Кәсіпорынның басқару жүйесінің жағдайы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1-бөлім. Басқару және басқару жүйесінің теориялық негіздері
... ... ... ..
1.1 Басқарудың мәні мен 7
мағынасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .
.
1.2 Басқару жүйесінің түсінігі мен 14
құрылымы ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1.3 Кәсіпорындағы басқару және басқару жүйесінің ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .21
... ... ... ... ... ..
2-бөлім. Маңғыстау облысының статистика жөніндегі есептеу орталығы
еншілес мемлекеттік кәсіпорнының басқару жүйесінің қазіргі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .
2.1 Маңғыстау облысының статистика жөніндегі есептеу орталығы
еншілес мемлекеттік кәсіпорнының экономикалық және
ұйымдастырушылық 29
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Кәсіпорынның басқару жүйесінің 36
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Кәсіпорынның қызметкерлерді басқару 42
саясаты ... ... ... ... ... ...
3-бөлім. Маңғыстау облысының статистика жөніндегі есептеу орталығы
еншілес мемлекеттік кәсіпорнында басқару жүйесін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...
3.1 Кәсіпорынның қызметін жетілдірудегі 49
мәселелер ... ... ... ... ...
3.2 Кәсіпорынның басқару жүйесін жақсарту 53
бағыттары ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .58
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
Пайдаланылған әдебиеттер 61
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
Кіріспе
Нарықтық экономикаға өту басқару жүйесін жаңаша қалыптастыруды талап
етеді. Кәсіпорының тиімді қызмет етуі көп жағдайда басқару шараларына
байланысты. Сол себепті басқаруды ұйымдастыру әрбір ұйым, әрбір қор,
әрбір кәсіпорын үшін өте маңызды. Өйткені кәсіпорын аз шығын мен көп
пайда табу үшін тиімді басқару, жоспарлау, ұйымдастыру, жігерлендіру,
бақылауды жақсы жүргізе білуі керек. Мұның бәрі кәсіпорынды нарықта өз
орнын ұстап тұруына, басқа кәсіпорындармен бәсекелестікке түсуге,
жоғары сапалы өнім шығаруға, кәсіпорынның ішкі және сыртқы
ортасымен дұрыс қарым-қатынас жүргізуіне жұмысшыларды еңбекке
жігерлендіруге, жаңа технологияларды өндіріске қолдануға, нарықтық
экономиканың ағымына байланысты жедел, тиімді шешімдер қабылдауына
мүмкіндік береді.
Басқарудың мәні, оның қызметі және ерекшелігі: біріншіден, оның алдына
қойған мақсатын орындауға бағытталған жолымен, екіншіден, басқарушылық
еңбек процесінің "оңай" сәттерінің мағынасымен, яғни еңбек заттары мен
еңбек құралдары және еңбектің өзімен тікелей байланысты.
Басқару формаларының түр ерекшеліктері басқару объектісіне байланысты.
Бұл оның барлық түрлеріне қатысты жалпы басқару принциптері, заңдылықтары
болмайды деген сөз емес. Өзімізге белгілі бұл басқарудың ортақ
заңдылықтарын, универсалды мәніне сүйене отырып, сапалық тұрғыдан өзгеше
кез-келген жүйеде қолданылатын принциптерін кибернетика қарастырады.
Кәсіпорынды басқаруға, оның өзгешелігіне қарамастан, жалпы басқарудың
нысандары тән. Олар мейлі табиғатта, тірі организмдерде немесе қоғамда
болсын, басқару процестерінің бәрінен көрінеді. Бұл жалпы нышандарға:
жүйелік, анықтаулық, басқарушы параметр, кері-байланыс, бағытталғандық және
т.с.с. тән.
Кәсіпорынның басқарушы және басқарылатын жүйелерінің өзіне тән құрылымы
мен құрамы бар. Басқарылатын жүйе болып өндіріс табылады, ол басқарудың
негізгі объектісі. Басқарылатын жүйе, құрылымдық жағынан иерархиялық және
функционалдық белгілері бойынша жіктеледі.
Кәсіпорын қызметтерін жоспарлау жұмысына, ең алдымен жоғарғы басшылар
қатысады, олар ресурстарды оптималды үлестіру үшін бастапқы жағдайды
қалыптастырып, өкілеттерді қызметкер арасында дұрыс бөледі. Белгілі
өкілеттерге ие болған адамдар ресурстарды бөлерде творчествалық көзқарас
білдірту керек. Басқарушылардың табысқа жетуі көп жағдайда оның ең соңғы
теория жаңалықтарын, болашақ пен бүгіннің арасындағы байланысты тауып,
әртүрлі аналитикалық құрал-әдістерін қолдану қабілеттігіне байланысты.
Жоспарлауды негіздеу дәрежесін көтеру ұйым дамуының қосымша бір қайнар көзі
болып табылады.
Басқару жүйесінің негізгі мақсаттары, біріншіден, ұйымның жұмысын
жақсарту үшін ұйымдастырушылық қажетті жағдайларды туғызу, екіншіден,
жоспарланған нақтылы нәтижеге жету үшін жекелеген еңбек процестерінің
арасында үйлесімділікті қалыптастыру, жұмысшылардың бірлескен әрекетін
өзара келістіруді қамтамасыз ету. Демек, басқару жүйесі ең алдымен
адамдармен жұмыс істеу, ал олардың еңбек әрекеті басқарушылық ықпалын
тигізетін объект қызметін атқарады. Сондықтан қазіргі нарық уақытында
басқару жүйесін жетілдіру өзекті мәселелердің бірі болып табылады, себебі
кәсіпорындарда еңбек өнімділігін арттыру және жаңа басқарушылық
технологияларды ұтымды пайдалану оңтайлы басқару жүйесі мен құрылымы
қалыптасқанда ғана жүзеге асырылады. Басқару объектісі белгіленген мақсатқа
жетуге мүмкіндік беретін жүйе болғандықтан кәсіпорында басқарылатын жүйені
белгілі бір қалыпта ұстап тұру үшін өндірістің барлық элементтеріне бірдей
ықпал ету қажет.
Дипломдық жұмыстың мақсаты Маңғыстау облысының статистика жөніндегі
есептеу орталығы еншілес мемлекеттік кәсіпорнының басқару жүйесін талдау
және жетілдіру жолдарын қарастыру.
Дипломдық жұмыстың мақсатын орындау үшін төмендегідей міндеттер
қойылып, шешілді:
–басқарудың мәні мен мағынасын жан-жақты қарастыру;
–басқару жүйесінің түсінігі мен құрылымын зерделеу;
–кәсіпорындағы басқару және басқару жүйесінің ерекшеліктеріне талдау
жасау;
–Маңғыстау облысының статистика жөніндегі есептеу орталығы еншілес
мемлекеттік кәсіпорнының экономикалық және ұйымдастырушылық сипаттамасын
қарастыру;
–кәсіпорынның басқару жүйесін және қызметкерлерді басқару жағдайын
талдау;
–кәсіпорында басқару жүйесін жетілдіру жолдарын қарастыру.
Диплом жұмысы кіріспеден, үш негізгі бөлімнен және қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімде басқару және басқару жүйесінің теоретикалық негіздері
туралы мәліметтер жазылған. Екінші бөлімде кәсіпорынның басқару жүйесінің
қазіргі жағдайы қарастырылған. Үшінші бөлімде кәсіпорынды басқару жүйесін
жетілдіру жолдары ұсыныстар берілген.
Диплом жұмысын жазу барысында отандық және шет елдік ғалымдардың
басқару жүйесінің теориясы мен тәжірибиесі туралы еңбектері, оқу құралдары
және басқару туралы мақалалар, жергілікті басылымдардың мәліметтері,
интернет – ресурстар ақпараттары қолданды. Сонымен қатар Қазақстан
Республикасының Статистика Агенттігі мен Маңғыстау облысының статистика
жөніндегі есептеу орталығы еншілес мемлекеттік кәсіпорнының ережесі,
жылдық есептері мен анықтамалары пайдаланылды.
1 бөлім Басқару және басқару жүйесінің теоретикалық негіздері
1.1 Басқарудың мәні мен мағынасы
Басқару дегеніміз – алға қойылған мақсаттарға жету үшін адамдар
бағыттап, жүзеге асыратын күрделі де серпінді процесс. Басқару адамдардың
парасаттылық нысаналы іс-қызметінің көмегі мен қоршаған әлемді
бағындыру және тәртіпке келтіру жұмысынан тұратындығы бұрыннан
белгілі.
Басқару қызметтің өзіндік өзгешелігі, ерекше мазмұны болады әрі дербес
жүзеге асырылуы мүмкін. Оларды кез-келген басқару саласындағы адамдар
қызметіне теңестіруге болады. Шындығында кез-келген салада басқару үшін
шешімді әзірлеу және қабылдау, оның орындалуын ұйымдастыру, оның орындалу
барысын үйлестіру, орындалу нәтижесін бақылау және де осы деректердің
негізінде келесі шешімді шығару және қабылдау қажет.
Басқарудың барлық қызметі бір-біріне тығыз байланысты, сонымен қоса,
олар бір-бірімен сіңісіп кетеді. Жоғарыда атап көрсетілгендей, басқару
қызметіне деген көзқарас және олардың жіктелуі алуан түрлі Менеджмент
негіздері кітаптарының авторлары басқару қызметінің елеулі түрлерін шағын
категорияға бөледі. Мұның өзін қазіргі барлық ұйымдарға қолдануға болады.
Авторлардың пікірінше, басқару процесі олардың өзара байланысты
қызметтерінен: жоспарлаудан, ұйымдастырудан, мотивация және бақылаудан
тұрады.[1]
Басқарудың мәні, оның қызметі және ерекшелігі: біріншіден, оның алдына
қойған мақсатын орындауға бағытталған жолымен, екіншіден, басқарушылық
еңбек процесінің "оңай" сәттерінің мағынасымен, яғни еңбек заттары мен
еңбек құралдары және еңбектің өзімен тікелей байланысты.
Басқарудың негізгі мақсаттары, біріншіден, ұйымның жұмысын жақсарту
үшін ұйымдастырушылық қажетті жағдайларды туғызу, екіншіден, жоспарланған
нақтылы нәтижеге жету үшін жекелеген еңбек процестерінің арасында
үйлесімділікті қалыптастыру, жұмысшылардың бірлескен әрекетін өзара
келістіруді қамтамасыз ету. Демек, басқару ең алдымен адамдармен жұмыс
істеу, ал олардың еңбек әрекеті басқарушылық ықпалын тигізетін объект
қызметін атқарады.
Басқару белгілі бір нәтижелерге жету үшін нысанды басқарудағы
субьектінің мақсатты бағытталған басқаруға ықпал ету процесі. Бұл орайда
басқару субьектісі болып биліктік өкіметтілігін оның экономикалық және
моральды этикалық ықпал ету басқару прцесінің негізінде жатыр. Басқару
обьектілері, яғни субьектінің биліктік әсері жеке және заңды тұлғаларға
сондай-ақ әлеуметтік–экономикалық жүйелермен процестерге бағытталуы
мүмкін.
Ғалымдар басқару саналы қызмет ретінде тек қоғамда әрекет етеді деп
тұжырымдайды. Сондай-ақ олар өз еңбектерінде басқаруға қатысты
ерекшеліктерді келесідей көрсеткен:
• Басқару - бұл уақытында үздіксіз және кеңістікте жүзеге асатын
процесс
• Басқару - кең ауқымды талдауды, өңдеуді және анықталған
мақсаттың алға қойылуын талап ететін мақсатқа бағытталған.
Обьектіні басқарудағы субьектінің әсер ету нәтижесінде алынған кейбір
нәтижелер міндетті түрде мақсатқа сай болуы крек. Нақты нәтиже тәжірибеде
мақсаттан ауытқып ол төмен болуы мүмкін немесе жеке жағдайларда басқару
сапасының жоғарлығына сәйкес келуіде мүмкін.
Ал, профессор Ахметов К.Ғ. басқаруға мынадай анықтама берген Басқару
- адамдардың кәсіпкерлік қызметі. Басқару – бұл ұжымдық қызметкерлерге және
жекелеген адамдарға, олардың бірлескен жұмыс процесінде мақсатты жүйелі
ықпал ету.[2]
Басқару формаларының түр ерекшеліктері басқару объектісіне байланысты.
Бұл оның барлық түрлеріне қатысты жалпы басқару принциптері, заңдылықтары
болмайды деген сөз емес. Баршаға белгілі бұл басқарудың ортақ
заңдылықтарын, универсалды мәніне сүйене отырып, сапалық түрғыдан өзгеше
кез-келген жүйеде қолданылатын принциптерін кибернетика қарастырады.
Басқару адамдардың кәсіптік қызметі. Басқару бұл ұжымдағы адамдарға
және жекелеген адамдарға, олардың бірлескен жұмыс процесінде мақсатты
жүйелі ықпал ету.
Мақсаттылқ анықтамасы басқару міндетін – ұжымның алдына қойған
мақсатына жетуін қамтамасыз етуді көздейді. Оның үстіне мақсат қою да
басқару міндеті.
Жүйелілік анықтамасы дүркін-дүркін емес жүйелі, үздіксіз жүзеге асыру
қажеттігін көрсетеді. Жүйелі тәсіл – бұл басқару объектісін жүйе
реітнде зерттеуге негізделген ғылыми танып білу және әлеуметтік
тәжірибе әдістемесінің бағыты. Бұл тәсіл басқару объектісінің
жағдайына және серпіндігіне ықпалын тигізетін барлық негізгі
факторларды ескере отырып жүргізетін кешенді зерттеуге негізделген.
Жүйелік тәсіл басшылардың ұйымды өзара тәуелді адам, құрылым,
міндет және технология сияқты элементтердің жиынтығынан тұратындығы
және олардың сыртқы ортаның өзгермелі жағдайында әртүрлі
мақсатқа жетуге болатындығы түрінде қарастырғанды ұйғарады.
Басқарудағы жүйелі тәсілдің маңызды бір белгісі жүйелі талдау, ол
күрделі басқару шешімді дайындауда және дәлелдеуде пайдаланылатын
әдістемелік құралдардың жиынтығынан тұратындығын көрсетеді. Жүйелі
талдау декомпозиция жүйесіне негізделген, яғни оны құрайтын
элементтерге бөлуді, олардың әрқайсысын және өзара байланысын
зерттеуді, осы элементтердің түгелдей жүйенің жай жағдайына және
іс-қимылына көрсететін ықпалын анықтауды қажет етеді. Сөйтіп жүйелі
талдаудың көмегі арқылы күрделі зерттеу объектісі оқып білуге
қажетті қол жетерлік қарапайым элементтерден құралған жиынтықтан
тұратындығы көрсетіледі. [3]
Әрекеттің осындай міндетті бірізділігін басқару процесі деп атайды. Әр
түрлі деңгейде басқару процестерінің күрделілігіне және алуан түрлілігіне
қарамастан, Д.Н.Бобрышев осы категорияға – басқару процесіне біршама
жалпылама анықтама береді. Басқару процесі бұл – шешімді шығаруды,
қабылдауды қабылданған шешімнің орындалуы жөніндегі жұмыс барысын
үйлестіруді, қабылданған шешімнің орындалу барысын үйлестіруді, қабылданған
шешімнің орындалу барысын бақылауды бірізділікпен жүзеге асыру деп
тұжырымдайды. Басқару процестерін басқарудың көпетегн жүйелері мен
салаларында жүзеге асырады. Кәсіпорындар мен мекемелерде, кәсіпорындарды
тасымалдау орындарында, т.б. яғни, адамдар еңбек ететін ұжымның барлығында
белгілі бір мақсатқа жету үшін басқару қызметі бірінші кезектегі міндет
болып саналады. Басқару процесі мемлекеттік деңгейде де, шаруашылық
ұйымында да бірдей жүргізіледі. Стратегиялық және жедел проблемаларды
шешкен кезде ол бір мақсатты көздейді, әрине мұндай жағдайда көбінесе
Стратегиялық басқару, жедел басқару секілді терминдерді пайдаланады,
бірақ басқарудың мазмұны өзгермейді.
Басқару циклді процесс ретінде қарастырылады, ол басқару қызметі деп
аталатын басқару жұмысының нақты түрінен тұрады. Басқару қызметі – басқару
жұмысының нақты түрі, оны жүзеге асыру үшін арнайы амалдар мен әдістер,
сондай-ақ тиісті ұйымдық жұмыстар қолданылады.[4]
Басқару мағынасы, оның іс жүзінде атқарылатын салаларын қарастырмай
ашу мүмкін емес. Осыған орай объективті үш саланы ажыратқан жөн: өлі
табиғаттағы басқару; биологиялық жүйелердегі басқару; адам қоғамындағы
басқару (әлеуметтік басқару).
Әлеуметтік басқарудың екі түрін ажыратады:
1) басқаруды әр адам еңбегінің элементі (бөлшегі) ретінде қарау;
2) басқаруды адамдардың өзара қарым-қатынасы элементі ретінде қарау.
Адамзат қоғамына тән басқару процестері мүлдем әр түрлі. Шартты түрде
саяси басқару, мемлекетті басқару және экономиканы немесе оның құрамдас
бөліктерін басқару деп бөлуге болады.
Басқару қызметінің өзіндік ерекшелігі, ерекше мазмұны болады, әрі
дербес жүзеге асырылуы мүмкін. Оларды кез келген басқару саласындағы
адамдар қызметіне теңдестіруге болады. Шындығында, кез келген салада
басқару үшін шешімді әзірлеу және қабылдау, оның орындалуын ұйымдастыру,
оның орындалу барысын үйлестіру, орындалу нәтижесін бақылау және де осы
деректердің негізінде келесі шешімді шығару және қабылдау қажет.
Басқару — шешім қабылдау процесі. Басқару процесінде шешім қабылдау ең
тиімді мәселе. Шешім қабылдау басқару процесінің міндетті, қажетті бөлігі.
Басшының кез келген әрекеті іс жүзінде белгілі бір шешім қабылдаудан
басталады. Кәсіпорыннң және ондағы бөлімшелер қызметінің нәтижесі басшының
дер кезінде шешімді дұрыс қабылдау қабілетіне, әрі оны жүзеге асыра
білуіне, ал оның жеделдігі мен дұрыстығы басшының тәжірибесі мен біліміне
байланысты.
Егер ол өндірісті технологияны және адамдарды жақсы білетін болса,
жұмыс тәжірибесі мол болса, онда оған шешім қабылдау қиынға түспейді.
Басшы сонымен қоса жете ойластыруы жоқ деректерді болжамдай білуі,
дұрыс қорытынды жасай білуі және соның негізінде жағдайға сәйкес келетін
шешім қабылдауы тиіс. Басшы кез келген жағдайда шешім қабылдаудан бас
тартпауы тиіс.
Қабылданған шешім бүкіл ұжымның экономикалық және әлеуметтік
нәтижелеріне, әрбір жұмыскерге қолайлы немесе қолайсыз әсер етуі мүмкін.
Сондықтан да шешім қабылдаған адам өзіне үлкен жауапкершілік жүктейді.[5]
Қоғамдық еңбекті дамытудың маңызды белгісі, оны бөлісу мен бірлесу.
Өндірісте еңбекті жүйелі түрде бөлісу мен бірлесу басшы еңбегін адамдардың
іс - әрекеттеріндегі ерекше түрге білуге ықпал етті. Басшылықта бірлескен
еңбек объективті қажеттілік, өйткені оны жүзеге асыру үшін адамдардың
бірлесіп әрекет етуі қажет, ал мұның өзі басқару арқылы қамтамасыз етіледі.
Басқару еңбегі жалпы еңбек секілді әлеуметтік – экономикалық табиғаты
болады. Оның өзі қоғамдық еңбектің даму процесінде пайда болады.
Басқару еңбегі өндірістік еңбек болып саналады. Мұның өзі өндірісті,
соның ішінде басқару еңбегінің өнімділігін арттырудан туындайды. Басқару
еңбегінің өзіндік ерекшелігі болады, оны еңбек өнімділігін салыстыру арқылы
анықтайды.
Басқарудың жалпы заңдылықтары басқару механизмінің жұмысында, ақпаратты
жинау, беру, ақпаратты өңдеу жүйесінде орын алады және т.с.с., бірақ
басқарудың мәні әрқашан басқарылатын жүйенің өзімен, оның өзгеше
заңдылықтарымен тығыз байланысқан.
Сөйтіп, басқарудың мәнін оның жекелеген тармақтарын, басқарушы жүйенің
мәнін, оның сан-алуан аспектілерін зерттейтін әртүрлі ғылымдардың
жетістіктерін қолдану негізінде ашуға болады.
Шын мәнінде, басқару - өте күрделі, кешенді жүйе. Басқару мақсаттарды,
принциптерді басқару әдістері жүйесін құруды алға қояды. Құрылымдық тұрғыда
ол басқару органдарын, басқару кадрлерін, басқару техникасын қамтиды. Іс
барысында басқару әр түрлі кезеңнен өтеді. Олар: жоспарлау, ұйымдастыру,
ынталандыру және бақылау. Басқару органдары мен процестері әр түрлі
деңгейде әр түрлі болады және әр түрлі әлеуметтік ұйымдарда бірдей емес.
Басқаруда сан алуан саяси, экономикалық, ұйымдастыру-техникалық және
әлеуметтік-психологиялық мәселелерді ескеріп, үйлестіріп отыру қажет.
Басқару процесінде ұйым қызметінің барлық тараптары мен аспектілері оған
қатысушылармен біртұтас бірігеді, интеграцияланады. Барлық элементтердің
біртұтас бірігуі процестерін зерттеу, басқаруды біртұтас, кешенді және
нақты әлеуметтік құбылыс ретінде зерттеп-білу басқаруды зерттеу тақырыбы
болып табылады.
Өтпелі кезең жағдайында экономиканы басқарудың орасан зор мақсаты
нарықтық қатынастарды реттеу әдістерінің икемді жүйесін жасау, халық
шаруашылығының әлеуметтік жағынан бағдарланған қоғам мүшелерінің лайықты
өмір сүруі үшін материалдық жағдайлар жасай алатын нарықтық экономикаға
оңта йлы енуін қамтамасыз ету болып табылады. [6]
Сонымен қатар, басқарудың перспективалы мақсаттарының бірі оны
кәсіпорындар мен аймақтар деңгейінде демократияландыруды одан әрі тереңдете
түсуі тиіс.
Басқару қызметі – бұл басқару қызметінің белгілі – бір тұтастай
мазмұнға ие болған оқшауланған бөлігі, яғни бұл басқару қызметінің
мамандандырылған қызметінің бірыңғай тұтас синтезделуін және
интеграциялануын басшылық деп атайды.
Кәсіпорын басшысы мен оның құрылымдық бөлімшелері әкімшілік еңбекті
атқарады. Бұл қызмет өте қиын, өйткені басшының алуан түрлі фактімен істес
болуына тура келеді. Басшы өзіне екі міндеттің жүктелетіндігін білуі тиіс:
адамдармен жұмыс істеу және басқару жүйесін ұйымдастыру. Олар өзара
байланысты, әрі күн өткен сайын күрделене түсуде. [3]
Басшы өз жұмысында ғылым мен техника жетістіктерін жаппай қолдану
өндіріс технологиясына, еңбек құралдары мен заттарына, адамдардың еңбек
әрекетінің сипатына сапалық өзгерістер енгізетіндігін ескеруі тиіс. Әрі
мұның өзі жұмыскердің ынта-ықыласына, талап тілегі мен мотивтеріне терең
ықпал етеді. Мұның өзі оның жұмысын қиындата түседі, өйткені білімді,
білікті жұмыскерлерді басқару едәуір күрделі. Сонымен қоса, басқару жұмысы
біршама шығармашылық тартымды, әрі нәтижелі болады.
Басқару адам қызметінің ерекше, өзгеше саласын құрғанмен, өз алдына
мүлдем дербес процесс ретінде қарауға болмайды. Ол басқарудың түр
ерекшеліктерін анықтайтын әлдеқайда кең жүйе құрамына кіреді.[6]
Басқару формаларының түр ерекшеліктері басқару объектісіне байланысты.
Бұл оның барлық түрлеріне қатысты жалпы басқару принциптері, заңдылықтары
болмайды деген сөз емес. Өзімізге белгілі бұл басқарудың ортақ
заңдылықтарын, универсалды мәніне сүйене отырып, сапалық түрғыдан өзгеше
кез-келген жүйеде қолданылатын принциптерін кибернетика қарастырады.
Кәсіпорынды басқаруға, оның өзгешелігіне қарамастан, жалпы басқарудың
нысандары тән. Олар мейлі табиғатта, тірі организмдерде немесе қоғамда
болсын, басқару процестерінің бәрінен көрінеді. Бұл жалпы нышандарға:
жүйелік, анықтаулық, басқарушы параметр, кері-байланыс, бағытталғандық және
т.с.с. тән.
Басқару теориясында логикалық әдіс қолданылып, логикалық заңдар
тұжырымдалады. Экономикада басқару шешімдерін қабылдау логикасы айтарлықтай
дәрежеде формализациялауға көнеді. Осыған орай басқару мәселелерін зерттеп-
білуде экономикалық-математикалық әдістердің алатын орны ерекше.
Басқару күрделі субъектілік-объектілік ара қатынасты қамтиды. Басқару
ісі басқару теориясының дамуы арқасында барған сайын ғылыми негізделіп
келеді, алайда сонымен қатар ол шығармашылық, өнер саласы болып қала
береді. Басқару жүйесінің тиімділігі басшылардың нақты жайттарда басқарудың
ғылыми принциптерін жасампаз қолдану өнерін меңгере білуімен қамтамасыз
етіледі.
Басқару процесінде басқару субъектісі ретінде адамның өзі және оның іс
- әрекеті, ал оның еңбек құралы ретінде – ұйымдық – техникалық құралдар
қатысып, бұлардың әрекеті басқару мүмкіндігін арттыра түседі. Басқару
еңбегінің заты мен құралының ерекшелігі оның сипаты мен мазмұнын
айқындайды. Басқару еңбегі – көбінесе ой еңбегі. Бұған әлеуметтік,
экономикалық, ұйымдық, техникалық – технологиялық сипаттағы шешімдерді
бағалау мен жобалау жатады. Оның негізгі мазмұны сол, мұнда тұтастай
алғанда адамдармен жұмыс істейді. Басқару еңбегінің негізгі қызметі осында.
Басқару еңбегі – бұл ұжым адамдарына таралатын іс - әрекет. Бұған еңбек
процесіндегі жеке адамдар ғана емес, тұтастай ұжым қатысады.
Басқаруды жүзеге асыру ісінде басқару әдістері жүйесінің маңызы зор.
Басқару субъектісінің басқарылатын объектіге ықпал жасау әдістері деп
түсініледі. Басқару әдістері дегеніміз – басқару процесінің маңызды
элементі. Басқарудың прогресшіл әдістерінің болуы, оларды іс жүзінде шебер
пайдалана білу өндірісті басқару тиімділігінің алғы шарты болып табылады.
Басқару әдістері ұжымдар қызметінің жоғары тиімділігін, олардың ынтымақты
жұмысын қамтамасыз етуге тиіс. Мұның өзі басқару әдістерін өндірістік-
шаруашылық міндеттерді шешу процесінде пайдаланылатын басқа да техникалық
және технологиялық әдістерден ерекше етеді. Басқару әдістері басқару
процесін мүлтіксіз ұйымдастыру, осы заманғы техниканы пайдалану және еңбек
пен өндірісті прогресті жолмен ұйымдастыру үшін жағдайлар жасайды, олардың
барынша тиімді болуын қамтамасыз етеді. Сонымен, әдістер – басқару
қызметінің мәні және негізгі мазмұны болып табылады. Жалпы түрде алғанда,
басқару әдістерін мынадай екі үлкен топқа бөлуге болады;
1. бүкіл басқару жүйесіне жататындар (жалпы әдістер).
2. басқару жүйесінің жекелеген бөліктеріне жататындар (шағын ауқымдағы
әдістер).
Басқарудағы әдістер:
• кәсіпорын, бірлестік, экономикалық аймақ деңгейіндегі басқару
қызметінің неғұрлым нақты тәсілдеріне;
• министірліктердің, мемлекеттік комитеттердің қызмет әдістеріне;
• түрлі деңгейдегі басшылардың өз қызметінде қолданатын әдістеріне;
• белгілі бір басқару функцияларын іске асыру әдістеріне бөлінеді. [1]
Басқару әдісі орындау жүйесі арқылы іске асырылады және белгілі бір
ұйымдық форма алмай қоймайды. Басқару әдісінің елеулі әдісі оны құқықтық
жағынан рәсімдеу болып табылады. Басқаруды праволық жағынан регламенттеу
өндіріске басшылық етудің көбінесе мемлекеттік сипатта болуынан туындайды.
Басқару әдістері өндіріс пен қызметкерге түрліше ықпал етеді. Нарық
қатнастарына көшу кезеңінде өндірістегі мотивация қызметкердің нақты
қажеттері мен мүдделеріне, оның мәдениеті мен саналылығына негізделеді.
Ықпал ету сипаты жөнінен барлық басқару әдістерін 3 топқа:
а) материалдық себеп әдістеріне;
ә) әлеуметтік себеп әдістеріне;
б) билік ету себептері әдістеріне бөлуге болады.
Қазақстанның нарықтық экономикаға көшуі басқаруда жаңа әдістерді қажет
етеді: бірінші кезекте тиімділіктің экономикалық және нарықтық
критериялары, икемділікке деген талаптарда жоғарлауда. Ғылыми-техникалық
прогресс және сыртқы ортаның динамикасы кәсіпорындарды күрделі жүйеге
айналуға мәжбүрлейді, ал олар басқаруда жаңа әдістерді керек етеді. Осы
жерден кәсіпорынның тиімді қызметі қаржыны, қызметкерлерді, сату мен сатып
алуды және өндіріс процесін басқаруды біріктіретін біртұтас күрделі жүйесі
негізінде ғана жүзеге асырылуы мүмкін. Мұндай жүйелер бизнестің негізгі
мақсаттарына (өндірілетін тауарлар мен қызметтердің сапасын арттыру,
өндіріс көлемін ұлғайту, нарықта жетекші орынға ие болу және өз
бәсекелестерін жеңу) жету құралдары ретінде қарастырыла бастады.
Ақпарат басқарушы құрылымға, кәсіпорын қызметкерлеріне, қоғамдық
ұйымдарға, барлық жұмысшыларға өте қажетті. Тек интуицияға, өмірлік және
практикалық тәжірибеге сүйену мүмкін емес, шыққан мәселелерді шешуге
көмектесетін кеңейіп жатқан ақпаратты алып игеру керек. Ақпарат қазіргі
кезде маңыздылығы жағынан материалдық, шикізаттық және басқа ресурстардан
кем тұрмайтын бірінші кезектегі ресурс ретінде шығады. Басқарудағы
ақпараттық жүйе дегеніміз ол басқарушылық қызметтегі жұмысшыларды
ақпараттық қамтамасыз ету жүйесі болып табылады. Сонымен ол ақпаратты
жинау, сақтау, жіберу және өңдеуге байланысты технологиялық функцияларды
атқарады. Ол белгілі экономикалық объекте қабылданған басқарушылық
қызметтің әдістеріне, құрылымына сәйкес қызмет атқарады, олардың алдында
тұрған мақсаттары мен міндеттерін жүзеге асырады.
Қазіргі кезеңде маңызды аймақ болып басқарушылық шешімдерді қабылдауға
керекті болатын ақпаратты жинау және өңдеуді жүзеге асыратын ақпараттық
қамтамасыз ету болып табылады. Кәсіпорынның қызметі мен жағдайы туралы
ақпаратты басқарудың жоғары деңгейіне жіберу және кәсіпорынның өзара
байланысты бөлімдері арасында ақпаратпен өзара алмасу жаңа электронды-
есептегіш техника және басқа техникалық байланыс құралдар негізінде жүзеге
асырылады.
Басқаруды ақпараттық қамтамасыз ету дегеніміз ол ақпараттың кәсіпорынды
басқару жүйесі және жалпы басқарушылық процеспен байланысты. Ол басқарудың
барлық функцияларын қамтитын жалпы түрде қарастырып қана қоймай, сонымен
қатар кейбір жеке функционалды жұмыстарына, мысалы болжау және бағдарлау,
есепке алу, талдау жұмыстарына байланысты қарастырылып, қолданылады. [6]
Басқару теориясының маңызды мәселесі – басқарудың жалпы және өзгеше
нышандарының ара-қатынасы. Кәсіпорынды басқаруда жалпы принциптердің рөлін
асыра сілтеу дұрыс емес, әрі практикалық қателіктерге әкеп соғады.
Кәсіпорынды басқарудың мәнін анықтай отырып, онда кез-келген басқа
жүйелердегідей басқарудың жалпы және өзгеше белгілері сипат алатындығын
естен шығармау керек: соңғылары берілген басқару функциясының мәнін
толығырақ сипаттайды.
Өндіріс орны техникалық, материалдық және адам ресурстарының күрделі
қисындастыруы деп атауға болады. Техникалы-технологиялық жүйе мен
кәсіпорынның әлеуметтік ұйымдастыру жүйесі бір-бірімен органикалық
бірлікте болады. Басқару мәселесі барлық элементтердің мейлінше дәлдігін,
ұйымдасу мен ұтымдылығын талап ете отырып, тек технологиялық аспектілерді
ғана қарастырып қоймай, сондай-ақ өндіріс процесінде адамдардың бірлескен
әрекетін ұйымдастырудағы адамдар арасындағы қатынастар мен өзара қатынастар
жиынтығын, олардың өндіріс құрал-жабдықтарымен өзара әрекеттесуін және
т.с.с. зерттейді.
1.2 Басқару жүйесінің түсінігі мен құрылымы
Басқару жүйесі басқарылатын және басқарушы жүйеден немесе басқарудың
объектісі мен субъектісінен тұрады. Кәсіпорында басқарылатын жүйені белгілі
бір қалыпта ұстап тұру үшін өндірістің барлық элементтеріне бірдей ықпал
ету қажет. Себебі басқару объектісі белгіленген мақсатқа жетуге мүмкіндік
беретін жүйе.
Басқарушы жүйе (басқару субъектісі) – бұл басқару органы мен
қызметкерлердің жиынтығы және ол атқаратын қызметі мен құзырының деңгейіне
байланысты ерекшеленеді. Басқарушы жүйе иерархиялық, салалық құрылымдарынан
бірнеше деңгейдегі басқарылатын бағыныштылар қызметінен тұрады және ол әсер
ететін факторларға байланысты өзгеріп отырады. Осыдан келіп кәсіпорынның
басқару құрылымын анықтау туындайды.
Басқарылатын жүйе деп ретке келтіру мақсатында басқару ықпалын
жүргізуге арналған объектіні, яғни белгіленген жүйеге же туге мүмкіндік
беретін даму нышанын айтады. Оның өзі өндірістің алуан саласындағы процесті
жүзеге асырады. Басқарылатын жүйе (басқару объектісі) кәсіпорындағы келесі
жүйелерден тұрады, олар техникалық және технологиялық, өндірісті
ұйымдастыру және экономикалық жүйелерден тұрады. [6]
Техникалық жүйе қозғалмалы, сыртқы ортаға тез бейімделетіндей болуы
тиіс. Ғылыми – техникалық прогресс дәл осы жүйеге едәуір ықпал ете алады.
Қозғалмалылық – жабдықтардың қажалып тозып, сол себепті жаңасымен
ауыстырылуы, сондай-ақ ғылыми-техникалық прогресс барысында ескеруі бойынша
анықталады. Кәсіпорында техникалық жүйе айрықша орын алады. Технологиялық
жүйе өндіріс процесін сатыларға және процестерге бөлуге негізделген.
Технологиялық жүйенің элементтеріне еңбек құралдары, жекелеген операциялар
мен процестер жатады.
Технологиялық жүйе дегеніміз өндіріс процесінде операциялардың
бірізділігін айқындайтын ережелер, нормалар жиынтығы. Технологиялық
жүйелердің мәні жасалатын өнімдердің тиісті сапалық қасиеттерінің
қамтамасыз етілуіне қарай анықталады. Технологиялық жүйе әсер етуге икемді,
әрі төзімді. Ол өндіріске енгізілген техникалық прогреске тез икемделеді,
жабдықтарды, еңбек құралдарын, адамдар ақпаратын тұтастай және тиімді
пайдалануға мүмкіндік береді, неғұрлым прогрессивті амалдар мен тәсілдердің
көмегімен өндіріс процестерін жүзеге асыруға жағдай жасайды.
Басқарылатын жүйенің басты элементі – адамдар. Олар бүкіл жүйенің
қозғаушы күші, шешім қабылдаушысы т.б. Бұлар тұтастай басқару аппаратын
құрайды. Бұл жүйені ұйымдық – экономикалық деп атайды, ал олардың
элементтері – ұйымдастыру нышандары мен ықпал ету тәсілдері болып саналады.
Өндіріс жұмысын қарайтын адамдар, бірлескен еңбек процесінде белгілі бір
әлеуметтік қатынас орнатады да, өндірісті басқарудың әлеуметтік –
экономикалық жақтарын сипаттайды.[7]
Барлық жүйелер техникалық, технологиялық, ұйымдық – экономикалық және
әлеуметтік жүйелер өзара байланысты және біртұтас болғанда ғана кәсіпорын
жүйе ретінде құрылады.
Басқару объектісі – бұл басқарылатындардың барлығы, яғни сала,
кәсіпорын, бөлімшелер және т.б. Менеджментте басқару объектісі
ретінде әр уақытта белгілі бір мақсатқа жету үшін өздерінің іс-
қызметтерін үйлестіретін және бағытталатын адамдар тобы
қарастырылады. Басқару субъектісі – бұл басқарушылардың барлығы, яғни
саланың, кәсіпорынның, бөлімшелердің басқару аппараты.
Басқарудың объектісі мен субъектісінің арасында тура және кері
байланыс болады. Тура байланыс – бұл басқару объектісіне субъектіден
түсетін әмір (команда). Кері байланыс – бұл басқару субъектісіне
объектіден әмірдің орындалғаны және оның жағдайы туралы түсетін
ақпарат.
Басқару объектісі мен субъектісінің жиынтығы тура және кері
байланыстармен бірге басқару жүйесін құрайды.
Басқару жүйесінде басқару объектісін басқарылылатын жүйелілік, ал
субъектісін – басқаратын жүйелілік деп жиі айтылады. Басқару жүйесін
бірқатар жалпы шарттары сипаттайды. Ең алдымен басқарылатын
жүйеліліктің басқарушы жүйеліліктің ықпалымен өзінің параметрін
(немесе қасиетін) өзгертетін қасиеті болып табылады. Басқару
субъектісі объектіге берілген мақсатқа сәйкес ықпалын жүргізеді. Бұл
үшін басқарылатын жүйе бөлігі басқару объектісіне көрсетілген
ықпалынан кейін оның жағдайы қандай екенін анық білуі керек.
Мақсатқа анық бет бұру үшін басқару субъектісіне объектіге
ықпал көрсетілгенше және көрсетілгеннен кейінгі жағдайлары бойвынша
ақпарат түсіп отыруы қажет, басқаша айтқанда басқару жүйесінде
тура және кері байланыс айқын түрде ұйымдастырылуы керек. Сонымен
ақырында, басқарудың қайсы бір экономикалық жүйесі болса да, онда
белгілі материалдық, еңбек, қаржы және басқа ресурстар болуы
керек.
Басқару элементтерінің байланыс қатынастары деңгейлері мен
өкілеттіктері — оның құрылымының ең басты, негізгі түсініктері. Басқарудың
ұйымдастырушылық құрылымының элементтері жеке жұмыс істеушілер (бастықтар,
мамандар, қызметкерлер), сол сияқты, белгілі бір функционалдық міндеттерді
орындайтын басқару аппаратының органдары немесе осы аппаратта қызмет
атқаратын мамандар болуы мүмкін. Басқарудың ұйымдастырушылық құрылымының
мамандану элементтерінің екі бағыты бар. Біріншіден, ұйым бөлімшелерінің
құрылым құрамына байланысты маркетингті жүзеге асыратын басқару
құрылымының, өндіріс менеджментінің, ғылыми-техникалық процестің тізбектері
өзара ажыратылады. Екіншіден, функциялардың жалпы сипаттамасына байланысты
жоспарлаумен шұғылданатын, ендірісті, еңбекті және басқаруды
ұйымдастыратын, ұйымда барлық процестерді бақылайтын, басқару процесінің
міндетін орындайтын органдар қалыптасады.
Әрбір кәсіпорын қоршаған ортамен өзара әрекетте болады.
Қоршаған орта – бұл осы кәсіпорынды қоршағанның барлығы: жеткізушілер
мен сатып алушылар, бәсекелестік ұйымдар, мәдениет, саяси ахуал және
т.б. Қоршаған орта қай ұйым болса да, оған кадрларды, еңбек
қаруын, шикізатты, материалдарды және қуат таситындарды бере отырып,
белсенді әсерін көрсетеді. Өз кезегінде кәсіпорын қоршаған ортаға
тауарлар мен қызметті өңдіргенде және өткізгенде өзінің ықпалын
тигізеді. [8]
Басқару нормасы дегеніміз қызметкерлердің қолайлы саны, бұларды
кәсіпорынның немесе бөлімшесінің бір басшысына бекіткен қолайлы. Басқару
нормасын бағалаудың құрамдас бөлігі ретінде экономикалық көрсеткіші –
басшыға бекітілген жұмыстың тиімді орындалуын алу қажет.
Басқару теоретиктері басқарудың идеалдық нормасын анықтауға зор көңіл
бөледі. Шет елдерде бұл мәселемен басқарудың әкімшілік мектебі
шұғылданады. Олар әр түрлі санды ұсынады, ал бірақ авторлар ең дұрыс
нормасы 7-ден 10-ға дейінгі бағыныштылар.
Басқару нормасы мәліметтерді қабылдау және өңдеу мүмкіндіктеріне,
адамның күш қуат мүмкіндіктеріне, басқару жұмыстарын орындаудың
күрделілігіне қарай белгіленеді. [6]
Жұмыскерлердің жекелеген категориясы үшін жасалған басқару нормасы
болады. Мәселен, бір басшыға бас маман мен бригадир бекітіп берген тиімді
деп есептеледі, басқару қызметі қарапайым болып келетін ең төменгі
деңгейдегі басқаруға – бригадирлерге тікелей орындайтын 24-25 адам бекіткен
қолайлы.
Басқару құрылымы – басқару органдары мен жеке қызметкерлерінің жиыны,
олардың горизонтальді, вертикальді байланыстары және белгілі тәртіптегі бір-
біріне бағыныштылығы.
Ұйымдық жүйелердің тиімді құрылымы тұтастай және басқару жүйелері
жекелей тиімді басқару үшін қажетті жағдай болып саналады. Құрылым ұйымдағы
байланыстырушы звено (буын) болып саналады, жоспарлаудың формалары мен
ұйымдастырылуына, жұмысты бөлу мен оны үйлестіру әдістеріне ықпал етеді,
әрбір басқару звеносының, әрбір бөлімшенің, өз жұмысын қалай істейтіндігін
өлшеуге (салыстыруға) мүмкіндік береді. Құрылым белгілі бір дәрежеде
басқару технологиясын да алдын ала айқындайды, ақпарат айналымының жолына
және басқаруда техникаларды пайдалану әдістеріне ықпал етеді, кадрларды
іріктеу мен орналастыру жөнінде міндеттер қояды.
Басқару жүйесінің құрылымын зерттеудің едәуір күрделі болатын себебі,
тәжірибеде оның ресми және бейресми жақтары болады. Ресми деп, басқарудың
жоғарғы органдарының тиісті нұсқауларымен, бұйрықтарымен, жарлықтарымен
белгіленетін құрылымды айтады. Оның негізі құқықтық нормалар. Ұжымның
бейресми құрылымы ұжым мүшелерінің өзара қарым-қатынасы, бірлігі, олардың
көзқарастарындағы айырмашылығы, жеке сапалары мен бейімділігі, т.б. бойынша
қалыптасады.
Басқару құрылымының нақты көрінісі басқару схемасында: құрамында, өзара
байланысында және бағынуында, штат кестесінде, бындар мен жұмыскерлер
қызметіндегі шектеулерде, басқару міндетінде, жекелеген секторлардағы
басқару қызметкерлерінің құрамында, звенолар, лауазымдық нұсқаулар туралы
ережелерде байқалады. Олардың өзара байланысы ұжымдағы адамдардың қызметін
айқындайды. [1]
Басқару органдары бір – бірімен салыстырғанда үш типке бөлінеді:
жоғарыдағы, төмендегі және қатардағы. Осының негізінде ұйымдық – құрылымдық
басқару пайда болады.
Басқару сатысы дегеніміз басқарудың белгілі бір деңгейіндегі болатын
звенолар жиынтығы, бұлар төменнен жоғары қарай бағынады.
Басқару құрылымына келесі 3 фактор әсер етеді:
- Басқару объектісіне қарым-қатынас арқылы әсер етуі;
- Объективті (өндірістік)
- Жеке басқарушылық.
Ю.Б.Королевтың айтуынша басқару құрылымына мынадай қасиеттер тән, олар:
- басқару құрылымы басқару органын біріктіреді. Біріктіру заңды нормативті
актілермен, жарғымен және қаулылармен бекітіледі.
- басқару құрылымы белгілі бір басқару қызметінің технологиясымен
түсіндіріледі және ол басқару процедурасын жүзеге асыруға көмектеседі.
- басқару қызметін анықтайды. Кәсіпорындағы барлық басқару қызметі өндіріс
жүйесінен туындайды [9].
Басқару жүйесі берілген шарттар негізінде белгілі – бір мақсаттарды
оңтайлы жүзеге асратындай буындар мен байланыстардың жиынтығын білдіреді.
Басқару жүйесін таңдауда ұйым үшін шешуші рөлді сыртқы орта
императивтері және басқарушылардың талап ету деңгейі атқарады. Кәсіпорынның
сыртқы орталық өзгеруіне бейімделу қабілетіне, яғни дамуына басқару
жүйесінің ұйымдасу әдістері әсер етеді. Басқарудың үнемді құрылымы
кәсіпорынға өзін модификациялауға мүмкіндік береді. Осыған байланысты
ұйымдық құрылымды жобалау фираны құруда және оның табысты қызмет етуінің
маңызды кезеңі болып табылады.
Нарықтық экономикаға өту басқару жүйесін жаңаша қалыптастыруды талап
етеді. Кәсіпорының тиімді қызмет етуі көп жағдайда басқару шараларына
байланысты.Сол себепті басқаруды ұйымдастырудың маңыздылығы әрбір ұйым,
әрбір қор, әрбір кәсіпорын үшін өте маңызы зор. Өйткені кәсіпорын
аз шығын мен көп пайда табу үшін тиімді басқару, жоспарлау, ұйымдастыру,
жігерлендіру, бақылауды жақсы жүргізе білуі керек. Мұның бәрі
кәсіпорынды нарықта өз орнын ұстап тұруына, басқа кәсіпорындармен
бәсекелестікке түсуге, жоғары сапалы өнім шығаруға, кәсіпорынның
ішкі және сыртқы ортасымен дұрыс қарым-қатынас жүргізуіне жұмысшыларды
еңбекке жігерлендіруге, жаңа технологияларды өндіріске қолдануға,
нарықтық экономиканың ағымына байланысты жедел, тиімді шешімдер
қабылдауына мүмкіндік береді. Сонымен қатар осы шаруашылықтардың
шараларының барлығын белгілі бір жүйеге келтіріп, бақылау жасауға
ықпал етеді. Басқаруды ұйымдастырудың қажеттілігін сұраныс пен
ұсынысын қамтамасыз етуде маңызы зор.[3]
Басқаратын және басқарарылатын жүйелердің басқарудың объектісі
мен субъектісінің салыстырмалық заңдылығы басқару сферасының басқару
объектісінің талабына сәйкес екенін көрсетеді. Солай, 70 жылдары
Қытайда байқалған эконгомиканың дамуындағы сапалы өзгерістер барлық
атарбасының белгілі бір өзгеріске ұшырауын талап етті, бұл 1975 жылы
жүзеге аса бастаған кешенді реформада өзінің көрінісін тапты. Осының
нәтижесінде Қытайдың экономикасы мен оны басқару ғылыми-техникалық
прогресстің талабына зерек болды, тұрақты дамудың тенденциясын
алды, реттелетін нарықтық қатынастарға өту дағдарыссыз және
сілкініссіз жүрді.
Егер жалпы заңдылық басқаруға тұтас түрде тән болса, ал жеке
заңдылық басқарудың бөлек жақтарын және жүйесін сипаттайды. Жеке
заңдылыққа басқару функцияларының өзгеру заңдылығын, басқару
сатыларының санын оңтайлау заңдылығын басқару функцияларын
шоғырландыру заңдылығын және бақылаудың өрістелу заңдылығын
жатқызуға болады.
Басқару функциялардың өзгеру заңдылығы басқарудың әртүрлі
иерархиялық сталыраныда белгілі бір функциялардың артқанын және
келесі кейбіреулерінің азайғанын көрсетеді.
Басқару сатыларының санын оңтайлау заңдылығы басқарудың артық
буындарын қысқартуды ұйғарды. Бұл оның дереулігін және икемділігін
көтереді.
Басқару функцияларын шоғырландыру заңдылығы басқарудың әрбір
сатысы функцияның көбірек шоғырланғанына ұмтылады. Яғни, басқару
персоналдың сандарының өсуіне және өсіруіне бұл заңдылықты
барлық елдерде байқалатын бюрократтық аппарат санының өсуі туралы
деректер көрнекі суреттейді.
Бақылаудың өрістелу заңдылығы бағынғандардың саны мен және
олардың мүмкіншілігінше тиімді басқару іс-қызметін, іс-әрекетін
басшы жағынан бақылау арасындағы тәуелділікті көрсетеді. Бұл
басшының қол астында 7-10 бағынған адамдар болса да оңтайлы деп
есептелінеді.
Басқарудың жалпы және жеке заңдылықтары объективті сипатта
болады және адамдардың басқару іс-қызметтерін үрдісінде жүзеге
асады.
Басқарудың принциптері – басқаруды ұйымдастыруға және оның
құрылымына, жүйесіне қойылатын негізгі талаптары анықтайтын
басшылықтың ережесі. Басқарудың заңдылығы сияқты оның принциптері де
жеке және жалпы болып екіге бөлінеді. Басқарудың жалпы принциптері
әмбебап сипатта болатындығымен және басқарудың барлық сферасы мен
халық шаруашылығының барлық салаларына ықпалын тигізетіндігімен
сипатталады.
Басқарудың жалпы принциптеріне мақсаттылық, жоспарлылық, құзыреттілік,
тәртіптілік, ынталандыру, иерархиялық жатады.
Мақсаттылық принципі басқарудың бағдарламалы-мақсаттық мәнімен
анықталады және әрбір кәсіпорын мен оның бөлімшелерінің алдына
айқын мақсатты қойғандығын ұйғарады. Бұл орайда мақсат нақты,
жетуге болатын және деректі анықталған шекті болуы керек, сонда
ғана бұл оның орындауға персоналдың күшін жұмылдырады және оның
жұмысына дұрыс мағына береді. Мақсаттылық принцип мақсаттарды қоюды
ғана емес, онымен қатар олардың қажетті ресурстармен аралық
қатынасына қатысты болғанын ұйғарады. Бұл орайда, мақсаттардың
оларға жетуге қажетті басты ресурстармен байланысын қамтамасыз
ету ғана емес, осы мақсаттарға жетуге кедергі жасайтын ең әлсіз
буынға назарды аударған жөн.
Басқарудың мақсаттылығы – кәсіпорынның жалпы мақсаттық, дербес
бөлімшелерді ұйымдастыру үшін жіктеу. Бұл принципті пайдаланған кезде
бөлімшелердің және ондағы жұмыскерлердің мақсаты айқындалады, әрбір
басқарушы қызметкер өзіне қойылған талап туралы нақтылы түсінік алады,
дербес шешім қабылдау мүмкіндігі ұлғаяды және жұмыста табысқа жетуді
ынталандырады. [6]
Басқарудың жоспарлау принципі де бағдарламалы-мақсатты басқарумен
байланысты және іс-қимылдың бағдарламасын жасауды, оны жүзеге
асыруды алдын-ала қарастырады.
Құзыреттілік принцип пен жердің басқару объектісі бойынша білімнің
болуынан немесе ең жоқ дегенде шешім қабылдаған уақытта
маманның құзыретті консультациясын дұрыс ұғыну қабылетінен
көрінеді. Құзыреттілік принцип басқарудың функциялары бойынша
еңбектің жатық бөлінісімен байланысты.
Ұйымдастыру процесс ретінде қарастырылады және бұл процесс көмегімен
кәсіпорын құрылымы жасалады. Бұл процесс кезінде түрлі құрылымдардың
салыстырмалы артықшылықтарын бағалай отырып шешім қабылданады. Ол бір ретте
немесе бірте-бірте дамуы мүмкін, онымен бір басшы немесе басшылар тобы
шұғылдануы мүмкін.
Құрылым кәсіпорын ішіндегі әр түрлі жұмыстар арасындағы біршама
белгіленген ара байланыс қатарына жатады. Тұрақты ара байланыстар шешімдер
қабылдау прцесінің нәтижесі болып табылады, ал соңғысы мынаны түсіндіреді:
1) Бөлімнің жалпы тапсырмасы тізбектелген ұсақ жұмыстарға бөлінеді және
оның әрқайсысын орындау үшін бөлім қызметкерлері маманданады;
2) Жұмыстардың жеке түрлерін қайтадан қиыстырып топты құруды
рационалдау үшін топтастырады; бөлімдерге бөлудың мәні осында жатыр;
3) Бір бастық алдында есеп беретін топтың шамасы анықталуы тиіс; бұл
жерде әңгіме бақылау мәселесі туралы туады;
4) Өкілеттіктер жұмыстар немесе жұмыс топтары арасында үлестіріледі.
Бұл жерде өкілеттіктерді табыстау туралы мәселе шешіледі.
Басқарушы үшін ынталандыру қажеттілігі адамдардың дұрыс немесе теріс
реакциясы пайда болуына байланысты мәселе. Егер де осы қойылған сұраққа
жауап оң болса, өндіріс жоғарылайды, ал теріс болған жағдайда өндіріс
іркіледі. Басқарушының тұрақты мақсаттарының бірі-өнімділікті және
орындаушылар жұмысының тиімділігін өсіру болып табылады. Тиімділікті
өсірудің шегі бар, еңбек бірлігінің құндылығын үнемдеуге әлбір қызметкерге
шаққандағы өнімді арттыру арқылы жетуге болады.
Мұны жүзеге асырудың көптеген жолы бар. Бірақ, оның ішіндегі ең жақсысы
– еңбек өнімділігін өсіру стимулы (ынтасы) ретінде материалдық мадақтауды
пайдалану.
Бақылау жоспарлау процесін аяқтап және жаңа жоспарлау шешімдеріне
бастама болады. Тиімді бақылау басқарудың – жоспарлау, ұйымдастыру және
мотивациялау сияқты функциялармен үнемі байланысты болуы керек. Бақылау
функциясының нәтижесі жоспарды қайта құру, ұйымның басқару құрлымын
жетілдіру, мадақтау жүйесін жақсарту т.б. түрінде болуы мүмкін.
Бақылауды ұйымдастыру қазіргі замандағы басқарудың күрделі мәселесі
болып табылады, өйткені бақылау функциясы көбіне тікелей басшылардың
мойнында бұрынғыша қалып отыр. Американдық басқару әдебиеттерінде әкімшілік
(немесе оперативті, тактикалық) және басқарушылық (немесе жалпы,
стратегиялық) бақылау деп ажыратылады. Егер әкімшілік бақылау күнделікті
операцияларды бақылап, қайталана беретін және автоматизациялануға оңай
көнетін болса, басқарушылық бақылау мақсаттарға жету барысында ресурстарды
тиімді пайдалануға бағытталған және шешім қабылдау және саясатты жасаудың
инструменті болып саналады.
Басқарудың ажырамайтын принципі тәртіптілік, бұл басқарудың қандай
жүйесі қай сатыда болса да сақталуы керек. Тәртіптілік басшының
нұсқауын, лауазымды қызметтің міндеттерін, инструкцияларды, бұйрықтарды
және басқа директивтік құжаттарды сөзсіз орындағанды ұйғарады.
Ынталандыру принципі ең алдымен материалдық және моралдық
стимулдарды пайдаланудың негізінде еңбекті іс-жұмысқа сылтауратуды
ұйғарады. Материалдық ынталандыру жұммыскерлердің еңбек нәтижесіне
қарасты жеке экономикалық мүдделігіне негізделсе, ол моралдық
негізінен жұмыскерлерге психологиялық әсер көрсетуден тұрады.
Иерархия принципі басқару еңбектің тік бөлінісін көрсетеді, яғни
басқарудың сатыларын бөлінуін және басқарудың төменгі сатылардың
жоғарыдағыларға бағынғандығын көрсетеді.
1.3 Кәсіпорындағы басқару жүйесінің ерекшеліктері
Кәсіпорын өте күрделі, үлкен әрі біркелкі дамитын жүйе. Мұның өзі
жекелеген бөлімдерден кездейсоқ ұйымдасқан бірлестік емес. Кәсіпорын
дегеніміз тұтастай құралған, оның бөлімдерінің ереше бірлестігі. Тек қана
осындай бірлестік мақсатқа жетуге қажетті жаңа сапаға ие болды, сол үшін
кәсіпорын жүйе ретінде құрылады.
Кәсіпорынды басқару – бұл обьекті мен процестерді басқаруы, яғни тауар
шығарады немесе қызмет көрсетеді. Кәсіпорынды басқару және қызмет көрсету,
жалпы басқарудың функцияларын құрайды. Кәсіпорын басқаруында міндетті түрде
басты факторларға тауарларға сұраныс, қызмет көрсетудің сапалылығы,
сенімділік, тауар бағасы, жеткізу жылдамдығы жатады.
Кәсіпорын және оның жиынтық элементтері туралы сөз болғанда кәсіпорында
немесе оның ірі бөлімдерінде ерекше технникалық, технологиялық, ұйымдық,
экономикалық және әлеуметтік жүйелер құратын элементтер мен
микроэлементтердің біркелкі топтары құралатындағы байқалады. [10]
Осы жүйелердің әрқайсысы өз міндеттерін шешеді. Мұнда мынаны ескеру
қажет: кез келген машина ол қаншалықты жетілдірілген болса да, техникалық
жүйе болып саналады. Ол жабдықтардың өзара байланысты кешені болуы тиіс.
Техникалардың жекелеген түрлерінің кейбір техникалық түрлерінің осындай
пропорционалды үйлесімі техникалықжүйе құрады. Басқарылатын жүйеде ол сол
кәсіпорынның өндірістері қуатын көрсетеді де, сол арқылы өндіріс процесінде
белгілі бір мөлшердегі және тиісті саладағы өнімдерді өндіре алады.
Кәсіпорын құрылымының алғашқы негізгі элементтері – бұл жұмыс орындары,
өндірістік учаскелерге біріктірілген цехтар, қызмет көрсетуші
шаруашылықтар. Оның қызмет етуін қамтамасыз ету өте күрделі жұмыс, себебі
әр түрлі өзгермелі факторларды ескеру қажет болды. Кәсіпорынды басқару
жүйесі ретінде қарастыру мүмкін болатын қиыншылықтарды әлдеқайда
жеңілдетеді.
Кәсіпорынды өз алдына жеке жүйе ретінде қарастырсақ мынаны атап кету
керек: кіру, шығу, үрдіс, екі жақты байланыс, мақсат сияқты жүйелердің
аралығында түрлі материалдық, еңбек ресурстары, ақша қаражаттары,
аяқталмаған өндіріс, дайын өнім, ақпарат, т.б. ағымдар қозғалыста болады.
Жүйе элементтері әрқашан өзара байланыста болады. Олардың өзара қарым –
қатынасы, құрамы, нысаны бүкіл жүйе қызметінің мән – мағынасы көрсетеді.
Элементтер арасындағы байланыс физикалық және ақпараттық түрде болады.
Физикалық жүйе ретінде қарастырылатын кәсіпорын өндіріс құралдарының және
еңбек заттарының дайын өнімге айналу үрдісінің жиынтығын қалыптастырады.
Ақпараттық жүйе екі кіші жүйеден тұрады. Оларға басқарылатын және
басқарушы; басқарудың субъектілері мен басқарудың объектілері басқару
жүйесі жатады.
Кәсіпорын өндірістің өндірістік процесі өтетін басқарылатын жүйелерден
және басқару процесі өтетін басқарушы жүйелерден тұрады. Оланр ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1-бөлім. Басқару және басқару жүйесінің теориялық негіздері
... ... ... ..
1.1 Басқарудың мәні мен 7
мағынасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .
.
1.2 Басқару жүйесінің түсінігі мен 14
құрылымы ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1.3 Кәсіпорындағы басқару және басқару жүйесінің ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .21
... ... ... ... ... ..
2-бөлім. Маңғыстау облысының статистика жөніндегі есептеу орталығы
еншілес мемлекеттік кәсіпорнының басқару жүйесінің қазіргі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .
2.1 Маңғыстау облысының статистика жөніндегі есептеу орталығы
еншілес мемлекеттік кәсіпорнының экономикалық және
ұйымдастырушылық 29
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Кәсіпорынның басқару жүйесінің 36
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Кәсіпорынның қызметкерлерді басқару 42
саясаты ... ... ... ... ... ...
3-бөлім. Маңғыстау облысының статистика жөніндегі есептеу орталығы
еншілес мемлекеттік кәсіпорнында басқару жүйесін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...
3.1 Кәсіпорынның қызметін жетілдірудегі 49
мәселелер ... ... ... ... ...
3.2 Кәсіпорынның басқару жүйесін жақсарту 53
бағыттары ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .58
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
Пайдаланылған әдебиеттер 61
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
Кіріспе
Нарықтық экономикаға өту басқару жүйесін жаңаша қалыптастыруды талап
етеді. Кәсіпорының тиімді қызмет етуі көп жағдайда басқару шараларына
байланысты. Сол себепті басқаруды ұйымдастыру әрбір ұйым, әрбір қор,
әрбір кәсіпорын үшін өте маңызды. Өйткені кәсіпорын аз шығын мен көп
пайда табу үшін тиімді басқару, жоспарлау, ұйымдастыру, жігерлендіру,
бақылауды жақсы жүргізе білуі керек. Мұның бәрі кәсіпорынды нарықта өз
орнын ұстап тұруына, басқа кәсіпорындармен бәсекелестікке түсуге,
жоғары сапалы өнім шығаруға, кәсіпорынның ішкі және сыртқы
ортасымен дұрыс қарым-қатынас жүргізуіне жұмысшыларды еңбекке
жігерлендіруге, жаңа технологияларды өндіріске қолдануға, нарықтық
экономиканың ағымына байланысты жедел, тиімді шешімдер қабылдауына
мүмкіндік береді.
Басқарудың мәні, оның қызметі және ерекшелігі: біріншіден, оның алдына
қойған мақсатын орындауға бағытталған жолымен, екіншіден, басқарушылық
еңбек процесінің "оңай" сәттерінің мағынасымен, яғни еңбек заттары мен
еңбек құралдары және еңбектің өзімен тікелей байланысты.
Басқару формаларының түр ерекшеліктері басқару объектісіне байланысты.
Бұл оның барлық түрлеріне қатысты жалпы басқару принциптері, заңдылықтары
болмайды деген сөз емес. Өзімізге белгілі бұл басқарудың ортақ
заңдылықтарын, универсалды мәніне сүйене отырып, сапалық тұрғыдан өзгеше
кез-келген жүйеде қолданылатын принциптерін кибернетика қарастырады.
Кәсіпорынды басқаруға, оның өзгешелігіне қарамастан, жалпы басқарудың
нысандары тән. Олар мейлі табиғатта, тірі организмдерде немесе қоғамда
болсын, басқару процестерінің бәрінен көрінеді. Бұл жалпы нышандарға:
жүйелік, анықтаулық, басқарушы параметр, кері-байланыс, бағытталғандық және
т.с.с. тән.
Кәсіпорынның басқарушы және басқарылатын жүйелерінің өзіне тән құрылымы
мен құрамы бар. Басқарылатын жүйе болып өндіріс табылады, ол басқарудың
негізгі объектісі. Басқарылатын жүйе, құрылымдық жағынан иерархиялық және
функционалдық белгілері бойынша жіктеледі.
Кәсіпорын қызметтерін жоспарлау жұмысына, ең алдымен жоғарғы басшылар
қатысады, олар ресурстарды оптималды үлестіру үшін бастапқы жағдайды
қалыптастырып, өкілеттерді қызметкер арасында дұрыс бөледі. Белгілі
өкілеттерге ие болған адамдар ресурстарды бөлерде творчествалық көзқарас
білдірту керек. Басқарушылардың табысқа жетуі көп жағдайда оның ең соңғы
теория жаңалықтарын, болашақ пен бүгіннің арасындағы байланысты тауып,
әртүрлі аналитикалық құрал-әдістерін қолдану қабілеттігіне байланысты.
Жоспарлауды негіздеу дәрежесін көтеру ұйым дамуының қосымша бір қайнар көзі
болып табылады.
Басқару жүйесінің негізгі мақсаттары, біріншіден, ұйымның жұмысын
жақсарту үшін ұйымдастырушылық қажетті жағдайларды туғызу, екіншіден,
жоспарланған нақтылы нәтижеге жету үшін жекелеген еңбек процестерінің
арасында үйлесімділікті қалыптастыру, жұмысшылардың бірлескен әрекетін
өзара келістіруді қамтамасыз ету. Демек, басқару жүйесі ең алдымен
адамдармен жұмыс істеу, ал олардың еңбек әрекеті басқарушылық ықпалын
тигізетін объект қызметін атқарады. Сондықтан қазіргі нарық уақытында
басқару жүйесін жетілдіру өзекті мәселелердің бірі болып табылады, себебі
кәсіпорындарда еңбек өнімділігін арттыру және жаңа басқарушылық
технологияларды ұтымды пайдалану оңтайлы басқару жүйесі мен құрылымы
қалыптасқанда ғана жүзеге асырылады. Басқару объектісі белгіленген мақсатқа
жетуге мүмкіндік беретін жүйе болғандықтан кәсіпорында басқарылатын жүйені
белгілі бір қалыпта ұстап тұру үшін өндірістің барлық элементтеріне бірдей
ықпал ету қажет.
Дипломдық жұмыстың мақсаты Маңғыстау облысының статистика жөніндегі
есептеу орталығы еншілес мемлекеттік кәсіпорнының басқару жүйесін талдау
және жетілдіру жолдарын қарастыру.
Дипломдық жұмыстың мақсатын орындау үшін төмендегідей міндеттер
қойылып, шешілді:
–басқарудың мәні мен мағынасын жан-жақты қарастыру;
–басқару жүйесінің түсінігі мен құрылымын зерделеу;
–кәсіпорындағы басқару және басқару жүйесінің ерекшеліктеріне талдау
жасау;
–Маңғыстау облысының статистика жөніндегі есептеу орталығы еншілес
мемлекеттік кәсіпорнының экономикалық және ұйымдастырушылық сипаттамасын
қарастыру;
–кәсіпорынның басқару жүйесін және қызметкерлерді басқару жағдайын
талдау;
–кәсіпорында басқару жүйесін жетілдіру жолдарын қарастыру.
Диплом жұмысы кіріспеден, үш негізгі бөлімнен және қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімде басқару және басқару жүйесінің теоретикалық негіздері
туралы мәліметтер жазылған. Екінші бөлімде кәсіпорынның басқару жүйесінің
қазіргі жағдайы қарастырылған. Үшінші бөлімде кәсіпорынды басқару жүйесін
жетілдіру жолдары ұсыныстар берілген.
Диплом жұмысын жазу барысында отандық және шет елдік ғалымдардың
басқару жүйесінің теориясы мен тәжірибиесі туралы еңбектері, оқу құралдары
және басқару туралы мақалалар, жергілікті басылымдардың мәліметтері,
интернет – ресурстар ақпараттары қолданды. Сонымен қатар Қазақстан
Республикасының Статистика Агенттігі мен Маңғыстау облысының статистика
жөніндегі есептеу орталығы еншілес мемлекеттік кәсіпорнының ережесі,
жылдық есептері мен анықтамалары пайдаланылды.
1 бөлім Басқару және басқару жүйесінің теоретикалық негіздері
1.1 Басқарудың мәні мен мағынасы
Басқару дегеніміз – алға қойылған мақсаттарға жету үшін адамдар
бағыттап, жүзеге асыратын күрделі де серпінді процесс. Басқару адамдардың
парасаттылық нысаналы іс-қызметінің көмегі мен қоршаған әлемді
бағындыру және тәртіпке келтіру жұмысынан тұратындығы бұрыннан
белгілі.
Басқару қызметтің өзіндік өзгешелігі, ерекше мазмұны болады әрі дербес
жүзеге асырылуы мүмкін. Оларды кез-келген басқару саласындағы адамдар
қызметіне теңестіруге болады. Шындығында кез-келген салада басқару үшін
шешімді әзірлеу және қабылдау, оның орындалуын ұйымдастыру, оның орындалу
барысын үйлестіру, орындалу нәтижесін бақылау және де осы деректердің
негізінде келесі шешімді шығару және қабылдау қажет.
Басқарудың барлық қызметі бір-біріне тығыз байланысты, сонымен қоса,
олар бір-бірімен сіңісіп кетеді. Жоғарыда атап көрсетілгендей, басқару
қызметіне деген көзқарас және олардың жіктелуі алуан түрлі Менеджмент
негіздері кітаптарының авторлары басқару қызметінің елеулі түрлерін шағын
категорияға бөледі. Мұның өзін қазіргі барлық ұйымдарға қолдануға болады.
Авторлардың пікірінше, басқару процесі олардың өзара байланысты
қызметтерінен: жоспарлаудан, ұйымдастырудан, мотивация және бақылаудан
тұрады.[1]
Басқарудың мәні, оның қызметі және ерекшелігі: біріншіден, оның алдына
қойған мақсатын орындауға бағытталған жолымен, екіншіден, басқарушылық
еңбек процесінің "оңай" сәттерінің мағынасымен, яғни еңбек заттары мен
еңбек құралдары және еңбектің өзімен тікелей байланысты.
Басқарудың негізгі мақсаттары, біріншіден, ұйымның жұмысын жақсарту
үшін ұйымдастырушылық қажетті жағдайларды туғызу, екіншіден, жоспарланған
нақтылы нәтижеге жету үшін жекелеген еңбек процестерінің арасында
үйлесімділікті қалыптастыру, жұмысшылардың бірлескен әрекетін өзара
келістіруді қамтамасыз ету. Демек, басқару ең алдымен адамдармен жұмыс
істеу, ал олардың еңбек әрекеті басқарушылық ықпалын тигізетін объект
қызметін атқарады.
Басқару белгілі бір нәтижелерге жету үшін нысанды басқарудағы
субьектінің мақсатты бағытталған басқаруға ықпал ету процесі. Бұл орайда
басқару субьектісі болып биліктік өкіметтілігін оның экономикалық және
моральды этикалық ықпал ету басқару прцесінің негізінде жатыр. Басқару
обьектілері, яғни субьектінің биліктік әсері жеке және заңды тұлғаларға
сондай-ақ әлеуметтік–экономикалық жүйелермен процестерге бағытталуы
мүмкін.
Ғалымдар басқару саналы қызмет ретінде тек қоғамда әрекет етеді деп
тұжырымдайды. Сондай-ақ олар өз еңбектерінде басқаруға қатысты
ерекшеліктерді келесідей көрсеткен:
• Басқару - бұл уақытында үздіксіз және кеңістікте жүзеге асатын
процесс
• Басқару - кең ауқымды талдауды, өңдеуді және анықталған
мақсаттың алға қойылуын талап ететін мақсатқа бағытталған.
Обьектіні басқарудағы субьектінің әсер ету нәтижесінде алынған кейбір
нәтижелер міндетті түрде мақсатқа сай болуы крек. Нақты нәтиже тәжірибеде
мақсаттан ауытқып ол төмен болуы мүмкін немесе жеке жағдайларда басқару
сапасының жоғарлығына сәйкес келуіде мүмкін.
Ал, профессор Ахметов К.Ғ. басқаруға мынадай анықтама берген Басқару
- адамдардың кәсіпкерлік қызметі. Басқару – бұл ұжымдық қызметкерлерге және
жекелеген адамдарға, олардың бірлескен жұмыс процесінде мақсатты жүйелі
ықпал ету.[2]
Басқару формаларының түр ерекшеліктері басқару объектісіне байланысты.
Бұл оның барлық түрлеріне қатысты жалпы басқару принциптері, заңдылықтары
болмайды деген сөз емес. Баршаға белгілі бұл басқарудың ортақ
заңдылықтарын, универсалды мәніне сүйене отырып, сапалық түрғыдан өзгеше
кез-келген жүйеде қолданылатын принциптерін кибернетика қарастырады.
Басқару адамдардың кәсіптік қызметі. Басқару бұл ұжымдағы адамдарға
және жекелеген адамдарға, олардың бірлескен жұмыс процесінде мақсатты
жүйелі ықпал ету.
Мақсаттылқ анықтамасы басқару міндетін – ұжымның алдына қойған
мақсатына жетуін қамтамасыз етуді көздейді. Оның үстіне мақсат қою да
басқару міндеті.
Жүйелілік анықтамасы дүркін-дүркін емес жүйелі, үздіксіз жүзеге асыру
қажеттігін көрсетеді. Жүйелі тәсіл – бұл басқару объектісін жүйе
реітнде зерттеуге негізделген ғылыми танып білу және әлеуметтік
тәжірибе әдістемесінің бағыты. Бұл тәсіл басқару объектісінің
жағдайына және серпіндігіне ықпалын тигізетін барлық негізгі
факторларды ескере отырып жүргізетін кешенді зерттеуге негізделген.
Жүйелік тәсіл басшылардың ұйымды өзара тәуелді адам, құрылым,
міндет және технология сияқты элементтердің жиынтығынан тұратындығы
және олардың сыртқы ортаның өзгермелі жағдайында әртүрлі
мақсатқа жетуге болатындығы түрінде қарастырғанды ұйғарады.
Басқарудағы жүйелі тәсілдің маңызды бір белгісі жүйелі талдау, ол
күрделі басқару шешімді дайындауда және дәлелдеуде пайдаланылатын
әдістемелік құралдардың жиынтығынан тұратындығын көрсетеді. Жүйелі
талдау декомпозиция жүйесіне негізделген, яғни оны құрайтын
элементтерге бөлуді, олардың әрқайсысын және өзара байланысын
зерттеуді, осы элементтердің түгелдей жүйенің жай жағдайына және
іс-қимылына көрсететін ықпалын анықтауды қажет етеді. Сөйтіп жүйелі
талдаудың көмегі арқылы күрделі зерттеу объектісі оқып білуге
қажетті қол жетерлік қарапайым элементтерден құралған жиынтықтан
тұратындығы көрсетіледі. [3]
Әрекеттің осындай міндетті бірізділігін басқару процесі деп атайды. Әр
түрлі деңгейде басқару процестерінің күрделілігіне және алуан түрлілігіне
қарамастан, Д.Н.Бобрышев осы категорияға – басқару процесіне біршама
жалпылама анықтама береді. Басқару процесі бұл – шешімді шығаруды,
қабылдауды қабылданған шешімнің орындалуы жөніндегі жұмыс барысын
үйлестіруді, қабылданған шешімнің орындалу барысын үйлестіруді, қабылданған
шешімнің орындалу барысын бақылауды бірізділікпен жүзеге асыру деп
тұжырымдайды. Басқару процестерін басқарудың көпетегн жүйелері мен
салаларында жүзеге асырады. Кәсіпорындар мен мекемелерде, кәсіпорындарды
тасымалдау орындарында, т.б. яғни, адамдар еңбек ететін ұжымның барлығында
белгілі бір мақсатқа жету үшін басқару қызметі бірінші кезектегі міндет
болып саналады. Басқару процесі мемлекеттік деңгейде де, шаруашылық
ұйымында да бірдей жүргізіледі. Стратегиялық және жедел проблемаларды
шешкен кезде ол бір мақсатты көздейді, әрине мұндай жағдайда көбінесе
Стратегиялық басқару, жедел басқару секілді терминдерді пайдаланады,
бірақ басқарудың мазмұны өзгермейді.
Басқару циклді процесс ретінде қарастырылады, ол басқару қызметі деп
аталатын басқару жұмысының нақты түрінен тұрады. Басқару қызметі – басқару
жұмысының нақты түрі, оны жүзеге асыру үшін арнайы амалдар мен әдістер,
сондай-ақ тиісті ұйымдық жұмыстар қолданылады.[4]
Басқару мағынасы, оның іс жүзінде атқарылатын салаларын қарастырмай
ашу мүмкін емес. Осыған орай объективті үш саланы ажыратқан жөн: өлі
табиғаттағы басқару; биологиялық жүйелердегі басқару; адам қоғамындағы
басқару (әлеуметтік басқару).
Әлеуметтік басқарудың екі түрін ажыратады:
1) басқаруды әр адам еңбегінің элементі (бөлшегі) ретінде қарау;
2) басқаруды адамдардың өзара қарым-қатынасы элементі ретінде қарау.
Адамзат қоғамына тән басқару процестері мүлдем әр түрлі. Шартты түрде
саяси басқару, мемлекетті басқару және экономиканы немесе оның құрамдас
бөліктерін басқару деп бөлуге болады.
Басқару қызметінің өзіндік ерекшелігі, ерекше мазмұны болады, әрі
дербес жүзеге асырылуы мүмкін. Оларды кез келген басқару саласындағы
адамдар қызметіне теңдестіруге болады. Шындығында, кез келген салада
басқару үшін шешімді әзірлеу және қабылдау, оның орындалуын ұйымдастыру,
оның орындалу барысын үйлестіру, орындалу нәтижесін бақылау және де осы
деректердің негізінде келесі шешімді шығару және қабылдау қажет.
Басқару — шешім қабылдау процесі. Басқару процесінде шешім қабылдау ең
тиімді мәселе. Шешім қабылдау басқару процесінің міндетті, қажетті бөлігі.
Басшының кез келген әрекеті іс жүзінде белгілі бір шешім қабылдаудан
басталады. Кәсіпорыннң және ондағы бөлімшелер қызметінің нәтижесі басшының
дер кезінде шешімді дұрыс қабылдау қабілетіне, әрі оны жүзеге асыра
білуіне, ал оның жеделдігі мен дұрыстығы басшының тәжірибесі мен біліміне
байланысты.
Егер ол өндірісті технологияны және адамдарды жақсы білетін болса,
жұмыс тәжірибесі мол болса, онда оған шешім қабылдау қиынға түспейді.
Басшы сонымен қоса жете ойластыруы жоқ деректерді болжамдай білуі,
дұрыс қорытынды жасай білуі және соның негізінде жағдайға сәйкес келетін
шешім қабылдауы тиіс. Басшы кез келген жағдайда шешім қабылдаудан бас
тартпауы тиіс.
Қабылданған шешім бүкіл ұжымның экономикалық және әлеуметтік
нәтижелеріне, әрбір жұмыскерге қолайлы немесе қолайсыз әсер етуі мүмкін.
Сондықтан да шешім қабылдаған адам өзіне үлкен жауапкершілік жүктейді.[5]
Қоғамдық еңбекті дамытудың маңызды белгісі, оны бөлісу мен бірлесу.
Өндірісте еңбекті жүйелі түрде бөлісу мен бірлесу басшы еңбегін адамдардың
іс - әрекеттеріндегі ерекше түрге білуге ықпал етті. Басшылықта бірлескен
еңбек объективті қажеттілік, өйткені оны жүзеге асыру үшін адамдардың
бірлесіп әрекет етуі қажет, ал мұның өзі басқару арқылы қамтамасыз етіледі.
Басқару еңбегі жалпы еңбек секілді әлеуметтік – экономикалық табиғаты
болады. Оның өзі қоғамдық еңбектің даму процесінде пайда болады.
Басқару еңбегі өндірістік еңбек болып саналады. Мұның өзі өндірісті,
соның ішінде басқару еңбегінің өнімділігін арттырудан туындайды. Басқару
еңбегінің өзіндік ерекшелігі болады, оны еңбек өнімділігін салыстыру арқылы
анықтайды.
Басқарудың жалпы заңдылықтары басқару механизмінің жұмысында, ақпаратты
жинау, беру, ақпаратты өңдеу жүйесінде орын алады және т.с.с., бірақ
басқарудың мәні әрқашан басқарылатын жүйенің өзімен, оның өзгеше
заңдылықтарымен тығыз байланысқан.
Сөйтіп, басқарудың мәнін оның жекелеген тармақтарын, басқарушы жүйенің
мәнін, оның сан-алуан аспектілерін зерттейтін әртүрлі ғылымдардың
жетістіктерін қолдану негізінде ашуға болады.
Шын мәнінде, басқару - өте күрделі, кешенді жүйе. Басқару мақсаттарды,
принциптерді басқару әдістері жүйесін құруды алға қояды. Құрылымдық тұрғыда
ол басқару органдарын, басқару кадрлерін, басқару техникасын қамтиды. Іс
барысында басқару әр түрлі кезеңнен өтеді. Олар: жоспарлау, ұйымдастыру,
ынталандыру және бақылау. Басқару органдары мен процестері әр түрлі
деңгейде әр түрлі болады және әр түрлі әлеуметтік ұйымдарда бірдей емес.
Басқаруда сан алуан саяси, экономикалық, ұйымдастыру-техникалық және
әлеуметтік-психологиялық мәселелерді ескеріп, үйлестіріп отыру қажет.
Басқару процесінде ұйым қызметінің барлық тараптары мен аспектілері оған
қатысушылармен біртұтас бірігеді, интеграцияланады. Барлық элементтердің
біртұтас бірігуі процестерін зерттеу, басқаруды біртұтас, кешенді және
нақты әлеуметтік құбылыс ретінде зерттеп-білу басқаруды зерттеу тақырыбы
болып табылады.
Өтпелі кезең жағдайында экономиканы басқарудың орасан зор мақсаты
нарықтық қатынастарды реттеу әдістерінің икемді жүйесін жасау, халық
шаруашылығының әлеуметтік жағынан бағдарланған қоғам мүшелерінің лайықты
өмір сүруі үшін материалдық жағдайлар жасай алатын нарықтық экономикаға
оңта йлы енуін қамтамасыз ету болып табылады. [6]
Сонымен қатар, басқарудың перспективалы мақсаттарының бірі оны
кәсіпорындар мен аймақтар деңгейінде демократияландыруды одан әрі тереңдете
түсуі тиіс.
Басқару қызметі – бұл басқару қызметінің белгілі – бір тұтастай
мазмұнға ие болған оқшауланған бөлігі, яғни бұл басқару қызметінің
мамандандырылған қызметінің бірыңғай тұтас синтезделуін және
интеграциялануын басшылық деп атайды.
Кәсіпорын басшысы мен оның құрылымдық бөлімшелері әкімшілік еңбекті
атқарады. Бұл қызмет өте қиын, өйткені басшының алуан түрлі фактімен істес
болуына тура келеді. Басшы өзіне екі міндеттің жүктелетіндігін білуі тиіс:
адамдармен жұмыс істеу және басқару жүйесін ұйымдастыру. Олар өзара
байланысты, әрі күн өткен сайын күрделене түсуде. [3]
Басшы өз жұмысында ғылым мен техника жетістіктерін жаппай қолдану
өндіріс технологиясына, еңбек құралдары мен заттарына, адамдардың еңбек
әрекетінің сипатына сапалық өзгерістер енгізетіндігін ескеруі тиіс. Әрі
мұның өзі жұмыскердің ынта-ықыласына, талап тілегі мен мотивтеріне терең
ықпал етеді. Мұның өзі оның жұмысын қиындата түседі, өйткені білімді,
білікті жұмыскерлерді басқару едәуір күрделі. Сонымен қоса, басқару жұмысы
біршама шығармашылық тартымды, әрі нәтижелі болады.
Басқару адам қызметінің ерекше, өзгеше саласын құрғанмен, өз алдына
мүлдем дербес процесс ретінде қарауға болмайды. Ол басқарудың түр
ерекшеліктерін анықтайтын әлдеқайда кең жүйе құрамына кіреді.[6]
Басқару формаларының түр ерекшеліктері басқару объектісіне байланысты.
Бұл оның барлық түрлеріне қатысты жалпы басқару принциптері, заңдылықтары
болмайды деген сөз емес. Өзімізге белгілі бұл басқарудың ортақ
заңдылықтарын, универсалды мәніне сүйене отырып, сапалық түрғыдан өзгеше
кез-келген жүйеде қолданылатын принциптерін кибернетика қарастырады.
Кәсіпорынды басқаруға, оның өзгешелігіне қарамастан, жалпы басқарудың
нысандары тән. Олар мейлі табиғатта, тірі организмдерде немесе қоғамда
болсын, басқару процестерінің бәрінен көрінеді. Бұл жалпы нышандарға:
жүйелік, анықтаулық, басқарушы параметр, кері-байланыс, бағытталғандық және
т.с.с. тән.
Басқару теориясында логикалық әдіс қолданылып, логикалық заңдар
тұжырымдалады. Экономикада басқару шешімдерін қабылдау логикасы айтарлықтай
дәрежеде формализациялауға көнеді. Осыған орай басқару мәселелерін зерттеп-
білуде экономикалық-математикалық әдістердің алатын орны ерекше.
Басқару күрделі субъектілік-объектілік ара қатынасты қамтиды. Басқару
ісі басқару теориясының дамуы арқасында барған сайын ғылыми негізделіп
келеді, алайда сонымен қатар ол шығармашылық, өнер саласы болып қала
береді. Басқару жүйесінің тиімділігі басшылардың нақты жайттарда басқарудың
ғылыми принциптерін жасампаз қолдану өнерін меңгере білуімен қамтамасыз
етіледі.
Басқару процесінде басқару субъектісі ретінде адамның өзі және оның іс
- әрекеті, ал оның еңбек құралы ретінде – ұйымдық – техникалық құралдар
қатысып, бұлардың әрекеті басқару мүмкіндігін арттыра түседі. Басқару
еңбегінің заты мен құралының ерекшелігі оның сипаты мен мазмұнын
айқындайды. Басқару еңбегі – көбінесе ой еңбегі. Бұған әлеуметтік,
экономикалық, ұйымдық, техникалық – технологиялық сипаттағы шешімдерді
бағалау мен жобалау жатады. Оның негізгі мазмұны сол, мұнда тұтастай
алғанда адамдармен жұмыс істейді. Басқару еңбегінің негізгі қызметі осында.
Басқару еңбегі – бұл ұжым адамдарына таралатын іс - әрекет. Бұған еңбек
процесіндегі жеке адамдар ғана емес, тұтастай ұжым қатысады.
Басқаруды жүзеге асыру ісінде басқару әдістері жүйесінің маңызы зор.
Басқару субъектісінің басқарылатын объектіге ықпал жасау әдістері деп
түсініледі. Басқару әдістері дегеніміз – басқару процесінің маңызды
элементі. Басқарудың прогресшіл әдістерінің болуы, оларды іс жүзінде шебер
пайдалана білу өндірісті басқару тиімділігінің алғы шарты болып табылады.
Басқару әдістері ұжымдар қызметінің жоғары тиімділігін, олардың ынтымақты
жұмысын қамтамасыз етуге тиіс. Мұның өзі басқару әдістерін өндірістік-
шаруашылық міндеттерді шешу процесінде пайдаланылатын басқа да техникалық
және технологиялық әдістерден ерекше етеді. Басқару әдістері басқару
процесін мүлтіксіз ұйымдастыру, осы заманғы техниканы пайдалану және еңбек
пен өндірісті прогресті жолмен ұйымдастыру үшін жағдайлар жасайды, олардың
барынша тиімді болуын қамтамасыз етеді. Сонымен, әдістер – басқару
қызметінің мәні және негізгі мазмұны болып табылады. Жалпы түрде алғанда,
басқару әдістерін мынадай екі үлкен топқа бөлуге болады;
1. бүкіл басқару жүйесіне жататындар (жалпы әдістер).
2. басқару жүйесінің жекелеген бөліктеріне жататындар (шағын ауқымдағы
әдістер).
Басқарудағы әдістер:
• кәсіпорын, бірлестік, экономикалық аймақ деңгейіндегі басқару
қызметінің неғұрлым нақты тәсілдеріне;
• министірліктердің, мемлекеттік комитеттердің қызмет әдістеріне;
• түрлі деңгейдегі басшылардың өз қызметінде қолданатын әдістеріне;
• белгілі бір басқару функцияларын іске асыру әдістеріне бөлінеді. [1]
Басқару әдісі орындау жүйесі арқылы іске асырылады және белгілі бір
ұйымдық форма алмай қоймайды. Басқару әдісінің елеулі әдісі оны құқықтық
жағынан рәсімдеу болып табылады. Басқаруды праволық жағынан регламенттеу
өндіріске басшылық етудің көбінесе мемлекеттік сипатта болуынан туындайды.
Басқару әдістері өндіріс пен қызметкерге түрліше ықпал етеді. Нарық
қатнастарына көшу кезеңінде өндірістегі мотивация қызметкердің нақты
қажеттері мен мүдделеріне, оның мәдениеті мен саналылығына негізделеді.
Ықпал ету сипаты жөнінен барлық басқару әдістерін 3 топқа:
а) материалдық себеп әдістеріне;
ә) әлеуметтік себеп әдістеріне;
б) билік ету себептері әдістеріне бөлуге болады.
Қазақстанның нарықтық экономикаға көшуі басқаруда жаңа әдістерді қажет
етеді: бірінші кезекте тиімділіктің экономикалық және нарықтық
критериялары, икемділікке деген талаптарда жоғарлауда. Ғылыми-техникалық
прогресс және сыртқы ортаның динамикасы кәсіпорындарды күрделі жүйеге
айналуға мәжбүрлейді, ал олар басқаруда жаңа әдістерді керек етеді. Осы
жерден кәсіпорынның тиімді қызметі қаржыны, қызметкерлерді, сату мен сатып
алуды және өндіріс процесін басқаруды біріктіретін біртұтас күрделі жүйесі
негізінде ғана жүзеге асырылуы мүмкін. Мұндай жүйелер бизнестің негізгі
мақсаттарына (өндірілетін тауарлар мен қызметтердің сапасын арттыру,
өндіріс көлемін ұлғайту, нарықта жетекші орынға ие болу және өз
бәсекелестерін жеңу) жету құралдары ретінде қарастырыла бастады.
Ақпарат басқарушы құрылымға, кәсіпорын қызметкерлеріне, қоғамдық
ұйымдарға, барлық жұмысшыларға өте қажетті. Тек интуицияға, өмірлік және
практикалық тәжірибеге сүйену мүмкін емес, шыққан мәселелерді шешуге
көмектесетін кеңейіп жатқан ақпаратты алып игеру керек. Ақпарат қазіргі
кезде маңыздылығы жағынан материалдық, шикізаттық және басқа ресурстардан
кем тұрмайтын бірінші кезектегі ресурс ретінде шығады. Басқарудағы
ақпараттық жүйе дегеніміз ол басқарушылық қызметтегі жұмысшыларды
ақпараттық қамтамасыз ету жүйесі болып табылады. Сонымен ол ақпаратты
жинау, сақтау, жіберу және өңдеуге байланысты технологиялық функцияларды
атқарады. Ол белгілі экономикалық объекте қабылданған басқарушылық
қызметтің әдістеріне, құрылымына сәйкес қызмет атқарады, олардың алдында
тұрған мақсаттары мен міндеттерін жүзеге асырады.
Қазіргі кезеңде маңызды аймақ болып басқарушылық шешімдерді қабылдауға
керекті болатын ақпаратты жинау және өңдеуді жүзеге асыратын ақпараттық
қамтамасыз ету болып табылады. Кәсіпорынның қызметі мен жағдайы туралы
ақпаратты басқарудың жоғары деңгейіне жіберу және кәсіпорынның өзара
байланысты бөлімдері арасында ақпаратпен өзара алмасу жаңа электронды-
есептегіш техника және басқа техникалық байланыс құралдар негізінде жүзеге
асырылады.
Басқаруды ақпараттық қамтамасыз ету дегеніміз ол ақпараттың кәсіпорынды
басқару жүйесі және жалпы басқарушылық процеспен байланысты. Ол басқарудың
барлық функцияларын қамтитын жалпы түрде қарастырып қана қоймай, сонымен
қатар кейбір жеке функционалды жұмыстарына, мысалы болжау және бағдарлау,
есепке алу, талдау жұмыстарына байланысты қарастырылып, қолданылады. [6]
Басқару теориясының маңызды мәселесі – басқарудың жалпы және өзгеше
нышандарының ара-қатынасы. Кәсіпорынды басқаруда жалпы принциптердің рөлін
асыра сілтеу дұрыс емес, әрі практикалық қателіктерге әкеп соғады.
Кәсіпорынды басқарудың мәнін анықтай отырып, онда кез-келген басқа
жүйелердегідей басқарудың жалпы және өзгеше белгілері сипат алатындығын
естен шығармау керек: соңғылары берілген басқару функциясының мәнін
толығырақ сипаттайды.
Өндіріс орны техникалық, материалдық және адам ресурстарының күрделі
қисындастыруы деп атауға болады. Техникалы-технологиялық жүйе мен
кәсіпорынның әлеуметтік ұйымдастыру жүйесі бір-бірімен органикалық
бірлікте болады. Басқару мәселесі барлық элементтердің мейлінше дәлдігін,
ұйымдасу мен ұтымдылығын талап ете отырып, тек технологиялық аспектілерді
ғана қарастырып қоймай, сондай-ақ өндіріс процесінде адамдардың бірлескен
әрекетін ұйымдастырудағы адамдар арасындағы қатынастар мен өзара қатынастар
жиынтығын, олардың өндіріс құрал-жабдықтарымен өзара әрекеттесуін және
т.с.с. зерттейді.
1.2 Басқару жүйесінің түсінігі мен құрылымы
Басқару жүйесі басқарылатын және басқарушы жүйеден немесе басқарудың
объектісі мен субъектісінен тұрады. Кәсіпорында басқарылатын жүйені белгілі
бір қалыпта ұстап тұру үшін өндірістің барлық элементтеріне бірдей ықпал
ету қажет. Себебі басқару объектісі белгіленген мақсатқа жетуге мүмкіндік
беретін жүйе.
Басқарушы жүйе (басқару субъектісі) – бұл басқару органы мен
қызметкерлердің жиынтығы және ол атқаратын қызметі мен құзырының деңгейіне
байланысты ерекшеленеді. Басқарушы жүйе иерархиялық, салалық құрылымдарынан
бірнеше деңгейдегі басқарылатын бағыныштылар қызметінен тұрады және ол әсер
ететін факторларға байланысты өзгеріп отырады. Осыдан келіп кәсіпорынның
басқару құрылымын анықтау туындайды.
Басқарылатын жүйе деп ретке келтіру мақсатында басқару ықпалын
жүргізуге арналған объектіні, яғни белгіленген жүйеге же туге мүмкіндік
беретін даму нышанын айтады. Оның өзі өндірістің алуан саласындағы процесті
жүзеге асырады. Басқарылатын жүйе (басқару объектісі) кәсіпорындағы келесі
жүйелерден тұрады, олар техникалық және технологиялық, өндірісті
ұйымдастыру және экономикалық жүйелерден тұрады. [6]
Техникалық жүйе қозғалмалы, сыртқы ортаға тез бейімделетіндей болуы
тиіс. Ғылыми – техникалық прогресс дәл осы жүйеге едәуір ықпал ете алады.
Қозғалмалылық – жабдықтардың қажалып тозып, сол себепті жаңасымен
ауыстырылуы, сондай-ақ ғылыми-техникалық прогресс барысында ескеруі бойынша
анықталады. Кәсіпорында техникалық жүйе айрықша орын алады. Технологиялық
жүйе өндіріс процесін сатыларға және процестерге бөлуге негізделген.
Технологиялық жүйенің элементтеріне еңбек құралдары, жекелеген операциялар
мен процестер жатады.
Технологиялық жүйе дегеніміз өндіріс процесінде операциялардың
бірізділігін айқындайтын ережелер, нормалар жиынтығы. Технологиялық
жүйелердің мәні жасалатын өнімдердің тиісті сапалық қасиеттерінің
қамтамасыз етілуіне қарай анықталады. Технологиялық жүйе әсер етуге икемді,
әрі төзімді. Ол өндіріске енгізілген техникалық прогреске тез икемделеді,
жабдықтарды, еңбек құралдарын, адамдар ақпаратын тұтастай және тиімді
пайдалануға мүмкіндік береді, неғұрлым прогрессивті амалдар мен тәсілдердің
көмегімен өндіріс процестерін жүзеге асыруға жағдай жасайды.
Басқарылатын жүйенің басты элементі – адамдар. Олар бүкіл жүйенің
қозғаушы күші, шешім қабылдаушысы т.б. Бұлар тұтастай басқару аппаратын
құрайды. Бұл жүйені ұйымдық – экономикалық деп атайды, ал олардың
элементтері – ұйымдастыру нышандары мен ықпал ету тәсілдері болып саналады.
Өндіріс жұмысын қарайтын адамдар, бірлескен еңбек процесінде белгілі бір
әлеуметтік қатынас орнатады да, өндірісті басқарудың әлеуметтік –
экономикалық жақтарын сипаттайды.[7]
Барлық жүйелер техникалық, технологиялық, ұйымдық – экономикалық және
әлеуметтік жүйелер өзара байланысты және біртұтас болғанда ғана кәсіпорын
жүйе ретінде құрылады.
Басқару объектісі – бұл басқарылатындардың барлығы, яғни сала,
кәсіпорын, бөлімшелер және т.б. Менеджментте басқару объектісі
ретінде әр уақытта белгілі бір мақсатқа жету үшін өздерінің іс-
қызметтерін үйлестіретін және бағытталатын адамдар тобы
қарастырылады. Басқару субъектісі – бұл басқарушылардың барлығы, яғни
саланың, кәсіпорынның, бөлімшелердің басқару аппараты.
Басқарудың объектісі мен субъектісінің арасында тура және кері
байланыс болады. Тура байланыс – бұл басқару объектісіне субъектіден
түсетін әмір (команда). Кері байланыс – бұл басқару субъектісіне
объектіден әмірдің орындалғаны және оның жағдайы туралы түсетін
ақпарат.
Басқару объектісі мен субъектісінің жиынтығы тура және кері
байланыстармен бірге басқару жүйесін құрайды.
Басқару жүйесінде басқару объектісін басқарылылатын жүйелілік, ал
субъектісін – басқаратын жүйелілік деп жиі айтылады. Басқару жүйесін
бірқатар жалпы шарттары сипаттайды. Ең алдымен басқарылатын
жүйеліліктің басқарушы жүйеліліктің ықпалымен өзінің параметрін
(немесе қасиетін) өзгертетін қасиеті болып табылады. Басқару
субъектісі объектіге берілген мақсатқа сәйкес ықпалын жүргізеді. Бұл
үшін басқарылатын жүйе бөлігі басқару объектісіне көрсетілген
ықпалынан кейін оның жағдайы қандай екенін анық білуі керек.
Мақсатқа анық бет бұру үшін басқару субъектісіне объектіге
ықпал көрсетілгенше және көрсетілгеннен кейінгі жағдайлары бойвынша
ақпарат түсіп отыруы қажет, басқаша айтқанда басқару жүйесінде
тура және кері байланыс айқын түрде ұйымдастырылуы керек. Сонымен
ақырында, басқарудың қайсы бір экономикалық жүйесі болса да, онда
белгілі материалдық, еңбек, қаржы және басқа ресурстар болуы
керек.
Басқару элементтерінің байланыс қатынастары деңгейлері мен
өкілеттіктері — оның құрылымының ең басты, негізгі түсініктері. Басқарудың
ұйымдастырушылық құрылымының элементтері жеке жұмыс істеушілер (бастықтар,
мамандар, қызметкерлер), сол сияқты, белгілі бір функционалдық міндеттерді
орындайтын басқару аппаратының органдары немесе осы аппаратта қызмет
атқаратын мамандар болуы мүмкін. Басқарудың ұйымдастырушылық құрылымының
мамандану элементтерінің екі бағыты бар. Біріншіден, ұйым бөлімшелерінің
құрылым құрамына байланысты маркетингті жүзеге асыратын басқару
құрылымының, өндіріс менеджментінің, ғылыми-техникалық процестің тізбектері
өзара ажыратылады. Екіншіден, функциялардың жалпы сипаттамасына байланысты
жоспарлаумен шұғылданатын, ендірісті, еңбекті және басқаруды
ұйымдастыратын, ұйымда барлық процестерді бақылайтын, басқару процесінің
міндетін орындайтын органдар қалыптасады.
Әрбір кәсіпорын қоршаған ортамен өзара әрекетте болады.
Қоршаған орта – бұл осы кәсіпорынды қоршағанның барлығы: жеткізушілер
мен сатып алушылар, бәсекелестік ұйымдар, мәдениет, саяси ахуал және
т.б. Қоршаған орта қай ұйым болса да, оған кадрларды, еңбек
қаруын, шикізатты, материалдарды және қуат таситындарды бере отырып,
белсенді әсерін көрсетеді. Өз кезегінде кәсіпорын қоршаған ортаға
тауарлар мен қызметті өңдіргенде және өткізгенде өзінің ықпалын
тигізеді. [8]
Басқару нормасы дегеніміз қызметкерлердің қолайлы саны, бұларды
кәсіпорынның немесе бөлімшесінің бір басшысына бекіткен қолайлы. Басқару
нормасын бағалаудың құрамдас бөлігі ретінде экономикалық көрсеткіші –
басшыға бекітілген жұмыстың тиімді орындалуын алу қажет.
Басқару теоретиктері басқарудың идеалдық нормасын анықтауға зор көңіл
бөледі. Шет елдерде бұл мәселемен басқарудың әкімшілік мектебі
шұғылданады. Олар әр түрлі санды ұсынады, ал бірақ авторлар ең дұрыс
нормасы 7-ден 10-ға дейінгі бағыныштылар.
Басқару нормасы мәліметтерді қабылдау және өңдеу мүмкіндіктеріне,
адамның күш қуат мүмкіндіктеріне, басқару жұмыстарын орындаудың
күрделілігіне қарай белгіленеді. [6]
Жұмыскерлердің жекелеген категориясы үшін жасалған басқару нормасы
болады. Мәселен, бір басшыға бас маман мен бригадир бекітіп берген тиімді
деп есептеледі, басқару қызметі қарапайым болып келетін ең төменгі
деңгейдегі басқаруға – бригадирлерге тікелей орындайтын 24-25 адам бекіткен
қолайлы.
Басқару құрылымы – басқару органдары мен жеке қызметкерлерінің жиыны,
олардың горизонтальді, вертикальді байланыстары және белгілі тәртіптегі бір-
біріне бағыныштылығы.
Ұйымдық жүйелердің тиімді құрылымы тұтастай және басқару жүйелері
жекелей тиімді басқару үшін қажетті жағдай болып саналады. Құрылым ұйымдағы
байланыстырушы звено (буын) болып саналады, жоспарлаудың формалары мен
ұйымдастырылуына, жұмысты бөлу мен оны үйлестіру әдістеріне ықпал етеді,
әрбір басқару звеносының, әрбір бөлімшенің, өз жұмысын қалай істейтіндігін
өлшеуге (салыстыруға) мүмкіндік береді. Құрылым белгілі бір дәрежеде
басқару технологиясын да алдын ала айқындайды, ақпарат айналымының жолына
және басқаруда техникаларды пайдалану әдістеріне ықпал етеді, кадрларды
іріктеу мен орналастыру жөнінде міндеттер қояды.
Басқару жүйесінің құрылымын зерттеудің едәуір күрделі болатын себебі,
тәжірибеде оның ресми және бейресми жақтары болады. Ресми деп, басқарудың
жоғарғы органдарының тиісті нұсқауларымен, бұйрықтарымен, жарлықтарымен
белгіленетін құрылымды айтады. Оның негізі құқықтық нормалар. Ұжымның
бейресми құрылымы ұжым мүшелерінің өзара қарым-қатынасы, бірлігі, олардың
көзқарастарындағы айырмашылығы, жеке сапалары мен бейімділігі, т.б. бойынша
қалыптасады.
Басқару құрылымының нақты көрінісі басқару схемасында: құрамында, өзара
байланысында және бағынуында, штат кестесінде, бындар мен жұмыскерлер
қызметіндегі шектеулерде, басқару міндетінде, жекелеген секторлардағы
басқару қызметкерлерінің құрамында, звенолар, лауазымдық нұсқаулар туралы
ережелерде байқалады. Олардың өзара байланысы ұжымдағы адамдардың қызметін
айқындайды. [1]
Басқару органдары бір – бірімен салыстырғанда үш типке бөлінеді:
жоғарыдағы, төмендегі және қатардағы. Осының негізінде ұйымдық – құрылымдық
басқару пайда болады.
Басқару сатысы дегеніміз басқарудың белгілі бір деңгейіндегі болатын
звенолар жиынтығы, бұлар төменнен жоғары қарай бағынады.
Басқару құрылымына келесі 3 фактор әсер етеді:
- Басқару объектісіне қарым-қатынас арқылы әсер етуі;
- Объективті (өндірістік)
- Жеке басқарушылық.
Ю.Б.Королевтың айтуынша басқару құрылымына мынадай қасиеттер тән, олар:
- басқару құрылымы басқару органын біріктіреді. Біріктіру заңды нормативті
актілермен, жарғымен және қаулылармен бекітіледі.
- басқару құрылымы белгілі бір басқару қызметінің технологиясымен
түсіндіріледі және ол басқару процедурасын жүзеге асыруға көмектеседі.
- басқару қызметін анықтайды. Кәсіпорындағы барлық басқару қызметі өндіріс
жүйесінен туындайды [9].
Басқару жүйесі берілген шарттар негізінде белгілі – бір мақсаттарды
оңтайлы жүзеге асратындай буындар мен байланыстардың жиынтығын білдіреді.
Басқару жүйесін таңдауда ұйым үшін шешуші рөлді сыртқы орта
императивтері және басқарушылардың талап ету деңгейі атқарады. Кәсіпорынның
сыртқы орталық өзгеруіне бейімделу қабілетіне, яғни дамуына басқару
жүйесінің ұйымдасу әдістері әсер етеді. Басқарудың үнемді құрылымы
кәсіпорынға өзін модификациялауға мүмкіндік береді. Осыған байланысты
ұйымдық құрылымды жобалау фираны құруда және оның табысты қызмет етуінің
маңызды кезеңі болып табылады.
Нарықтық экономикаға өту басқару жүйесін жаңаша қалыптастыруды талап
етеді. Кәсіпорының тиімді қызмет етуі көп жағдайда басқару шараларына
байланысты.Сол себепті басқаруды ұйымдастырудың маңыздылығы әрбір ұйым,
әрбір қор, әрбір кәсіпорын үшін өте маңызы зор. Өйткені кәсіпорын
аз шығын мен көп пайда табу үшін тиімді басқару, жоспарлау, ұйымдастыру,
жігерлендіру, бақылауды жақсы жүргізе білуі керек. Мұның бәрі
кәсіпорынды нарықта өз орнын ұстап тұруына, басқа кәсіпорындармен
бәсекелестікке түсуге, жоғары сапалы өнім шығаруға, кәсіпорынның
ішкі және сыртқы ортасымен дұрыс қарым-қатынас жүргізуіне жұмысшыларды
еңбекке жігерлендіруге, жаңа технологияларды өндіріске қолдануға,
нарықтық экономиканың ағымына байланысты жедел, тиімді шешімдер
қабылдауына мүмкіндік береді. Сонымен қатар осы шаруашылықтардың
шараларының барлығын белгілі бір жүйеге келтіріп, бақылау жасауға
ықпал етеді. Басқаруды ұйымдастырудың қажеттілігін сұраныс пен
ұсынысын қамтамасыз етуде маңызы зор.[3]
Басқаратын және басқарарылатын жүйелердің басқарудың объектісі
мен субъектісінің салыстырмалық заңдылығы басқару сферасының басқару
объектісінің талабына сәйкес екенін көрсетеді. Солай, 70 жылдары
Қытайда байқалған эконгомиканың дамуындағы сапалы өзгерістер барлық
атарбасының белгілі бір өзгеріске ұшырауын талап етті, бұл 1975 жылы
жүзеге аса бастаған кешенді реформада өзінің көрінісін тапты. Осының
нәтижесінде Қытайдың экономикасы мен оны басқару ғылыми-техникалық
прогресстің талабына зерек болды, тұрақты дамудың тенденциясын
алды, реттелетін нарықтық қатынастарға өту дағдарыссыз және
сілкініссіз жүрді.
Егер жалпы заңдылық басқаруға тұтас түрде тән болса, ал жеке
заңдылық басқарудың бөлек жақтарын және жүйесін сипаттайды. Жеке
заңдылыққа басқару функцияларының өзгеру заңдылығын, басқару
сатыларының санын оңтайлау заңдылығын басқару функцияларын
шоғырландыру заңдылығын және бақылаудың өрістелу заңдылығын
жатқызуға болады.
Басқару функциялардың өзгеру заңдылығы басқарудың әртүрлі
иерархиялық сталыраныда белгілі бір функциялардың артқанын және
келесі кейбіреулерінің азайғанын көрсетеді.
Басқару сатыларының санын оңтайлау заңдылығы басқарудың артық
буындарын қысқартуды ұйғарды. Бұл оның дереулігін және икемділігін
көтереді.
Басқару функцияларын шоғырландыру заңдылығы басқарудың әрбір
сатысы функцияның көбірек шоғырланғанына ұмтылады. Яғни, басқару
персоналдың сандарының өсуіне және өсіруіне бұл заңдылықты
барлық елдерде байқалатын бюрократтық аппарат санының өсуі туралы
деректер көрнекі суреттейді.
Бақылаудың өрістелу заңдылығы бағынғандардың саны мен және
олардың мүмкіншілігінше тиімді басқару іс-қызметін, іс-әрекетін
басшы жағынан бақылау арасындағы тәуелділікті көрсетеді. Бұл
басшының қол астында 7-10 бағынған адамдар болса да оңтайлы деп
есептелінеді.
Басқарудың жалпы және жеке заңдылықтары объективті сипатта
болады және адамдардың басқару іс-қызметтерін үрдісінде жүзеге
асады.
Басқарудың принциптері – басқаруды ұйымдастыруға және оның
құрылымына, жүйесіне қойылатын негізгі талаптары анықтайтын
басшылықтың ережесі. Басқарудың заңдылығы сияқты оның принциптері де
жеке және жалпы болып екіге бөлінеді. Басқарудың жалпы принциптері
әмбебап сипатта болатындығымен және басқарудың барлық сферасы мен
халық шаруашылығының барлық салаларына ықпалын тигізетіндігімен
сипатталады.
Басқарудың жалпы принциптеріне мақсаттылық, жоспарлылық, құзыреттілік,
тәртіптілік, ынталандыру, иерархиялық жатады.
Мақсаттылық принципі басқарудың бағдарламалы-мақсаттық мәнімен
анықталады және әрбір кәсіпорын мен оның бөлімшелерінің алдына
айқын мақсатты қойғандығын ұйғарады. Бұл орайда мақсат нақты,
жетуге болатын және деректі анықталған шекті болуы керек, сонда
ғана бұл оның орындауға персоналдың күшін жұмылдырады және оның
жұмысына дұрыс мағына береді. Мақсаттылық принцип мақсаттарды қоюды
ғана емес, онымен қатар олардың қажетті ресурстармен аралық
қатынасына қатысты болғанын ұйғарады. Бұл орайда, мақсаттардың
оларға жетуге қажетті басты ресурстармен байланысын қамтамасыз
ету ғана емес, осы мақсаттарға жетуге кедергі жасайтын ең әлсіз
буынға назарды аударған жөн.
Басқарудың мақсаттылығы – кәсіпорынның жалпы мақсаттық, дербес
бөлімшелерді ұйымдастыру үшін жіктеу. Бұл принципті пайдаланған кезде
бөлімшелердің және ондағы жұмыскерлердің мақсаты айқындалады, әрбір
басқарушы қызметкер өзіне қойылған талап туралы нақтылы түсінік алады,
дербес шешім қабылдау мүмкіндігі ұлғаяды және жұмыста табысқа жетуді
ынталандырады. [6]
Басқарудың жоспарлау принципі де бағдарламалы-мақсатты басқарумен
байланысты және іс-қимылдың бағдарламасын жасауды, оны жүзеге
асыруды алдын-ала қарастырады.
Құзыреттілік принцип пен жердің басқару объектісі бойынша білімнің
болуынан немесе ең жоқ дегенде шешім қабылдаған уақытта
маманның құзыретті консультациясын дұрыс ұғыну қабылетінен
көрінеді. Құзыреттілік принцип басқарудың функциялары бойынша
еңбектің жатық бөлінісімен байланысты.
Ұйымдастыру процесс ретінде қарастырылады және бұл процесс көмегімен
кәсіпорын құрылымы жасалады. Бұл процесс кезінде түрлі құрылымдардың
салыстырмалы артықшылықтарын бағалай отырып шешім қабылданады. Ол бір ретте
немесе бірте-бірте дамуы мүмкін, онымен бір басшы немесе басшылар тобы
шұғылдануы мүмкін.
Құрылым кәсіпорын ішіндегі әр түрлі жұмыстар арасындағы біршама
белгіленген ара байланыс қатарына жатады. Тұрақты ара байланыстар шешімдер
қабылдау прцесінің нәтижесі болып табылады, ал соңғысы мынаны түсіндіреді:
1) Бөлімнің жалпы тапсырмасы тізбектелген ұсақ жұмыстарға бөлінеді және
оның әрқайсысын орындау үшін бөлім қызметкерлері маманданады;
2) Жұмыстардың жеке түрлерін қайтадан қиыстырып топты құруды
рационалдау үшін топтастырады; бөлімдерге бөлудың мәні осында жатыр;
3) Бір бастық алдында есеп беретін топтың шамасы анықталуы тиіс; бұл
жерде әңгіме бақылау мәселесі туралы туады;
4) Өкілеттіктер жұмыстар немесе жұмыс топтары арасында үлестіріледі.
Бұл жерде өкілеттіктерді табыстау туралы мәселе шешіледі.
Басқарушы үшін ынталандыру қажеттілігі адамдардың дұрыс немесе теріс
реакциясы пайда болуына байланысты мәселе. Егер де осы қойылған сұраққа
жауап оң болса, өндіріс жоғарылайды, ал теріс болған жағдайда өндіріс
іркіледі. Басқарушының тұрақты мақсаттарының бірі-өнімділікті және
орындаушылар жұмысының тиімділігін өсіру болып табылады. Тиімділікті
өсірудің шегі бар, еңбек бірлігінің құндылығын үнемдеуге әлбір қызметкерге
шаққандағы өнімді арттыру арқылы жетуге болады.
Мұны жүзеге асырудың көптеген жолы бар. Бірақ, оның ішіндегі ең жақсысы
– еңбек өнімділігін өсіру стимулы (ынтасы) ретінде материалдық мадақтауды
пайдалану.
Бақылау жоспарлау процесін аяқтап және жаңа жоспарлау шешімдеріне
бастама болады. Тиімді бақылау басқарудың – жоспарлау, ұйымдастыру және
мотивациялау сияқты функциялармен үнемі байланысты болуы керек. Бақылау
функциясының нәтижесі жоспарды қайта құру, ұйымның басқару құрлымын
жетілдіру, мадақтау жүйесін жақсарту т.б. түрінде болуы мүмкін.
Бақылауды ұйымдастыру қазіргі замандағы басқарудың күрделі мәселесі
болып табылады, өйткені бақылау функциясы көбіне тікелей басшылардың
мойнында бұрынғыша қалып отыр. Американдық басқару әдебиеттерінде әкімшілік
(немесе оперативті, тактикалық) және басқарушылық (немесе жалпы,
стратегиялық) бақылау деп ажыратылады. Егер әкімшілік бақылау күнделікті
операцияларды бақылап, қайталана беретін және автоматизациялануға оңай
көнетін болса, басқарушылық бақылау мақсаттарға жету барысында ресурстарды
тиімді пайдалануға бағытталған және шешім қабылдау және саясатты жасаудың
инструменті болып саналады.
Басқарудың ажырамайтын принципі тәртіптілік, бұл басқарудың қандай
жүйесі қай сатыда болса да сақталуы керек. Тәртіптілік басшының
нұсқауын, лауазымды қызметтің міндеттерін, инструкцияларды, бұйрықтарды
және басқа директивтік құжаттарды сөзсіз орындағанды ұйғарады.
Ынталандыру принципі ең алдымен материалдық және моралдық
стимулдарды пайдаланудың негізінде еңбекті іс-жұмысқа сылтауратуды
ұйғарады. Материалдық ынталандыру жұммыскерлердің еңбек нәтижесіне
қарасты жеке экономикалық мүдделігіне негізделсе, ол моралдық
негізінен жұмыскерлерге психологиялық әсер көрсетуден тұрады.
Иерархия принципі басқару еңбектің тік бөлінісін көрсетеді, яғни
басқарудың сатыларын бөлінуін және басқарудың төменгі сатылардың
жоғарыдағыларға бағынғандығын көрсетеді.
1.3 Кәсіпорындағы басқару жүйесінің ерекшеліктері
Кәсіпорын өте күрделі, үлкен әрі біркелкі дамитын жүйе. Мұның өзі
жекелеген бөлімдерден кездейсоқ ұйымдасқан бірлестік емес. Кәсіпорын
дегеніміз тұтастай құралған, оның бөлімдерінің ереше бірлестігі. Тек қана
осындай бірлестік мақсатқа жетуге қажетті жаңа сапаға ие болды, сол үшін
кәсіпорын жүйе ретінде құрылады.
Кәсіпорынды басқару – бұл обьекті мен процестерді басқаруы, яғни тауар
шығарады немесе қызмет көрсетеді. Кәсіпорынды басқару және қызмет көрсету,
жалпы басқарудың функцияларын құрайды. Кәсіпорын басқаруында міндетті түрде
басты факторларға тауарларға сұраныс, қызмет көрсетудің сапалылығы,
сенімділік, тауар бағасы, жеткізу жылдамдығы жатады.
Кәсіпорын және оның жиынтық элементтері туралы сөз болғанда кәсіпорында
немесе оның ірі бөлімдерінде ерекше технникалық, технологиялық, ұйымдық,
экономикалық және әлеуметтік жүйелер құратын элементтер мен
микроэлементтердің біркелкі топтары құралатындағы байқалады. [10]
Осы жүйелердің әрқайсысы өз міндеттерін шешеді. Мұнда мынаны ескеру
қажет: кез келген машина ол қаншалықты жетілдірілген болса да, техникалық
жүйе болып саналады. Ол жабдықтардың өзара байланысты кешені болуы тиіс.
Техникалардың жекелеген түрлерінің кейбір техникалық түрлерінің осындай
пропорционалды үйлесімі техникалықжүйе құрады. Басқарылатын жүйеде ол сол
кәсіпорынның өндірістері қуатын көрсетеді де, сол арқылы өндіріс процесінде
белгілі бір мөлшердегі және тиісті саладағы өнімдерді өндіре алады.
Кәсіпорын құрылымының алғашқы негізгі элементтері – бұл жұмыс орындары,
өндірістік учаскелерге біріктірілген цехтар, қызмет көрсетуші
шаруашылықтар. Оның қызмет етуін қамтамасыз ету өте күрделі жұмыс, себебі
әр түрлі өзгермелі факторларды ескеру қажет болды. Кәсіпорынды басқару
жүйесі ретінде қарастыру мүмкін болатын қиыншылықтарды әлдеқайда
жеңілдетеді.
Кәсіпорынды өз алдына жеке жүйе ретінде қарастырсақ мынаны атап кету
керек: кіру, шығу, үрдіс, екі жақты байланыс, мақсат сияқты жүйелердің
аралығында түрлі материалдық, еңбек ресурстары, ақша қаражаттары,
аяқталмаған өндіріс, дайын өнім, ақпарат, т.б. ағымдар қозғалыста болады.
Жүйе элементтері әрқашан өзара байланыста болады. Олардың өзара қарым –
қатынасы, құрамы, нысаны бүкіл жүйе қызметінің мән – мағынасы көрсетеді.
Элементтер арасындағы байланыс физикалық және ақпараттық түрде болады.
Физикалық жүйе ретінде қарастырылатын кәсіпорын өндіріс құралдарының және
еңбек заттарының дайын өнімге айналу үрдісінің жиынтығын қалыптастырады.
Ақпараттық жүйе екі кіші жүйеден тұрады. Оларға басқарылатын және
басқарушы; басқарудың субъектілері мен басқарудың объектілері басқару
жүйесі жатады.
Кәсіпорын өндірістің өндірістік процесі өтетін басқарылатын жүйелерден
және басқару процесі өтетін басқарушы жүйелерден тұрады. Оланр ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz