қағида бойынша, нарықтық жүйе - экономика емес, тек кана
капитализмнің, игілігі ретінде түсіндіріледі. Осыған орай, нарық
жұмыссыздықты жою жеке меншікті ендіруге, сондай-ақ экономиканың әр түрлі
секторларында еңбек жалдаудың көптеген формаларын колдануға кең жол ашады.
Ендігі күрделі мәселе: нарық жүйесін реттеу процесінде мемлекет қандай
қызметтер атқарады?
Мемлекет белгілі бір таптардың мүдделерін қорғай отырып, бір жағынан,
қоғамдық қажеттілікті қамтамасыз ету мумкіндігін аныктайды, ал екінші
жағынан, осы кажеттілікті камтамасыз ету жолдарын іздестіріп жүзеге
асырады.
Буржуазиялық мемлекет мына төмендегі функцияларды орындайды:
1) Зандылық
2) Салық салу
3) Акша айналымын реттеу
4) Монополиялыққа қарсы әрекеттер жасау
5) Өндірістің инфракұрылымын жасау
Бұл тұста мемлекеттің, әсіресе, қоғам таптары мен қалың бұқара
топтарының арасындағы қарама-қайшылыктарды басуға бағытталған әлеуметтік
міндетін ерекше бөліп айтуға болады.
Бүгінгі таңда буржуазиялық, мемлекет жеке меншік капиталды пайдаланудың
тиімділігі төмен болатын өндіріс сферасында шаруашылық жүргізу міндетін
атқарады. Осыған байланысты меншіктің ерекше секторы мемлекеттік меншік
пайда болды. Сонымен қатар, шаруашылық жүргізудің ерекше секторы
мемлекеттік сектор әрекет жасайды. Дамыған капиталист елдерде олардың үлесі
әр түрлі. Мысалы, олар 80-жылдары АҚШ-та мемлекет кәсіпорындары өндірген
өнімдерінің ұлттық табыстағы үлесі 1-2% ғана болды. Ал Батыс Еуропа
елдерінде бұдан басқаша жағдай қалыптасқан. Австриядағы мемлекет секторы
барлық өндіріс күштерінің 37% қамтиды. Батыс Германияда оның үлесі ұлттық
байлықтың 21%-не тең. Басқа елдерде мемлекеттік сектордың жалпы ұлттық
өнімдегі үлесі мынаған тең: Австрияда 12%, Францияда-20%, Швецияда-14%,
Италияда-12%.
Жоғарыда айтылғандарды түйіндей отырып, мемлекеттің нарықты экономикада
атқаратын кызметтерін мына топтарға бөлуге болады:
1. тиімділікті камтамасыз ете отырумен катар, нарықтың бір "қателігі"-
монополиялыққа жол бермеу. Казіргі таңдағы экономика, шын мәнінде, нарық
конъюктурасы анықтағандай, көптеген қателіктер жібереді. Бұндай
қателіктердің себебі өндіріс пен тұтынудың тиімсіздігі. Бұл жағдайда
мемлекет тарапынан байқалатын әрекет-бағыты аз емес. Бірақ экономика
"сырқатын" жоюдағы мемлекет әрекетін еске сала отырып, оның өз "қатесін"
елеусіз қалдыруға болмайды, яғни мемлекеттің өзі әдейі тудыратын жағдайды
ескерту қажет. Мемлекеттің экономикаға араласатын маңызды құралдары:
салық, баға және проценттік ставкалар;
2. нарықтық жүйе балалар мен қарттарды және кедейленген жұртшылықты сырт
қалдырып, тауарларды "қалталы" (ақшалы) коғам топтарына жіберетіндіктен,
(бағыттайды) мемлекет әлеуметтік әділеттілікті камтамасыз етуге тырысады.
Нарықтың бағалық механизмін жақтаушылар және оны сынаушылар нарық
жүйесінің тиімділігіне қарамастан, ол елеулі теңсіздікке жол ашатындығын
мойындаулары қажет. Бұл нарықтың кемістігі емес, бөлудің кемістігі.
Мемлекет ол жағдайды өзгерте алады және өзгертуге міндетті де. Мұндай
ситуацияны өзгертудің мынадай екі жолы бар: 1) прогрессивті салық салу; 2)
зейнеткерлер, еңбекке жарамсыз кеп балалы жұмыссыздар және т.б. мұқтаж
азаматтардың табыстарын корғау шараларын карастыру;
Мемлекеттің тағы бір аткаратын кызметі экономикалық тұрақтылықты аса
ауқымды мөлшерде (макроэкономикалық) сақтаумен байланысты. Бұл экономикалық
циклдің шарықтап өсуін және оның құлдырап төмендеуін реттеу және бақылаумен
байланысты. Мұнда мемлекеттің қолданатын басты тәсілі өндіріс, жұмыссыздық
және құнсыздану деңгейін қаржылау және салық салу арқылы реттеу.
Нарықтық экономикаға көшу процесінде мемлекеттің атқаратын экономикалық
қызметі және оған әсер ететін әдістері көпқырлы. Мемлекет бұл бағытта әр
түрлі тәсілдер қолданады. Олар: құкықтық мөлшерлер, ақпарат хабарларымен
қамтамасыз ету, каржы бөлу-экономикалық салық, несие, процент, баға т.б.
тетіктер: мемлекеттік тапсырыс, заттай салық, лимиттер мен квоталар және
т.б.
Мемлекеттің басты қызметі - шаруашылық жүргізу туралы бекітілген
шешімдерді заңдылық-құқықтық жағынан камтамасыз ету. Ол үш нақты заңдар
және заңға сәйкес актылар, қаулылар, нұсқаулар және т.б. қабылдайды.
Нарықтық экономика жағдайында мемлекеттің жоспар жасаудағы әрекеті
түпкілікті өзгереді. Жоспарлаудың жаңа құрамына мыналар кіреді: ұзақ
мерзімді болжау, әлеуметтік-экономикалық дамудың индикаторлық әдіспен
жоспарлау: экономика дамуының, өзекті проблемаларын анықтау және оны шешу
концепңияларын жасау.
Нарықтың қалыптасуында ақша және қаржы-кредит жүйелері де маңызды рөл
атқарады. Мұнда айта кететін жайт, казіргі жағдайда мемлекетің
экономикамызды сауықтыру бағытындағы, қаржы-кредит жүйесіндегі жүргізіліп
жаткан реформалары. Олар халық шаруашылығында қолданатын икемді салық
жүйесін қалыптастыру, экономикаға тиімді әсер ететін несие саясатын
жүргізу, республикада ақша айналымын тұрақтандырып, оны сауықтыру.
Сонымен қатар, мемлекет саладағы саясатын өзгертеді. Бұл процесс екі
бағытта жүргізілуде. Бір жағынан, білім беру, денсаулық сактау, экология
сферасында күрделі мемлекеттік әлеуметтік бағдарлама бекітіліп жүзеге
асырылуда, ал екінші жағынан нарыққа көшуге байланысты халықты әлеуметтік
жағынан корғау шаралары да енгізілуде.
Мемлекеттің экономикалық қызметі кәсіпкерлерді жеке, шағын
кәсіпорындар, фирмалар және мемлекеттік кәсіпорындардың экономика
саласындағы әрекетін тәртіпке келтіру, реттеп отыруға саяды. Бірақ ел ешбір
жағдайда кәсіпкерлердің іс-әрекетіне араласпайды. Нарық механизмі бағаны
және өндірісті аныктайды; мемлекет салық салуды, шығындарды реттеп отыру
арқылы нарықты үйлесімді пайдалану жолдарын іздестіреді.
1.2. Еңбек нарығының қалыптасуы мен ерекшеліктері
Еңбек нарығы жұмыскерді өндіріс құралдарынан, ең бастысы жерден айыру
кезінде пайда боды. Алайда, ол заң түрінде еркін болғанымен, өндіріс
құралдарынсыз өмір сүруге қаражатсыз қалды. Аштан өліп қалмау үшін ол
өзінің еңбекке қаблеттілігін немесе жұмыс күшін сатуға мәжбүр болды.
Осылайша нарыққа жаңа атау берген жаңа тауар пайда болды. Алайда жаңа
тауар және жаңа нарық атауы бойынша зерттеушілер арасында келіспеушілік
орын алды. Ғаламат ағылшын экономистері, саяси экономиканың классиктері А.
Смит және Д. Рикардо қарастырып отырған нарықта тауар еңбек емес, еңбек
өзінің табиғи және нарықтық бағасына ие деп санады.
Еңбек нарығы – жұмысшылар мен жұмыс орындарының саны арасындағы
қатынасты реттейтін механизм. Бұл жұмыс күшінің бірқалыпты ұдайы өндірісін
және еңбекті тиімді пайдалануды қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастар мен
әлеуметтік, соның ішінде құқықтық институттар жүйесі болып табылады.
Еңбек нарығының құрылымы деп оның құрамына кіретін барлық элементтер
арасындағы байланыстар мен өзара әрекеттесуін айтамыз. Еңбек нарығының
элементтерінің ішінде келесілерді бөліп қарастырған тиімді: жалдамалы
жұмысшылар мен олардың бірлестігі; кәсіпкерлер мен олардың одақтары;
мемлекеттік органдар жататын нарық субъектілері.
Еңбек нарығында бірыңғай ақпарат базасын қалыптастыру;
• Шет елдік жұмыс күшіне квота бөлу арқылы ішкі еңбек нарығын қорғау;
• Республикалық деңгейде жұмыспен қамту шараларын жергілікті органдардың
жұмыстарымен ұштастыру;
• Мемлекеттік органдардың жұмыспен қамту саласындағы іс-әрекеттерін
реттеу және бақылау;
• Қосымша жұмыс орындарын құруға ынталандыру мақсатында қаржылық,
салықтық, инвестициялық саясатты жүргізу арқылы жаңа жұмыс орындарын
құруға мүмкіндік жасау және т.б.
Еңбек нарығының құрылуы, қалыптасуы және дамуы 1-ші суретте
көрсетілгендей бірқатар факторларға байланысты болады.
Сурет – 1. Еңбек нарығының қалыптасуына әсер етуші факторлар
Еңбек нарығы – бұл тауар болып табылатын еңбек ресурстарының нарығы,
бұлардың тепе–теңдік бағасы мен саны, оларға сұраныс пен ұсыныстын
бір–біріне әсер етуімен белгіленеді. Кәсіпкерлер мен еңбекке қабілетті
адамдар нарықтың агенттері, еңбек нарығында өзара қатынаста болады.
Сондықтан еңбек нарығы сұраныс пен ұсыныс механизімі арқылы экономикалық
агенттердің арасындағы бәсекелестіктің нәтижесінде жұмыспен қамтудың
белгілі көлемі және еңбек төлемі дәрежесі орнайтын (қалыптасатын)
экономикалық орта немесе болмыс болып табылады.
Еңбек нарығының қызыметтері қоғам өміріндегі еңбектің рөлімен
белгіленеді, еңбек табыстың және жақсы хал–жағдайдың өте маңызды көзі.
Экономикалық бағыттан еңбек дегеніміз өте маңызды өндірістік ресурс
(фактор) болып табылады. Осыған сәйкес еңбек нарығы екі қызымет атқарады.
Әлеуметтік функцияға адамдардың табыстары мен жақсы тұрмыс халының
әдеттегідей дәрежесінің қамтамасыз етілуі және жұмыскерлерідің өндірістік
қабілетінің тиісті дәрежеде ұдайы өндіруінің қамтамасыз етілуі жатады.
Еңбек нарығының экономикалық функциясына еңбекке рационалды тарту, оны
бөлу, реттеу және пайдалану жатады.
Еңбек нарығы бір сыпыра ынталандыру функцияларын атқарады, олар
бәсекелестік қабілеттін күшеюне, тиімділігі жоғары еңбекке ынтаның өсуіне,
квалификацияның жоғарлуына, мамандықты ауыстыруға тағы басқа мүмкіндік
тудырады.
Бәсекелік еңбек нарығының классикалық үлгісінің негізін мынадай
принциптер құрайды: фирмалардың ынталарын бенелейтін және еңбекке сұраныс
жасайтын жұмыс берушілернің көп болуы; жұмысшы күшіне иелік ететін және
оның ұсынысын жасайтын жұмыскерлердің көп болуы. Еңбек нарығындағы
субъектілердің тәртібі рационалды болады, олардың мүдделеріні жетуді және
пайда табуды көздегенмен белгіленеді. Олар үшін еңбек нарығында еркін
әрекет жасауына елеулі кедергілер болмайды. Жұмыс берушілер ұсыныстын жұмыс
орындары және жұмыскерлер ұсыныстын жұмысшы күші біркелкі болады. Жұмыспен
қамтудың саны мен көлемі жұмыскерлер санымен өлшенеді.
Икемді нарықтын механизімі баға арқылы жүзеге асырылатын еңбек нарығы,
жетілген бәсекелік нарығы болып сипатталады. Осындай нарықта жекелеген
жұмыс берушілер, жекелеген жұмыскерлер жалпы нарықтық ситуацияға әсер ете
алмайды: жалақының тепе–теңдік ставкалары жекелеген фирмалардың немесе
жұмыскерлер топтарының әрекеттеріне тәуелді болмайды, олар жалпы
конъюнктурамен, яғни нарықтық прцестің барлық мүшелерінің жалпы өзара
әсерлермен белгіленеді.
Жалпылама түрде еңбек нарығының негізгі екі сигменті болады: тәуелсіз
бен бағынышты жұмыс орындарының біріншілік нарығы және екіншілік жұмыс
орындарының нарығы. Бірншілік жұмыс орындарының бірінші сигментінде жоғары
дәрежелі және арнаулы орта білім бар жұмыскерлер, әкімшілік–басқару
персоналды, жоғары квалификациясы бар жұмыскерлер, әкімшілдік–көмекші
персонал, инженерлік–техникалық жұмыскерлер еңбек етеді. Осы топтын
жалақысы салыстырмалы түрде жоғары болады және оларға жұмыспен қамтудың
белгілі кепілдігі беріледі. Екіншілік жұмыс орындарынан тұратын екінші
сигмент арнаулы дайындықты және жоғары квалификацияны тілемейді. Бұған
квалификациясы жоқ жұмысшылар, кызымет көрсететін жұмыскерлер,
қызыметшілердің төменгі категориясы жатады.
Жекелеген аймақтардағы жұмысшы күшінің құрамымен есептесетін еңбек
нарығыныңрегионалдық сигментациясы болады. Осы ерекшеліктердің негізінде
халықтың әлеуметтік–демографиялық құрлымы, жұмысшы күшінің
профессионалдық–квалификациялық құрлымы, ұлттық құрам жатады.
Жұмысшы күшінің құрлымы болмағанда бес сигменттен тұрады. Біріншіден,
сонша көп болмаса да жоғары маманданған басқарушы жұмыскерлердің
(менеджерлер) тұрақты тобы. Екіншіден, қадрлық жоғары квалификациясы бар
жұмысшылар мен қызметшілер. Үшіншіден, құрылымдық қайта құруға және
қысқартылуға жататын, өндіріс өнеркәсіп салаларының жұмысшылары.
Төртіншіден, қызметтер сферасын қосып есептегенде, еңбек сіңіргіш
салалардың жұмыскерлері. Бесіншіден, еңбекшілердің әсіресе осал (әлсіз)
категориясы-жастар, қарт адамдар, дене және ой-сана кемшіліктері бар
адамдар, жұмыс табудан күдер үзгендер және т.б.
Еңбек нарығы-бұл бәсекелік нарық. Оның құрылымдық функционалдық
ұйымдастырылуының өте күрделі болғандығынан, қашан болмасын, жұмыс орындары
мен еңбек ресурстарының арасында белгілі сәйкес келмеушілік болады. Өзін
алмастыруға жоғары квалификасия талап ететін, жұмыс орындарының бір бөлшегі
бос болып қала береді, ал қажетті арнаулы дайындығы жоқ адамдардың бір
бөлшегі жұмыс таба алмайды. Осындай жағдайда, жұмыстың қандайын болмасын
табу үшін жұмыссыздар арасында бәсекелестік пайда болады. Осымен бірге, өз
еңбегімен жоғары табыс табуды көздеп ұнамды орналасу үшін, жоғары
квалификациялы жұмыскерлер мен мамандар да бір-бірімен бәсекелік сайыста
болады.
Кәсіпкерлер арасында фирмаға бай тәжірибелі және жоғары квалификациялы
мамандарды тарту үшін бәсекелік күрес жүріп отырады.
Еңбек нарығында еңбек ақы, баға миханизмі арқылы белгілі сегмент
шеңберінде жұмысшы күшіне сұраныс пен ұсынысты қалыптастыратын,
экономикалық агенттердің қимылдарын үйлестіруге қызмет ететін бәсекелік
орын алады.
Еңбек нарығы-бұл өте икемді құрылымдық-функционалдық құрамы бар
динамикалық нарық.
Сондықтан еңбек нарығында белгілі ағымдар қалыптасады: жұмысшыкүші
құрамынан шығушылар, жұмысшы күші құрамына кірушілер; жұмыс іздеуден бас
тартқандар; жұмыс іздеуді бітіргендер; жұмыс тапқандаржәне т.б. Осы
адамдардың бейімділігі қоғамдағы жұмысшы күшінің нарықтық динамикасын
сипаттайды.
Еңбек нарығында бірнеше ерекшеліктер болады. Осында құратын
элементтерге жұмысшы күшін иемденетін адамдар жатады. Бұларға
психофизиялогиялық, әлуметтік, мәдени, діни, саяси және т.б. адамдық
қасиеттер тән болады. Осы ерекшеліктер адамдардың мүдделеріне,
мотивацияларына, еңбекке белсенділік дәрежесіне елеулі әсер етеді және
еңбек нарығына, оның болмысына ықпал етеді. Өндірістік ресурстардың барлық
түрлерінен еңбектің басты айырмашылығы еңбек адамның тіршілік әрекеттерінің
формасы, оның өмірлік мақсаттары мен мүдделерін жүзеге асыру формасы.
Еңбектің бағасы-ресурс бағасының жабайы бір түрі ғана емес, ол тірішілік
дәрежесінің, әлуметтік мәртебенің, жұмыскердің, және оның отбасының аман-
есендігінің бағасы, құны болып табылады. Сондықтан еңбек нарығы
категориясын зерттеп талдағанда адамгершілік элементтер барын, олардың
көлеңкесінде жанды жаны бар адамдар бар екенін естен шығармау қажет.
Жұмысшы күшіне сұраныс, жиынтық сұраныспен есептесе отырып, тауарлар
мен қызыметтер өндіру үшін, тиісті квалификациясы бар жұмыскерлердің
белгілі санымен, жұмыс берушілердің жалдауға қажеттіліктермен белгіленеді.
Жұмысшы күшінің ұсынысы еңбекке қабілетті жастағы адамдардың өздерінің
қабілеттерін әдеттегідей ұдайы өндіру керек қажеттіктермен белгіленеді.
Сұраныс та, ұсыныс та әр түрлі факторлардың әсерімен қалыптасқан баға
дәрежесімен, шығындармен, жалақымен, еңбек өнімділігімен, адамдардың
санымен, жұмыскерлердің квалмфикациялық – мамандық құрылымымен, несие –
қаржы, салық, заң жүйесімен, кәсіподақтардың, мәдени, діни және басқа
ұйымдардың қызыметтерімен қалыптасады.
Жетілген бәсеке жағдайында жалақының тепе–теңдік дәрежеден ұзақ мерзім
бойы ауытқуы мүмкін емес. Жалақының шамамен тепе–теңдік дәрежеден артық
өсуі фирма жағынан еңбекке сұранысты төмендетеді. Сонымен бірге жұмыскерлер
жағынан еңбек ұсынысын өсіреді. Мұның салдарынан еңбек ұсынысының
артықшылығы пайда болады. Осы арқылы пайда болатын жұмыссыздық жалақы мен
оның тепе–теңдік дәрежесінің жылжуына ықпал етеді. Жалақы осы дәрежеден
төмендеп кеткен болса, керсінше процесс жүреді. Түбінде еңбектің бәсекелік
нарығы еңбекке сұраныс пен еңбек ұсынысының жалпы тепе–теңдігімен және
жалақының тепе–теңдік дәрежесімен сипатталады.
Еңбек нарығы монопсониямен (олигопсониямен) сипатталуы мүмкін. Бұл
жағдайда ұсыныс жағында тек жалғыз (немесе бірнеше) фирма жұмыс беруші
болады. Бұнда жалақы ставкалары осы фирма–моносонистің шешіміне өте елеулі
дәрежеде тәуелді болады. Кәсіподақтардың маңызды рөліне байланысты, еңбек
нарығының юнионизациялану дәрежесі жоғары болуы мүмкін. Осы жағдайда
кәсіподақтар болып ұйымдасқан жұмыскерлердің жекелеген топтары жалақының
нақты көлемін оның тепе–теңдік дәрежесінен арттыра алады. Бұл көп емес
жағдайда еңбек нарығында негативтік өзгерістер тудырады. Бұған
жатпайтын–монопсониялық нарық. Бұл нарықта кәсіподақтар жалпы көлемінің
өсуімен бірге жұмыспен қамту дәрежесін де өсіре алады.
Дамыған елдердің көбінде заң жүзінде жалақының миниумы белгіленген.
Бұның мақсаты–кедейліктің дәрежесін төмендету және төмен квалификациялы
жұмыскерлердің хал–жағдайын қолдау.
Номиналдық және нақты жалақы болатынан айыра білу керек. Номиналдық
жалақыға жұмыскерге төленген ақша сомасы жатады, ал нақты жалақы - бұл
тауарлардың болып тұрған баға дәрежесінде төленген жалақының ақшалай
сомасына жұмыскерлердің сатып алатын тауарлардың саны. Жұмыскерге теңге
түрінде төленген номиналдық жалақыны баға дәрежесіне бөлсек, нақты жалақы
шығады.
Нақты өмірде фирмалар мен жұмыскерлердің барлығы қатысатын біртұтас
абстракті еңбек нарығы болмайды. Еңбек нарығы өзінің интегралдық бірлігінде
көптеген локальдіқ еңбек нарықтарынан, сегменттерден, секторлардан тұрады.
Бұлар аймақтық, салалық ерекшеліктермен, маманданған топтардың рөлімен,
квалификациялық топтармен, жыныс–жастық, ұлттық және тағы басқа
айырмашылықтармен сипатталады. Сұраныс пен ұсыныстың ауытқуы әсері
арқасында пайда болатын еңбек ақысының дәрежесінің өзгерістері локалдық
нарықтарда (сегменттерде) орын алады және олардын динамикасы ерекше болады.
Еңбек нарығында жұмысшы күші жаппай жылжып, оның сандық және сапалық
құрлымы ылғи өзгеріп отырады. Осымен бірге жұмысшы күшіне сұраныс өзгертіп
тұрады, өйткені өндірістің кеңеюі, оның модернизациясы, құрылымдық
өзгерістері жұмыскерлердің ерекше жоғары дәрежеде дайындалуын талап етеді,
олардың жаңа, осы замандық мамандықты жете игеруін тілейді. Әрбір
белгіленген мерзімде сұраныс пен квалификациясы жоғары жұмысшы күшінің
арасында сәйкестік болмайды.
Жалпылама түрде еңбек нарығының негізгі екі сигменті болады: тәуелсіз
бен бағынышты жұмыс орындарының біріншілік нарығы және екіншілік жұмыс
орындарының нарығы. Бірншілік жұмыс орындарының бірінші сигментінде жоғары
дәрежелі және арнаулы орта білім бар жұмыскерлер, әкімшілік–басқару
персоналды, жоғары квалификациясы бар жұмыскерлер, әкімшілдік–көмекші
персонал, инженерлік–техникалық жұмыскерлер еңбек етеді. Осы топтын
жалақысы салыстырмалы түрде жоғары болады және оларға жұмыспен қамтудың
белгілі кепілдігі беріледі. Екіншілік жұмыс орындарынан тұратын екінші
сигмент арнаулы дайындықты және жоғары квалификацияны тілемейді. Бұған
квалификациясы жоқ жұмысшылар, кызымет көрсететін жұмыскерлер,
қызыметшілердің төменгі категориясы жатады.
Жекелеген аймақтардағы жұмысшы күшінің құрамымен есептесетін еңбек
нарығының регионалдық сигментациясы болады. Осы ерекшеліктердің негізінде
халықтың әлеуметтік–демографиялық құрлымы, жұмысшы күшінің
профессионалдық–квалификациялық құрлымы, ұлттық құрам жатады.
Жұмысшы күшінің құрлымы болмағанда бес сигменттен тұрады. Біріншіден,
сонша көп болмаса да жоғары маманданған басқарушы жұмыскерлердің
(менеджерлер) тұрақты тобы. Екіншіден, қадрлық жоғары квалификациясы бар
жұмысшылар мен қызметшілер. Үшіншіден, құрылымдық қайта құруға және
қысқартылуға жататын, өндіріс өнеркәсіп салаларының жұмысшылары.
Төртіншіден, қызметтер сферасын қосып есептегенде, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz