Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің теориялық аспектілері
Мазмұны
Аннотация
Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар
Қысқартулар мен белгілер
Кіріспе 10
1 Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің теориялық аспектілері 12
1.1 ҚР жергілікті басқару жүйесінің мәні мен мазмұны 12
1.2 Қоғамның әлеуметтік құрылымы 17
1.3 Қазақстан Республикасының әлеуметтік қорғау жүйесін қалыптастыру
және әлемдік тәжірибе 23
2 ҚР жергілікті басқару органдарымен тұрғындарды әлеуметтік қолдау
жүйесін талдау 33
2.1 ОҚО Шардара ауданы әкімінің аппараты мемлекеттік мекемесінің
атқарған жұмыстарын талдау 33
2.2 Әлеуметтік сақтандыру саласындағы қалыптасқан жағдайды талдау (ҚР
мысалында) 42
2..3 Жергілікті билік органдарының әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге
асыру барысын талдау 53
3 Тұрғындарды әлеуметтік қолдау саласының дамуының негізгі бағыттары 59
3.1 Әлеуметтік сала дамуының негізгі бағыттары 59
3.2 Тұрғындардың осал топтарын әлеуметтік қорғауды жетілдіру 68
3.3 Жергілікті басқару органдарымен тұрғындарды әлеуметтік қолдаудың
бизнес-жоспары 79
Қорытынды 88
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 91
Аннотация
Дипломдық жұмыстың тақырыбы: Жергілікті басқару органдарымен
тұрғындарды әлеуметтік қолдауды жүзеге асыру (ҚР мысалында)
Дипломдық жұмыстың ғылыми жетекшісі: Мергенбаева Азиза Тоймағамбетқызы
Орындаған: ЗЭФ 10-2ку тобының студенті Сатбаев Н.Т.
Дипломдық жұмыс: 3 бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде халықты әлеуметтік
қорғау жүйесінің теориялық аспектілері: ҚР жергілікті басқару жүйесінің
мәні мен мазмұны, қоғамның әлеуметтік құрылымы, Қазақстан Республикасының
әлеуметтік қорғау жүйесін қалыптастыру және әлемдік тәжірибе қарастырылған,
екінші бөлімде ҚР жергілікті басқару органдарымен тұрғындарды әлеуметтік
қолдау жүйесіне: Қазақстан Республикасының әлеуметтік сақтандыру және
зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесіне, Қазақстанның әлеуметтік қамсыздандыру
саласындағы жетістіктеріне, жергілікті билік органдарының Жұмыспен қамту-
2020 бағдарламасының жүзеге асыру барысына талдау жасалған, үшінші
бөлімде тұрғындарды әлеуметтік қолдау саласының дамуының негізгі бағыттары:
әлеуметтік сала дамуының негізгі бағыттары, қарттар мен мүгедектерді
әлеуметтік қорғау бағыттары қарастылған және жергілікті басқару
органдарымен тұрғындарды әлеуметтік қолдаудың бизнес-жоспарыәлеуметтік
саланы басқару жүйесін жетілдірудің бизнес жоспары берілген.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, қорытындыдан, 5 суреттен, 3 кестеден, 82
беттен және 40 пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың мақсаты: Қазақстан Республикасында жергілікті басқару
органдарымен тұрғындарды әлеуметтік қолдауды жүзеге асырудың мәселелерін
анықтау және оны жетілдіру жолдарын ұсыну.
Зерттеу обьектісі: ҚР тұрғындарды әлеуметтік қолдау жүйесі.
Нормативтік сілтемелер
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 жыл 30 тамыз.
2. ҚР ҚР Еңбек туралы 1999 жылғы 10 желтоқсан №493-1 Заңы.
3. ҚР Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы 1997
жылғы 20 маусымдағы №136-1 заңы.
4. ҚР ҚР-дағы тұрғын үй қатынастары туралы 1997 жылы16 сәуірдегі №94-1
Заңы.
5. ҚР Мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек туралы 2001 жылғы 17
шілдедегі №246-11 заңы.
6. ҚР Ең төмен күнкөріс деңгейі туралы 1999 жылғы 16 қарашадағы №474-1
Заңы.
7. ҚР Мемлекеттік қызмет туралы 1999 жылғы 23 шілдедегі №453-1 заңы.
8. ҚР ҚР-дағы арнайы мемлекеттік жәрдемақы туралы 1999 жылғы 23
шілдедегі №414-1 заңы.
9. ҚР-ның президентінің Жолдауы - Қазақстан экономикалық, әлеуметтік
және саяси жедел жаңару жолында 18 ақпан, 2006 жыл.
10. ҚР-ның президентінің Жолдауы – Қазақстан Жаңару жолында ақпан,
2007жыл.
Анықтамалар
Жергілікті мемлекеттік басқару дегеніміз – бұл Заң негізінде
белгіленген құзырет шегінде жергілікті өкілді және атқарушы органдар тиісті
аумақта мемлекеттік саясатты жүргізу, дамыту мақсатында жүзеге асыратын,
тиісті аумақтың жай-күйіне жауапты болып табылатын қызмет.
Әлеуметтік құрылым ұғымы бір жағынан қоғамның әлеуметтік құрылымын
немесе ондағы әлеуметтік қауымдастықтардың түрлерінің жиынтығын қамтиды,
екінші жағынан – мәні мен сипаттамасы бойынша іс-әрекеттінің үлестірілуі
көлемімен ерекшеленетін бүкіл құрамдас бөліктердің әлеуметтік байланыстары
болып табылады.
Стратификация – бұл тиісті қабаттарды бөлу тәсілі ретінде де, қоғамның
бейнесі ретінде де болады. Белгілі топтардың ажырату әдісі ретінде және
қоғамның көрінісі болады.
Стратификация – бұл жағдай мен үрдістер, мұнда индивидтер, жанұялар
бір-біріне тең емес қатынаста болады және бедел, меншік, билік, мамандық
пен мәдениет туралы өз көзқарастары бар иерархиялы құралған страталарға
топтасады.
Әлеуметтік мобильділік – қоғамның әлеуметтік құрылымындағы индивидтің
немесе топтың алатын статусын, орнын өзгертуі.
Әлеуметтік жанжал – бұл түрлі әлеуметтік топтардың өз қажеттіліктерін
қамтамасыз етуге талпыну, сәйкес келмейтін және тіпті қарама-қайшы
мүдделерді жүзеге асыру жолындағы қақтығыстар.
Әлеуметтік саясат – мемлекет пен өзге де саяси-әлеуметтік
институттардың қоғамның әлеуметтік өмірін прогрессивті дамытуға,
азаматтардың өмір сүру деңгейін, сапасын жетілдіруге, олардың өмірлік
қажеттіліктерін қамтамасыз етуге, оларға қажетті әлеуметтік қолдау
көрсетуге, осы бағытта тиісті қаржылық институттар мен басқа да қоғамдық
потенциалды қолдануға бағытталған іс-әрекеті.
Кең мағынасында әлеуметтік саясат – мемлекеттік және мемлекеттік емес
органдардың, ұйымдар мен мекемелердің өмір сүруге қажетті жағдай жасауға,
халықтың әлеуметтік қажеттіліктерін қанағаттандыруға, қоғамдық ортада
қолайлы әлеуметтік атмосфера туғызуға бағытталған теориялық ұстанымдар мен
тәжірибелік шаралардың жиынтығы.
Қысқартулар мен белгілер
ҚР – Қазақстан Республикасы
ЖҰӨ - жалпы ұлттық өнім
ҒТП – ғылыми-техникалық прогресс
ИСО 9004, ИСО-9000 және 14000 - сапаны басқарудың жүйелері
ТМД – тәуелсіз мемлекеттер достастығы
ӨСБ КЖ - өнімнің сапасын басқарудың кешендік жүйесі
ТЭН - техника-экономикалық негіздеу
ҒЗТКЖ – ғылыми-зерттеу және тәжрибелік-конструкторлық жұмыстар
ӘСҰ - әлемдік сауда ұйымы
АЭА – арнайы экономикалық аймақ
ЕврАзЭҚ – Евразиялық экономикалық қауымдастық
АҚШ – Америка Құрама Штаттары
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Тәуелсіздік алғаннан бері Қазақстан әлеуметтік
қамсыздандыру саласында айтарлықтай ілгерулерге қол жеткізді. Қазақстан
Республикасының Президенті, Ұлт Көшбасшысы Н.Ә.Назарбаевтың салиқалы
саясатының арқасында әлеуметтік қорғау жүйесі дамуының негізгі бағыттары
стратегиялық жоспарлар мен Қазақстан халқына арналған Мемлекет басшысының
жыл сайынғы Жолдауларында айқындалған. [1]
Халықаралық тәжірибені ескере отырып, Қазақстанда құрамына
ынтымақтастық және дербестендірілген жүйелердің, оның ішінде міндетті және
ерікті сақтандыру элементтерін қосатын және адам өмірінде болуы ықтимал
негізгі тәуекелдерден халықты әлеуметтік қорғауға бағытталған әлеуметтік
қамсыздандырудың аралас жүйесі құрылды.
Қазақстанда қазіргі уақытта қолданылып жүрген әлеуметтік қамсыздандыру
жүйесі мемлекеттің басым қатысуымен сипатталады. Зейнеткерлерді,
мүгедектерді, асыраушысынан айрылған адамдарды және халықтың өзге де
топтарын әлеуметтік қамсыздандыру мемлекеттік бюджеттің есебінен жүзеге
асырылады.
Елбасымыз жыл сайынғы Қазақстан халқына жолдауында әлеуметтік
мәселелерге баса назар аударып келеді. Айта кететін бір жайт, жылдан жылға
әлеуметтік қамсыздандыру артып, шешімін тауып келе жатыр. Оның айғағын
Н.Ә.Назарбаевтың биылғы жолдауынан да көре аламыз.
Жыл сайын зейнеткерлік жәрдемақылардың мөлшері индекстеліп,
арттырылуда. Бұрынғы еңбек өтіліне байланысты зейнетақылық төлемдерді
сараланған түрде ұлғайту жүзеге асырылды, бұл бір миллионнан астам адамды
қамтиды. Сондай-ақ әлеуметтік құрылымдар ардагерлердің зейнетақылары және
әлеуметтік төлемдер елімізде уақытылы – тиісті айында төленіп келеді.
Маңызды әлеуметтік игіліктердің жалпыға бірдей қолжетімділігін және
қоғамдық жағынан қолайлы сапасын қамтамасыз ету мақсатын реформалау
барысында мемлекеттік ең төменгі әлеуметтік стандарттар: ең төмен күнкөріс
деңгейі, жалақы мен зейнетақының ең төменге мөлшері, еңбек жағдайларының
стандарттары мен еңбекақы төлеу, әлеуметтік қызметтерді ұсыну нормативтері
және т.б. белгіленді және қазіргі уақытта пайдаланылып жүр.
Алайда қазіргі қоданылып жүрген мемлекеттік әлеуметтік стандарттар
өзгеріп жатқан әлеуметтік-экономикалық жағдайларды көрсететін болды және
олардың арасында қажетті жүйелі өзара байланыс жоқ. Әлеуметтік төлемдерді
есептеудің экономикалық негізделген нормативтерінің және олардың еңбекке
ақы төлеудің жүйесімен өзара байланысының жоқтығынан жұмыс істейтін адамдар
мен әлеуметтік төлемдер алатын адамдар.
Бүгінгі таңда әлеуметтік мемлекет болып табылатын көптеген әлем
мемлекеттері үшін әлеуметтік саясаттың айқын басым бағыттарын анықтап,
салиқалы әлеуметтік саясат жүргізу, халықты әлеуметтік қорғаудың өзіндік
моделін қалыптастыру стратегиялық маңызы бар мәселе болып отыр. Әлеуметтік
саясаттың басым бағыттарын анықтау арқылы мемлекет ең алдымен негізгі
халықтың қажеттіліктерін анықтап, саясатты сол арнаға бағыттайды. Демек,
тиімді тетіктерін табу арқылы қоғамның әр түрлі топтарына, таптарына,
әсіресе әлжуаз әлеуметтік қорғауды қажет ететін топтарын әлеуметтік
қорғаумен қамтамасыз етеді. Әлеуметтік саясат ұғымын теориялық-
методологиялық талдау бұл саланың ғылыми негіздемесін орнықтырады.
Дипломның жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасында жергілікті
басқару органдарымен тұрғындарды әлеуметтік қолдауды жүзеге асырудың
мәселелерін анықтау және оны жетілдіру жолдарын ұсыну.
Мақсатқа сәйкес келесі міндеттерді шешу қарастырылаған:
- халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің теориялық аспектілерін зерттеу;
- ҚР жергілікті басқару органдарымен тұрғындарды әлеуметтік қолдау
жүйесін талдау;
- тұрғындарды әлеуметтік қолдау саласының дамуының негізгі бағыттарын
анықтау.
- жергілікті басқару органдарымен тұрғындарды әлеуметтік қолдаудың
бизнес-жоспарын құру.
Зерттеу пәні: тұрғындарды әлеуметтік қолдауға байланысты
қоғамдық қатынастар.
Зерттеу объектісі: ОҚО Шардара ауданы әкімінің аппараты
мемлекеттік мекемесі.
1 Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің теориялық аспектілері
1. ҚР жергілікті басқару жүйесінің мәні мен мазмұны
Қазақстан өзінің тәуелсіздігін жариялап, демократиялық қоғам құруға
бел байлаған күннен бастап, жаңа мемлекеттік құрылымның түрлерін енгізу
міндеті күн тәртібінде тұрды. Халықтық биліктің азаматтық қоғамның алғашқы
баспалдағы болып табылатын жергілікті басқару жүйесінің соңғы
Конституциядан орын алудың өзі осының айғағы.
Мемлекет күрделі жүйелік бірлік болып табылады. Ол қоғамдық өмірдің
барлық жүйесін тұтастай біріктіруді және ұйымдастыруды қамтамасыз етеді,
сондай-ақ адамдарды іс-әрекетін реттейді. Материалдық, қаржылық,
ұйымдастырушылық және басқа да ресуртарды пайдалана отырып, мемлекет
өндірістің ұйымдастырылуына, экономикалық реформалар менқоғамдағы саяси
өзгерістерге сәйкес әлеуметтік процестердің дамуына мүмкіндік жасайды.
Еліміздегі басқару функциясына біртіндеп өзгерістер ене бастады. Бұл
еліміздегі демократияландыру бағытындағы соңғы өзгерістерден байқалған
нышан. Осыған орай, елімізде әр түрлі әдістемелік негізді қалайтын шаралар
өткізіліп жатыр. Қазіргі таңда Қазақстанда мемлекеттік функцияларды
орталықсыздандырудың өзіндік нұсқасын жасау басты мақсат болып отыр. Өзінің
функциясы жағынан орталық атқарушы органдар шектен тыс ауқымды жұмыстарды
атқарады. Сол себепті орталықсыздандыру процесінде елдің өзіндік ішкі
ерекшеліктері ескеріле отырып, мемлекеттік функцияларды орталықсыздандыру
мәселесін жүзеге асыру қажет. Орталықсыздандырудың саяси,құқықтық, және
қаржылық астарларын талқылау барысында Қазақстандағы жергілікті басқарудың
даму принциптері мен басымдықтарын айқындау бойынша ұсыныстар жасалыну
үстінде. Орталық және жергілікті атқарушы органдардың функциялары мен
өкілеттіктері нақты белгіленбегендіктен, екі арадағы пайда болған қарым-
қатынас мәселелеріне ерекше назар аударылып келеді. Трансформация
процесінің теориялық-әдістемелік негіздемесінің қажеттілігі және аймақтық
шаруашылықтың тұрақты дамуы – аумақтық басқаруды ұйымдастырудың кешенді
сипатымен анықталады. Жергілікті мемлекеттік органдар мемлекеттік биліктің
бірлігі қағидасының негізінде құрылып, мемлекеттік биліктің жергілікті
оргондары – халық депутаттары кеңестеріне жергілікті халық өкілдері
сайлайды.
Мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру мәселесі жергілікті шаруашылықты
қалыптастыруға, оны жетілдіруге бірден-бір бастама болып табылады. Ауыспалы
кезеңде қаржы ресуртарын әр түрлі билік деңгейлері арасында қайта бөлу,
бюджеттік және бюджеттен тыс қорлар есебінен қаржылық көрсету тетіктері
бар. Жергілікті басқаруды жетілдіру үшін ең алдымен оның қаржылық астарын
қарастыру керек.
Жергілікті мемлекеттік басқару дегеніміз – бұл Заң негізінде
белгіленген құзырет шегінде жергілікті өкілді және атқарушы органдар тиісті
аумақта мемлекеттік саясатты жүргізу, дамыту мақсатында жүзеге асыратын,
тиісті аумақтың жай-күйіне жауапты болып табылатын қызмет. Жергілікті
мемлекеттік басқару жүйесінде әкімшілік-аумақтық көріністің әрқилылығы
көрініс табады.
Жергiлiктi мемлекеттiк басқару өкiлеттiгi және өзiн-өзi басқару
функциялары берiлген, тиiстi аумақтың әлеуметтiк-экономикалық дамуының жай-
күйiне жауапты Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару
туралы заңы қабылданған. Конститутция жергілікті деңгейде мемлекеттік
басқару мен жергілікті басқару арасындағы айырмашылықты нақты ажыратып
берге. Ол жергілікті басқару заңының жобасына сғйкес мемлекеттік басқару
органдарының құрылымына өкілетті және атқарушы органдар құруға мүмкіндік
береді.Елді орталықтандырмай басқарудың тиімді жолы осы жергілікті
басқаруды дамыту.Оның басты мақсаты тұтастай алғанда елдің экономикасын
дамыту мен халықтың әлеуметтік жағдайын жақсарту.
Жергiлiктi мемлекеттiк басқару және өзiн-өзi басқару қызметiнiң
экономикалық және қаржылық негiзiн: жергiлiктi бюджет; коммуналдық заңды
тұлғаларға бекiтiлген мүлiк; Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес
коммуналдық меншiктегi өзге де мүлiк құрайды.
Жергiлiктi маңызы бар мәселелер - реттелуi осы Заңға және Қазақстан
Республикасының өзге де заңнамалық актiлерiне сәйкес тиiстi әкiмшiлiк-
аумақтық бөлiнiс тұрғындарының басым бөлiгiнiң құқықтары мен заңды
мүдделерiн қамтамасыз етуге байланысты облыс, аудан, қала, ауылдық округ,
ауылдық округтiң құрамына кiрмейтiн кент пен ауыл қызметiнiң мәселелерi.
Жергiлiктi мемлекеттiк басқару - бұл Заңда және Қазақстан Республикасының
өзге де заңнамалық актiлерiнде белгiленген құзыретi шегiнде тиiстi аумақта
мемлекеттiк саясатты жүргiзу, оны дамыту мақсатында жергiлiктi өкiлдi және
атқарушы органдар жүзеге асыратын, сондай-ақ олардың тиiстi аумақтағы iстiң
жай-күйiне жауапты болып табылатын қызметi; жергiлiктi өзiн-өзi басқару -
халық тiкелей жүзеге асыратын, сондай-ақ мәслихаттар және басқа да
жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдары арқылы жүзеге асырылатын осы Заңда,
өзге де нормативтiк құқықтық актiлерде айқындалған тәртiппен жергiлiктi
маңызы бар мәселелердi өзiнiң жауапкершiлiгiмен дербес шешуге бағытталған
қызмет; жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдары — осы Заңға сәйкес жергiлiктi
маңызы бар мәселелердi шешу жөнiндегi функциялар жүктелген органдар;
жергiлiктi өкiлдi орган (мәслихат) - облыстың (республикалық маңызы бар
қаланың және астананың) немесе ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) халқы
сайлайтын, халықтың еркiн бiлдiретiн және Қазақстан Республикасының
заңнамасына сәйкес оны iске асыру үшiн қажеттi шараларды айқындайтын және
олардың жүзеге асырылуын бақылайтын сайланбалы орган; мәслихат аппараты -
тиiстi мәслихаттың, оның органдары мен депутаттарының қызметiн қамтамасыз
ететiн мемлекеттiк мекеме; мәслихат сессиясы - мәслихат қызметiнiң негiзгi
нысаны; мәслихат сессиясының төрағасы - мәслихат депутаттарының арасынан
сайланатын, мәслихат сессиясында ұйымдастырушылық-билiк ету функцияларын
жүзеге асыратын, мәслихаттың лауазымды адамы; орталық мемлекеттiк органның
аумақтық бөлiмшесi - тиiстi әкiмшiлiк-аумақтық бөлiнiс шегiнде орталық
атқарушы органның функцияларын жүзеге асыратын орталық атқарушы органның
құрылымдық бөлiмшесi.
Жергiлiктi басқару облыс, аудан, қала, қаладағы аудан, ауылдық округ,
ауылдық округтiң құрамына кiрмейтiн кент пен ауыл шегiнде жеке жүзеге
асырылады.
Жергiлiктi басқаруды жергiлiктi қоғамдастық мүшелерi тiкелей, сондай-
ақ мәслихаттар мен басқа да жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдары арқылы
жүзеге асырады.[2]
Облыстың, ауданның, қаланың, қаладағы ауданның, ауылдық (селолық)
округтiң, ауылдық (селолық) округтiң құрамына кiрмейтiн кент пен ауылдың
(селоның) әкiмi мемлекеттiк басқару функцияларымен қатар жергiлiктi өзiн-
өзi басқару органдарының функцияларын да жүзеге асырады.
Мәслихаттар мен әкiмдiктер өз қызметiнде жалпы мемлекеттiк сыртқы және
iшкi саясатқа, қаржы және инвестициялық саясатқа сәйкес келмейтiн
шешiмдердiң қабылдануына жол бермеуге; ұлттық қауiпсiздiктi қамтамасыз
етуде Қазақстан Республикасының мүдделерiн сақтауға; қызметтiң қоғамдық
маңызы бар салаларында белгiленген жалпы мемлекеттiк стандарттарды
ұстануға; азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерiнiң сақталуын
қамтамасыз етуге мiндеттi.
Әкiмдiктерге Қазақстан Республикасының шегiнде бiрыңғай еңбек рыногын,
капиталды, қаржыны қалыптастыруға, тауарлар мен қызмет көрсетудi еркiн
алмасуға кедергi келтiретiн шешiмдер қабылдауға тыйым салынады. Әкiмдiктер
қабылдайтын аумақты дамыту жоспарлары Қазақстан Республикасының
стратегиялық даму жоспарларына сәйкес келуге тиiс.
Қазақстан Республикасының жер заңдарына сәйкес жер қатынастарын
реттеудi жүзеге асыру; азаматтар мен ұйымдардың Қазақстан Республикасы
Конституциясының, заңдарының, Қазақстан Республикасы Президентi мен Үкiметi
актiлерiнiң, орталық және жергiлiктi мемлекеттiк органдардың нормативтiк
құқықтық актiлерiнiң нормаларын орындауына жәрдемдесу; осы Заңда және
Қазақстан Республикасының өзге де заң актiлерiнде белгiленген басқа да
өкiлеттiктердi жүзеге асыру жатады. Облыстар, республикалық маңызы бар
қалалар және астана мәслихаттарының құзыретiне сонымен бiрге облыстың
аудандық жоспарлану схемасын, облыс орталығын, республикалық маңызы бар
қаланы және астананы салудың бас жоспары жобасын бекiту туралы Қазақстан
Республикасының Үкiметiне ұсыныс енгiзу, әкiмшiлiк аудандардың аудандық
жоспарлануы жобаларын, облыстық (облыс орталықтарынан басқа) және аудандық
маңызы бар қалаларды салудың бас жоспарларын бекiту және ауылдық елдi
мекендерде жұмыс iстейтiн және тұратын жекелеген азаматтар санаттарын
Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген әлеуметтiк қолдау
шараларының жүйесiн айқындау жатады. Аудандық мәслихаттардың құзыретiне
сонымен бiрге тиiстi ауданның аумағында орналасқан қалалар, кенттер мен
ауылдар салудың бас жоспарларын бекiту, аудандық маңызы бар қала, ауылдық
округ, ауылдық (селолық) округтiң құрамына кiрмейтiн кент пен ауыл әкiмiнiң
атқарылған жұмысы туралы есебiн қарау және аудан әкiмiне тиiстi әкiмшiлiк-
аумақтық бөлiнiс әкiмiн тәртiптiк жауапкершiлiкке тарту туралы ұсыныс
енгiзу жатады. Облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың және
Қазақстан Республикасы астанасының мәслихаттары тиiстi әкiмдiктердiң
ұсыныстары бойынша Қазақстан Республикасының заң актiлерiне сәйкес қарыз
алу туралы шешiмдер қабылдауға құқылы. Облыстардың, республикалық маңызы
бар қалалардың және астананың мәслихаттары қоршаған ортаға жер үстi
көздерiнiң су ресурстарын пайдаланғаны үшiн, орман пайдаланғаны үшiн,
ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшiн эмиссия үшiн
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес төлемдер ставкаларын бекiтедi.
Облыстардың, республикалық маңызы бар қаланың және астананың мәслихаттары
тиiстi әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiкте ядролық қондырғылар мен объектiлердi
салуға келiсiм беру туралы мәселенi қарайды.
Мемлекеттiк органдар жергiлiктi басқаруды қалыптастыру және дамыту
үшiн қажеттi құқықтық, ұйымдастырушылық және өзге де жағдайлар жасайды,
жергiлiктi басқару органдарының қызметiн әдiстемелiк және ақпараттық
қамтамасыз етудi қоса алғанда, Қазақстан Республикасының заңнамалық
актiлерiне және өзге де нормативтiк құқықтық актiлерге сәйкес халықтың
жергiлiктi басқару құқығын жүзеге асыруына жәрдемдеседi.
Мемлекет осы Заңда белгiленген өкiлеттiктер шегiнде жергiлiктi өзiн-
өзi басқару органдарының дербестiгiне кепiлдiк бередi.
Жергiлiктi басқару органдары Қазақстан Республикасының заңдарына
сәйкес жергiлiктi қоғамдастық халқының алдында жауапты болады.
Мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру мәселесі жергілікті шаруашылықты
қалыптастыруға, оны жетілдіруге бірден-бір бастама болып табылады. Ауыспалы
кезеңде қаржы ресуртарын әр түрлі билік деңгейлері арасында қайта бөлу,
бюджеттік және бюджеттен тыс қорлар есебінен қаржылық көрсету тетіктері
бар. Жергілікті басқаруды жетілдіру үшін ең алдымен оның қаржылық астарын
қарастырау керек.
Қазіргі уақытта Қазақстан жергілікті басқару жүйесін құру сатысына
қадам басты, сондықтан өз еліміздің ерекшелігін ескере отырып, шетелдік
тәжірибені талдау мен жинақтауға ықылас арта түсуде.
Жергілікті мемлекеттік басқару – жергілікті өкілді және атқарушы
органдар осы заңмен және басқа да заң актілерімен белгіленген құзірет
шегінде тиісті аймақта мемлекеттік саясатты жүргізу және оны дамыту
мақсатында жүзеге асырылатын әрі тиісті аймақтағы істің жай күйіне жауапты
қызмет. Басқару саласында жергілікті басқару мәселесі өзекті екенін
басшылыққа ала отырып, елімізде екі заң жобалары ұсынылды: біріншісі -
“Қазақстан республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы,
екіншісі- “Қазақстан Республикасындағы өзін-өзі басқару туралы.
Қазақстан Республикасы “Жергілікті өзін-өзі басқару заңында мынадай
анықтама берілген: “Жергілікті өзін-өзі басқару деп - Қазақстан
Республикасының коститутциясы мен заңдарына сәйкес жергілікті маңызы бар
мәселелерді шешу жөнінде аймақтық құрылымдар халық қызметін дербес тұрғыда
жүзеге асыратын халық билігін жүзеге асырудң нысаны ұғынылады. Заңның
ұтымды жағдайларының бірі өзін-өзі басқарудағы өзекті мәселеелрдің
жергілікті қаржыландыру туралы. Жергілікті қауымдастықтың кірістері
келесідей: жергілікті бюджеттен бөлінетін қаражаттан; жергілікті
қауымдастық құрған коммерциялық ұйымдардан және оларға тиесілі мүлікті
жалға тапсырудан алынған жергілікті қауымдастық кірістерінен; жергілікті
халықтың өз еркімен салық төлеуі нәтижесінде алынған кірістердіен; заңды
және жеке тұлғалардың ерікті қайырылымдық қорларынан; заңмен тиым
салынбаған өзге де көздерінен экономикасы мемлекеттік реттеудің субьектісі
болып табылады.
Басқару функциясы ретіндегі мемлекеттік реттеуде аса маңызды өзіндік
қаржы несие жүйесі, дербес мемлекеттік бюджет қалыптасуы, салық және кеден
жүйесін ұйымдастыру жатады. [3]
Қазақстан экономикасын басқарудың қазіргі жүйесінің негізін құрайды
және республиканың халық шаруашылығының әлеуметтік бағыттағы нарықтық
экономикаға орнықты етуін қамтамасыз етуі тиіс. Бұл қағидалар тек саяси
әлеуметтік мәнге ие болып қана қоймай, Қазақстандағы менеджметтің
ұйымдастырушылық бастамасына да тікелей қатысты.
Басқару обьектілерінде жүргізіліп жатқан терең де сапалы өзгерістер
ұйымдастырушылық құрылымдар мен басқару органдарын қайта құруға әкеп
соғады. Әрдайым даму мен жетілу үстінде болатын басқару обьектісін бұрынғы
қалыптағы әдіске салуға болмайды. Керісінше, әдістер өзгертіліп отырған
экономикалық міндеттерге сәйкестендірілуі тиіс. Ол бір жағынан нарыққа
өтпелі кезеңде аймақ басқару субьектісі ретінде, екінші жағынан нақтылы
елдегі әлеуметтік экономикалық процестер әсерінен біріккен жергілікті
қызығушылығы бар адамдар қауымдастығы әсерінен дамиды.
Қазақстанда ұзақ уақыт бойына жергілікті өзін-өзі басқаруды енгізу
мәселесі шешімін таппай келді. Оның көптеген себептері болды. Ең алдымен,
аймақтарда өзін-өзі басқаруды енгізу үшін заңнамалық жүйе жетіспеді. Мұның
өзі орталық билік пен аймақтық құрылымдар арасындағы өкілеттілік пен
қызметті айыруға кедергі келтірді.
Соған қарамастан, біздің елімізде барлық уақытта жергілікті өзін-өзі
басқарудың жобалары жасалынып отырды. Бірақ, оны нақты жағдайда кешенді
қолға алу жүзеге аспады.
Жергілікті басқару жүйесі орталық билік пен жергілікті билік орындары
арасындағы өкілеттіліктің нақтылы шектелуін қажет етеді. Осындай жағдайда
жергілікті басқару мемлекеттің бекіткен және таныған халықтың өзін-өзі
басқару құқығы болып табылады. Бұл жерде халық билігі жергілікті маңызды
мәселелерді өз жауапкершілігіне алады. Сондай-ақ, жергілікті билік орталық
органдардың келісімімен ішкі мүмкіндіктерді өздері пайдаланып, проблеманы
шешіп отырады. Бұл жерде орын алған қиындықтар, әсіресе әлеуметтік саладағы
шешімін күткен маңызды мәселелер жергілікті тұрғындардың көңіл-күйіне қатты
әсер ететінін ескеру қажет.
Жергілікті тұрғындардың осы саладағы атқарылып жатқан реформаға
қанағаттанбауы алдағы уақытта басқа да игілікті шараларды ескермеуге әкеліп
соғады.Жергілікті басқаруды қалыптастыру бірнеше стратегиялық мақсаттарды
көздейді. Бұл жерде мемлекеттік басқарудың тиімділігін арттырып, төменгі
буындардағы жемқорлықты азайту – азаматтық қоғамды қалыптастырып, дамытуға
көмектеседі. Өзін-өзі тиімді басқару біртіндеп жергілікті тұрғындардың
жауапкершілігін арттыра отырып, жоғарыдан көмек күтпей, кездескен
проблемаларды бірлесіп шешуге қолайлы жағдай жасайды. Осындай жағдайда
жергілікті билік тұрғындар алдында бедел жинап, өкілеттілікке ие болады.
Жергілікті мемлекеттік басқару дегеніміз – бұл Заң негізінде
белгіленген құзырет шегінде жергілікті өкілді және атқарушы органдар тиісті
аумақта мемлекеттік саясатты жүргізу, дамыту мақсатында жүзеге асыратын,
тиісті аумақтың жай-күйіне жауапты болып табылатын қызмет. Жергілікті
мемлекеттік басқару жүйесінде әкімшілік-аумақтық көріністің әрқилылығы
көрініс табады.
Жергілікті өкілді орган халықтық өкілдік бірыңғай ажырамас бөлігі.
Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару: жергілікті
өкілдік орган (мәслихат) – бұл облыстың (республиканың маңызы бар қаланың,
астананың, ауданның халқы сайлайтын, халықтың еркін білдіретін және
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес оны іске асыру үшін қажетті
шараларды белгілейтін және жүзеге асырылуын бақылайтын сайланбалы орган, -
делінген. Мұның өзі бұл орган халықтың өкілді органы екендігін және
мемлекеттің өкілді органдарының жүйесіне кірмегендіктен, одан оқшауланып
тұрғандығын аңғартудың қиындығы жоқ, солай бола тұрса да бұл органның жалпы
мемлекеттік мүдделерді ескеретініне күмән келтіру қажет. Сондықтан да
жергілікті өкілді органдардың өзіндік ерекшеліктерімен оқшауланатындығы.
Қазақстан Республикасының Конститутциясына сәйкес жергілікті
мемлекеттік басқару саласындағы қоғамдық қатынастарды реттейді, жергілікті
өкілді және атқарушы органдардың құзретін, қызметтің ұйымдастырылуын,
тәртібін, сондай-ақ мәслихат депутаттарының құқықтық жағдайын белгіледі.
Заңда бірқатар анықтамалар берген. Сонымен бірге өзін-өзі қаржыландыру
мәселесі де қарастырылған. Заңның үшінші бабында деп жазылған: жергілікті
мемлекеттік басқару қызметінің экономикалық және қаржылық негізін:
жергілікті бюджет; коммуналдық заңды тұлғаларға бекітілген мүлік, Қазақстан
Республикасы заңнамасына сәйкес коммуналдық меншіктегі өзге де мүлік
құрайды. [4]
Мемлекеттік басқару – бүл мемлекеттің адамдардың қоғамдық іс-
әрекеттерін тәртіпке келтіру, сақтау немесе қайта қүру мақсатында өзінің
билік күшіне сүйене отырып практикалық, үйымдастырушылық жэне реттеушілік
әсері. Әрине, күрделі қоғамдық қүбылыстың кез келген анықтамасы шартты
сипатқа ие жэне шектеулі болады, себебі берілген сипаттамаларға кейбір
элементтердің енбей қалуы мүмкін. Мемлекеттік басқарудың ұсынылып отырған
анықтамасының ерекшелігі оның жүйелі үйымдасқан субъект ретінде басқарушы
әсерді қабылдайтын адамдардың қоғамдық өмірін, мемлекет пен қоғамды
байланыстыратын басқару эсерін біріктіруінде. Ол өз кезегінде мемлекеттік
басқаруға әр қырынан теориялық сипаттамалар беруге, дұрыс түсінуге жэне
тәжірибе жүзінде қолдануға мүмкіндік береді.
Мемлекеттік басқарудың объектісі мен субъектісі жөніндегі мэселе
мемлекеттік басқару теориясының негізгі эдістемелік мэселелерінің бірі
болып табылады. Оны шешу - мемлекеттік басқарудағы субъект пен объект
қатынастарын түсінуге жэне объектінің демократиялық сипатын қамтамасыз
етуге мүмкіндік береді.
Мемлекеттің басқару объектісін түсінудің басқа жолы – этатизм
түжырымдамасы. Осы түжырымдама бойынша мемлекеттік басқару барлық қоғамға
таралады деп қарастырылады. Ол тоталитарлық жүйеде жүзеге асты. Этатизм
мәні – қоғамды мүлтіксіз бақылау, саяси жэне әкімшілік қызметтің қоғам
өмірінің барлық сфераларынан басымдығы, мемлекет пен қоғам арақатынасы
мэселе-лерінің жасанды түрде алынып тасталынуы мемлекет пен қоғам арасында
ешқандай проблема жоқ дегенді білдіреді.
Мемлекеттік басқарудың өзіне ғана тэн ерекшеліктері оны басқа басқару
түрлерінен ерекшелеп тұрады. Ондай ерекшеліктер үшеу. Мемлекеттік
басқаруда, осы аталған басқару тү-рін жүзеге асыратын оның субъектісі -
мемлекет. Мемлекет анықтамаларының айырмашылығына жэне оның көп қырынан
көрініс табуына қарамастан барлық зерттеуші-ғалымдар бір ауыздан оида
шогырланған билік күшін атап етеді. Мысалы М.Вебер: Мемлекет дегеніміз
адамдардың легитимді күш қолдану арқылы екішііі бір адамдарға үстемдік
етуі- деп жазған. Қоғамда адамдардың тэртібінің дүрыс болуын қамтамасыз
ететін жэне оған мэжбурлеу арқьшы қол жеткізетін мемлекеттік қүрылым туралы
пікір қалыптасты.
Мемлекеттік басқару жүйесінде қағида заңдылықты, қаты-настарды,
элементтер арасындағы өзара байланысты білдіреді. Соларға сэйкес
мемлекеттік басқару жүйесі қүрылып, жүмыс істейді. Қандай да бір қағидадан
бас тарту бүкіл жүйенің қалыпты қызметіне нүсқан келтіруі мүмкін.
Сондықтан мемлекеттік басқару қағидаларын айқындау жэне негіздеу процесіне
белгілі талаптар қойылады: а) мемлекеттік басқарудың кез келген емес, тек
ең маңызды, басты, объективті, қажетті зандылықтарын, қатынастары мен өзара
байланыстарын білдіру; ә)мемлекеттік басқарудағы тек түрақты заңдылықтарды
сипаттау; б) мемлекеттік басқарудың өзге басқару түрлерінен ерекшелігін
білдіру. [5]
Мемлекеттік басқару қағидаларының ерекше белгілерін де атап өткен жөн:
бүл олардың диалектикалылығы, жүйелілігі, басқарушы субъектінің біліміне,
қабілетіне байланыстылығы жэне қағидалардың өзара байланыстылығы.
1.2 Қоғамның әлеуметтік құрылымы
Ғылыми және әлеуметтік-саяси әдебиеттерде әлеуметтік құрылым
түсінігінің бірнеше мағынасы бар. Кең мағынада бұл – қоғамның жалпы
құрылысы, оның бүкіл негізгі элементтері арасындағы байланыстар жүйесі.
Сондай-ақ, бұл ұғым әртүрлі әлеуметтік қауымдастықтардың түрлері және
олардың арасындағы қарым-қатынастың: әлеуметтік-таптық, әлеуметтік-
демографиялық, әлеуметтік-этникалық сияқты түрлерін сипаттайды.
Әлеуметтануда әлеуметтік құрылым ұғымы әлеуметтік жүйе ұғымымен тығыз
байланысты. Әлеуметтік құрылым түсінігі әлеуметтік жүйе түсінігінің бір
бөлігі болып табылады және 2 компоненттен тұрады - әлеуметтік құрам және
әлеуметтік байланыстар. Әлеуметтік құрам – бұл осы құрылым қамтитын
элементтер жиынтығы. Екінші компонент – осы элементтер байланысының
жиынтығын білдіреді. Осылайша, әлеуметтік құрылым ұғымы бір жағынан
қоғамның әлеуметтік құрылымын немесе ондағы әлеуметтік қауымдастықтардың
түрлерінің жиынтығын қамтиды, екінші жағынан – мәні мен сипаттамасы бойынша
іс-әрекеттінің үлестірілуі көлемімен ерекшеленетін бүкіл құрамдас
бөліктердің әлеуметтік байланыстары болып табылады.
Әлеуметтік құрылым қоғамды жекелеген, бір немесе бірнеше белгілер
белгілер негізінде біріккен қабаттарға, топтарға объективті бөлуді
білдіреді. Бұл – элементтердің әлеуметтік жүйедегі тұрақты байланысы.
Әлеуметтік құрылымның негізгі элементтері болып әлеуметтік қауымдастықтар
(таптар, ұлттар, кәсіпкерлік, демографиялық, территориялық, саяси топтар)
табылады.
Әлеуметтік қауымдастық - бұл белгілі бір өзара әрекет ететін
индивидтер тобына ортақ болып табылатын, өмір әрекеті жағдайымен
(экономиялық, әлеуметтік жағдай, кәсіби дайындығы мен білім, қажеттіліктер
мен мүдделер денгейі) сипатталатын индивидтер жиынтығы; тарихи қалыптасқан
территориялық қауымдастықтарға (қала, ауыл), белгілі бір әлеуметтік
институттарға (отбасы, білім, ғылым) енуі.
Әлеуметтік қауымдастық әлеуметтік байланыс арқылы біріккен адамдар
топтарын ғана білдіреді. Қауымдастықтардың негізгі екі түрін бөлуге болады:
әлеуметтік орта, яғни адамдардың белгілі бір қарым-қатынастарды жүзеге
асыруы. Мұндай қауымдастықтар байланыстың тұрақтылығы мен осы қарым-
қатынастар жүзеге асырылатын саланың маңыздылығына байланысты үлкен немесе
кіші ынтымақтастық импульсына, конформизм элементтеріне ие болады. Өзара
әрекет түріндегі (мысалы, жіктелген, реттелген әрекеттер жүйесімен алмасу
сияқты) бірігу, ынтымақтастық, бірлесе еңбек етудің келісілгендігі сияқты
байланыстар негізінде жатқан қауымдастықты әлеуметтік топ деп атауға
болады. [6]
Әлеуметтік құрылымның болу мен даму механизмдері адамның іс-әрекеті
жүйесінде жасырулы. Адамдар тіршілік ету үшін белгілі бір қоғамдық, ең
алдымен өндірістік қатынастарға түседі, топтарға бөлінеді,
кооперацияланады, функцияларын бөледі. Топтардың қалыптасу процесі үшін
әлеуметтік айырмашылықтардың терең көзі ретіндегі еңбектің қоғамдық бөлінуі
маңызды болып табылады. әлеуметтік құрылым – бұл адамдардың беделіндегі,
өмір сүру жағдайындағы және өмір сүру тәсілдері ретінде бейнеленген жүйе.
Әлеуметтік құрылымның дамығандығының көрсеткіші болып оның
әртүрлілігінің дәрежесі, яғни байланыс тәсілдерінің әртүрлілігі табылады.
Сонымен, қандай да болмасын құрылым немен сипатталады? Осыған
байланысты түрлі көзқарастар бар, бірақ ең алдымен, өндірістік қатынастар
үстемдік ететін қатал детерминацияланған әлеуметтік құрылым туралы айтуға
болады. Бірақ әлеуметтік құрылымдар өндірістік күштермен де
сипатталатындығын айтуға болады, техникалық прогресс өнімі болып табылады.
Қазіргі социологиялық теория әлеуметтік құрылымның адамдардың мамандығына,
жасына, біліміне байланысты ие болатын әртүрлі әлеуметтік позицияларына
тәуелділігін анықтайды. Сондықтан, белгілі бір қоғамның әлеуметтік
құрылымын анықтайтын факторлар өте көп, социолог олардың барлығын
әлеуметтік процесс диагностикасы кезінде ескеруі керек.
Сонымен әлеуметтік құрылымды анықтайтын негізгі, шешуші белгі,
критерий қандай?
Біздің ойымызша әлеуметтік құрылым әрқашан бір де бірінің басымдылығы
жоқ көптеген факторлардың нәтижесі болады. Нақты жағдайларды кейбір
белгілер алдыңғы шетке шығады, немесе, маңыздылығынан айрылады. әлеуметтік
құрылымды қалыптастыруда ең маңызды ретінде өндіріс тәсілінің басымдылығын
мойындай отырып, біз оны абсолюттендіре алмаймыз.
Социологиялық ойдың жетістігі болып, әлеуметтік құрылымды қозғалмайтын
құрылыс ретінде емес, динамикалық бүтіндік ретінде қарастыруға көшу
табылады. Бұл әлеуметтік құрылымның теориялық концепцияларын түрлі
критерийлер негізінде қалыптастыруға мүмкіндік берді.
Біздің әдебиеттерімізде қоғамның келесі әлеуметтік жіктелуі кең
таралған:
- адамдардың бөлінуі нәтижесінде қалыптасатын әлеуметтік–таптық
құрылым (таптар, касталар, сословиелер, әлеуметтік топтар, олардың
қабаттары);
- әлеуметтік–этникалық құрылым, яғни адамдардың белгілі бір
территорияға, экономикаға, мәдениетке, дәстүрлерге, психологиялық
ерекшіліктері және т.б. арқылы бірігуі негізінде пайда болған адамдардың
тарихи қауымы – тайпа, ру, халық, ұлт, этностар.
- мекендердің негізгі түрлерін құрайтын (қала, макрополис,
агломерация, ауыл, т.б.) территориялық құрылым;
- жаспен, жыныспен белгіленетін (ерлер, әйелдер, жастар, балалар,
жұмыс жасындағы адамдар, зейнеткерлер) демографиялық құрылым;
- отбасылық-тұрмыстық құрылым, көрші қауымдастықтар, ата-аналар мен
балалар, сондай-ақ, некелік пен некесіз байланыстар мен қатынастар. Сондай-
ақ, әлеуметтік-кәсіби, білім беру, діни және т.б. құрылымдарды бөлуге
болады.
Сонымен, құрылым адамдардың белгілі бір тобын - олардың жіктелуі мен
интеграциясын білдіреді. Осылай әлеуметтік қауымдастық, әлеуметтік топ
категориялары қалыптасады және олар келесіні білдіреді:
1) біріккен әрекет;
2) біріккен кеңістіктік–уақыттық болмыс, қатынас (жалпы орта,
территория, коммуникация);
3) топтық бағыттылық пен ережелер.
Қоғамдық еңбек бөлісінің нәтижесі болып келесі әлеуметтік-экономикалық
топтар табылады:
1) өзінің жеке меншікке қарым-қатынасы бойынша емес, атқаратын
жұмысының түріне байланысты кәсіпкерлік топтар;
2) белгілі бір территорияда - қала немесе ауыл
3) рангтық топтар – басшы мен бағынушы арасындағы қатынастар
(негізінде тік өзара байланыс).
Қандай әлеуметтік топтар жетекшілік орын алады, қандай мамандықтар көп
екендігіне қоғамның түрі де, оның әлеуметтік-саяси құрылысы да тәуелді.
Сонымен, әлеуметтік әлеуметтік қауымдастық категориясы қоғамның
әлеуметтік құрылымындағы негіз болып табылады. Әлеуметтік топтардың
көптүрлілігін зерттеу үшін, оларды салыстыру үшін әлемдік социологияда
әлеуметтік стратификация ұғымы енгізілді. [7]
Әлеуметтік стратификация теориясы әлеуметтік теорияның неғұрлым мықты
дамыған бөліктерінің бірі болып табылады. Әлеуметтік стратификацияны
зерттеудің қазіргі тәсілдерінің негізін М. Вебер салды және оны әрі қарай
Т. Парсонс, Э. Шилз, К. Девис, У. Мур жалғастырды.
Әлеуметтік стратификация теориялары страта (латынша stratum – қабат),
әлеуметтік топ белгілі бір ортақ позициялардағы немесе ортақ істері бар
адамдарды біріктіретін нақты эмпирикалық тіркелетін қауымдастық болып
табылатындығына негізделеді. Бұл берілген қауымдастықтың әлеуметтік
қоғамның құрылымында бекітілуіне және 6 статустық белгілерге қарсы тұруына
мүмкіндік береді: билік, меншік, кәсіби, білім, т.б.
Батыс германиялық социолог Р. Дарендорф әлеуметтік стратификация
негізіне бедел саяси ұғымын қоюды ұсынды. Оның ойынша бедел билікке
қатынас пен әлеуметтік топтар арасындағы билік үшін күресті нақты
сипаттайды. Осы ұғым негізінде Р. Дерендорф бүкіл қазіргі қоғамды
басқарушылар мен бағынушыларға бөледі. Өз кезегінде басқарушыларды да екіге
бөледі: жеке меншігі бар басқарушылар және жеке меншігі жоқ басқарушылар,
яғни бюрократ-менеджерлер. Ал бағынушы топ та әртектес болып табылады: онда
да кем дегенде екі топты бөлуге болады – жоғарғы – жұмысшы
аристократиясы, төменгі – төмен квалификациялы жұмысшылар. Осы екі
әлеуметтік топтың арасында аралық жаңа орта тап болады – жұмысшы
аристократиясы мен қызметкерлер және басым тап – басқарушылардың
ассимиляциясы өнімі.
Француз социологы А.Турэннің пайындауы бойынша, қазіргі қоғамдағы
әлеуметтік дифференциация жеке меншікке, престижге, билікке, этносқа емес,
ақпаратқа ие болу мүмкіндігіне байланысты. Көп ақпаратқа қол жеткізу
мүмкіндігі бар адамдар ең жоғарғы орынға ие болады.
Әлеуметтік стратификация теориясының негізгі принциптерін бөлейік:
1) үлкен немесе кіші, тұрақты немесе тұрақсыз, қоғамда басты немесе
қосымша рөль атқарса да, қоғамның барлық қабаттарын түгелімен зерттеу;
2) топтарды бірдей критерийлер бойынша өлшеу және салыстыру;
3) бұл критерийлер әр қабатты толығымен және терең суреттеу үшін
жеткілікті болуы қажет.
Нақты қоғамның әлеуметтік құрылымы әрқашан эволюция нәтижесінде пайда
болған, әртүрлі әлеуметтік рөльдермен, позициялармен ерекшеленетін
стратификациялық жүйе болып табылады. Бұл жүйе еңбек бөлінісі мен осы
қоғамдағы құндылықтар мен мәдени стандарттар жүйесімен анықталады.
Әлеуметтік стратификация теориясында реттелген белгілер (критерийлер)
болады. Мұнда олардың әрқайсысының әлеуметтік маңызы ескеріледі. Оның
қатарына жеке меншік формасы, табыс мөлшері, билік көлемі, бедел, ұлттық
белгілер, білім, мәдениет түрлері және т.б. кіреді. [8]
Әрбір қасиеттің маңызы өзгеріп отырады. Осылайша, стратификация келесі
түрде болады:
1) белгілер жүйесі;
2) нақты қоғамның әлеуметтік құрлымы;
3) топтардың көлденең және тік орын ауыстыруы. Элементтердің көлденең
тізілуі бізге көптеген критерийлер береді – ұлттық, кәсіптік, білімдік,
мәдени, тік – жеке меншік қарым-қатынасы, табыс мөлшері, престижді
көрсетеді.
Стратификация – бұл тиісті қабаттарды бөлу тәсілі ретінде де, қоғамның
бейнесі ретінде де болады. Белгілі топтардың ажырату әдісі ретінде және
қоғамның көрінісі болады.
Стратификация – бұл жағдай мен үрдістер, мұнда индивидтер, жанұялар
бір-біріне тең емес қатынаста болады және бедел, меншік, билік, мамандық
пен мәдениет туралы өз көзқарастары бар иерархиялы құралған страталарға
топтасады.
Стратификация тек адамдардың, топтардың, қоғамдағы қабаттардың әртүрлі
жағдайын ғана бейнелеп қана қоймайды, сондай-ақ, олардың тең емес күйін
бейнелейді.
Стратификацияның әлеуметтік теориясы қоғамды әлеуметтік топтарға,
қабаттарға бөлудің бірнеше критерийлерін алға қоя отырып, әлеуметтік
мобильділік немесе әлеуметтік қозғалыс теориясының қалыптасуына
методологиялық негіз болып саналады.
Әлеуметтік мобильділік – қоғамның әлеуметтік құрылымындағы индивидтің
немесе топтың алатын статусын, орнын өзгертуі. Бұл термин социологияға 1927
жылы П. А. Сорокинмен енгізілген болатын.
Стратификация Сорокин бойынша – бұл белгілі бір адамдар жиынтығының
(халық) иерархиялық рангтегі кластарға жіктелуі. Бұл төменгі және жоғарғы
қабаттардың болуымен сипатталады. Ол стратификацияның 3 түрін бөледі:
экономикалық, саяси, кәсіби. [9]
Әртүрлі елдерде осы проблемаға көптеген социологиялық зерттеулер
арналады. Әлеуметтік мобильділік қоғамның ашықтығы дәрежесін, оның
демократиялылығын, индивидтер мен буындарға белгілі бір қоғам төменгі
категориядан жоғары жылжуына қаншалықты мүмкіндік беретіндігін, қоғамның
басшы элитасы қандай жолмен қалыптасатындығын, басқа топтардан басшы
элитаға өту мүмкіндігін адамдар білгісі келеді.
Стратификацияда кластар ерекше және маңызды орын алады. Біздің
әдебиеттердегі батыс қоғамның ғылыми кластық дифференциациясын жоққа
шығаратын тұжырымдардың негізі жоқ. Социология туралы шетел оқулықтарында
осы тұжырым кездеспейтін бөлім жоқ деуге болады. М.Вебердің ойынша,
стратификацияны құру үшін топтың әлеуметтік мәселелері маңызды болып
табылады.
Әлеуметтік топ – бұл экономикалық, саяси және кәсіби статустарға,
позицияларға ие адамдар қауымдастығы.
Біз класс әлеуметтік құрылымның бөлшегі болатындығын негізге аламыз.
Себебі, ол экономикалық, саяси, идеологиялық қатынастардың тұрақты
тасылмалдаушысы болып келеді. Кластың құрылуы – күрделі тарихи процесс,
қоғамдық қабаттарға бөлінудің нәтижесі.
Әлеуметтік қабаттар бұл тұрғыдан белгілі бір жеке мүдделер негізіндегі
адамдарды біріктіретін әлеуметтік қауымдастықтарды білдіреді.
Мүдделер – бұл тұлғалардың, топтардың және басқа да қауымдастықтардың
әлеуметтік жүйедегі әлеуметтік жағдайын белгілейтін және олар өз
әрекеттерінде негізге алатын нақты өмірлік ұмтылыстары. Әлеуметтік мүдделер
арқылы белгілі бір әлеуметтік қауымдастықтар өкілдерінің өзекті
қажеттіліктерінің жалпыланған көрінісі бейнеленеді. Мүдделерді ұғыну
қоғамда тұрақты жүзеге асатын әлеуметтік салыстыру процесі, яғни әртүрлі
әлеуметтік топтардың өмірлік жағдайларын салыстыру нәтижесінде болады.
Әлеуметтік өмірде маңызды орынды әлеуметтік өзара қатынас алады – бұл
бір-біріне бағытталған, партнері тарапынан анық (күтілетін) реакцияны
туғызуға бағытталған және осы реакция жауап ретінде басқа реакцияны
туғызатын партнерлардың жүйелі, тұрақты әлеуметтік әрекеті.
Әрбір әлеуметтік қайраткер өз қажеттіліктерін қанағаттандыруға
талпынады. Дж.Хоманс өзінің әлеуметтік алмасу теориясында әрбір қайраткер
әлеуметтік өзара әрекет барысында марапаттауды (материалдық та, моральдық
та – қолдау, келісу, мақұлдау) максимизациялауға және шығынды
минимизациялауға ұмтылатындығын атап көрсетеді. Өзара марапаттау тұрақтылық
тенденцияны танытады, сақталады. Осы тұрғыдан өзара күту пайда болады.
Әлеуметтік жанжал – бұл түрлі әлеуметтік топтардың өз қажеттіліктерін
қамтамасыз етуге талпыну, сәйкес келмейтін және тіпті қарама-қайшы
мүдделерді жүзеге асыру жолындағы қақтығыстар. Жанжалдарды шешу жолдары:
қақтығысты шешудің сырттай белгісі болып, оның аяқталуы табылады (уақытша
тоқтату емес). Бұл дегеніміз қақтығысушы жақтар арасында жанжалдық өзара
әрекет аяқталады. Алайда әлеуметтік қақтығыстың түбірлі шешілуі қақтығыстық
жағдайдың өзгеруі кезінде ғана жүзеге асады. Атап айтқанда тиімді болып
қақтығыс себебін жою табылады – қарсыластардың бір-біріне деген көзқарасын
өзгерту. Сондай-ақ, әлеуметтік қақтығысты бір жақтың талаптарын өзгертуі
арқылы шешуге болады: қарсыластың бірі өз мінез-құлқының мақсатын
өзгертеді. [10]
Қазіргі Қазақстан қоғамындағы әлеуметтік құрылымның дамуы
кездейсоқтылығымен, анықсыздығымен, аморфтілігімен сипатталады. Алғы шетке
меншіктік және әлеуметтік теңсіздік мәселесі қойылады. Ол кластық қарама-
қайшылық және қақтығыстармен сипатталады.
Экономиканың тұрақтануы және экономикалық заңдылықтар еркіндігін
заңдастыру, әлемдік нарыққа өту негізгі әлеуметтік қауымдастар арасындағы
қатынастар құрамы мен сипатына маңызды өзгерістер әкеледі. Қазіргі қоғамның
негізгі сипаттамасы болып оның әлеуметтік поляризациясы, кедейлер мен
байларға бөлінуі табылады.
Дәстүрлі әлеуметтік топтардың жойылуы, меншік, табыс, билік құрылымына
ену, перспектива сезімі, топтық әлеуметтік мобильділік формаларына
байланысты жаңа топшылык интеграция жүріп жатыр. Жаңа әлеуметтік құрылымды
қалыптастыру үрдісі үш жол бойынша жүргізілуде:
Жеке меншік формаларының плюрализациясы негізінде жаңа әлеуметтік
қауымдастықтардың қалыптасуы;
Мемлекеттік меншік формаларының трансформациясы және дәстүрлі кластық-
топтық қауымдастықтардың жағдайының, шекараларының, сандық-сапалық
сипаттамаларының өзгеруі мен шекаралық, маргианалдық қабаттардың
қалыптасуы;
Әртүрлі жеке меншік формаларының өзара қатынасы негізінде қабаттар мен
страталардың қалыптасуы.
Қазір жаңа қабаттар өзінің құрамы, іс-әрекет түрлері, даму
перспективасы тұрғысынан әртүрлі. Олардың болашақтағы дамуы, мінез-құлқы,
өмір сүру салты меншіктің жаңа формаларын заңдастыруға байланысты болады.
3. Қазақстан Республикасының әлеуметтік қорғау жүйесін қалыптастыру
және әлемдік тәжірибе
Әлемдік даму аренасына қадам басқан кез келген мемлекет өз қоғамының
мүшелерінің барлық қажеттіліктерін қанағаттандырып, жаңа биік белестерге
қадам басуға әрекет жасайды. Бүгінгі таңда әлеуметтік мемлекет болып
табылатын көптеген әлем мемлекеттері үшін әлеуметтік саясаттың айқын басым
бағыттарын анықтап, салиқалы әлеуметтік саясат жүргізу, халықты әлеуметтік
қорғаудың өзіндік моделін қалыптастыру стратегиялық маңызы бар мәселе
болып отыр. Әлеуметтік саясаттың басым бағыттарын анықтау арқылы мемлекет
ең алдымен негізгі халықтың қажеттіліктерін анықтап, саясатты сол арнаға
бағыттайды. Демек, тиімді тетіктерін табу арқылы қоғамның әр түрлі
топтарына, таптарына, әсіресе әлжуаз әлеуметтік қорғауды қажет ететін
топтарын әлеуметтік қорғаумен қамтамасыз етеді. Әлеуметтік саясат ұғымын
теориялық-методологиялық талдау бұл саланың ғылыми негіздемесін
орнықтырады. Ал әлеуметтік саясаттың негізі әлеуметтік қорғаудан бастау
алса, әлемнің көптеген мемлекеттерінде халықты әлеуметтік қорғаудың
модельдері (Скандинавия елдері моделі, Жерорта теңізі елдері моделі, Чилли
моделі және т.б.) қалыптасып үлгерді. Осы тұста Қазақстан Республикасының
әлеуметтік қорғау жүйесінің әлем елдерінің озық тәжірбиесі негізінде
өзіндік моделін жасап келеді. Десек те, қоғам түрленіп, нарық құбылып
өзгерген сайын Қазақстанның да басқа мемлекеттер сияқты әлеуметтік саясатын
жетілдіріп отыруы заңды құбылыс болып табылады. Бұл ғылыми жұмыстың
негізгі мақсаты - әлеуметтік саясаттың теориялық аспектілерін ескере
отырып, әлемдік тәжірбиеге үңіліп, Қазақстан Республикасының әлеуметтік
қорғау жүйесіндегі бағытын анықтау. Әлеуметтік мемлекеттің қалыптасуы мен
дамуы азаматтық қоғам, демократия, гумманизм, құқықтық мелекет, еркіндік
пен теңдік мәселелерімен тығыз байланысты. Әлемдік тәжірбиеде әлеуметтік
мемлекеттердің қалыптасқан классикалық үлгілері мен мынадай белгілері бар:
1. Мемлекеттік билік жүйесінің демократиялық ұстанымдарға сай
ұйымдастырылуы;
2. Мемлекеттік биліктегі адамдардың жоғары адамгершілік, ізгілік
қасиеттерінің болуы;
3. Экономикалық мүмкіндіктерді тиімді пайдалану;
4. Табиғи байлықтан түскен кіріс пен қаржыны халыққа теңдей бөлу;
5. Құқықтық мемлекеттің қалыптасуы;
Әлеуметтік бағыттағы мемлекеттік бағдарламалар мен оларды жүзеге
асыратын тетіктердің болуы.[11]
Бұл қамқорлық адамзат қоғамында емес, тіпті зерттеулер бойынша жан-
жануарлар тіршілігінде де кездеседі. Мәселен, пілдер тобыр болып жүргенде
ең әлсіз, әлжуаз мүшесінің жылдамдығымен бірдей жүрсе, ал дельфиндер жаралы
дельфинді су бетіне шығарып ауа жұтуына мүмкіндік жасайды екен. Тарихқа
үңілер болсақ, әлеуметтік, әлеуметтік қорғау ұғымы ең алғаш біздің
әдебиетімізде ХІХ ғасырдың ортасында пайда болды. Бұл ұғымды алғаш айтқан
неміс философы Гегель еді. 1948 жылғы Адам құқығы туралы дүниежүзілік
конвенцияның 22-бабында Әр адам қоғамның мүшесі ретінде әлеуметтік
қамсыздандырылу құқығына ие делінген. Ең алғаш тарихта өзін әлеуметтік
мемлекет деп жариялаған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Аннотация
Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар
Қысқартулар мен белгілер
Кіріспе 10
1 Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің теориялық аспектілері 12
1.1 ҚР жергілікті басқару жүйесінің мәні мен мазмұны 12
1.2 Қоғамның әлеуметтік құрылымы 17
1.3 Қазақстан Республикасының әлеуметтік қорғау жүйесін қалыптастыру
және әлемдік тәжірибе 23
2 ҚР жергілікті басқару органдарымен тұрғындарды әлеуметтік қолдау
жүйесін талдау 33
2.1 ОҚО Шардара ауданы әкімінің аппараты мемлекеттік мекемесінің
атқарған жұмыстарын талдау 33
2.2 Әлеуметтік сақтандыру саласындағы қалыптасқан жағдайды талдау (ҚР
мысалында) 42
2..3 Жергілікті билік органдарының әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге
асыру барысын талдау 53
3 Тұрғындарды әлеуметтік қолдау саласының дамуының негізгі бағыттары 59
3.1 Әлеуметтік сала дамуының негізгі бағыттары 59
3.2 Тұрғындардың осал топтарын әлеуметтік қорғауды жетілдіру 68
3.3 Жергілікті басқару органдарымен тұрғындарды әлеуметтік қолдаудың
бизнес-жоспары 79
Қорытынды 88
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 91
Аннотация
Дипломдық жұмыстың тақырыбы: Жергілікті басқару органдарымен
тұрғындарды әлеуметтік қолдауды жүзеге асыру (ҚР мысалында)
Дипломдық жұмыстың ғылыми жетекшісі: Мергенбаева Азиза Тоймағамбетқызы
Орындаған: ЗЭФ 10-2ку тобының студенті Сатбаев Н.Т.
Дипломдық жұмыс: 3 бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде халықты әлеуметтік
қорғау жүйесінің теориялық аспектілері: ҚР жергілікті басқару жүйесінің
мәні мен мазмұны, қоғамның әлеуметтік құрылымы, Қазақстан Республикасының
әлеуметтік қорғау жүйесін қалыптастыру және әлемдік тәжірибе қарастырылған,
екінші бөлімде ҚР жергілікті басқару органдарымен тұрғындарды әлеуметтік
қолдау жүйесіне: Қазақстан Республикасының әлеуметтік сақтандыру және
зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесіне, Қазақстанның әлеуметтік қамсыздандыру
саласындағы жетістіктеріне, жергілікті билік органдарының Жұмыспен қамту-
2020 бағдарламасының жүзеге асыру барысына талдау жасалған, үшінші
бөлімде тұрғындарды әлеуметтік қолдау саласының дамуының негізгі бағыттары:
әлеуметтік сала дамуының негізгі бағыттары, қарттар мен мүгедектерді
әлеуметтік қорғау бағыттары қарастылған және жергілікті басқару
органдарымен тұрғындарды әлеуметтік қолдаудың бизнес-жоспарыәлеуметтік
саланы басқару жүйесін жетілдірудің бизнес жоспары берілген.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, қорытындыдан, 5 суреттен, 3 кестеден, 82
беттен және 40 пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың мақсаты: Қазақстан Республикасында жергілікті басқару
органдарымен тұрғындарды әлеуметтік қолдауды жүзеге асырудың мәселелерін
анықтау және оны жетілдіру жолдарын ұсыну.
Зерттеу обьектісі: ҚР тұрғындарды әлеуметтік қолдау жүйесі.
Нормативтік сілтемелер
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 жыл 30 тамыз.
2. ҚР ҚР Еңбек туралы 1999 жылғы 10 желтоқсан №493-1 Заңы.
3. ҚР Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы 1997
жылғы 20 маусымдағы №136-1 заңы.
4. ҚР ҚР-дағы тұрғын үй қатынастары туралы 1997 жылы16 сәуірдегі №94-1
Заңы.
5. ҚР Мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек туралы 2001 жылғы 17
шілдедегі №246-11 заңы.
6. ҚР Ең төмен күнкөріс деңгейі туралы 1999 жылғы 16 қарашадағы №474-1
Заңы.
7. ҚР Мемлекеттік қызмет туралы 1999 жылғы 23 шілдедегі №453-1 заңы.
8. ҚР ҚР-дағы арнайы мемлекеттік жәрдемақы туралы 1999 жылғы 23
шілдедегі №414-1 заңы.
9. ҚР-ның президентінің Жолдауы - Қазақстан экономикалық, әлеуметтік
және саяси жедел жаңару жолында 18 ақпан, 2006 жыл.
10. ҚР-ның президентінің Жолдауы – Қазақстан Жаңару жолында ақпан,
2007жыл.
Анықтамалар
Жергілікті мемлекеттік басқару дегеніміз – бұл Заң негізінде
белгіленген құзырет шегінде жергілікті өкілді және атқарушы органдар тиісті
аумақта мемлекеттік саясатты жүргізу, дамыту мақсатында жүзеге асыратын,
тиісті аумақтың жай-күйіне жауапты болып табылатын қызмет.
Әлеуметтік құрылым ұғымы бір жағынан қоғамның әлеуметтік құрылымын
немесе ондағы әлеуметтік қауымдастықтардың түрлерінің жиынтығын қамтиды,
екінші жағынан – мәні мен сипаттамасы бойынша іс-әрекеттінің үлестірілуі
көлемімен ерекшеленетін бүкіл құрамдас бөліктердің әлеуметтік байланыстары
болып табылады.
Стратификация – бұл тиісті қабаттарды бөлу тәсілі ретінде де, қоғамның
бейнесі ретінде де болады. Белгілі топтардың ажырату әдісі ретінде және
қоғамның көрінісі болады.
Стратификация – бұл жағдай мен үрдістер, мұнда индивидтер, жанұялар
бір-біріне тең емес қатынаста болады және бедел, меншік, билік, мамандық
пен мәдениет туралы өз көзқарастары бар иерархиялы құралған страталарға
топтасады.
Әлеуметтік мобильділік – қоғамның әлеуметтік құрылымындағы индивидтің
немесе топтың алатын статусын, орнын өзгертуі.
Әлеуметтік жанжал – бұл түрлі әлеуметтік топтардың өз қажеттіліктерін
қамтамасыз етуге талпыну, сәйкес келмейтін және тіпті қарама-қайшы
мүдделерді жүзеге асыру жолындағы қақтығыстар.
Әлеуметтік саясат – мемлекет пен өзге де саяси-әлеуметтік
институттардың қоғамның әлеуметтік өмірін прогрессивті дамытуға,
азаматтардың өмір сүру деңгейін, сапасын жетілдіруге, олардың өмірлік
қажеттіліктерін қамтамасыз етуге, оларға қажетті әлеуметтік қолдау
көрсетуге, осы бағытта тиісті қаржылық институттар мен басқа да қоғамдық
потенциалды қолдануға бағытталған іс-әрекеті.
Кең мағынасында әлеуметтік саясат – мемлекеттік және мемлекеттік емес
органдардың, ұйымдар мен мекемелердің өмір сүруге қажетті жағдай жасауға,
халықтың әлеуметтік қажеттіліктерін қанағаттандыруға, қоғамдық ортада
қолайлы әлеуметтік атмосфера туғызуға бағытталған теориялық ұстанымдар мен
тәжірибелік шаралардың жиынтығы.
Қысқартулар мен белгілер
ҚР – Қазақстан Республикасы
ЖҰӨ - жалпы ұлттық өнім
ҒТП – ғылыми-техникалық прогресс
ИСО 9004, ИСО-9000 және 14000 - сапаны басқарудың жүйелері
ТМД – тәуелсіз мемлекеттер достастығы
ӨСБ КЖ - өнімнің сапасын басқарудың кешендік жүйесі
ТЭН - техника-экономикалық негіздеу
ҒЗТКЖ – ғылыми-зерттеу және тәжрибелік-конструкторлық жұмыстар
ӘСҰ - әлемдік сауда ұйымы
АЭА – арнайы экономикалық аймақ
ЕврАзЭҚ – Евразиялық экономикалық қауымдастық
АҚШ – Америка Құрама Штаттары
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Тәуелсіздік алғаннан бері Қазақстан әлеуметтік
қамсыздандыру саласында айтарлықтай ілгерулерге қол жеткізді. Қазақстан
Республикасының Президенті, Ұлт Көшбасшысы Н.Ә.Назарбаевтың салиқалы
саясатының арқасында әлеуметтік қорғау жүйесі дамуының негізгі бағыттары
стратегиялық жоспарлар мен Қазақстан халқына арналған Мемлекет басшысының
жыл сайынғы Жолдауларында айқындалған. [1]
Халықаралық тәжірибені ескере отырып, Қазақстанда құрамына
ынтымақтастық және дербестендірілген жүйелердің, оның ішінде міндетті және
ерікті сақтандыру элементтерін қосатын және адам өмірінде болуы ықтимал
негізгі тәуекелдерден халықты әлеуметтік қорғауға бағытталған әлеуметтік
қамсыздандырудың аралас жүйесі құрылды.
Қазақстанда қазіргі уақытта қолданылып жүрген әлеуметтік қамсыздандыру
жүйесі мемлекеттің басым қатысуымен сипатталады. Зейнеткерлерді,
мүгедектерді, асыраушысынан айрылған адамдарды және халықтың өзге де
топтарын әлеуметтік қамсыздандыру мемлекеттік бюджеттің есебінен жүзеге
асырылады.
Елбасымыз жыл сайынғы Қазақстан халқына жолдауында әлеуметтік
мәселелерге баса назар аударып келеді. Айта кететін бір жайт, жылдан жылға
әлеуметтік қамсыздандыру артып, шешімін тауып келе жатыр. Оның айғағын
Н.Ә.Назарбаевтың биылғы жолдауынан да көре аламыз.
Жыл сайын зейнеткерлік жәрдемақылардың мөлшері индекстеліп,
арттырылуда. Бұрынғы еңбек өтіліне байланысты зейнетақылық төлемдерді
сараланған түрде ұлғайту жүзеге асырылды, бұл бір миллионнан астам адамды
қамтиды. Сондай-ақ әлеуметтік құрылымдар ардагерлердің зейнетақылары және
әлеуметтік төлемдер елімізде уақытылы – тиісті айында төленіп келеді.
Маңызды әлеуметтік игіліктердің жалпыға бірдей қолжетімділігін және
қоғамдық жағынан қолайлы сапасын қамтамасыз ету мақсатын реформалау
барысында мемлекеттік ең төменгі әлеуметтік стандарттар: ең төмен күнкөріс
деңгейі, жалақы мен зейнетақының ең төменге мөлшері, еңбек жағдайларының
стандарттары мен еңбекақы төлеу, әлеуметтік қызметтерді ұсыну нормативтері
және т.б. белгіленді және қазіргі уақытта пайдаланылып жүр.
Алайда қазіргі қоданылып жүрген мемлекеттік әлеуметтік стандарттар
өзгеріп жатқан әлеуметтік-экономикалық жағдайларды көрсететін болды және
олардың арасында қажетті жүйелі өзара байланыс жоқ. Әлеуметтік төлемдерді
есептеудің экономикалық негізделген нормативтерінің және олардың еңбекке
ақы төлеудің жүйесімен өзара байланысының жоқтығынан жұмыс істейтін адамдар
мен әлеуметтік төлемдер алатын адамдар.
Бүгінгі таңда әлеуметтік мемлекет болып табылатын көптеген әлем
мемлекеттері үшін әлеуметтік саясаттың айқын басым бағыттарын анықтап,
салиқалы әлеуметтік саясат жүргізу, халықты әлеуметтік қорғаудың өзіндік
моделін қалыптастыру стратегиялық маңызы бар мәселе болып отыр. Әлеуметтік
саясаттың басым бағыттарын анықтау арқылы мемлекет ең алдымен негізгі
халықтың қажеттіліктерін анықтап, саясатты сол арнаға бағыттайды. Демек,
тиімді тетіктерін табу арқылы қоғамның әр түрлі топтарына, таптарына,
әсіресе әлжуаз әлеуметтік қорғауды қажет ететін топтарын әлеуметтік
қорғаумен қамтамасыз етеді. Әлеуметтік саясат ұғымын теориялық-
методологиялық талдау бұл саланың ғылыми негіздемесін орнықтырады.
Дипломның жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасында жергілікті
басқару органдарымен тұрғындарды әлеуметтік қолдауды жүзеге асырудың
мәселелерін анықтау және оны жетілдіру жолдарын ұсыну.
Мақсатқа сәйкес келесі міндеттерді шешу қарастырылаған:
- халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің теориялық аспектілерін зерттеу;
- ҚР жергілікті басқару органдарымен тұрғындарды әлеуметтік қолдау
жүйесін талдау;
- тұрғындарды әлеуметтік қолдау саласының дамуының негізгі бағыттарын
анықтау.
- жергілікті басқару органдарымен тұрғындарды әлеуметтік қолдаудың
бизнес-жоспарын құру.
Зерттеу пәні: тұрғындарды әлеуметтік қолдауға байланысты
қоғамдық қатынастар.
Зерттеу объектісі: ОҚО Шардара ауданы әкімінің аппараты
мемлекеттік мекемесі.
1 Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің теориялық аспектілері
1. ҚР жергілікті басқару жүйесінің мәні мен мазмұны
Қазақстан өзінің тәуелсіздігін жариялап, демократиялық қоғам құруға
бел байлаған күннен бастап, жаңа мемлекеттік құрылымның түрлерін енгізу
міндеті күн тәртібінде тұрды. Халықтық биліктің азаматтық қоғамның алғашқы
баспалдағы болып табылатын жергілікті басқару жүйесінің соңғы
Конституциядан орын алудың өзі осының айғағы.
Мемлекет күрделі жүйелік бірлік болып табылады. Ол қоғамдық өмірдің
барлық жүйесін тұтастай біріктіруді және ұйымдастыруды қамтамасыз етеді,
сондай-ақ адамдарды іс-әрекетін реттейді. Материалдық, қаржылық,
ұйымдастырушылық және басқа да ресуртарды пайдалана отырып, мемлекет
өндірістің ұйымдастырылуына, экономикалық реформалар менқоғамдағы саяси
өзгерістерге сәйкес әлеуметтік процестердің дамуына мүмкіндік жасайды.
Еліміздегі басқару функциясына біртіндеп өзгерістер ене бастады. Бұл
еліміздегі демократияландыру бағытындағы соңғы өзгерістерден байқалған
нышан. Осыған орай, елімізде әр түрлі әдістемелік негізді қалайтын шаралар
өткізіліп жатыр. Қазіргі таңда Қазақстанда мемлекеттік функцияларды
орталықсыздандырудың өзіндік нұсқасын жасау басты мақсат болып отыр. Өзінің
функциясы жағынан орталық атқарушы органдар шектен тыс ауқымды жұмыстарды
атқарады. Сол себепті орталықсыздандыру процесінде елдің өзіндік ішкі
ерекшеліктері ескеріле отырып, мемлекеттік функцияларды орталықсыздандыру
мәселесін жүзеге асыру қажет. Орталықсыздандырудың саяси,құқықтық, және
қаржылық астарларын талқылау барысында Қазақстандағы жергілікті басқарудың
даму принциптері мен басымдықтарын айқындау бойынша ұсыныстар жасалыну
үстінде. Орталық және жергілікті атқарушы органдардың функциялары мен
өкілеттіктері нақты белгіленбегендіктен, екі арадағы пайда болған қарым-
қатынас мәселелеріне ерекше назар аударылып келеді. Трансформация
процесінің теориялық-әдістемелік негіздемесінің қажеттілігі және аймақтық
шаруашылықтың тұрақты дамуы – аумақтық басқаруды ұйымдастырудың кешенді
сипатымен анықталады. Жергілікті мемлекеттік органдар мемлекеттік биліктің
бірлігі қағидасының негізінде құрылып, мемлекеттік биліктің жергілікті
оргондары – халық депутаттары кеңестеріне жергілікті халық өкілдері
сайлайды.
Мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру мәселесі жергілікті шаруашылықты
қалыптастыруға, оны жетілдіруге бірден-бір бастама болып табылады. Ауыспалы
кезеңде қаржы ресуртарын әр түрлі билік деңгейлері арасында қайта бөлу,
бюджеттік және бюджеттен тыс қорлар есебінен қаржылық көрсету тетіктері
бар. Жергілікті басқаруды жетілдіру үшін ең алдымен оның қаржылық астарын
қарастыру керек.
Жергілікті мемлекеттік басқару дегеніміз – бұл Заң негізінде
белгіленген құзырет шегінде жергілікті өкілді және атқарушы органдар тиісті
аумақта мемлекеттік саясатты жүргізу, дамыту мақсатында жүзеге асыратын,
тиісті аумақтың жай-күйіне жауапты болып табылатын қызмет. Жергілікті
мемлекеттік басқару жүйесінде әкімшілік-аумақтық көріністің әрқилылығы
көрініс табады.
Жергiлiктi мемлекеттiк басқару өкiлеттiгi және өзiн-өзi басқару
функциялары берiлген, тиiстi аумақтың әлеуметтiк-экономикалық дамуының жай-
күйiне жауапты Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару
туралы заңы қабылданған. Конститутция жергілікті деңгейде мемлекеттік
басқару мен жергілікті басқару арасындағы айырмашылықты нақты ажыратып
берге. Ол жергілікті басқару заңының жобасына сғйкес мемлекеттік басқару
органдарының құрылымына өкілетті және атқарушы органдар құруға мүмкіндік
береді.Елді орталықтандырмай басқарудың тиімді жолы осы жергілікті
басқаруды дамыту.Оның басты мақсаты тұтастай алғанда елдің экономикасын
дамыту мен халықтың әлеуметтік жағдайын жақсарту.
Жергiлiктi мемлекеттiк басқару және өзiн-өзi басқару қызметiнiң
экономикалық және қаржылық негiзiн: жергiлiктi бюджет; коммуналдық заңды
тұлғаларға бекiтiлген мүлiк; Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес
коммуналдық меншiктегi өзге де мүлiк құрайды.
Жергiлiктi маңызы бар мәселелер - реттелуi осы Заңға және Қазақстан
Республикасының өзге де заңнамалық актiлерiне сәйкес тиiстi әкiмшiлiк-
аумақтық бөлiнiс тұрғындарының басым бөлiгiнiң құқықтары мен заңды
мүдделерiн қамтамасыз етуге байланысты облыс, аудан, қала, ауылдық округ,
ауылдық округтiң құрамына кiрмейтiн кент пен ауыл қызметiнiң мәселелерi.
Жергiлiктi мемлекеттiк басқару - бұл Заңда және Қазақстан Республикасының
өзге де заңнамалық актiлерiнде белгiленген құзыретi шегiнде тиiстi аумақта
мемлекеттiк саясатты жүргiзу, оны дамыту мақсатында жергiлiктi өкiлдi және
атқарушы органдар жүзеге асыратын, сондай-ақ олардың тиiстi аумақтағы iстiң
жай-күйiне жауапты болып табылатын қызметi; жергiлiктi өзiн-өзi басқару -
халық тiкелей жүзеге асыратын, сондай-ақ мәслихаттар және басқа да
жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдары арқылы жүзеге асырылатын осы Заңда,
өзге де нормативтiк құқықтық актiлерде айқындалған тәртiппен жергiлiктi
маңызы бар мәселелердi өзiнiң жауапкершiлiгiмен дербес шешуге бағытталған
қызмет; жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдары — осы Заңға сәйкес жергiлiктi
маңызы бар мәселелердi шешу жөнiндегi функциялар жүктелген органдар;
жергiлiктi өкiлдi орган (мәслихат) - облыстың (республикалық маңызы бар
қаланың және астананың) немесе ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) халқы
сайлайтын, халықтың еркiн бiлдiретiн және Қазақстан Республикасының
заңнамасына сәйкес оны iске асыру үшiн қажеттi шараларды айқындайтын және
олардың жүзеге асырылуын бақылайтын сайланбалы орган; мәслихат аппараты -
тиiстi мәслихаттың, оның органдары мен депутаттарының қызметiн қамтамасыз
ететiн мемлекеттiк мекеме; мәслихат сессиясы - мәслихат қызметiнiң негiзгi
нысаны; мәслихат сессиясының төрағасы - мәслихат депутаттарының арасынан
сайланатын, мәслихат сессиясында ұйымдастырушылық-билiк ету функцияларын
жүзеге асыратын, мәслихаттың лауазымды адамы; орталық мемлекеттiк органның
аумақтық бөлiмшесi - тиiстi әкiмшiлiк-аумақтық бөлiнiс шегiнде орталық
атқарушы органның функцияларын жүзеге асыратын орталық атқарушы органның
құрылымдық бөлiмшесi.
Жергiлiктi басқару облыс, аудан, қала, қаладағы аудан, ауылдық округ,
ауылдық округтiң құрамына кiрмейтiн кент пен ауыл шегiнде жеке жүзеге
асырылады.
Жергiлiктi басқаруды жергiлiктi қоғамдастық мүшелерi тiкелей, сондай-
ақ мәслихаттар мен басқа да жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдары арқылы
жүзеге асырады.[2]
Облыстың, ауданның, қаланың, қаладағы ауданның, ауылдық (селолық)
округтiң, ауылдық (селолық) округтiң құрамына кiрмейтiн кент пен ауылдың
(селоның) әкiмi мемлекеттiк басқару функцияларымен қатар жергiлiктi өзiн-
өзi басқару органдарының функцияларын да жүзеге асырады.
Мәслихаттар мен әкiмдiктер өз қызметiнде жалпы мемлекеттiк сыртқы және
iшкi саясатқа, қаржы және инвестициялық саясатқа сәйкес келмейтiн
шешiмдердiң қабылдануына жол бермеуге; ұлттық қауiпсiздiктi қамтамасыз
етуде Қазақстан Республикасының мүдделерiн сақтауға; қызметтiң қоғамдық
маңызы бар салаларында белгiленген жалпы мемлекеттiк стандарттарды
ұстануға; азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерiнiң сақталуын
қамтамасыз етуге мiндеттi.
Әкiмдiктерге Қазақстан Республикасының шегiнде бiрыңғай еңбек рыногын,
капиталды, қаржыны қалыптастыруға, тауарлар мен қызмет көрсетудi еркiн
алмасуға кедергi келтiретiн шешiмдер қабылдауға тыйым салынады. Әкiмдiктер
қабылдайтын аумақты дамыту жоспарлары Қазақстан Республикасының
стратегиялық даму жоспарларына сәйкес келуге тиiс.
Қазақстан Республикасының жер заңдарына сәйкес жер қатынастарын
реттеудi жүзеге асыру; азаматтар мен ұйымдардың Қазақстан Республикасы
Конституциясының, заңдарының, Қазақстан Республикасы Президентi мен Үкiметi
актiлерiнiң, орталық және жергiлiктi мемлекеттiк органдардың нормативтiк
құқықтық актiлерiнiң нормаларын орындауына жәрдемдесу; осы Заңда және
Қазақстан Республикасының өзге де заң актiлерiнде белгiленген басқа да
өкiлеттiктердi жүзеге асыру жатады. Облыстар, республикалық маңызы бар
қалалар және астана мәслихаттарының құзыретiне сонымен бiрге облыстың
аудандық жоспарлану схемасын, облыс орталығын, республикалық маңызы бар
қаланы және астананы салудың бас жоспары жобасын бекiту туралы Қазақстан
Республикасының Үкiметiне ұсыныс енгiзу, әкiмшiлiк аудандардың аудандық
жоспарлануы жобаларын, облыстық (облыс орталықтарынан басқа) және аудандық
маңызы бар қалаларды салудың бас жоспарларын бекiту және ауылдық елдi
мекендерде жұмыс iстейтiн және тұратын жекелеген азаматтар санаттарын
Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген әлеуметтiк қолдау
шараларының жүйесiн айқындау жатады. Аудандық мәслихаттардың құзыретiне
сонымен бiрге тиiстi ауданның аумағында орналасқан қалалар, кенттер мен
ауылдар салудың бас жоспарларын бекiту, аудандық маңызы бар қала, ауылдық
округ, ауылдық (селолық) округтiң құрамына кiрмейтiн кент пен ауыл әкiмiнiң
атқарылған жұмысы туралы есебiн қарау және аудан әкiмiне тиiстi әкiмшiлiк-
аумақтық бөлiнiс әкiмiн тәртiптiк жауапкершiлiкке тарту туралы ұсыныс
енгiзу жатады. Облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың және
Қазақстан Республикасы астанасының мәслихаттары тиiстi әкiмдiктердiң
ұсыныстары бойынша Қазақстан Республикасының заң актiлерiне сәйкес қарыз
алу туралы шешiмдер қабылдауға құқылы. Облыстардың, республикалық маңызы
бар қалалардың және астананың мәслихаттары қоршаған ортаға жер үстi
көздерiнiң су ресурстарын пайдаланғаны үшiн, орман пайдаланғаны үшiн,
ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшiн эмиссия үшiн
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес төлемдер ставкаларын бекiтедi.
Облыстардың, республикалық маңызы бар қаланың және астананың мәслихаттары
тиiстi әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiкте ядролық қондырғылар мен объектiлердi
салуға келiсiм беру туралы мәселенi қарайды.
Мемлекеттiк органдар жергiлiктi басқаруды қалыптастыру және дамыту
үшiн қажеттi құқықтық, ұйымдастырушылық және өзге де жағдайлар жасайды,
жергiлiктi басқару органдарының қызметiн әдiстемелiк және ақпараттық
қамтамасыз етудi қоса алғанда, Қазақстан Республикасының заңнамалық
актiлерiне және өзге де нормативтiк құқықтық актiлерге сәйкес халықтың
жергiлiктi басқару құқығын жүзеге асыруына жәрдемдеседi.
Мемлекет осы Заңда белгiленген өкiлеттiктер шегiнде жергiлiктi өзiн-
өзi басқару органдарының дербестiгiне кепiлдiк бередi.
Жергiлiктi басқару органдары Қазақстан Республикасының заңдарына
сәйкес жергiлiктi қоғамдастық халқының алдында жауапты болады.
Мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру мәселесі жергілікті шаруашылықты
қалыптастыруға, оны жетілдіруге бірден-бір бастама болып табылады. Ауыспалы
кезеңде қаржы ресуртарын әр түрлі билік деңгейлері арасында қайта бөлу,
бюджеттік және бюджеттен тыс қорлар есебінен қаржылық көрсету тетіктері
бар. Жергілікті басқаруды жетілдіру үшін ең алдымен оның қаржылық астарын
қарастырау керек.
Қазіргі уақытта Қазақстан жергілікті басқару жүйесін құру сатысына
қадам басты, сондықтан өз еліміздің ерекшелігін ескере отырып, шетелдік
тәжірибені талдау мен жинақтауға ықылас арта түсуде.
Жергілікті мемлекеттік басқару – жергілікті өкілді және атқарушы
органдар осы заңмен және басқа да заң актілерімен белгіленген құзірет
шегінде тиісті аймақта мемлекеттік саясатты жүргізу және оны дамыту
мақсатында жүзеге асырылатын әрі тиісті аймақтағы істің жай күйіне жауапты
қызмет. Басқару саласында жергілікті басқару мәселесі өзекті екенін
басшылыққа ала отырып, елімізде екі заң жобалары ұсынылды: біріншісі -
“Қазақстан республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы,
екіншісі- “Қазақстан Республикасындағы өзін-өзі басқару туралы.
Қазақстан Республикасы “Жергілікті өзін-өзі басқару заңында мынадай
анықтама берілген: “Жергілікті өзін-өзі басқару деп - Қазақстан
Республикасының коститутциясы мен заңдарына сәйкес жергілікті маңызы бар
мәселелерді шешу жөнінде аймақтық құрылымдар халық қызметін дербес тұрғыда
жүзеге асыратын халық билігін жүзеге асырудң нысаны ұғынылады. Заңның
ұтымды жағдайларының бірі өзін-өзі басқарудағы өзекті мәселеелрдің
жергілікті қаржыландыру туралы. Жергілікті қауымдастықтың кірістері
келесідей: жергілікті бюджеттен бөлінетін қаражаттан; жергілікті
қауымдастық құрған коммерциялық ұйымдардан және оларға тиесілі мүлікті
жалға тапсырудан алынған жергілікті қауымдастық кірістерінен; жергілікті
халықтың өз еркімен салық төлеуі нәтижесінде алынған кірістердіен; заңды
және жеке тұлғалардың ерікті қайырылымдық қорларынан; заңмен тиым
салынбаған өзге де көздерінен экономикасы мемлекеттік реттеудің субьектісі
болып табылады.
Басқару функциясы ретіндегі мемлекеттік реттеуде аса маңызды өзіндік
қаржы несие жүйесі, дербес мемлекеттік бюджет қалыптасуы, салық және кеден
жүйесін ұйымдастыру жатады. [3]
Қазақстан экономикасын басқарудың қазіргі жүйесінің негізін құрайды
және республиканың халық шаруашылығының әлеуметтік бағыттағы нарықтық
экономикаға орнықты етуін қамтамасыз етуі тиіс. Бұл қағидалар тек саяси
әлеуметтік мәнге ие болып қана қоймай, Қазақстандағы менеджметтің
ұйымдастырушылық бастамасына да тікелей қатысты.
Басқару обьектілерінде жүргізіліп жатқан терең де сапалы өзгерістер
ұйымдастырушылық құрылымдар мен басқару органдарын қайта құруға әкеп
соғады. Әрдайым даму мен жетілу үстінде болатын басқару обьектісін бұрынғы
қалыптағы әдіске салуға болмайды. Керісінше, әдістер өзгертіліп отырған
экономикалық міндеттерге сәйкестендірілуі тиіс. Ол бір жағынан нарыққа
өтпелі кезеңде аймақ басқару субьектісі ретінде, екінші жағынан нақтылы
елдегі әлеуметтік экономикалық процестер әсерінен біріккен жергілікті
қызығушылығы бар адамдар қауымдастығы әсерінен дамиды.
Қазақстанда ұзақ уақыт бойына жергілікті өзін-өзі басқаруды енгізу
мәселесі шешімін таппай келді. Оның көптеген себептері болды. Ең алдымен,
аймақтарда өзін-өзі басқаруды енгізу үшін заңнамалық жүйе жетіспеді. Мұның
өзі орталық билік пен аймақтық құрылымдар арасындағы өкілеттілік пен
қызметті айыруға кедергі келтірді.
Соған қарамастан, біздің елімізде барлық уақытта жергілікті өзін-өзі
басқарудың жобалары жасалынып отырды. Бірақ, оны нақты жағдайда кешенді
қолға алу жүзеге аспады.
Жергілікті басқару жүйесі орталық билік пен жергілікті билік орындары
арасындағы өкілеттіліктің нақтылы шектелуін қажет етеді. Осындай жағдайда
жергілікті басқару мемлекеттің бекіткен және таныған халықтың өзін-өзі
басқару құқығы болып табылады. Бұл жерде халық билігі жергілікті маңызды
мәселелерді өз жауапкершілігіне алады. Сондай-ақ, жергілікті билік орталық
органдардың келісімімен ішкі мүмкіндіктерді өздері пайдаланып, проблеманы
шешіп отырады. Бұл жерде орын алған қиындықтар, әсіресе әлеуметтік саладағы
шешімін күткен маңызды мәселелер жергілікті тұрғындардың көңіл-күйіне қатты
әсер ететінін ескеру қажет.
Жергілікті тұрғындардың осы саладағы атқарылып жатқан реформаға
қанағаттанбауы алдағы уақытта басқа да игілікті шараларды ескермеуге әкеліп
соғады.Жергілікті басқаруды қалыптастыру бірнеше стратегиялық мақсаттарды
көздейді. Бұл жерде мемлекеттік басқарудың тиімділігін арттырып, төменгі
буындардағы жемқорлықты азайту – азаматтық қоғамды қалыптастырып, дамытуға
көмектеседі. Өзін-өзі тиімді басқару біртіндеп жергілікті тұрғындардың
жауапкершілігін арттыра отырып, жоғарыдан көмек күтпей, кездескен
проблемаларды бірлесіп шешуге қолайлы жағдай жасайды. Осындай жағдайда
жергілікті билік тұрғындар алдында бедел жинап, өкілеттілікке ие болады.
Жергілікті мемлекеттік басқару дегеніміз – бұл Заң негізінде
белгіленген құзырет шегінде жергілікті өкілді және атқарушы органдар тиісті
аумақта мемлекеттік саясатты жүргізу, дамыту мақсатында жүзеге асыратын,
тиісті аумақтың жай-күйіне жауапты болып табылатын қызмет. Жергілікті
мемлекеттік басқару жүйесінде әкімшілік-аумақтық көріністің әрқилылығы
көрініс табады.
Жергілікті өкілді орган халықтық өкілдік бірыңғай ажырамас бөлігі.
Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару: жергілікті
өкілдік орган (мәслихат) – бұл облыстың (республиканың маңызы бар қаланың,
астананың, ауданның халқы сайлайтын, халықтың еркін білдіретін және
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес оны іске асыру үшін қажетті
шараларды белгілейтін және жүзеге асырылуын бақылайтын сайланбалы орган, -
делінген. Мұның өзі бұл орган халықтың өкілді органы екендігін және
мемлекеттің өкілді органдарының жүйесіне кірмегендіктен, одан оқшауланып
тұрғандығын аңғартудың қиындығы жоқ, солай бола тұрса да бұл органның жалпы
мемлекеттік мүдделерді ескеретініне күмән келтіру қажет. Сондықтан да
жергілікті өкілді органдардың өзіндік ерекшеліктерімен оқшауланатындығы.
Қазақстан Республикасының Конститутциясына сәйкес жергілікті
мемлекеттік басқару саласындағы қоғамдық қатынастарды реттейді, жергілікті
өкілді және атқарушы органдардың құзретін, қызметтің ұйымдастырылуын,
тәртібін, сондай-ақ мәслихат депутаттарының құқықтық жағдайын белгіледі.
Заңда бірқатар анықтамалар берген. Сонымен бірге өзін-өзі қаржыландыру
мәселесі де қарастырылған. Заңның үшінші бабында деп жазылған: жергілікті
мемлекеттік басқару қызметінің экономикалық және қаржылық негізін:
жергілікті бюджет; коммуналдық заңды тұлғаларға бекітілген мүлік, Қазақстан
Республикасы заңнамасына сәйкес коммуналдық меншіктегі өзге де мүлік
құрайды. [4]
Мемлекеттік басқару – бүл мемлекеттің адамдардың қоғамдық іс-
әрекеттерін тәртіпке келтіру, сақтау немесе қайта қүру мақсатында өзінің
билік күшіне сүйене отырып практикалық, үйымдастырушылық жэне реттеушілік
әсері. Әрине, күрделі қоғамдық қүбылыстың кез келген анықтамасы шартты
сипатқа ие жэне шектеулі болады, себебі берілген сипаттамаларға кейбір
элементтердің енбей қалуы мүмкін. Мемлекеттік басқарудың ұсынылып отырған
анықтамасының ерекшелігі оның жүйелі үйымдасқан субъект ретінде басқарушы
әсерді қабылдайтын адамдардың қоғамдық өмірін, мемлекет пен қоғамды
байланыстыратын басқару эсерін біріктіруінде. Ол өз кезегінде мемлекеттік
басқаруға әр қырынан теориялық сипаттамалар беруге, дұрыс түсінуге жэне
тәжірибе жүзінде қолдануға мүмкіндік береді.
Мемлекеттік басқарудың объектісі мен субъектісі жөніндегі мэселе
мемлекеттік басқару теориясының негізгі эдістемелік мэселелерінің бірі
болып табылады. Оны шешу - мемлекеттік басқарудағы субъект пен объект
қатынастарын түсінуге жэне объектінің демократиялық сипатын қамтамасыз
етуге мүмкіндік береді.
Мемлекеттің басқару объектісін түсінудің басқа жолы – этатизм
түжырымдамасы. Осы түжырымдама бойынша мемлекеттік басқару барлық қоғамға
таралады деп қарастырылады. Ол тоталитарлық жүйеде жүзеге асты. Этатизм
мәні – қоғамды мүлтіксіз бақылау, саяси жэне әкімшілік қызметтің қоғам
өмірінің барлық сфераларынан басымдығы, мемлекет пен қоғам арақатынасы
мэселе-лерінің жасанды түрде алынып тасталынуы мемлекет пен қоғам арасында
ешқандай проблема жоқ дегенді білдіреді.
Мемлекеттік басқарудың өзіне ғана тэн ерекшеліктері оны басқа басқару
түрлерінен ерекшелеп тұрады. Ондай ерекшеліктер үшеу. Мемлекеттік
басқаруда, осы аталған басқару тү-рін жүзеге асыратын оның субъектісі -
мемлекет. Мемлекет анықтамаларының айырмашылығына жэне оның көп қырынан
көрініс табуына қарамастан барлық зерттеуші-ғалымдар бір ауыздан оида
шогырланған билік күшін атап етеді. Мысалы М.Вебер: Мемлекет дегеніміз
адамдардың легитимді күш қолдану арқылы екішііі бір адамдарға үстемдік
етуі- деп жазған. Қоғамда адамдардың тэртібінің дүрыс болуын қамтамасыз
ететін жэне оған мэжбурлеу арқьшы қол жеткізетін мемлекеттік қүрылым туралы
пікір қалыптасты.
Мемлекеттік басқару жүйесінде қағида заңдылықты, қаты-настарды,
элементтер арасындағы өзара байланысты білдіреді. Соларға сэйкес
мемлекеттік басқару жүйесі қүрылып, жүмыс істейді. Қандай да бір қағидадан
бас тарту бүкіл жүйенің қалыпты қызметіне нүсқан келтіруі мүмкін.
Сондықтан мемлекеттік басқару қағидаларын айқындау жэне негіздеу процесіне
белгілі талаптар қойылады: а) мемлекеттік басқарудың кез келген емес, тек
ең маңызды, басты, объективті, қажетті зандылықтарын, қатынастары мен өзара
байланыстарын білдіру; ә)мемлекеттік басқарудағы тек түрақты заңдылықтарды
сипаттау; б) мемлекеттік басқарудың өзге басқару түрлерінен ерекшелігін
білдіру. [5]
Мемлекеттік басқару қағидаларының ерекше белгілерін де атап өткен жөн:
бүл олардың диалектикалылығы, жүйелілігі, басқарушы субъектінің біліміне,
қабілетіне байланыстылығы жэне қағидалардың өзара байланыстылығы.
1.2 Қоғамның әлеуметтік құрылымы
Ғылыми және әлеуметтік-саяси әдебиеттерде әлеуметтік құрылым
түсінігінің бірнеше мағынасы бар. Кең мағынада бұл – қоғамның жалпы
құрылысы, оның бүкіл негізгі элементтері арасындағы байланыстар жүйесі.
Сондай-ақ, бұл ұғым әртүрлі әлеуметтік қауымдастықтардың түрлері және
олардың арасындағы қарым-қатынастың: әлеуметтік-таптық, әлеуметтік-
демографиялық, әлеуметтік-этникалық сияқты түрлерін сипаттайды.
Әлеуметтануда әлеуметтік құрылым ұғымы әлеуметтік жүйе ұғымымен тығыз
байланысты. Әлеуметтік құрылым түсінігі әлеуметтік жүйе түсінігінің бір
бөлігі болып табылады және 2 компоненттен тұрады - әлеуметтік құрам және
әлеуметтік байланыстар. Әлеуметтік құрам – бұл осы құрылым қамтитын
элементтер жиынтығы. Екінші компонент – осы элементтер байланысының
жиынтығын білдіреді. Осылайша, әлеуметтік құрылым ұғымы бір жағынан
қоғамның әлеуметтік құрылымын немесе ондағы әлеуметтік қауымдастықтардың
түрлерінің жиынтығын қамтиды, екінші жағынан – мәні мен сипаттамасы бойынша
іс-әрекеттінің үлестірілуі көлемімен ерекшеленетін бүкіл құрамдас
бөліктердің әлеуметтік байланыстары болып табылады.
Әлеуметтік құрылым қоғамды жекелеген, бір немесе бірнеше белгілер
белгілер негізінде біріккен қабаттарға, топтарға объективті бөлуді
білдіреді. Бұл – элементтердің әлеуметтік жүйедегі тұрақты байланысы.
Әлеуметтік құрылымның негізгі элементтері болып әлеуметтік қауымдастықтар
(таптар, ұлттар, кәсіпкерлік, демографиялық, территориялық, саяси топтар)
табылады.
Әлеуметтік қауымдастық - бұл белгілі бір өзара әрекет ететін
индивидтер тобына ортақ болып табылатын, өмір әрекеті жағдайымен
(экономиялық, әлеуметтік жағдай, кәсіби дайындығы мен білім, қажеттіліктер
мен мүдделер денгейі) сипатталатын индивидтер жиынтығы; тарихи қалыптасқан
территориялық қауымдастықтарға (қала, ауыл), белгілі бір әлеуметтік
институттарға (отбасы, білім, ғылым) енуі.
Әлеуметтік қауымдастық әлеуметтік байланыс арқылы біріккен адамдар
топтарын ғана білдіреді. Қауымдастықтардың негізгі екі түрін бөлуге болады:
әлеуметтік орта, яғни адамдардың белгілі бір қарым-қатынастарды жүзеге
асыруы. Мұндай қауымдастықтар байланыстың тұрақтылығы мен осы қарым-
қатынастар жүзеге асырылатын саланың маңыздылығына байланысты үлкен немесе
кіші ынтымақтастық импульсына, конформизм элементтеріне ие болады. Өзара
әрекет түріндегі (мысалы, жіктелген, реттелген әрекеттер жүйесімен алмасу
сияқты) бірігу, ынтымақтастық, бірлесе еңбек етудің келісілгендігі сияқты
байланыстар негізінде жатқан қауымдастықты әлеуметтік топ деп атауға
болады. [6]
Әлеуметтік құрылымның болу мен даму механизмдері адамның іс-әрекеті
жүйесінде жасырулы. Адамдар тіршілік ету үшін белгілі бір қоғамдық, ең
алдымен өндірістік қатынастарға түседі, топтарға бөлінеді,
кооперацияланады, функцияларын бөледі. Топтардың қалыптасу процесі үшін
әлеуметтік айырмашылықтардың терең көзі ретіндегі еңбектің қоғамдық бөлінуі
маңызды болып табылады. әлеуметтік құрылым – бұл адамдардың беделіндегі,
өмір сүру жағдайындағы және өмір сүру тәсілдері ретінде бейнеленген жүйе.
Әлеуметтік құрылымның дамығандығының көрсеткіші болып оның
әртүрлілігінің дәрежесі, яғни байланыс тәсілдерінің әртүрлілігі табылады.
Сонымен, қандай да болмасын құрылым немен сипатталады? Осыған
байланысты түрлі көзқарастар бар, бірақ ең алдымен, өндірістік қатынастар
үстемдік ететін қатал детерминацияланған әлеуметтік құрылым туралы айтуға
болады. Бірақ әлеуметтік құрылымдар өндірістік күштермен де
сипатталатындығын айтуға болады, техникалық прогресс өнімі болып табылады.
Қазіргі социологиялық теория әлеуметтік құрылымның адамдардың мамандығына,
жасына, біліміне байланысты ие болатын әртүрлі әлеуметтік позицияларына
тәуелділігін анықтайды. Сондықтан, белгілі бір қоғамның әлеуметтік
құрылымын анықтайтын факторлар өте көп, социолог олардың барлығын
әлеуметтік процесс диагностикасы кезінде ескеруі керек.
Сонымен әлеуметтік құрылымды анықтайтын негізгі, шешуші белгі,
критерий қандай?
Біздің ойымызша әлеуметтік құрылым әрқашан бір де бірінің басымдылығы
жоқ көптеген факторлардың нәтижесі болады. Нақты жағдайларды кейбір
белгілер алдыңғы шетке шығады, немесе, маңыздылығынан айрылады. әлеуметтік
құрылымды қалыптастыруда ең маңызды ретінде өндіріс тәсілінің басымдылығын
мойындай отырып, біз оны абсолюттендіре алмаймыз.
Социологиялық ойдың жетістігі болып, әлеуметтік құрылымды қозғалмайтын
құрылыс ретінде емес, динамикалық бүтіндік ретінде қарастыруға көшу
табылады. Бұл әлеуметтік құрылымның теориялық концепцияларын түрлі
критерийлер негізінде қалыптастыруға мүмкіндік берді.
Біздің әдебиеттерімізде қоғамның келесі әлеуметтік жіктелуі кең
таралған:
- адамдардың бөлінуі нәтижесінде қалыптасатын әлеуметтік–таптық
құрылым (таптар, касталар, сословиелер, әлеуметтік топтар, олардың
қабаттары);
- әлеуметтік–этникалық құрылым, яғни адамдардың белгілі бір
территорияға, экономикаға, мәдениетке, дәстүрлерге, психологиялық
ерекшіліктері және т.б. арқылы бірігуі негізінде пайда болған адамдардың
тарихи қауымы – тайпа, ру, халық, ұлт, этностар.
- мекендердің негізгі түрлерін құрайтын (қала, макрополис,
агломерация, ауыл, т.б.) территориялық құрылым;
- жаспен, жыныспен белгіленетін (ерлер, әйелдер, жастар, балалар,
жұмыс жасындағы адамдар, зейнеткерлер) демографиялық құрылым;
- отбасылық-тұрмыстық құрылым, көрші қауымдастықтар, ата-аналар мен
балалар, сондай-ақ, некелік пен некесіз байланыстар мен қатынастар. Сондай-
ақ, әлеуметтік-кәсіби, білім беру, діни және т.б. құрылымдарды бөлуге
болады.
Сонымен, құрылым адамдардың белгілі бір тобын - олардың жіктелуі мен
интеграциясын білдіреді. Осылай әлеуметтік қауымдастық, әлеуметтік топ
категориялары қалыптасады және олар келесіні білдіреді:
1) біріккен әрекет;
2) біріккен кеңістіктік–уақыттық болмыс, қатынас (жалпы орта,
территория, коммуникация);
3) топтық бағыттылық пен ережелер.
Қоғамдық еңбек бөлісінің нәтижесі болып келесі әлеуметтік-экономикалық
топтар табылады:
1) өзінің жеке меншікке қарым-қатынасы бойынша емес, атқаратын
жұмысының түріне байланысты кәсіпкерлік топтар;
2) белгілі бір территорияда - қала немесе ауыл
3) рангтық топтар – басшы мен бағынушы арасындағы қатынастар
(негізінде тік өзара байланыс).
Қандай әлеуметтік топтар жетекшілік орын алады, қандай мамандықтар көп
екендігіне қоғамның түрі де, оның әлеуметтік-саяси құрылысы да тәуелді.
Сонымен, әлеуметтік әлеуметтік қауымдастық категориясы қоғамның
әлеуметтік құрылымындағы негіз болып табылады. Әлеуметтік топтардың
көптүрлілігін зерттеу үшін, оларды салыстыру үшін әлемдік социологияда
әлеуметтік стратификация ұғымы енгізілді. [7]
Әлеуметтік стратификация теориясы әлеуметтік теорияның неғұрлым мықты
дамыған бөліктерінің бірі болып табылады. Әлеуметтік стратификацияны
зерттеудің қазіргі тәсілдерінің негізін М. Вебер салды және оны әрі қарай
Т. Парсонс, Э. Шилз, К. Девис, У. Мур жалғастырды.
Әлеуметтік стратификация теориялары страта (латынша stratum – қабат),
әлеуметтік топ белгілі бір ортақ позициялардағы немесе ортақ істері бар
адамдарды біріктіретін нақты эмпирикалық тіркелетін қауымдастық болып
табылатындығына негізделеді. Бұл берілген қауымдастықтың әлеуметтік
қоғамның құрылымында бекітілуіне және 6 статустық белгілерге қарсы тұруына
мүмкіндік береді: билік, меншік, кәсіби, білім, т.б.
Батыс германиялық социолог Р. Дарендорф әлеуметтік стратификация
негізіне бедел саяси ұғымын қоюды ұсынды. Оның ойынша бедел билікке
қатынас пен әлеуметтік топтар арасындағы билік үшін күресті нақты
сипаттайды. Осы ұғым негізінде Р. Дерендорф бүкіл қазіргі қоғамды
басқарушылар мен бағынушыларға бөледі. Өз кезегінде басқарушыларды да екіге
бөледі: жеке меншігі бар басқарушылар және жеке меншігі жоқ басқарушылар,
яғни бюрократ-менеджерлер. Ал бағынушы топ та әртектес болып табылады: онда
да кем дегенде екі топты бөлуге болады – жоғарғы – жұмысшы
аристократиясы, төменгі – төмен квалификациялы жұмысшылар. Осы екі
әлеуметтік топтың арасында аралық жаңа орта тап болады – жұмысшы
аристократиясы мен қызметкерлер және басым тап – басқарушылардың
ассимиляциясы өнімі.
Француз социологы А.Турэннің пайындауы бойынша, қазіргі қоғамдағы
әлеуметтік дифференциация жеке меншікке, престижге, билікке, этносқа емес,
ақпаратқа ие болу мүмкіндігіне байланысты. Көп ақпаратқа қол жеткізу
мүмкіндігі бар адамдар ең жоғарғы орынға ие болады.
Әлеуметтік стратификация теориясының негізгі принциптерін бөлейік:
1) үлкен немесе кіші, тұрақты немесе тұрақсыз, қоғамда басты немесе
қосымша рөль атқарса да, қоғамның барлық қабаттарын түгелімен зерттеу;
2) топтарды бірдей критерийлер бойынша өлшеу және салыстыру;
3) бұл критерийлер әр қабатты толығымен және терең суреттеу үшін
жеткілікті болуы қажет.
Нақты қоғамның әлеуметтік құрылымы әрқашан эволюция нәтижесінде пайда
болған, әртүрлі әлеуметтік рөльдермен, позициялармен ерекшеленетін
стратификациялық жүйе болып табылады. Бұл жүйе еңбек бөлінісі мен осы
қоғамдағы құндылықтар мен мәдени стандарттар жүйесімен анықталады.
Әлеуметтік стратификация теориясында реттелген белгілер (критерийлер)
болады. Мұнда олардың әрқайсысының әлеуметтік маңызы ескеріледі. Оның
қатарына жеке меншік формасы, табыс мөлшері, билік көлемі, бедел, ұлттық
белгілер, білім, мәдениет түрлері және т.б. кіреді. [8]
Әрбір қасиеттің маңызы өзгеріп отырады. Осылайша, стратификация келесі
түрде болады:
1) белгілер жүйесі;
2) нақты қоғамның әлеуметтік құрлымы;
3) топтардың көлденең және тік орын ауыстыруы. Элементтердің көлденең
тізілуі бізге көптеген критерийлер береді – ұлттық, кәсіптік, білімдік,
мәдени, тік – жеке меншік қарым-қатынасы, табыс мөлшері, престижді
көрсетеді.
Стратификация – бұл тиісті қабаттарды бөлу тәсілі ретінде де, қоғамның
бейнесі ретінде де болады. Белгілі топтардың ажырату әдісі ретінде және
қоғамның көрінісі болады.
Стратификация – бұл жағдай мен үрдістер, мұнда индивидтер, жанұялар
бір-біріне тең емес қатынаста болады және бедел, меншік, билік, мамандық
пен мәдениет туралы өз көзқарастары бар иерархиялы құралған страталарға
топтасады.
Стратификация тек адамдардың, топтардың, қоғамдағы қабаттардың әртүрлі
жағдайын ғана бейнелеп қана қоймайды, сондай-ақ, олардың тең емес күйін
бейнелейді.
Стратификацияның әлеуметтік теориясы қоғамды әлеуметтік топтарға,
қабаттарға бөлудің бірнеше критерийлерін алға қоя отырып, әлеуметтік
мобильділік немесе әлеуметтік қозғалыс теориясының қалыптасуына
методологиялық негіз болып саналады.
Әлеуметтік мобильділік – қоғамның әлеуметтік құрылымындағы индивидтің
немесе топтың алатын статусын, орнын өзгертуі. Бұл термин социологияға 1927
жылы П. А. Сорокинмен енгізілген болатын.
Стратификация Сорокин бойынша – бұл белгілі бір адамдар жиынтығының
(халық) иерархиялық рангтегі кластарға жіктелуі. Бұл төменгі және жоғарғы
қабаттардың болуымен сипатталады. Ол стратификацияның 3 түрін бөледі:
экономикалық, саяси, кәсіби. [9]
Әртүрлі елдерде осы проблемаға көптеген социологиялық зерттеулер
арналады. Әлеуметтік мобильділік қоғамның ашықтығы дәрежесін, оның
демократиялылығын, индивидтер мен буындарға белгілі бір қоғам төменгі
категориядан жоғары жылжуына қаншалықты мүмкіндік беретіндігін, қоғамның
басшы элитасы қандай жолмен қалыптасатындығын, басқа топтардан басшы
элитаға өту мүмкіндігін адамдар білгісі келеді.
Стратификацияда кластар ерекше және маңызды орын алады. Біздің
әдебиеттердегі батыс қоғамның ғылыми кластық дифференциациясын жоққа
шығаратын тұжырымдардың негізі жоқ. Социология туралы шетел оқулықтарында
осы тұжырым кездеспейтін бөлім жоқ деуге болады. М.Вебердің ойынша,
стратификацияны құру үшін топтың әлеуметтік мәселелері маңызды болып
табылады.
Әлеуметтік топ – бұл экономикалық, саяси және кәсіби статустарға,
позицияларға ие адамдар қауымдастығы.
Біз класс әлеуметтік құрылымның бөлшегі болатындығын негізге аламыз.
Себебі, ол экономикалық, саяси, идеологиялық қатынастардың тұрақты
тасылмалдаушысы болып келеді. Кластың құрылуы – күрделі тарихи процесс,
қоғамдық қабаттарға бөлінудің нәтижесі.
Әлеуметтік қабаттар бұл тұрғыдан белгілі бір жеке мүдделер негізіндегі
адамдарды біріктіретін әлеуметтік қауымдастықтарды білдіреді.
Мүдделер – бұл тұлғалардың, топтардың және басқа да қауымдастықтардың
әлеуметтік жүйедегі әлеуметтік жағдайын белгілейтін және олар өз
әрекеттерінде негізге алатын нақты өмірлік ұмтылыстары. Әлеуметтік мүдделер
арқылы белгілі бір әлеуметтік қауымдастықтар өкілдерінің өзекті
қажеттіліктерінің жалпыланған көрінісі бейнеленеді. Мүдделерді ұғыну
қоғамда тұрақты жүзеге асатын әлеуметтік салыстыру процесі, яғни әртүрлі
әлеуметтік топтардың өмірлік жағдайларын салыстыру нәтижесінде болады.
Әлеуметтік өмірде маңызды орынды әлеуметтік өзара қатынас алады – бұл
бір-біріне бағытталған, партнері тарапынан анық (күтілетін) реакцияны
туғызуға бағытталған және осы реакция жауап ретінде басқа реакцияны
туғызатын партнерлардың жүйелі, тұрақты әлеуметтік әрекеті.
Әрбір әлеуметтік қайраткер өз қажеттіліктерін қанағаттандыруға
талпынады. Дж.Хоманс өзінің әлеуметтік алмасу теориясында әрбір қайраткер
әлеуметтік өзара әрекет барысында марапаттауды (материалдық та, моральдық
та – қолдау, келісу, мақұлдау) максимизациялауға және шығынды
минимизациялауға ұмтылатындығын атап көрсетеді. Өзара марапаттау тұрақтылық
тенденцияны танытады, сақталады. Осы тұрғыдан өзара күту пайда болады.
Әлеуметтік жанжал – бұл түрлі әлеуметтік топтардың өз қажеттіліктерін
қамтамасыз етуге талпыну, сәйкес келмейтін және тіпті қарама-қайшы
мүдделерді жүзеге асыру жолындағы қақтығыстар. Жанжалдарды шешу жолдары:
қақтығысты шешудің сырттай белгісі болып, оның аяқталуы табылады (уақытша
тоқтату емес). Бұл дегеніміз қақтығысушы жақтар арасында жанжалдық өзара
әрекет аяқталады. Алайда әлеуметтік қақтығыстың түбірлі шешілуі қақтығыстық
жағдайдың өзгеруі кезінде ғана жүзеге асады. Атап айтқанда тиімді болып
қақтығыс себебін жою табылады – қарсыластардың бір-біріне деген көзқарасын
өзгерту. Сондай-ақ, әлеуметтік қақтығысты бір жақтың талаптарын өзгертуі
арқылы шешуге болады: қарсыластың бірі өз мінез-құлқының мақсатын
өзгертеді. [10]
Қазіргі Қазақстан қоғамындағы әлеуметтік құрылымның дамуы
кездейсоқтылығымен, анықсыздығымен, аморфтілігімен сипатталады. Алғы шетке
меншіктік және әлеуметтік теңсіздік мәселесі қойылады. Ол кластық қарама-
қайшылық және қақтығыстармен сипатталады.
Экономиканың тұрақтануы және экономикалық заңдылықтар еркіндігін
заңдастыру, әлемдік нарыққа өту негізгі әлеуметтік қауымдастар арасындағы
қатынастар құрамы мен сипатына маңызды өзгерістер әкеледі. Қазіргі қоғамның
негізгі сипаттамасы болып оның әлеуметтік поляризациясы, кедейлер мен
байларға бөлінуі табылады.
Дәстүрлі әлеуметтік топтардың жойылуы, меншік, табыс, билік құрылымына
ену, перспектива сезімі, топтық әлеуметтік мобильділік формаларына
байланысты жаңа топшылык интеграция жүріп жатыр. Жаңа әлеуметтік құрылымды
қалыптастыру үрдісі үш жол бойынша жүргізілуде:
Жеке меншік формаларының плюрализациясы негізінде жаңа әлеуметтік
қауымдастықтардың қалыптасуы;
Мемлекеттік меншік формаларының трансформациясы және дәстүрлі кластық-
топтық қауымдастықтардың жағдайының, шекараларының, сандық-сапалық
сипаттамаларының өзгеруі мен шекаралық, маргианалдық қабаттардың
қалыптасуы;
Әртүрлі жеке меншік формаларының өзара қатынасы негізінде қабаттар мен
страталардың қалыптасуы.
Қазір жаңа қабаттар өзінің құрамы, іс-әрекет түрлері, даму
перспективасы тұрғысынан әртүрлі. Олардың болашақтағы дамуы, мінез-құлқы,
өмір сүру салты меншіктің жаңа формаларын заңдастыруға байланысты болады.
3. Қазақстан Республикасының әлеуметтік қорғау жүйесін қалыптастыру
және әлемдік тәжірибе
Әлемдік даму аренасына қадам басқан кез келген мемлекет өз қоғамының
мүшелерінің барлық қажеттіліктерін қанағаттандырып, жаңа биік белестерге
қадам басуға әрекет жасайды. Бүгінгі таңда әлеуметтік мемлекет болып
табылатын көптеген әлем мемлекеттері үшін әлеуметтік саясаттың айқын басым
бағыттарын анықтап, салиқалы әлеуметтік саясат жүргізу, халықты әлеуметтік
қорғаудың өзіндік моделін қалыптастыру стратегиялық маңызы бар мәселе
болып отыр. Әлеуметтік саясаттың басым бағыттарын анықтау арқылы мемлекет
ең алдымен негізгі халықтың қажеттіліктерін анықтап, саясатты сол арнаға
бағыттайды. Демек, тиімді тетіктерін табу арқылы қоғамның әр түрлі
топтарына, таптарына, әсіресе әлжуаз әлеуметтік қорғауды қажет ететін
топтарын әлеуметтік қорғаумен қамтамасыз етеді. Әлеуметтік саясат ұғымын
теориялық-методологиялық талдау бұл саланың ғылыми негіздемесін
орнықтырады. Ал әлеуметтік саясаттың негізі әлеуметтік қорғаудан бастау
алса, әлемнің көптеген мемлекеттерінде халықты әлеуметтік қорғаудың
модельдері (Скандинавия елдері моделі, Жерорта теңізі елдері моделі, Чилли
моделі және т.б.) қалыптасып үлгерді. Осы тұста Қазақстан Республикасының
әлеуметтік қорғау жүйесінің әлем елдерінің озық тәжірбиесі негізінде
өзіндік моделін жасап келеді. Десек те, қоғам түрленіп, нарық құбылып
өзгерген сайын Қазақстанның да басқа мемлекеттер сияқты әлеуметтік саясатын
жетілдіріп отыруы заңды құбылыс болып табылады. Бұл ғылыми жұмыстың
негізгі мақсаты - әлеуметтік саясаттың теориялық аспектілерін ескере
отырып, әлемдік тәжірбиеге үңіліп, Қазақстан Республикасының әлеуметтік
қорғау жүйесіндегі бағытын анықтау. Әлеуметтік мемлекеттің қалыптасуы мен
дамуы азаматтық қоғам, демократия, гумманизм, құқықтық мелекет, еркіндік
пен теңдік мәселелерімен тығыз байланысты. Әлемдік тәжірбиеде әлеуметтік
мемлекеттердің қалыптасқан классикалық үлгілері мен мынадай белгілері бар:
1. Мемлекеттік билік жүйесінің демократиялық ұстанымдарға сай
ұйымдастырылуы;
2. Мемлекеттік биліктегі адамдардың жоғары адамгершілік, ізгілік
қасиеттерінің болуы;
3. Экономикалық мүмкіндіктерді тиімді пайдалану;
4. Табиғи байлықтан түскен кіріс пен қаржыны халыққа теңдей бөлу;
5. Құқықтық мемлекеттің қалыптасуы;
Әлеуметтік бағыттағы мемлекеттік бағдарламалар мен оларды жүзеге
асыратын тетіктердің болуы.[11]
Бұл қамқорлық адамзат қоғамында емес, тіпті зерттеулер бойынша жан-
жануарлар тіршілігінде де кездеседі. Мәселен, пілдер тобыр болып жүргенде
ең әлсіз, әлжуаз мүшесінің жылдамдығымен бірдей жүрсе, ал дельфиндер жаралы
дельфинді су бетіне шығарып ауа жұтуына мүмкіндік жасайды екен. Тарихқа
үңілер болсақ, әлеуметтік, әлеуметтік қорғау ұғымы ең алғаш біздің
әдебиетімізде ХІХ ғасырдың ортасында пайда болды. Бұл ұғымды алғаш айтқан
неміс философы Гегель еді. 1948 жылғы Адам құқығы туралы дүниежүзілік
конвенцияның 22-бабында Әр адам қоғамның мүшесі ретінде әлеуметтік
қамсыздандырылу құқығына ие делінген. Ең алғаш тарихта өзін әлеуметтік
мемлекет деп жариялаған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz