Кедендік қылмыстардың құқықтық сипаттамасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС ЖОСПАРЫ
КІРІСПЕ 3
1 БӨЛІМ 1. Кеден заңнамасының, құқық бұзушылықтың, құқықтық 6
жауапкершіліктің ұғымы және арақатынасы
1.1 Кеден заңнамасының ұғымы және Қазақстан Республикасының кеден 6
заңнамасына шолу
1.2 Құқықтық жауапкершіліктің ұғымы және құқық бұзушылық құқықтық 11
жауапкершілік негізі ретінде
1.3 Құқық және мәжбүрлеу, заңды жауапкершіліктен босатудың мән 23
жайлары.
2 БӨЛІМ 2. Кедендік қылмыстардың құқықтық сипаттамасы 31
2.1 Кедендік қылмыстардың түсінігі және кедендік қылмыстардың 31
құрамдарына қатысты мәселелер
2.2 Кедендік қылмыстардың объективтік, субъективтік белгілері және 36
олардың қылмыстық жауапкершілік үшін ролі
3 Кеден заңнамасын бұзушылықта кеден органдарының қатысуын 49
құқықтық реттеу және кеден саласында құқық бұзушылық үшін
жауапкершілік
3.1 Кеден заңнамасын бұзушылықта Кеден органының қатысуын құқықтық 49
реттеу
3.2 Кеден саласында жасалған қылмыстық және әкімшілік құқық 58
бұзушылық үшін жауапкершілік
ҚОРЫТЫНДЫ 65
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ЖӘНЕ НОРМАТИВТІК АКТІЛЕР МЕН 69
СӨЗДІК
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Бұл диплом жұмысы Қазақстан
Республикасындағы кеден заңнамасын саралау арқылы ұғымын ашу және кедендік
құқық бұзушылықтың себептері мен жағдайларын анықтауға, аталған құқық
бұзушылықтардың сипатын ашып, құқықтық сипаттамасына шолу жасап, саралау
мәселелеріне және кедендік құқық бұзушылықтардың алдын алудың жолдарының
негізін қалыптастыруға бағытталған. Сонымен қатар негізгі мәселе ретінде
кеден заңнамаларын бұзғандығы үшін жауапкершілікке тоқталып, осы мәселе
төңірегінде ой түю.
Дипломдық жұмыстың зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан
Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев халыққа жолдауында
мемлекеттің экономикалық дамуын жеделдетудің бағдарламасын ұсынды.
Қазақстанның әлемнің дамып жатқан елдерінің қатарына кіруі осы
бағдарламаның мақсаты болуы тиіс. Ұлт пен экономика бәсекелестікке
қаблетті болған жағдайда біз бұны жасай аламыз, - деп атап өтті ел басы.
Бұл сөздер Қазақстанның барлық саласындағы іс-әрекеттерде басшылыққа
алынбақ. Одан кеден қызметі де тыс қалмайтыны сөзсіз. Бұл қызмет әрине
Қазақстан экономикасының нығайюына елеулі ықпал етеді.
Кеден көмегімен мемлекет имиджі нығаюда, өйткені елімізге
келушілерді ең алғаш шекарада кеденшілер қарсы алады, шекараны қорғау да
осы қызметкерлердің міндетіне кіреді. Қазақстанның экономикалық жағдайын
жақсартуға да кеден белсенді атсалысады. Оның айғағы кеден алымдары
республика бюджетінің төрттен бір бөлігін құрап отыр. Еліміздің кеденшілер
үшін мемлекетіміздің экономикалық мүделерін қорғау негізі мақсат болып қала
бермек. Кеден қызметінің елдің әлеуметтік-экономикалық өмірінде өсіп келе
жатқан ролі бизнес жүргізу, сыртқы экономикалық қызметті белсенділендіру,
оған қатысушылардың мүдделерін қорғау үшін қолайлы жағдайлар жасауда және
кәсіпкерлік қызмет үшін оңтайлы жағдайлар жасауда жаңа жолдар іздеуді талап
етеді. Осыған орай, кеден бекетінің қызметкерлері кедендік ресімдеуді
жақсартуға, жетілдіруге және оңайлатуға бағытталған жұмыстар жүргізуде. Ең
басты мәселе кеден саласында кеден заңнамасын бұзуды азайту шараларын
қарастыру болып табылады.
Кейінгі уақытта мемлекетiмiздегi кеден органдарының қызметiнiң қайта
ұйымдастырылып, ролiнiң өсуi, олардың құқықтық негiзi шеңберiнiң кеңеюi,
Қазақстан Республикасында кеден iсi саласындағы бiртектес құқықтық
қатынастарды қылмыстық қол сұғушылықтардан қорғайтын жаңа қылмыстық
құқықтық нормалардың пайда болуына әкелдi.
Демек бүгінгі күні елімізде кедендік қылмыстарға, жалпы құқық
бұзушылық проблемаларына, жаңаша көзқарас қажет. Жасыратыны жоқ бүгінгі
күні кедендік қылмыстылықтың, жалпы құқық бұзушылық өсіп отыр.
Қазақстан Республикасында 1997 жылы жаңа Қылмыстық кодекс
қабылданғанға дейiн кедендiк қылмыстар бұрынғы қылмыстық заңда мүлдем
қаралмады деп айтуға болады, себебi Қаз КСР қылмыстық заңында кеден
органдарының қызметiн қылмыстық қол сұғушылықтардан қорғайтын бiр ғана
норма орын алды (1960 жылғы Қаз КСР ҚК 78-бабы). Қазақстан мемлекеті өз
тәуелсiздiгiн алғаннан кейiн кеден саласында жасалатын қоғамға қауіпті
құқыққа қайшы әрекеттер үшін қылмыстық жауаптылық қарастыратын қылмыстық
кодекске құрамдар енгiзiп, онда кеден саласында жасалатын қылмыстардың
кейбір құрамдары салықтық қылмыстармен бiрiктiрiлiп қарастырылды.
Кейінерек, яғни 1995 жылы 12 шiлдеде Қазақстан Республикасы Президентiнiң
заң күшi бар Жарлығымен Қаз КСР Қылмыстық кодексінде кеден саласында
жасалатын кейбір қылмыстар жаңа редакцияда берiлді. Дегенмен сол кезде
аталмыш нормалардың мазмұндарының дәлме-дәл анықталмауы, қоғамға қауіпті,
құқыққа қайшы әрекеттер жасаған сыртқы экономикалық қызмет қатысушыларға
қатысты бұл нормаларды соттық-тергеу практикасында қолдануда қиындықтар
туғызды.
Кейінгі уақытта мемлекетiмiздегi кеден органдарының қызметiнiң қайта
ұйымдастырылып, ролiнiң өсуi, олардың құқықтық негiзi шеңберiнiң кеңеюi,
Қазақстан Республикасында кеден iсi саласындағы бiртектес құқықтық
қатынастарды қылмыстық қол сұғушылықтардан қорғайтын жаңа қылмыстық
құқықтық нормалардың пайда болуына әкелдi.
Бүгінгі күні Қазақстан Республикасында сыртқы экономикалық қызмет
саласындағы ұлттық экономикалық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету мәселелерi
ерекше маңызға ие. Демек экономикалық контрабанда, кеден төлемдерi мен
алымдарын төлеуден жалтару, шетелдiк валютадағы қаражатты шетелден
қайтармау, айналыстан алынған немесе айналысы шектелген заттардың
контрабандасы секiлдi кедендiк бақылау аясында жасалатын қылмыс
құрамдарымен күрестің Қазақстан Республикасының ұлттық қауiпсiздiгiнің
құрамдас бөлiгi болып табылатын экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде
үлес қосатаны сөзсіз. Сондықтан, бүгінгі күні кеден iсi аясын, сыртқы
экономикалық қызметтi қорғаудың арнайы қылмыстық-құқықтық және
криминологиялық шараларының кешенiн жасаудың қажеттiлiгi туындап отыр.
Қазiргi таңда Қазақстан Республикасы шекарасымен шектесiп жатқан
мемлекеттер арасында кедендiк шекараны қорғау, ол арқылы өтетiн тауарлар
мен көлiк құралдарын толық декларациялауды қамтамасыз ету мақсатында
кедендiк бақылау мекемелерi құрылған. Әрбiр кедендiк бақылау бекеттерiнiң
ара қашықтығы 150-200 шақырымды құраса, орта есеппен әрбiр кедендiк бақылау
қызметкерi бақылауына 7 шақырым кеден шекарасы келедi. Демек осы аталған
кедендiк шекараның ұзақтығы кедендiк қылмыстарының латенттi сипат алуының
бiрден бiр себебi болып отыр. Өкінішке орай, бүгінгі күні аталған қылмыс
құрамдарымен күрес тиiстi дәрежеде жүргiзiлмей отыр. Сондай-ақ, кедендiк
қылмыстармен күрестiң тиiстi дәрежеде жүргiзiлмеуiнiң себептерi ретiнде,
қылмыстық заңдағы аталған қылмыс құрамдары үшiн қылмыстық жауаптылықты
белгiлейтiн нормаларда кездесетiн олқылықтар мен ғылыми негiзiнiң
қалыптаспағандығын да айтуға болады.
Кеден саласында жасалған қылмыстар үшін қылмыстық жауаптылыққа
байланысты теориялық және практикалық мәселелер бұрынғы КСРО елiнде де,
Қазақстан Республикасында да ешқашан арнайы және жан-жақты зерттелмеген.
Демек, кеден саласында жасалатын қылмыстарға қарсы күресу қазiргi таңда
өткiр тұрған мәселе, яғни жан-жақты зерттеудi, әсiресе теориялық тұрғыдан
iргелi зерттеудi талап етедi.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Кедендік қылмыстарға және құқық
бұзушылықтарға қатысты заңдылықтарды анықтап, оларды талдау жолымен
кедендік қылмыстардың және құқық бұзушылықтарды болдырмас үшін олардың
табиғатын дұрыс және толыққанды анықтау керек, ол осы құқық бұзушылықтың
алдын алудың теориялық мәселелерін кеңінен ашып, практикалық тұрғыдан алдын
алудың тиімді ұсыныстарын енгізуге жағдай жасайды.
Дипломдық жұмыстың міндеттері. Жоғарыда келтірілген мақсатты орындау
үшін жұмыс алдында мынандай міндеттер қояды:
заң әдебиеттеріндегі ғалымдардың пікірлеріне сүйене отырып кедендік құқық
бұзушылықтың және қылмыстың ұғымын ашу;
кедендік құқық бұзушылық пен қылмыстардың (экономикалық контрабанда, шетел
валютасындағы қаражатты шетелден қайтармау, кеден төлемдері мен алымдарын
төлеуден жалтару, айналыстан алынған заттардың немесе айналысы шектелген
заттардың контрабандасы) соңғы жылдардағы заңдылықтарын көрсету;
кедендік заңнамада құқық бұзушылықтың және қылмыстық заңда кедендік
қылмыстардың түрлі объектісін көрсетуді ұсыну;
кедендік қылмыстардың қылмыстық затын сипаттай отырып, кеден төлемдерi мен
салықтардың шеңберiн анықтау;
Дипломдық жұмыстың зерттеудің әдістемесі мен әдістері. Жоғарыда
көрсетілген міндеттерді орындау жолында зерттеу философиялық диалектиканың
заңдары мен таным әдістерін басшылыққа алды. Сол сияқты формальдық
логиканың да ережелері, салыстырмалы-құқықтық әдістер де қолданылып, кей
тұстарда өзге ғылым салаларының да әдістері, заңдылықтары мен ережелерін
басшылыққа алдық. Соның ішінде, түрлі әдістерге арқа сүйедік.
Дипломдық жұмыстың зерттеудің обьектісі - кедендік заңнаманы зерттеу
арқылы құқық бұзушылықты, құқықтық жауапкершіліктің ерекшеліктерін
қарастыра, кеден саласындағы қылмыстылықпен байланысты Қазақстанның
қазіргі уақыттағы өмірдің әр саласындағы құбылыстары ретінде қарастыру.
Дипломдық жұмыстың зерттеудің нақты заты. Кедендік заңнама, оны
бұзғаны үшін жауапкершілік аясында бар құқық бұзушылық мәселелерін
әлеуметтік аспектілері, оған әсер ететін экономикалық, ұйымдастырушылық
т.б. факторлар, кедендік құқық бұзушылықтар арқылы алдын алушы нақты
шаралар мен алдын алуды реттейтін заңдар мен нормативтік актілер, кедендік
қылмыстылықты құрайтын нақты қылмыс құрамдарының элементтері мен белгілері
арқылы көрсету.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден,
үш бөлімнен, жеті бөлімшеден құралған және қорытындыдан, сол сияқты
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
БӨЛІМ 1. Кеден заңнамасының, құқықтық жауапкершіліктің ұғымы және құқық
бұзушылық құқықтық жауапкершілік негізі ретінде
1.1. Кеден заңнамасының ұғымы және Қазақстан Республикасы кеден заңнамасына
шолу
Кеден одағы Кеден кодексінің 2 бабына сай Кеден одағының бiрыңғай
кедендiк аумағын немесе кеден одағының кедендiк аумағына Беларусь
Республикасының, Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясының аумақтары,
сондай-ақ кеден одағына мүше мемлекеттер аумақтарының шегiнен тыс
орналасқан жасанды аралдар, қондырғылар, құрылыстар мен оларға қатысты
кеден одағына мүше мемлекеттердiң айрықша заңдық құзыры болатын өзге де
объектiлер құрайды.
Кеден одағының кедендiк аумағының шегi кеден одағының кедендiк
шекарасы, немесе кедендiк шекара болып табылады.
Кеден одағына мүше мемлекеттердiң халықаралық шарттарына сәйкес кеден
одағына мүше мемлекеттердiң аумақтарында орналасқан жекелеген аумақтардың
шегi кедендiк шекара болып табылуы мүмкiн.
Кеден одағындағы кедендiк реттеу Еуразиялық экономикалық қоғамдастығы
шеңберiндегi кеден одағындағы, немесе кеден одағы кедендiк реттеу -
тауарларды кеден одағының кедендiк шекарасы арқылы өткiзуге, оларды кеден
одағының бiрыңғай кедендiк аумағы арқылы кедендiк бақылаумен тасымалдауға,
уақытша сақтауға, кедендiк декларациялауға, кедендiк рәсiмдерге сәйкес
шығаруға және пайдалануға, кедендiк бақылауды жүргiзуге, кедендiк
төлемдердi төлеуге байланысты қатынастарды, сондай-ақ кеден органдары мен
көрсетiлген тауарларды иелену, қолдану және оларға билiк ету құқығын iске
асыратын тұлғалар арасындағы билiк қатынастарды құқықтық реттеу.
Кеден одағындағы кедендiк реттеу кеден одағының кеден заңнамасына
сәйкес, ал мұндай заңнамада реттелмеген бөлiгiнде, кеден одағының кеден
заңнамасы деңгейiнде тиiстi құқықтық қатынастар орнатылғанға дейiн кеден
одағына мүше мемлекеттердiң заңнамасына сәйкес жүзеге асырылады.
Кеден одағының кеден заңнамасы: 1. Кеден одағының Кеден кодексінен;
2. кеден одағына мүше мемлекеттердiң кеден одағындағы кедендiк құқықтық
қатынастарды реттейтiн халықаралық шарттарынан; 3. Кеден одағы
комиссиясының Кеден одағының Кеден кодексінің және кеден одағына мүше
мемлекеттердiң халықаралық шарттарына сәйкес қабылданатын кеден одағындағы
кедендiк құқықтық қатынастарды реттейтiн шешiмдерiнен тұрады. Кеден
одағының комиссиясы - бiрыңғай тұрақты қызмет ететiн реттейтiн кеден
одағының органы;
Кеден одағының кеден заңнамасы кеден одағының кедендiк аумағыңда
қолданылады. Егер кеден одағының кеден заңнамасына сәйкес кеден одағындағы
кедендiк реттеу кеден одағына мүше мемлекеттiң заңнамасына сәйкес жүзеге
асырылатын болса, мұндай заңнама осы кеден одағына мүше мемлекеттiң
аумағында қолданылады.
Егер Кеден одағының Кеден кодексі және (немесе) кеден одағына мүше
мемлекеттердiң халықаралық шарттарына сәйкес өзгеше белгiленбесе, кедендiк
реттеу көзiнде кедендiк декларацияны немесе өзге де кедендiк құжаттарды
тiркеу күнiне әрекет ететiн кедендiк-тарифтiк реттеу шаралары, тыйым
салулар мен шектеулер, кеден одағына мүше мемлекеттердiң салық салу
саласындағы заңнамалық актiлерi қолданылады.
Егер Кеден одағының Кеден кодексі және (немесе) кеден одағына мүше
мемлекеттердiң халықаралық шарттарына сәйкес өзгеше белгiленбесе,
тауарларды кеден одағының кеден заңнамасында белгiленген талаптарды бұза
отырып кедендiк шекара арқылы өткiзген кезде iс жүзiнде тауарларды кедендiк
шекарадан өткiзу күнiне әрекет ететiн кеден одағының кеден заңнамасы,
кедендiк - тарифтiк реттеу шаралары, тыйым салулар мен шектеулер, кедеи
одағына мүше мемлекеттердiң салық салу саласындағы заңнамалық актiлерi
қолданылады.
Егер iс жүзiнде тауарлар кедендiк шекарадан өткiзiлген күн
белгiленбесе, егер осы Кодексте және (немесе) кеден одағына мүше
мемлекеттердiң халықаралық шарттарына сәйкес өзгеше белгiленбесе,
белгiленген талаптарды бұзушылықтар анықталған күнiне әрекет ететiн кеден
одағының кеден заңнамасы, кедендiк-тарифтiк реттеу шаралары, тыйым салулар
мен шектеулер, кеден одағына мүше мемлекеттердiң салық салу саласындағы
заңнамалық актiлерi қолданылады.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 1-бабына сәйкес
Қазақстан Республикасының қылмыстық заңдары тек қана осы Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексi. Қылмыстық жауаптылықты көздейтiн өзге
заңдар оларды осы Кодекске енгiзгеннен кейiн ғана қолданылуға тиiс.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі Қазақстан Республикасы
Конституциясына және халықаралық құқықтың жалпы жұрт таныған принциптерi
мен нормаларына негiзделедi.
Әкiмшiлiк құқық бұзушылықтар және қылмыстар кеден одағына мүше
мемлекеттердiң заңнамасына сәйкес кеден органдары олар бойынша әкiмшiлiк
процесс жүргiзетiн (iс жүргiзудi жүзеге асырады) әкiмшiлiк қүқық
бұзушылықтар және кеден одағына мүше мемлекеттердiң заңнамасына сәйкес олар
бойынша iс жүргiзу кеден органдарының жүргiзуiне жатқызылған қылмыстар;
Қазақстан Республикасының заңнамасы жаңа кезде жаңа заманға ыайық
қаіргі деңгейге дейін көтерілуінде бірталай заңдар заңға сәйкес актілер
қабылданып, қайтадан жаңғырып отырды.
КСРО ыдыраған соң Қазақстан өз мемлекеттілігін 1978 ж. Қазақ ССР
Конституциясына және одақтық заңдарға сүйене отырып құра бастады, бірақ бұл
нормалар ескі жүйенің қағидаларынан көрiнiс берiп, бүгiнгi күн талабына
жауап бере алмады және жаңа мемлекеттiң құқықтық негiзi болып қызмет ете
алмады. 1
Бүгiнгi Қазақстан Республикасының Конституциясының қабылдануына
алғашқы дербес зандар мен 1993 ж. егемендi Қазақстанның тұңгыш
Конституциясы алғышарт болды.
Конституция (1995) жаңа мемлекеттiгiмiздiң негізін қалап, қоғамдық
дамудың бағыты мен ретiн анықтауға қабiлеттi бiрыңғай мемлекеттiк билiктiң
құрылуына жол ашты.
Біздің кеден саласында қабылданған заңнамамыз жалғыз жарым
қабылданған жоқ, керісінше жаңа құқықтық қатынастарды реттей алатын
деңгейде жалпы елде экономикалық реформа жаппай жүріп жатты.
Сол заңдар жүйесінен мемлекеттiң бiрыңғай сыртқы экономикалық
қызмстiнiң жүйесiн қалыптастыру 1990 ж. 15 желтоқсанда Қазақ ССР сыртқы
экономикалық қызметiнiң негiзгi қағидалары туралы Қазақ ССР Заңымен
қарастырылған. Дегенмен бұл заңды орындау кезінде кездескен қиыншылықтар
дербес кеден ұйымдарын құрмай, бұны тәжiрибеде жүзеге асыру мүмкiн болмады.
Кеден iсiн ұйымдастыру қағидаларын бекiту КСРО-ң бiртұтас кеден аумағы
негізiнде бекiтiлiп, оның құзырына кеден саласында 1990 ж. 10 сәуiрдегi
КСРО, одақтық және автономиялық республикалардың экономикалық
қатынастарының негiзi туралы Заңымен анықталған КСРО, одақтық және
автономиялық республикалардың экономикалық мүддесiн қорғау, кеден баждары
мен алымдарын бекiту кiрдi.
Одақтас республикалар өзара келiсiмiнсiз тауарлар мен қаржы
ресурстарын әкелу мен әкетуге шектеу қоюға, өз аумақтары арқылы жүк
транзитiне бөгет жасауға, баска мемлекеттiң азаматтары мен заңды тұлғалары
меншiгiндегi ақша және мүлiк құралдарын өткiзуге кедергi келтiруге, кеден
төлемдерiн енгiзуге тыйым салынды. Кедендiк, сондай-ақ, әрекет етушi
тетiктердiң болмауы Қазақстаннан әр түрлi шикiзаттар мен басқа да
тауарлардың кедергiсiз әкетiлуiне әсер еттi, оларды әкетуге рұқсат және
лицензия болғанның өзiнде, Қазақстан тиiстi бөлiнген валюталық аударымдарды
алмады. Сонымен қатар бұл үрдiстi тоқтатуға республикалық мемлекеттiк
органдар дәрменсiз болды. Оған мысал ретiнде Қазақ КСР Министрлер Кеңесiнiң
1989 жылғы 27 қазандағы № 210 бұйрығын айтуға болады. Онда киiк мүйiздерiн
өткiзуден түскен пайданың заң бекiткен пайызы (5 %) одақтас министрлiктер
мен оған ведомстволық бағынышты кәсiпорындардан Қазақстан Үкiметiне
аударылуға тиiс екендiгiн негiздеген. Бұл түсім түгелiмен аударылмаған және
ол бойынша көрсетiлген жазалау шаралары да орындалмаған. Тағы да бiр айта
кететiн жайт, одақтық министрлiктер мен ведомостылардың ешқайсысы оған
көңіл де бөлген жоқ, ал белгіленген квота шеңберінде берілген лицензиялар
саны кемімеген.
Мемлекетiмiздiң сыртқы экономикалық қызмет механизмiн жандандыруға
жасалған қадам 1991 ж. 6 маусымдағы № 328 Қазақ ССР республикалық валюта
комитетi туралы Қазақстан Президентiнiң қаулысы болды. Жаңадан құрылған
мемлекеттiк орган валюталық және экспорт-импорт саясатын жасау мен
үйлестiру, экспорт базасын дамыту мен экспорт үшiн ресурс iздестiру
шараларын қабылдауы керек болды. Бұл сала Премьер-министрдің өзінің
бақылауында болғанына қарамастан, шын мәнiнде, бұл комитет алдына қойылған
мәселелердi шешуде ролi төмен болды.
Қазақстан экономикасын реформалау үшiн заңдардың пiсiп-жетiлмегендiгi
сезiлiп тұрды. Бұрын қажет болмаған жаңа қоғамдық қатынастарды реттеу үшiн
жаңа заң актiлерiнiң қажеттiлiгi туындай бастады. Бұл кеден саласына да
қатысты.
1991 ж. 24 желтоқсанда Қазақстанда Кеден тарифi мен бажы туралы Заң
қабылданып, кеден бажының жүйесi ретiнде кеден тарифiн құрып, қолдану
көзделдi. Сөйтiп республикамызда дүние жүзiлiк қауымдастық таныған
мемлекеттiк қызметтiң тәуелсiз құзыреті кеден саласында да орныға бастады.
Кеден саласы, 1991 ж. 16 желтоқсандағы ҚР тәуелсiздiгi туралы
Конституциялық заңында да атап етiлгендей, елiмiздiң экономикалық негiзiн
нығайту үшiн құрылған объективтi қажеттiлiк. Басты бағыт ретiнде қаржы-
несиелiк, ақша жүйесiн, республикалық кеден және салық жүйелерiн құру
құқығы анықталды.
1991 жылғы желтоқсан айындағы оқиғалар КСРО-иың ыдырауына әкелiп,
Қазақ КСР-iн қоса алғанда, одақтас мемлекеттердiң тәуелсiздiгiн жариялауына
мүмкiндiк бердi. 1991 жылы 16 желтоқсанда қабылданған тәуелсіздік
Декларациясы бүгінгі күндердің бастауы десек артық айтқандық емес.
Тәуелсіз егемен мемлекет қалыптастыру үшiн құқықтық негіз түбiрiмен
қайта құруды қажет етеді. Жүргiзiліп жатқан экономикалық өзгерістерге дұрыс
әсер етiн құқықтық реформаның нәтижелiлiгiне мемлекеттiк деңгейде мән
берiлгенде ғана көзделген мақсатқа жету мүмкін болмақ. 1993 жылғы 16
маусымдағы Президенттiң Қазақстан Республикасының құқық реформасының
тиiмдiлiгiн арттыру шаралары туралы жарлығы керекті қадамдардың бірі
болды.
Кеден саласы үшін алға ілгерілеу 1995 жылы 20 шілдеде ҚР кеден ісі
туралы Президенттің заң күші бар Жарлығының қабылдануы дер едік. Бүгінгі
күн деңгейінен кемшілігі көп дегенімізбен кеден саласының, оның кедендік
заңнамасын қалыптастыру үшін маңызы зор болғанын атап айту керек, әрі орны
ерекше.
Қазақстан Республикасында 1997 жылы жаңа Қылмыстық кодекс
қабылданғанға дейiн кедендiк қылмыстар бұрынғы қылмыстық заңда мүлдем
қаралмады деп айтуға болады, себебi Қаз КСР қылмыстық заңында кеден
органдарының қызметiн қылмыстық қол сұғушылықтардан қорғайтын бiр ғана
норма орын алды (1960 жылғы Қаз КСР ҚК 78-бабы). Қазақстан мемлекеті өз
тәуелсiздiгiн алғаннан кейiн кеден саласында жасалатын қоғамға қауіпті
құқыққа қайшы әрекеттер үшін қылмыстық жауаптылық қарастыратын қылмыстық
кодекске құрамдар енгiзiп, онда кеден саласында жасалатын қылмыстардың
кейбір құрамдары салықтық қылмыстармен бiрiктiрiлiп қарастырылды.
Кейінерек, яғни 1995 жылы 12 шiлдеде Қазақстан Республикасы Президентiнiң
заң күшi бар Жарлығымен Қаз КСР Қылмыстық кодексінде кеден саласында
жасалатын кейбір қылмыстар жаңа редакцияда берiлді. Дегенмен сол кезде
аталмыш нормалардың мазмұндарының дәлме-дәл анықталмауы, қоғамға қауіпті,
құқыққа қайшы әрекеттер жасаған сыртқы экономикалық қызмет қатысушыларға
қатысты бұл нормаларды соттық-тергеу практикасында қолдануда қиындықтар
туғызды.
Ел Президентi Н. Ә. Назарбаев кезекті Қазақстан халқына жолдауында:
Бiрiншiден, Қазақстан егемен тәуелсiз мемлекет болды. Екiншiден, бiз кең
ауқымды әлеуметтiк, саяси және экономикалык, реформаларды жүргiзе бастадық.
Аталған мақсаттарға жете қойғанымыз жоқ, дегенмен жекелеген бағыттарда
көзге түсер нәтижелерiмiз де бар, - дегеніі нағыз шындық еді.
Еуразиялық экономикалық қоғамдастықтың мемлекеттер басшыларының
деңгейiндегi Мемлекетаралық кеңесiнiң (кеден одағының жоғарғы органы) 2009
жылғы 27 қарашадағы № 17 шешiмiмен қабылданған Кеден одағының кеден кодексi
туралы шартқа қосымша.
Кеден одағының Кеден кодексi (2009 жылғы 27 қарашада).
Жариялануы: Егемен Қазақстан 2010 жылғы 30 маусымдағы № 259-264 (26109)
Кеден одағының Кеден кодексi туралы шарт ҚР 2010 жылғы 25 маусымдағы
№ 293-IV Заңымен; РФ 2010 жылғы 2 маусымдағы № 114-ФЗ ратификацияланды;
Осы шартты ратификациялау туралы Заңның жобасы ҚР Парламентi
Мәжiлiсiнiң қарауына ҚР Үкiметiнiң 2010 жылғы 11 мамырдағы № 400 қаулысымен
енгiзiлдi.
Кеден одағы Кеден колексі кеден аумағында бүгінгі таңда қолданыстағы
номері бірінші заңға айналған халықаралық шарт кеден заңдарының
көшбасшысына айналып отыр. Сонымен қатар, Кеден одағы мүше мемлекеттерінде
осы мазмұндас өздерінің Кеден ісі тұралы кодексі немесе заңдарын
қабылдауы Кеден одағына мүше мемлекеттердің заңдарының бірізділікке түсе
бастағанының дәлелі ретінде қарастыруымыз керек.
Оған Конституция нормаларынан өзге, тиiстi заңдар, басқа нормативтiк
құқықтық актiлер, халықаралық келiсiм-шарттар және республиканың басқа да
мiндеттемелерi, Жоғарғы Сот пен Конституциялық Кеңестiң нормативтi
қаулылары жатады.
Мемлекет пен қоғам өмiрiнiң барлық салаларын қамтитын заңдарды
кешендi әрi жүйелi түрде жетiлдiрудi жүзеге асырсақ, айтылған мәселелердi
шешуге қол жеткiзе аламыз.
Президентiмiз Н. Ә. Назарбаев Парламент қызметi туралы айтқан сөзiнде
елiмiздiң заң шығарушы органының бүгiнгi күнi кодекс түрiндегi жинақталған,
кодталған кешендi актiлердi қабылдауға ерекше көңiл аударып отырғанын алға
тартады.
Кеден жүйесi кең мағынасында, қалыптасу барысында қазақстандық кеден
құқығын жеке салаға айналдыратын қажеттi заңды негiз қалап келедi.
Кеден құқығы егемендi Қазақстанда мемлекетiмiздiң сыртқы экономикалық
қызметiнде жаңа құрал болып табылады. Зандарымыз кеден iсi, кеден
саясаты, кеден саласы сияқты құқықтық категориялардың жеткiлiктi түрдегi
дәл анықтамасын бермегендiктен, оларды қолдануда кейбiр қиыншылықтарға
соқтырады.
Қазақстанның, Ресейдiң және Қырғызстанның кеден заңдарын, сондай-ак,
ТМД қатысушы - мемлекеттердiң Кеден заңдарының негiздерiне жасалған талдау
кейбiр баптарда кеден iсiне жоғары мән берiлетiндiгiн көрсеттi. Мысалы,
кеден iсi 1-бабында Кеден iсi ұғымы аныкталған соң ары карай сiлтемелi
номерлер арқылы көрсетiлiп Казақстан Республикасында (Кеден iсi туралы
Қазақстан Республикасы Заңының 3-11, 13, 16, 424 баптары) жан-жақты ұғымға
айналған.
Кеден саласы мемлекет қызметiнiң монополиялық саласы ретiнде кеден
мүддесi мен мемлекет қызметiне сай келiп, өз құрылымына кеден саясаты мен
кеден iсiн енгiзген.
Бұл жағдайда республиканың егемендiгiн, қауiпсiздiгiн, экономикалық
мүдделерiн қорғайтын кеден саласындағы мемлекет қызметiмен байланысты
қоғамдық қатынастарды реттеуге қажеттi саласы кеден құқығының пәнi болып
табылады.
Кеден саласының басқа бiр элементi - кеден саясаты - тұтастай iшкi
және сыртқы саясаттың өзiне тән мақсаттары бар. Заңдар негiзiнде оны
мемлекет саясатының iшкi және сыртқы құрама бөлігі ретінде қарастырғанымен,
кеден саясатының кейбір мақсаттары, біздің ойымызша, кеден саласы
шеңберiнен шығуы мемлекеттiк баскарудың басқа салаларымен өзара тығыз
байланысы мен оның маңыздылығын көрсетедi.
1. 2. Құқықтық жауапкершіліктің ұғымы және құқық бұзушылық құқықтық
жауапкершілік негізі ретінде
Құқық бұзушылықтың тарихы тамырын тереңiнен тартады. Саяси-құқықтық
iлiмдер тарихының ғылыми жетiстiктерiмен нәтижелерiне мұкият зер салып
қарасақ құқық бұзушылық мемлекетпен құқық пайда болған сәттен бiрге
қалыптасқан 2. Себебi құқықтың пайда болуымен оның нормаларын бұзу, тыйым
салынған әрекеттердi жасау сияқты құқық бұзушылықтар да пайда болады. Мiне,
сол кезеңнен бастап құқық бұзушылық қоғамның ажырамас серiгi ретiнде осы
күнге дейiн жойылған жоқ. Сондықтан құқық бұзушылықты жанжақты зерттеу,
онын алдын орау, болдырмау сияқты мәселелер адамзаттың алдында тұрған ең
күрделi мәселелердiң бiрi. Мемлекеттiң, қоғамның толыққанды дәрежеде өмiр
сүруi, қалыптасқан қоғамдык, қатынастардың тұрақтылығы және адамдардыц
көңiл-күйiмен отбасындағы тыныштықтардың бәрi құқық бұзушылықтын
деңгейiмен, онымеи күресудегi иәтижеге байланысты. Құқық бұзушылықпен
күресуде нақтылы нәтиже жоқ мемлекетте халықтың билiкке деген сенiмсiздiгiн
арттырады, наразылығын тудырады. Сонда жалпы құқық бұзушылық дегенiмiз не?
Заң әдебиетiнде оның анықтамасы тұрақты түрде қалыптасқан, барлық оқулықтар
мен монографиялык зерттеулерде бiр мағанада берiледi. Атап айтсақ құқық
бұзушылық дегенiмiз құқыққа қарсы бағытталған кiнәлi және өзiнiң сипатымен
қоғамға зиянды және қауiптi зардаптар туғызатын, арнайы жасқа толған
субъектiнiң әрекетi немесе әрекетсiздiгi.
Құкық бұзушылық - заң жүктеген мiндетгi орындамау, заң тыйым салған
әрекеттi жасау. Құкық бұзғаны үшiн кiнәлi адам заң бойынша жауапқа
тартылады. Заң бойынша жауаптылық - кiнәлi адамға құқық бұзғаны үшiн
қолданылатын мемлекеттiк мәжбүрлеу шаралары 3. Құқық бұзушылық - құқыққа
сай емес тәртiптiң негiзгi түрi болып табылады (оның басқа түрi -
объективтi құқыққа қарсы тәртiп) және соған сай ол құқықтық тәртiптiң
түрлерiнiң бiрi, себебi, соған қатысты құқыққа сай емсс тәртiп (құқыққа
сайлықпен қатар) оның түрi ретiнде көрiнедi 4. Заңды жауапкершiлiктiң
негiзiне кұқықбұзушылық жатады. Мысалы, Қазақстан Республикасы Қылмыстық
кодексінің 3-бабында қылмыстық жауаптылық негiзi қарастырылған. Қылмыс
жасау, яғни осы Кодексте көзделген қылмыс құрамының барлық белгiлерi бар
әрекет қылмыстық жауаптылықың бiрден-бiр негiзi болып табылады. Бiр қылмыс
үшiн ешкiмдi де қайталап қылмыстық жауапқа тартуға болмайды.
Қазақстан Республикасы Әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы кодексінің
2 бабында әкiмшiлiк жауаптылықтың негiзi ретінде осы Кодекстiң Ерекше
бөлiмiнде көзделген құқық бұзушылық құрамының барлық белгiлерi бар әрекет
жасау әкiмшiлiк жауаптылықтың негiзi болып табылады деп көрсетілген.
Қазақстан Республикасы Әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы кодексінің 1
бабында әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы заңдары қарастырылған. Қазақстан
Республикасының әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы заңдары Қазақстан
Республикасының Әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы кодексiнен тұрады.
Әкiмшiлiк жауаптылықты көздейтiн өзге заңдар олар осы Кодекске
енгiзiлгеннен кейiн ғана қолданылуға тиiс.
Қазақстан Республикасының Әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы кодексi
Қазақстан Республикасының Конституциясына, халықаралық құқықтың жалпы жұрт
таныған принциптерi мен нормаларына негiзделедi.
Қазақстан Республикасы бекiткен халықаралық шарттар Қазақстан
Республикасының Әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы кодексi алдында басымдыққа
ие болады және халықаралық шартты қолдану үшiн заң шығару қажет болатын
реттердi қоспағанда, тiкелей қолданылады. Егер Қазақстан Республикасы
бекiткен халықаралық шартта Қазақстан Республикасының әкiмшiлiк құқық
бұзушылық туралы зандарында көзделгеннен өзгеше ережелер белгiленген болса,
онда халықаралық шарттың ережелерi қолданылады делінген. Сонымен қатар 3
бапта бұзылғаны үшiн әкiмшiлiк жауаптылық көзделетiн ережелердi жергiлiктi
өкілді органдардың белгiлеу жөнiндегі өкiлеттiгi туралы реттелген. Ол
жайлар табиғи және техногендiк сипаттағы төтенше жағдайлар
туындаған кезде қоғамдық тәртiп пен қауiпсiздiктi қамтамасыз ету мақсатында
облыстардың, республикалық маңызы бар қала мен астананың, қалалар мен
аудандардың жергiлiктi өкiлдi органдары өз құзыреттерi шегiнде,
бұзушылығы үшiн адамдардың осы Кодекстiң 362 және 363 - баптарында
көзделген әкiмшiлiк жауаптылыққа тартылуы мүмкiн ережелердi белгiлеуге
құқылы.
Онан өзге облыстардың, республикалық маңызы бар қала мен астананың,
қалалар мен аудандардың жергiлiктi өкiлдi органдары да бұзушылық үшiн осы
Кодекстiң 300, 310, 311, 387- баптарымен әкiмшiлiк жауаптылық көзделетiн
ережелер белгiлей алады деп жергілікті өкілді органдармен әкімшілік құқық
бұзушылық үшін жауаптылық белгілеуіне болатын жайлар ескертілген.
Құқықбұзушылыққа мынандай белгiлер тән:
1) құқықбұзушылық - бұл әр уақытта әрекет және тек әрекет, яғни әрекет,
әрекетсiздiк не вербальдық (сөз жүзiндегi) тәртiп. Құқықбұзушылыққа ой,
сендiру, берiк ниеттен, егер олар сыртқа көрiнбесе.
Адам заң үшiн өзiнiң тәртiбiнсiз өмiр сүрмейдi: оған өз кезiнде
Гегель де көңiл аударыпты.
2) құқықбұзушылық - бұл әрекет, ол қоғам үшiн қауiптi, оғаи зиян
келтiредi. Мұнда көңiл аударатын нәрсе, нақтылы қоғамдық қатынастарға
тиiспей құқықты бұзу мүмкiн емес. Құқықбұзушылық (бұл атауға қарсы әрiптi
талқылау) заң нормаларының өзiне зиян келтiрмейдi. Ондай жағдай зиянды, не
болмаса тек нақтылы құқыққа қауiптi және заңмен қорғалатын жекелеген
қоғамдық қатынастардың ықыласына әсер етедi.
Құқықты бұзғанда белгiлi адамдар, олардың ұйымдары, ал құқық
нормалары әрекетiн жалғастыра бередi және мiндеттi деп есептеледi.
3) құқықбұзушылық - бұл қүқыққа қарсы әрекет, яғни ондай әрекеттi жасауға
құқықпен әртүрлi нысанда тыйым салынған (тiкелей тыйым салу, позитивтi
әрекет жасауға, әрекеттiң жазалануы белгiлеуге арналған заңды мiндеттердi
тапсыру). Құқыққа қарсылық дегенiмiз - құқықтағы әрекеттiң қоғамдық
зияндылығын көрсету.
4) құқықбұзушылық - бұл әр уақыттағы кiнәлi әрекеттер: кiнәсiз
құқықбұзушылық жоқ. Кiнә - бұл құқықбұзушылықтың өзiнiң әрекетiне ерекше
психикалық қатынасы және оның нәтижесiне де қатысты.
Бұл төрт элементтiң бiреуi жоқ болса, жеке адам құқық бұзушылық
жасаған болып саналмайды.
Құқық бұзушылық екi түрге бөлiнедi:
1. Терiс қылық.
2. Қылмыс.
Терiс қылық дегенiмiз құқыққа қарсы бағытталған, қоғамға зиянды
зардаптар туғызатын әрекет немесе әрекетсiздiк. Терiс қылықтар қоғамдық
қатынастарға зияндылык әсерiн тигiзедi, бiрақ өте қауiптi болып саналмайды.
Терiс қылықтар мынандай түрлерге бөлiнедi:
1. Тәртiптiк терiс қылықтар мекемелер мен кәсiпорындарда, басқа да
занды тұлғалармен еңбек құқықтық қатынастарда тұрған субъектiлердiң еңбек
кодексiнiң немесе iшкi ереже талаптарын орындамау немесе бұзу. Мысалы,
жұмысқа, қызметке үнемi кешiгiп келу, жұмыс уақыты кезiнде қыдырымпаздық
және т.б. әрекеттер жасау. Тәртiптiк терiс қылықтар жасаған субъектіге
жұмыс орнының әкiмшiлiгi тарапынан ескерту, сөгiс, қатаң сөгiс, жұмыстан
босату сияқты шаралар колданылады.
2. Азаматтық құқықтық терiс қылықтар жеке және занды тұлғалардың
жасалған келiсiмшарт негiзiнен туындайтын, мiндеттемелердi орындамау және
адам өмiрi, денсаулығы және мүлкiне зиян келтiру барысындағы әрекеттердiң
жиынтығы.
Мысалы, жүргiзушiнiң адамды қағып кетуiнен денсаулығына тигiзген
зияны, бiр субъектiнiң жасалған шартты орындамауы және т.б. терiс қылықтар.
3. Әкiмшiлiк-құқықтық терiс қылықтардың (құқық бұзушылықтың)
анықтамасы Қазақстан Республикасы Әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы
кодексiнiң 28-бабында мына мағынада берiлген: Жеке адамның осы Кодекс
бойынша әкiмшiлiк жауаптылық көзделген құқыққа қарсы, кiнәлi (қасақана
немесе абайсызда жасалған) iс-әрекетi не әрекетсiздiгi немесе занды
тұлғаның құқыққа қарсы iс-әрекетi не әрекетсiздiгi әкiмшiлiк құқық
бұзушылық деп танылады. Әкiмшiлiк терiс қылықтар тек ғана кодексте
белгiленген.
Қоғам қашанда белгiлi бiр тәртiпке, заңдылыкқа сүйене отырып өмiр
сүредi. Ол әрбiр азаматтың саналы, жақсы тiршiлiгi мен жарқын болашағына
жол ашады. Ал қогамда тәртiп болмаса, ол құлдырайды, ондай қоғамның
келешегi болмайды. Сол себептi қоғамды белгiлi бiр заңдылыққа сүйене
отырып, орнатудың маңызы зор. Қоғамдағы тәртiп адамдардың мінез-құлқын, iс-
әрекетiн реттейтiн қағидалардың әсерiмен орнатылады. Барлық қарым-қатынасты
құқыктық тұрғыдан реттеу өте күрделi; ол көп салалы және көп жүйелi
процесс. Дегенмен, қазiргi уақытга реттелу субъектiлерi мен объектілерiне
байланысты, белгілі жағдай мен аумақ аясында қолданылатын реттеу түрлерi
мен тәсiлдерi қалыптаскан. Соның бірі заңды жауапкершiлiк.
Заңды жауапкершiлiк - жеке адамның, қоғамның, мемлекеттiң мақсат-
мүддесiн қорғаудағы өте күрделi, өте маңызды шара. Оның әрбiр салаға
байланысты бөлiнетiн түрлерi бар, солардың iшiндегi ең маңыздысы -
әкiмшiлiк жауапкершiлiк болып табылады. Әкiмшiлiк жауапкершiлiк дегеніміз -
әкiмшiлiк құқық кесімдеріне сүйене отырып үкіметтің арнайы органы немесе
лауазымды өкiлiнiң құқық бұзушыға әкiмшiлiк жауапқа тарту, қалпына келтiру
шараларын қолдануда көрiнiс табатын заңды жауапкершілiктiң маңызды түрі.
Басқа заңды жауапкершiлiктiң түрлерiндегiдей, әкiмшiлiк жауапкершiлiктiң
өзiне тән қағидалары бар. Бұл қағидалар заңды жауапкершiлiктiң негiзiнде
құрылып, әкiмшiлiк құқықтың қағидаларымен айқындалады. Сол сияқты,
әкiмшiлiк жауапкершiлiктiң нақты мақсат - мүдделерiн және мiндеттерiн
айқындайды.
Әкiмшiлiк жауапкершiлiк қағидалары:
а) әкiмшiлiк құқық бұзушылық жөнiндегi заңмен, заңға заңға тәуелді
актiлермен және оның кесімдерімен бекiтiледi. Демек, әкімшілік
жауапкершiлiктiң жеке нормативтiк-құқықтық жүйесi бар.
Әкімшілік жауапкершілік кесімдері жеке әкімшілік құқық институтын
қалыптастырады. Мысалы, қылмыстық жауапкершiлiк - арнайы заңмен; тәртiптiк
жауапкершiлiк - мемлекеттiк қызметшiлердiң категориялық бөлiнiсiне сәйкес
Қазақстан Республикасы Еңбек кодексімен; материалдық (қаржылық)
жауапкершiлiк Еңбек кодексімен, Азаматтық кодекспен және тиісті зандармен,
кейбiр жағдайда әкімшiлiк құқық кесімдерімен бекiтiледi немесе
жауапкершiлiкке тартылады;
б) әкiмшiлiк құқық бұзушылық - әкiмшiлiк жауапкершiлiктiң ұйтқысы
болып табылады. Олар қылмыс, тәртiптiк iс немесе материалдық залал
келтiру немесе азаматтық - құқықтық деликт (құкық бұзушылық) болуы мүмкiн;
в) әкiмшiлiк құқық бұзушылардың iс - әрекеттерiне негiзделген арнайы
заңдарға сүйенiп әкiмшiлiк жауапкершiлiк түрлi негiзде әдiстер қолданады.
Әрбiр жағдай белгiлi бiр кесімдерге бағытталып, заңды түрде
қарастырылуы тиiс. Жасалған құқық бұзушылық немесе терiс қылық үшiн
әкiмшiлiк жауапкершiлiкке 16 жастан бастап тартылады;
г) қоғамда құқықтық тәртiп орнатудың құралы болып есептеледi;
д) құқық бұзушылармен үнемi күрес жүргiзедi және iс - әрекеттерi
оларға қарсы бағытталады.
Айтылғандарға қоса әкiмшiлiк құқықтың өзіне ғана тән қағидалары
арқылы, оның басқа жауапкершiлiктерден айрықша ететiн ерекшелiктерi бар:
1. Қылмыстық жауапкершiлiктен айырмашылығы әкiмшiлiк жауапкершiлiктi
сот және басқа да уәкiлетті органдар да қадағалай отырып, сонымен
қатар олар әкiмшiлік жауапкершiлiкке тарта алады.
2. Азаматтық құқықтық жауапкершiлiкте басты көңiлге алынатын
материалдық залал - әкiмшiлiк жауапкершiлiктiң қажеттi қағидасы болып
саналмайды.
3. Тәртiптiк жауапкершiлiкте құқық бұзушылық атқаратын қызметi әсер
етедi, ал әкiмшiлiк құқықта ешбiр қызмет немесе қызмет бағыныштылығы
әсер етпейдi. Демек әкiмшiлiк жауапкершiлiк барлық азаматтарға бiрдей
жүреді және оның алдында барлық азаматтар тең құқылы.
Әкімшілік жауапкершілік жөнінде қалыптасқан заңдарға сүйене отырып
мемлекеттiң жергiлiкгi атқарушы билiк органдары да шешiм қабылдауға құқылы.
Яғни, олар Қазақстан Республикасының жергiлiктi өкiлеттi және атқарушы
билiк органдары туралы заңына сәйкес, маслихат депутаттар жиналысы заңның
қарастырған аумағындағы сұрақтарға әкiмшiлiк жауапкершiлiктi міндеттейтiн
ережелер қалыптастыруына болады.
Құқық бұзушылықтың екiншi түрiне қылмыс жатады. Қылмыстың анықтамасы
Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексiнiң 9-бабында мына мағынада
берiлген: Осы Кодексте жазалау қатерiмен тыйым салынған айыпты қоғамдық
қауiптi әрекет (iс-әрекет немесе әрекетсiздiк) қылмыс деп танылады.
Қазақстан Республикасының Президентi Н. Назарбаевтың 2008 жылғы
Қазақстан халқына жолдауында: Бұл саладағы басым бағыт - жазалаушы iс-
әрекет емес, құқық бұзушылықтарды абайлату мен олардың алдын алу болуға
тиiс. делiнген 5.
Мемлекет және құқық теориясында құқық бұзушылықтың ұғымымен қатар
құқық бұзушылықтың құрамы деген ұғым бар. Құқық бұзушылық жалпы ұғым
ретiнде танылса құқық бұзушылықтың құрамы дара ұғым ретiнде қабылданады.
Құқық бұзушылықтың құрамы дегенiмiз нақтылы құқық бұзушылықты және
оның қоғамға зияндылығы мен қауiптiлiгiн заңмен айқындаған арнайы
нышандардың жиынтығы.
Құқық бұзушылық төрт элементтен, нышаннан тұрады: Объект, субъект,
құқық бұзушылықтың объективтiк жағы, құқық бұзушылықтың субъективтiк жағы.
Объект деп құқық бұзушылық қол сұққан қоғамдық қатынастардың жиынтығы
және соның нәтижесiнде зиянды зардаптардың пайда болуын айтады. Жалпы
қоғамдық қатынастар кең, ауқымды және қоғамның барлық салаларына қатынасты
болған соң көптеген мүдделердi қамтиды. Мүдде бар жерде қатынастар пайда
болады. Сондықтан құқық бұзушылық мүдделерге қол сұғады, қауiп-қатер,
зиянды зардаптар тудырады.
Объект қоғамдық қатынастардың жиынтығы ретiнде дамудын, адамзат
өркениетiн қалыптастырған құндылықтар мен мүдделерден қалыптасады.
Құқық бұзушылықтың объектiсi үш түрге бөлiнедi: жалпы объект, топтық
объект және тiкелей объект.
Жалпы объект - социум өмiр сүретiн, тiршiлiк ететiн қоғамдық
қатынастардың барлық жиынтығы. Оған адам мен азаматтардың құқықтары мен
бостандықтары, мүдделерi, халық денсаулығы, санитарлық-эпидемиологиялық
салауаттығы, қоршаған орта, қоғамдық имандылық, меншiк, қоғамдық, тәртiп
пен қауiпсiздiк, мемлекеттiк билiктi жүзеге асырудың белгiленген тәртiбi,
ұйымдардың занмен қорғалатын құқықтары мен мүдделерi жатады (Қазақстан
Республикасы Әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы кодексi, 7-бап).
Топтық объект - бiртектi, бiркелкi, бiр-бiрiмен тығыз байланыстағы
қоғамдык қатынастардың топтасқан жиынтығы. Топтық объект құқық бұзушылықты
қоғамға қауiптiлiгiне және қол сұғылған қатынастарына карай жинақтауға
мүмкiндiктер туғызады. Мысалы, қылмыстық және әкiмшiлiк кодекстерiнiң
ерекше бөлiмдерi жасалған қылмыс пен әкiмшiлiк терiс қылмыстардың топтық
объектiлерiне байланысты жүйеленген.
Тiкелей объект - нақтылы құқық бұзушылық қол сұққан, бұзған қоғамдық
қатынастардағы жеке, дара мүдделер. Мысалы, кiсi өлтiргенде өлтiрген
адамның өмiрi тiкелей объект болып саналады. Кейбiр жағдайларда құқық
бұзушылық жасалғанда заттарға әсер етiледi. Мысалы, ұрлық жасалғанда
меншiкке қол сұғылады, меншiк иесiнiң иемдену, пайдалану, билеу құқығындағы
заттар басқа адамның пайдалануына өтедi. Бұл жерде қылмыскер ұрлаған мүлiк,
зат объект емес, қылмыстың заты болып саналады. Объект әрқашан құқық
бұзушылықтан зардап шегедi, ал кылмыстың заты (сақина, киiм, тауарлар) баз
қалпында қалуы мүмкiн. Құқық бұзушылықтың заты объектiнiң материалдық
көрiнiсi болып табылады. Құқық бұзушылыққа барған субъект заң қорғайтын
арнайы қоғамдық қатынастарды бұзады, қол сұғады.
Жасалған кейбiр қылмыстарда қылмыстың заттары мүлдем жоққа тән.
Мысалы, әйелдi зорлау, бұзақылык, және т.б. қылмыстар.
Құқық бұзушылықтың субъектi деп жауапқа тартуга қабiлеттілiгi бар,
құқық бұзушылық жасаган сәтте заң белгiлеген арнайы жасқа толған адамды
айтады. Құқық бұзушылықлың субъектiлерi болып занды тұлғалар да табылады.
Мысалы, газет жеке адамнын, ар-намысын қорлайтын мақала басқаны үшiн
жауапка тартылады (айып салынады, жабылады).
Субъект жалпы және арнайы болып екi түрге бөлiнедi.
Жалпы субъект барлық адамдардың жасаған құқық бұзушылықтары үшiн
жауапқа тартылуы. Мысалы, кiсi өлтiрудiң субъектiсi жалпы субъектіге
жатады. Адамды кiм де болса өлтiре алады: жас, кәрi, әйел. Бұл жерде
мамандық, жыныс, жас әсер етпейдi.
Арнайы субъект заң белгiлеген ереже бойынша құқық бұзушылық жасаған
адам арнайы, қосымша нышандарға ие болуы тиiс. Мысалы, әскери қылмыстардың
субъектiсi болып әскери қызметкерлер ғана саналады, мемлекеттiк қызмет
мүдделерiне қарсы қылмыстарда арнайы субъект болып лауазымды тұлғалар
болады.
Құкық бұзушылықтың субъектiсi болу үшiн, яғни, жасаған терiс қылығы
және қылмысы үшiн құқықтық жауапқа тартылуға арнайы шарттар қажет.
1. Субъект заң белгiлеген жаска толуы тиiс. Ол 16 жас, ал кейбiр
қылмыстар (ұрлык, кiсi өлтiру, адамды ұрлау, тонау, адамды кепiлге алу,
зорлау және т.б.) үшiн 14 жас болып белгiленген.
2. Құқық бұзушылық жасаған сәтте субъектiнiң өзiнiң құқыққа қарсы
бағытталған әрекеттерiне жауап бередi. Егер адам құқық бұзушылық жасаған
уақытта есi дұрыс емес, немесе психикалық ауру (шизофрения, эпилепсия,
дауна ауруы, ми сифилисi, прогрессивтi паралич, эпидемиялық энцефалит,
маникалды-депрессиялық психоз) жағдайында болса адам жауапқа тартылмайды,
оған мәжбүрлi түрде медициналық емдеу қолданылады.
Құқық бұзушылықтың объективтiк жағы деп оның жасалуының сыртқы
көрiнiсiн, субъектiнiң қоршаган орта мен заттарга әртурлi мағанада жасалган
әрекеттсрiнiң нышандарын айтады.
Құқық бұзушылықтың объективтiк жағы құқық бұзушылық жасалғанда айқын
көрiнiс беретiн әрекет немесе әрекетсiздiк. Тек объективтiк жағын
айқындағаннан кейiн ғана адамның қандай құқық бұзушылық жасағанын дәлме дәл
байқауға болады. Мысалы, ұрлықтың объективтiк жағы адамдардың мүлiктерiн
жасырын түрде ұрлау болса, әйел зорлауда күш қолданып, немесе оны
қолданбақшы болып қорқытып, не жәбiрленушiнiң дәрменсiз күйiн пайдаланып
жыныстық қатынас жасау, тонауда - бөтен мүлiктi ашық ұрлау, қарақшылықта
бөтен мүлiктi ұрлау мақсатында шабуыл жасауға ұшыраған адамның өмiрi мен
денсаулығына қауiптi күш көрсетумен немесе тiкелей осындай күш қолданамын
деп қорқытумен ұштасқан шабуыл жасау болып табылады. Заң құқық бұзушылыққа
сипаттама бергенде объективтiк жағы арқылы онын нышандарын белгiлейдi.
Құкық бұзушылықтың объективтiк жағы iс-әрекет (әрекет немесе
әрекетсiздiк), себептi байланыс және зиянды зардапты қамтиды.
Iс-әрекет (әрекет немесе әрекетсiздiк) арқылы барлық құқық бұзушылық
жасалады. Әрекет - адамның заң, құқық нормалары тыйым салған қоғамға
қауiптi және зиянды iстердi iстеу немесе iстелуiне жол беру. Әрекет әркашан
адамнан белсендiлiктi талап етедi, оның мiнез-құлқынан өзiнiң көрiнiсiн
табады. Әрекет күш қолдану және күш қолданбау болып екi түрге бөлiнедi.
Мысалы, адамды өлтiру үшiн оны күш қолдану арқылы көрсеткен қарсылығын
әлсiретедi, ал, алаяқтық жасаған адам мүлiктi алдау немесе сенiмге қиянат
жасау арқылы күш қолданбай алады.
Әрекетсiздiк - жасауға тиiстi әрекеттi жасаудан бас тартып, қоғамға
қауiптi мiнез құлық таныту. Мысалы, анасы жаңа туған сәбиiн емiзбейдi,
науқасқа дәрiгердiң көмек көрсетпеуi, әскери қызметкердiң қызмет орнына
себепсiз келмеуi.
Зиянды зардап - жасалған iс-әрекеттiң нәтижесiнде қоғамдық
қатынастарға, мүдделерге нұқсан, зиян келтiру. Құкық бұзушылықтың қоғамға
кауiптiлiгi және зияндылығы сонда, ол қоғамның тыныс-тiршiлiгiнiң, өмiр
сүру жағдайларының қалыптасқан тыныштығының ырқын бұзады, соның нәтижесiнде
зиянды зардап пайда болады. Көптеген құқықтық нормаларында зиянды зардап
нақтылы мағанада көрсетiледi. Мысалы, адамның өлуi және т.б. Бұл
материалдық зардаптар. Сонымен қатар зиянды зардапқа формалды зардаптар
жатады. Мысалы, бандитизмнiң қылмыстық құрамы. Бұл құрам бойынша адамдарды
жауапқа тарту үшiн формалды түрде объективтiк жағынан азаматтарға немесе
ұйымдарға шабуыл жасау мақсатында тұрақты қарулы топ (банда) құру, сол
сияқты осындай топты (банданы) басқару әрекетi болса жеткiлiктi. Құру,
басқарудың өзi қоғамға қауiптi әрекет болып саналады.
Себептi байланыс - жасалған iс-әрекетпен зиянды зардаптың арасындагы
байланыс. Құқық бұзушылық iстеген адамның тiкелей әрекетiнен зиянды
зардаптың болуы. Себептi байланыс деген бiр кұбылыстың екiншi құбылысты
тудыруы, себеп салдарды қалыптастырады. Себепсiз салдар болмайды. Сондықтан
себептi байланыс жоқ болса, жауаптылық та болмайды. Мысалы, шофер қалада
машина айдап келе жатып, аялдамада тұрған автобустың алдынан атып шыққан
адамды басып өлтiредi. Тергеу барысында шофердiн iшiмдiк iшпегендiгi және
рұксат етiлген 40 шақырым жылдамдықпен келе жатқандығы анықталады.
Сараптаманың қорытындысы бойынша жүргiзушi барлық жол жүру ережесiн
сақтаған. Адам өзiнiң әрекетiнiң нәтижесiнде өлiмге ұшыраған. Бұл жерде
жүргiзушiнiң әрекетi мен адам өлiмiнiң арасында себептi байланыс жок.
Сондыктан ол кiсi өлiмi үшiн жауапқа тартылмайды.
Шетел криминологиялық әдебиеттерiнде эквиваленттiк теория деп
аталатын тұжырымдама бар. Бұл теория бойынша iстiң, оқиғаның барлық
себептерi тең мағынада пайдаланылады, ал қажеттi жағдай нышаны жауапқа
тартудың объективтiк негiзi болады. Мысалы, егер бiр адам бiр адамға пышақ
салып өлтiрген болса, адам өлiмiнiң себебiне пышақ салған адам, кезiнде
пышақты жоғалтқан адам және оны жасаған адамдар да жатады. Теория бойынша
әр адамның әрекетi өлiмге себеп болып тұрған болып бағаланады. Тәжiрибеде
қолдануда аталмыш теория қылмыстық жауапқа тартудың шеңберiн кеңейте
түседi, репрессиялық сипатқа ұласады. Тек iс-әрекетпен зиянды зардаптың
арасында тiкелей себептi байланыс болған жағдайда жауапкершiлiк туындайды.
Құқық бұзушылықтың субъективтiк жағы деп субъектiнiң жасаған iс-
әрекетiне деген психикалық қатынасын айтады. Субъективтiк жақ негiзiнде
кiнә, себеп және мақсат сияқты ұғымдарды қамтиды. Бұл нышандар құқық
бұзушылық жасаған субъектiлердiң iшкі сезiмiн, оның психикасындағы
процестердi кеңiнен қамтиды. Олардың бәрiн толық анықтау арқылы адам
жасаған құқық бұзушылықтың қоғамға қауiптiлiгi мен зияндылығы айқындалады,
жаза мөлшерiне әсер етедi.
Кiнә деп субъектiнің iстеген құқық бұзушылығына және оның зиянды
зардаптарына қасақана, немесе абайсыз формасындағы психикалық қатынасын
айтады. Кiнә екi мағына, кезеңiмен қамтылады.
Бiрiншiсi, интеллектуалдық (зияткерлiк) кезең кiнәлiнiң iс-әрекетiн
қоғамға қауiптi екенiн, оның қоғамға қауiптi, немесе зиянды келтiретiнiн
ұғынуы, немесе сондай зардаптардың болуын көре бiлуi.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
1 БӨЛІМ 1. Кеден заңнамасының, құқық бұзушылықтың, құқықтық 6
жауапкершіліктің ұғымы және арақатынасы
1.1 Кеден заңнамасының ұғымы және Қазақстан Республикасының кеден 6
заңнамасына шолу
1.2 Құқықтық жауапкершіліктің ұғымы және құқық бұзушылық құқықтық 11
жауапкершілік негізі ретінде
1.3 Құқық және мәжбүрлеу, заңды жауапкершіліктен босатудың мән 23
жайлары.
2 БӨЛІМ 2. Кедендік қылмыстардың құқықтық сипаттамасы 31
2.1 Кедендік қылмыстардың түсінігі және кедендік қылмыстардың 31
құрамдарына қатысты мәселелер
2.2 Кедендік қылмыстардың объективтік, субъективтік белгілері және 36
олардың қылмыстық жауапкершілік үшін ролі
3 Кеден заңнамасын бұзушылықта кеден органдарының қатысуын 49
құқықтық реттеу және кеден саласында құқық бұзушылық үшін
жауапкершілік
3.1 Кеден заңнамасын бұзушылықта Кеден органының қатысуын құқықтық 49
реттеу
3.2 Кеден саласында жасалған қылмыстық және әкімшілік құқық 58
бұзушылық үшін жауапкершілік
ҚОРЫТЫНДЫ 65
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ЖӘНЕ НОРМАТИВТІК АКТІЛЕР МЕН 69
СӨЗДІК
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Бұл диплом жұмысы Қазақстан
Республикасындағы кеден заңнамасын саралау арқылы ұғымын ашу және кедендік
құқық бұзушылықтың себептері мен жағдайларын анықтауға, аталған құқық
бұзушылықтардың сипатын ашып, құқықтық сипаттамасына шолу жасап, саралау
мәселелеріне және кедендік құқық бұзушылықтардың алдын алудың жолдарының
негізін қалыптастыруға бағытталған. Сонымен қатар негізгі мәселе ретінде
кеден заңнамаларын бұзғандығы үшін жауапкершілікке тоқталып, осы мәселе
төңірегінде ой түю.
Дипломдық жұмыстың зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан
Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев халыққа жолдауында
мемлекеттің экономикалық дамуын жеделдетудің бағдарламасын ұсынды.
Қазақстанның әлемнің дамып жатқан елдерінің қатарына кіруі осы
бағдарламаның мақсаты болуы тиіс. Ұлт пен экономика бәсекелестікке
қаблетті болған жағдайда біз бұны жасай аламыз, - деп атап өтті ел басы.
Бұл сөздер Қазақстанның барлық саласындағы іс-әрекеттерде басшылыққа
алынбақ. Одан кеден қызметі де тыс қалмайтыны сөзсіз. Бұл қызмет әрине
Қазақстан экономикасының нығайюына елеулі ықпал етеді.
Кеден көмегімен мемлекет имиджі нығаюда, өйткені елімізге
келушілерді ең алғаш шекарада кеденшілер қарсы алады, шекараны қорғау да
осы қызметкерлердің міндетіне кіреді. Қазақстанның экономикалық жағдайын
жақсартуға да кеден белсенді атсалысады. Оның айғағы кеден алымдары
республика бюджетінің төрттен бір бөлігін құрап отыр. Еліміздің кеденшілер
үшін мемлекетіміздің экономикалық мүделерін қорғау негізі мақсат болып қала
бермек. Кеден қызметінің елдің әлеуметтік-экономикалық өмірінде өсіп келе
жатқан ролі бизнес жүргізу, сыртқы экономикалық қызметті белсенділендіру,
оған қатысушылардың мүдделерін қорғау үшін қолайлы жағдайлар жасауда және
кәсіпкерлік қызмет үшін оңтайлы жағдайлар жасауда жаңа жолдар іздеуді талап
етеді. Осыған орай, кеден бекетінің қызметкерлері кедендік ресімдеуді
жақсартуға, жетілдіруге және оңайлатуға бағытталған жұмыстар жүргізуде. Ең
басты мәселе кеден саласында кеден заңнамасын бұзуды азайту шараларын
қарастыру болып табылады.
Кейінгі уақытта мемлекетiмiздегi кеден органдарының қызметiнiң қайта
ұйымдастырылып, ролiнiң өсуi, олардың құқықтық негiзi шеңберiнiң кеңеюi,
Қазақстан Республикасында кеден iсi саласындағы бiртектес құқықтық
қатынастарды қылмыстық қол сұғушылықтардан қорғайтын жаңа қылмыстық
құқықтық нормалардың пайда болуына әкелдi.
Демек бүгінгі күні елімізде кедендік қылмыстарға, жалпы құқық
бұзушылық проблемаларына, жаңаша көзқарас қажет. Жасыратыны жоқ бүгінгі
күні кедендік қылмыстылықтың, жалпы құқық бұзушылық өсіп отыр.
Қазақстан Республикасында 1997 жылы жаңа Қылмыстық кодекс
қабылданғанға дейiн кедендiк қылмыстар бұрынғы қылмыстық заңда мүлдем
қаралмады деп айтуға болады, себебi Қаз КСР қылмыстық заңында кеден
органдарының қызметiн қылмыстық қол сұғушылықтардан қорғайтын бiр ғана
норма орын алды (1960 жылғы Қаз КСР ҚК 78-бабы). Қазақстан мемлекеті өз
тәуелсiздiгiн алғаннан кейiн кеден саласында жасалатын қоғамға қауіпті
құқыққа қайшы әрекеттер үшін қылмыстық жауаптылық қарастыратын қылмыстық
кодекске құрамдар енгiзiп, онда кеден саласында жасалатын қылмыстардың
кейбір құрамдары салықтық қылмыстармен бiрiктiрiлiп қарастырылды.
Кейінерек, яғни 1995 жылы 12 шiлдеде Қазақстан Республикасы Президентiнiң
заң күшi бар Жарлығымен Қаз КСР Қылмыстық кодексінде кеден саласында
жасалатын кейбір қылмыстар жаңа редакцияда берiлді. Дегенмен сол кезде
аталмыш нормалардың мазмұндарының дәлме-дәл анықталмауы, қоғамға қауіпті,
құқыққа қайшы әрекеттер жасаған сыртқы экономикалық қызмет қатысушыларға
қатысты бұл нормаларды соттық-тергеу практикасында қолдануда қиындықтар
туғызды.
Кейінгі уақытта мемлекетiмiздегi кеден органдарының қызметiнiң қайта
ұйымдастырылып, ролiнiң өсуi, олардың құқықтық негiзi шеңберiнiң кеңеюi,
Қазақстан Республикасында кеден iсi саласындағы бiртектес құқықтық
қатынастарды қылмыстық қол сұғушылықтардан қорғайтын жаңа қылмыстық
құқықтық нормалардың пайда болуына әкелдi.
Бүгінгі күні Қазақстан Республикасында сыртқы экономикалық қызмет
саласындағы ұлттық экономикалық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету мәселелерi
ерекше маңызға ие. Демек экономикалық контрабанда, кеден төлемдерi мен
алымдарын төлеуден жалтару, шетелдiк валютадағы қаражатты шетелден
қайтармау, айналыстан алынған немесе айналысы шектелген заттардың
контрабандасы секiлдi кедендiк бақылау аясында жасалатын қылмыс
құрамдарымен күрестің Қазақстан Республикасының ұлттық қауiпсiздiгiнің
құрамдас бөлiгi болып табылатын экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде
үлес қосатаны сөзсіз. Сондықтан, бүгінгі күні кеден iсi аясын, сыртқы
экономикалық қызметтi қорғаудың арнайы қылмыстық-құқықтық және
криминологиялық шараларының кешенiн жасаудың қажеттiлiгi туындап отыр.
Қазiргi таңда Қазақстан Республикасы шекарасымен шектесiп жатқан
мемлекеттер арасында кедендiк шекараны қорғау, ол арқылы өтетiн тауарлар
мен көлiк құралдарын толық декларациялауды қамтамасыз ету мақсатында
кедендiк бақылау мекемелерi құрылған. Әрбiр кедендiк бақылау бекеттерiнiң
ара қашықтығы 150-200 шақырымды құраса, орта есеппен әрбiр кедендiк бақылау
қызметкерi бақылауына 7 шақырым кеден шекарасы келедi. Демек осы аталған
кедендiк шекараның ұзақтығы кедендiк қылмыстарының латенттi сипат алуының
бiрден бiр себебi болып отыр. Өкінішке орай, бүгінгі күні аталған қылмыс
құрамдарымен күрес тиiстi дәрежеде жүргiзiлмей отыр. Сондай-ақ, кедендiк
қылмыстармен күрестiң тиiстi дәрежеде жүргiзiлмеуiнiң себептерi ретiнде,
қылмыстық заңдағы аталған қылмыс құрамдары үшiн қылмыстық жауаптылықты
белгiлейтiн нормаларда кездесетiн олқылықтар мен ғылыми негiзiнiң
қалыптаспағандығын да айтуға болады.
Кеден саласында жасалған қылмыстар үшін қылмыстық жауаптылыққа
байланысты теориялық және практикалық мәселелер бұрынғы КСРО елiнде де,
Қазақстан Республикасында да ешқашан арнайы және жан-жақты зерттелмеген.
Демек, кеден саласында жасалатын қылмыстарға қарсы күресу қазiргi таңда
өткiр тұрған мәселе, яғни жан-жақты зерттеудi, әсiресе теориялық тұрғыдан
iргелi зерттеудi талап етедi.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Кедендік қылмыстарға және құқық
бұзушылықтарға қатысты заңдылықтарды анықтап, оларды талдау жолымен
кедендік қылмыстардың және құқық бұзушылықтарды болдырмас үшін олардың
табиғатын дұрыс және толыққанды анықтау керек, ол осы құқық бұзушылықтың
алдын алудың теориялық мәселелерін кеңінен ашып, практикалық тұрғыдан алдын
алудың тиімді ұсыныстарын енгізуге жағдай жасайды.
Дипломдық жұмыстың міндеттері. Жоғарыда келтірілген мақсатты орындау
үшін жұмыс алдында мынандай міндеттер қояды:
заң әдебиеттеріндегі ғалымдардың пікірлеріне сүйене отырып кедендік құқық
бұзушылықтың және қылмыстың ұғымын ашу;
кедендік құқық бұзушылық пен қылмыстардың (экономикалық контрабанда, шетел
валютасындағы қаражатты шетелден қайтармау, кеден төлемдері мен алымдарын
төлеуден жалтару, айналыстан алынған заттардың немесе айналысы шектелген
заттардың контрабандасы) соңғы жылдардағы заңдылықтарын көрсету;
кедендік заңнамада құқық бұзушылықтың және қылмыстық заңда кедендік
қылмыстардың түрлі объектісін көрсетуді ұсыну;
кедендік қылмыстардың қылмыстық затын сипаттай отырып, кеден төлемдерi мен
салықтардың шеңберiн анықтау;
Дипломдық жұмыстың зерттеудің әдістемесі мен әдістері. Жоғарыда
көрсетілген міндеттерді орындау жолында зерттеу философиялық диалектиканың
заңдары мен таным әдістерін басшылыққа алды. Сол сияқты формальдық
логиканың да ережелері, салыстырмалы-құқықтық әдістер де қолданылып, кей
тұстарда өзге ғылым салаларының да әдістері, заңдылықтары мен ережелерін
басшылыққа алдық. Соның ішінде, түрлі әдістерге арқа сүйедік.
Дипломдық жұмыстың зерттеудің обьектісі - кедендік заңнаманы зерттеу
арқылы құқық бұзушылықты, құқықтық жауапкершіліктің ерекшеліктерін
қарастыра, кеден саласындағы қылмыстылықпен байланысты Қазақстанның
қазіргі уақыттағы өмірдің әр саласындағы құбылыстары ретінде қарастыру.
Дипломдық жұмыстың зерттеудің нақты заты. Кедендік заңнама, оны
бұзғаны үшін жауапкершілік аясында бар құқық бұзушылық мәселелерін
әлеуметтік аспектілері, оған әсер ететін экономикалық, ұйымдастырушылық
т.б. факторлар, кедендік құқық бұзушылықтар арқылы алдын алушы нақты
шаралар мен алдын алуды реттейтін заңдар мен нормативтік актілер, кедендік
қылмыстылықты құрайтын нақты қылмыс құрамдарының элементтері мен белгілері
арқылы көрсету.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден,
үш бөлімнен, жеті бөлімшеден құралған және қорытындыдан, сол сияқты
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
БӨЛІМ 1. Кеден заңнамасының, құқықтық жауапкершіліктің ұғымы және құқық
бұзушылық құқықтық жауапкершілік негізі ретінде
1.1. Кеден заңнамасының ұғымы және Қазақстан Республикасы кеден заңнамасына
шолу
Кеден одағы Кеден кодексінің 2 бабына сай Кеден одағының бiрыңғай
кедендiк аумағын немесе кеден одағының кедендiк аумағына Беларусь
Республикасының, Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясының аумақтары,
сондай-ақ кеден одағына мүше мемлекеттер аумақтарының шегiнен тыс
орналасқан жасанды аралдар, қондырғылар, құрылыстар мен оларға қатысты
кеден одағына мүше мемлекеттердiң айрықша заңдық құзыры болатын өзге де
объектiлер құрайды.
Кеден одағының кедендiк аумағының шегi кеден одағының кедендiк
шекарасы, немесе кедендiк шекара болып табылады.
Кеден одағына мүше мемлекеттердiң халықаралық шарттарына сәйкес кеден
одағына мүше мемлекеттердiң аумақтарында орналасқан жекелеген аумақтардың
шегi кедендiк шекара болып табылуы мүмкiн.
Кеден одағындағы кедендiк реттеу Еуразиялық экономикалық қоғамдастығы
шеңберiндегi кеден одағындағы, немесе кеден одағы кедендiк реттеу -
тауарларды кеден одағының кедендiк шекарасы арқылы өткiзуге, оларды кеден
одағының бiрыңғай кедендiк аумағы арқылы кедендiк бақылаумен тасымалдауға,
уақытша сақтауға, кедендiк декларациялауға, кедендiк рәсiмдерге сәйкес
шығаруға және пайдалануға, кедендiк бақылауды жүргiзуге, кедендiк
төлемдердi төлеуге байланысты қатынастарды, сондай-ақ кеден органдары мен
көрсетiлген тауарларды иелену, қолдану және оларға билiк ету құқығын iске
асыратын тұлғалар арасындағы билiк қатынастарды құқықтық реттеу.
Кеден одағындағы кедендiк реттеу кеден одағының кеден заңнамасына
сәйкес, ал мұндай заңнамада реттелмеген бөлiгiнде, кеден одағының кеден
заңнамасы деңгейiнде тиiстi құқықтық қатынастар орнатылғанға дейiн кеден
одағына мүше мемлекеттердiң заңнамасына сәйкес жүзеге асырылады.
Кеден одағының кеден заңнамасы: 1. Кеден одағының Кеден кодексінен;
2. кеден одағына мүше мемлекеттердiң кеден одағындағы кедендiк құқықтық
қатынастарды реттейтiн халықаралық шарттарынан; 3. Кеден одағы
комиссиясының Кеден одағының Кеден кодексінің және кеден одағына мүше
мемлекеттердiң халықаралық шарттарына сәйкес қабылданатын кеден одағындағы
кедендiк құқықтық қатынастарды реттейтiн шешiмдерiнен тұрады. Кеден
одағының комиссиясы - бiрыңғай тұрақты қызмет ететiн реттейтiн кеден
одағының органы;
Кеден одағының кеден заңнамасы кеден одағының кедендiк аумағыңда
қолданылады. Егер кеден одағының кеден заңнамасына сәйкес кеден одағындағы
кедендiк реттеу кеден одағына мүше мемлекеттiң заңнамасына сәйкес жүзеге
асырылатын болса, мұндай заңнама осы кеден одағына мүше мемлекеттiң
аумағында қолданылады.
Егер Кеден одағының Кеден кодексі және (немесе) кеден одағына мүше
мемлекеттердiң халықаралық шарттарына сәйкес өзгеше белгiленбесе, кедендiк
реттеу көзiнде кедендiк декларацияны немесе өзге де кедендiк құжаттарды
тiркеу күнiне әрекет ететiн кедендiк-тарифтiк реттеу шаралары, тыйым
салулар мен шектеулер, кеден одағына мүше мемлекеттердiң салық салу
саласындағы заңнамалық актiлерi қолданылады.
Егер Кеден одағының Кеден кодексі және (немесе) кеден одағына мүше
мемлекеттердiң халықаралық шарттарына сәйкес өзгеше белгiленбесе,
тауарларды кеден одағының кеден заңнамасында белгiленген талаптарды бұза
отырып кедендiк шекара арқылы өткiзген кезде iс жүзiнде тауарларды кедендiк
шекарадан өткiзу күнiне әрекет ететiн кеден одағының кеден заңнамасы,
кедендiк - тарифтiк реттеу шаралары, тыйым салулар мен шектеулер, кедеи
одағына мүше мемлекеттердiң салық салу саласындағы заңнамалық актiлерi
қолданылады.
Егер iс жүзiнде тауарлар кедендiк шекарадан өткiзiлген күн
белгiленбесе, егер осы Кодексте және (немесе) кеден одағына мүше
мемлекеттердiң халықаралық шарттарына сәйкес өзгеше белгiленбесе,
белгiленген талаптарды бұзушылықтар анықталған күнiне әрекет ететiн кеден
одағының кеден заңнамасы, кедендiк-тарифтiк реттеу шаралары, тыйым салулар
мен шектеулер, кеден одағына мүше мемлекеттердiң салық салу саласындағы
заңнамалық актiлерi қолданылады.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 1-бабына сәйкес
Қазақстан Республикасының қылмыстық заңдары тек қана осы Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексi. Қылмыстық жауаптылықты көздейтiн өзге
заңдар оларды осы Кодекске енгiзгеннен кейiн ғана қолданылуға тиiс.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі Қазақстан Республикасы
Конституциясына және халықаралық құқықтың жалпы жұрт таныған принциптерi
мен нормаларына негiзделедi.
Әкiмшiлiк құқық бұзушылықтар және қылмыстар кеден одағына мүше
мемлекеттердiң заңнамасына сәйкес кеден органдары олар бойынша әкiмшiлiк
процесс жүргiзетiн (iс жүргiзудi жүзеге асырады) әкiмшiлiк қүқық
бұзушылықтар және кеден одағына мүше мемлекеттердiң заңнамасына сәйкес олар
бойынша iс жүргiзу кеден органдарының жүргiзуiне жатқызылған қылмыстар;
Қазақстан Республикасының заңнамасы жаңа кезде жаңа заманға ыайық
қаіргі деңгейге дейін көтерілуінде бірталай заңдар заңға сәйкес актілер
қабылданып, қайтадан жаңғырып отырды.
КСРО ыдыраған соң Қазақстан өз мемлекеттілігін 1978 ж. Қазақ ССР
Конституциясына және одақтық заңдарға сүйене отырып құра бастады, бірақ бұл
нормалар ескі жүйенің қағидаларынан көрiнiс берiп, бүгiнгi күн талабына
жауап бере алмады және жаңа мемлекеттiң құқықтық негiзi болып қызмет ете
алмады. 1
Бүгiнгi Қазақстан Республикасының Конституциясының қабылдануына
алғашқы дербес зандар мен 1993 ж. егемендi Қазақстанның тұңгыш
Конституциясы алғышарт болды.
Конституция (1995) жаңа мемлекеттiгiмiздiң негізін қалап, қоғамдық
дамудың бағыты мен ретiн анықтауға қабiлеттi бiрыңғай мемлекеттiк билiктiң
құрылуына жол ашты.
Біздің кеден саласында қабылданған заңнамамыз жалғыз жарым
қабылданған жоқ, керісінше жаңа құқықтық қатынастарды реттей алатын
деңгейде жалпы елде экономикалық реформа жаппай жүріп жатты.
Сол заңдар жүйесінен мемлекеттiң бiрыңғай сыртқы экономикалық
қызмстiнiң жүйесiн қалыптастыру 1990 ж. 15 желтоқсанда Қазақ ССР сыртқы
экономикалық қызметiнiң негiзгi қағидалары туралы Қазақ ССР Заңымен
қарастырылған. Дегенмен бұл заңды орындау кезінде кездескен қиыншылықтар
дербес кеден ұйымдарын құрмай, бұны тәжiрибеде жүзеге асыру мүмкiн болмады.
Кеден iсiн ұйымдастыру қағидаларын бекiту КСРО-ң бiртұтас кеден аумағы
негізiнде бекiтiлiп, оның құзырына кеден саласында 1990 ж. 10 сәуiрдегi
КСРО, одақтық және автономиялық республикалардың экономикалық
қатынастарының негiзi туралы Заңымен анықталған КСРО, одақтық және
автономиялық республикалардың экономикалық мүддесiн қорғау, кеден баждары
мен алымдарын бекiту кiрдi.
Одақтас республикалар өзара келiсiмiнсiз тауарлар мен қаржы
ресурстарын әкелу мен әкетуге шектеу қоюға, өз аумақтары арқылы жүк
транзитiне бөгет жасауға, баска мемлекеттiң азаматтары мен заңды тұлғалары
меншiгiндегi ақша және мүлiк құралдарын өткiзуге кедергi келтiруге, кеден
төлемдерiн енгiзуге тыйым салынды. Кедендiк, сондай-ақ, әрекет етушi
тетiктердiң болмауы Қазақстаннан әр түрлi шикiзаттар мен басқа да
тауарлардың кедергiсiз әкетiлуiне әсер еттi, оларды әкетуге рұқсат және
лицензия болғанның өзiнде, Қазақстан тиiстi бөлiнген валюталық аударымдарды
алмады. Сонымен қатар бұл үрдiстi тоқтатуға республикалық мемлекеттiк
органдар дәрменсiз болды. Оған мысал ретiнде Қазақ КСР Министрлер Кеңесiнiң
1989 жылғы 27 қазандағы № 210 бұйрығын айтуға болады. Онда киiк мүйiздерiн
өткiзуден түскен пайданың заң бекiткен пайызы (5 %) одақтас министрлiктер
мен оған ведомстволық бағынышты кәсiпорындардан Қазақстан Үкiметiне
аударылуға тиiс екендiгiн негiздеген. Бұл түсім түгелiмен аударылмаған және
ол бойынша көрсетiлген жазалау шаралары да орындалмаған. Тағы да бiр айта
кететiн жайт, одақтық министрлiктер мен ведомостылардың ешқайсысы оған
көңіл де бөлген жоқ, ал белгіленген квота шеңберінде берілген лицензиялар
саны кемімеген.
Мемлекетiмiздiң сыртқы экономикалық қызмет механизмiн жандандыруға
жасалған қадам 1991 ж. 6 маусымдағы № 328 Қазақ ССР республикалық валюта
комитетi туралы Қазақстан Президентiнiң қаулысы болды. Жаңадан құрылған
мемлекеттiк орган валюталық және экспорт-импорт саясатын жасау мен
үйлестiру, экспорт базасын дамыту мен экспорт үшiн ресурс iздестiру
шараларын қабылдауы керек болды. Бұл сала Премьер-министрдің өзінің
бақылауында болғанына қарамастан, шын мәнiнде, бұл комитет алдына қойылған
мәселелердi шешуде ролi төмен болды.
Қазақстан экономикасын реформалау үшiн заңдардың пiсiп-жетiлмегендiгi
сезiлiп тұрды. Бұрын қажет болмаған жаңа қоғамдық қатынастарды реттеу үшiн
жаңа заң актiлерiнiң қажеттiлiгi туындай бастады. Бұл кеден саласына да
қатысты.
1991 ж. 24 желтоқсанда Қазақстанда Кеден тарифi мен бажы туралы Заң
қабылданып, кеден бажының жүйесi ретiнде кеден тарифiн құрып, қолдану
көзделдi. Сөйтiп республикамызда дүние жүзiлiк қауымдастық таныған
мемлекеттiк қызметтiң тәуелсiз құзыреті кеден саласында да орныға бастады.
Кеден саласы, 1991 ж. 16 желтоқсандағы ҚР тәуелсiздiгi туралы
Конституциялық заңында да атап етiлгендей, елiмiздiң экономикалық негiзiн
нығайту үшiн құрылған объективтi қажеттiлiк. Басты бағыт ретiнде қаржы-
несиелiк, ақша жүйесiн, республикалық кеден және салық жүйелерiн құру
құқығы анықталды.
1991 жылғы желтоқсан айындағы оқиғалар КСРО-иың ыдырауына әкелiп,
Қазақ КСР-iн қоса алғанда, одақтас мемлекеттердiң тәуелсiздiгiн жариялауына
мүмкiндiк бердi. 1991 жылы 16 желтоқсанда қабылданған тәуелсіздік
Декларациясы бүгінгі күндердің бастауы десек артық айтқандық емес.
Тәуелсіз егемен мемлекет қалыптастыру үшiн құқықтық негіз түбiрiмен
қайта құруды қажет етеді. Жүргiзiліп жатқан экономикалық өзгерістерге дұрыс
әсер етiн құқықтық реформаның нәтижелiлiгiне мемлекеттiк деңгейде мән
берiлгенде ғана көзделген мақсатқа жету мүмкін болмақ. 1993 жылғы 16
маусымдағы Президенттiң Қазақстан Республикасының құқық реформасының
тиiмдiлiгiн арттыру шаралары туралы жарлығы керекті қадамдардың бірі
болды.
Кеден саласы үшін алға ілгерілеу 1995 жылы 20 шілдеде ҚР кеден ісі
туралы Президенттің заң күші бар Жарлығының қабылдануы дер едік. Бүгінгі
күн деңгейінен кемшілігі көп дегенімізбен кеден саласының, оның кедендік
заңнамасын қалыптастыру үшін маңызы зор болғанын атап айту керек, әрі орны
ерекше.
Қазақстан Республикасында 1997 жылы жаңа Қылмыстық кодекс
қабылданғанға дейiн кедендiк қылмыстар бұрынғы қылмыстық заңда мүлдем
қаралмады деп айтуға болады, себебi Қаз КСР қылмыстық заңында кеден
органдарының қызметiн қылмыстық қол сұғушылықтардан қорғайтын бiр ғана
норма орын алды (1960 жылғы Қаз КСР ҚК 78-бабы). Қазақстан мемлекеті өз
тәуелсiздiгiн алғаннан кейiн кеден саласында жасалатын қоғамға қауіпті
құқыққа қайшы әрекеттер үшін қылмыстық жауаптылық қарастыратын қылмыстық
кодекске құрамдар енгiзiп, онда кеден саласында жасалатын қылмыстардың
кейбір құрамдары салықтық қылмыстармен бiрiктiрiлiп қарастырылды.
Кейінерек, яғни 1995 жылы 12 шiлдеде Қазақстан Республикасы Президентiнiң
заң күшi бар Жарлығымен Қаз КСР Қылмыстық кодексінде кеден саласында
жасалатын кейбір қылмыстар жаңа редакцияда берiлді. Дегенмен сол кезде
аталмыш нормалардың мазмұндарының дәлме-дәл анықталмауы, қоғамға қауіпті,
құқыққа қайшы әрекеттер жасаған сыртқы экономикалық қызмет қатысушыларға
қатысты бұл нормаларды соттық-тергеу практикасында қолдануда қиындықтар
туғызды.
Ел Президентi Н. Ә. Назарбаев кезекті Қазақстан халқына жолдауында:
Бiрiншiден, Қазақстан егемен тәуелсiз мемлекет болды. Екiншiден, бiз кең
ауқымды әлеуметтiк, саяси және экономикалык, реформаларды жүргiзе бастадық.
Аталған мақсаттарға жете қойғанымыз жоқ, дегенмен жекелеген бағыттарда
көзге түсер нәтижелерiмiз де бар, - дегеніі нағыз шындық еді.
Еуразиялық экономикалық қоғамдастықтың мемлекеттер басшыларының
деңгейiндегi Мемлекетаралық кеңесiнiң (кеден одағының жоғарғы органы) 2009
жылғы 27 қарашадағы № 17 шешiмiмен қабылданған Кеден одағының кеден кодексi
туралы шартқа қосымша.
Кеден одағының Кеден кодексi (2009 жылғы 27 қарашада).
Жариялануы: Егемен Қазақстан 2010 жылғы 30 маусымдағы № 259-264 (26109)
Кеден одағының Кеден кодексi туралы шарт ҚР 2010 жылғы 25 маусымдағы
№ 293-IV Заңымен; РФ 2010 жылғы 2 маусымдағы № 114-ФЗ ратификацияланды;
Осы шартты ратификациялау туралы Заңның жобасы ҚР Парламентi
Мәжiлiсiнiң қарауына ҚР Үкiметiнiң 2010 жылғы 11 мамырдағы № 400 қаулысымен
енгiзiлдi.
Кеден одағы Кеден колексі кеден аумағында бүгінгі таңда қолданыстағы
номері бірінші заңға айналған халықаралық шарт кеден заңдарының
көшбасшысына айналып отыр. Сонымен қатар, Кеден одағы мүше мемлекеттерінде
осы мазмұндас өздерінің Кеден ісі тұралы кодексі немесе заңдарын
қабылдауы Кеден одағына мүше мемлекеттердің заңдарының бірізділікке түсе
бастағанының дәлелі ретінде қарастыруымыз керек.
Оған Конституция нормаларынан өзге, тиiстi заңдар, басқа нормативтiк
құқықтық актiлер, халықаралық келiсiм-шарттар және республиканың басқа да
мiндеттемелерi, Жоғарғы Сот пен Конституциялық Кеңестiң нормативтi
қаулылары жатады.
Мемлекет пен қоғам өмiрiнiң барлық салаларын қамтитын заңдарды
кешендi әрi жүйелi түрде жетiлдiрудi жүзеге асырсақ, айтылған мәселелердi
шешуге қол жеткiзе аламыз.
Президентiмiз Н. Ә. Назарбаев Парламент қызметi туралы айтқан сөзiнде
елiмiздiң заң шығарушы органының бүгiнгi күнi кодекс түрiндегi жинақталған,
кодталған кешендi актiлердi қабылдауға ерекше көңiл аударып отырғанын алға
тартады.
Кеден жүйесi кең мағынасында, қалыптасу барысында қазақстандық кеден
құқығын жеке салаға айналдыратын қажеттi заңды негiз қалап келедi.
Кеден құқығы егемендi Қазақстанда мемлекетiмiздiң сыртқы экономикалық
қызметiнде жаңа құрал болып табылады. Зандарымыз кеден iсi, кеден
саясаты, кеден саласы сияқты құқықтық категориялардың жеткiлiктi түрдегi
дәл анықтамасын бермегендiктен, оларды қолдануда кейбiр қиыншылықтарға
соқтырады.
Қазақстанның, Ресейдiң және Қырғызстанның кеден заңдарын, сондай-ак,
ТМД қатысушы - мемлекеттердiң Кеден заңдарының негiздерiне жасалған талдау
кейбiр баптарда кеден iсiне жоғары мән берiлетiндiгiн көрсеттi. Мысалы,
кеден iсi 1-бабында Кеден iсi ұғымы аныкталған соң ары карай сiлтемелi
номерлер арқылы көрсетiлiп Казақстан Республикасында (Кеден iсi туралы
Қазақстан Республикасы Заңының 3-11, 13, 16, 424 баптары) жан-жақты ұғымға
айналған.
Кеден саласы мемлекет қызметiнiң монополиялық саласы ретiнде кеден
мүддесi мен мемлекет қызметiне сай келiп, өз құрылымына кеден саясаты мен
кеден iсiн енгiзген.
Бұл жағдайда республиканың егемендiгiн, қауiпсiздiгiн, экономикалық
мүдделерiн қорғайтын кеден саласындағы мемлекет қызметiмен байланысты
қоғамдық қатынастарды реттеуге қажеттi саласы кеден құқығының пәнi болып
табылады.
Кеден саласының басқа бiр элементi - кеден саясаты - тұтастай iшкi
және сыртқы саясаттың өзiне тән мақсаттары бар. Заңдар негiзiнде оны
мемлекет саясатының iшкi және сыртқы құрама бөлігі ретінде қарастырғанымен,
кеден саясатының кейбір мақсаттары, біздің ойымызша, кеден саласы
шеңберiнен шығуы мемлекеттiк баскарудың басқа салаларымен өзара тығыз
байланысы мен оның маңыздылығын көрсетедi.
1. 2. Құқықтық жауапкершіліктің ұғымы және құқық бұзушылық құқықтық
жауапкершілік негізі ретінде
Құқық бұзушылықтың тарихы тамырын тереңiнен тартады. Саяси-құқықтық
iлiмдер тарихының ғылыми жетiстiктерiмен нәтижелерiне мұкият зер салып
қарасақ құқық бұзушылық мемлекетпен құқық пайда болған сәттен бiрге
қалыптасқан 2. Себебi құқықтың пайда болуымен оның нормаларын бұзу, тыйым
салынған әрекеттердi жасау сияқты құқық бұзушылықтар да пайда болады. Мiне,
сол кезеңнен бастап құқық бұзушылық қоғамның ажырамас серiгi ретiнде осы
күнге дейiн жойылған жоқ. Сондықтан құқық бұзушылықты жанжақты зерттеу,
онын алдын орау, болдырмау сияқты мәселелер адамзаттың алдында тұрған ең
күрделi мәселелердiң бiрi. Мемлекеттiң, қоғамның толыққанды дәрежеде өмiр
сүруi, қалыптасқан қоғамдык, қатынастардың тұрақтылығы және адамдардыц
көңiл-күйiмен отбасындағы тыныштықтардың бәрi құқық бұзушылықтын
деңгейiмен, онымеи күресудегi иәтижеге байланысты. Құқық бұзушылықпен
күресуде нақтылы нәтиже жоқ мемлекетте халықтың билiкке деген сенiмсiздiгiн
арттырады, наразылығын тудырады. Сонда жалпы құқық бұзушылық дегенiмiз не?
Заң әдебиетiнде оның анықтамасы тұрақты түрде қалыптасқан, барлық оқулықтар
мен монографиялык зерттеулерде бiр мағанада берiледi. Атап айтсақ құқық
бұзушылық дегенiмiз құқыққа қарсы бағытталған кiнәлi және өзiнiң сипатымен
қоғамға зиянды және қауiптi зардаптар туғызатын, арнайы жасқа толған
субъектiнiң әрекетi немесе әрекетсiздiгi.
Құкық бұзушылық - заң жүктеген мiндетгi орындамау, заң тыйым салған
әрекеттi жасау. Құкық бұзғаны үшiн кiнәлi адам заң бойынша жауапқа
тартылады. Заң бойынша жауаптылық - кiнәлi адамға құқық бұзғаны үшiн
қолданылатын мемлекеттiк мәжбүрлеу шаралары 3. Құқық бұзушылық - құқыққа
сай емес тәртiптiң негiзгi түрi болып табылады (оның басқа түрi -
объективтi құқыққа қарсы тәртiп) және соған сай ол құқықтық тәртiптiң
түрлерiнiң бiрi, себебi, соған қатысты құқыққа сай емсс тәртiп (құқыққа
сайлықпен қатар) оның түрi ретiнде көрiнедi 4. Заңды жауапкершiлiктiң
негiзiне кұқықбұзушылық жатады. Мысалы, Қазақстан Республикасы Қылмыстық
кодексінің 3-бабында қылмыстық жауаптылық негiзi қарастырылған. Қылмыс
жасау, яғни осы Кодексте көзделген қылмыс құрамының барлық белгiлерi бар
әрекет қылмыстық жауаптылықың бiрден-бiр негiзi болып табылады. Бiр қылмыс
үшiн ешкiмдi де қайталап қылмыстық жауапқа тартуға болмайды.
Қазақстан Республикасы Әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы кодексінің
2 бабында әкiмшiлiк жауаптылықтың негiзi ретінде осы Кодекстiң Ерекше
бөлiмiнде көзделген құқық бұзушылық құрамының барлық белгiлерi бар әрекет
жасау әкiмшiлiк жауаптылықтың негiзi болып табылады деп көрсетілген.
Қазақстан Республикасы Әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы кодексінің 1
бабында әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы заңдары қарастырылған. Қазақстан
Республикасының әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы заңдары Қазақстан
Республикасының Әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы кодексiнен тұрады.
Әкiмшiлiк жауаптылықты көздейтiн өзге заңдар олар осы Кодекске
енгiзiлгеннен кейiн ғана қолданылуға тиiс.
Қазақстан Республикасының Әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы кодексi
Қазақстан Республикасының Конституциясына, халықаралық құқықтың жалпы жұрт
таныған принциптерi мен нормаларына негiзделедi.
Қазақстан Республикасы бекiткен халықаралық шарттар Қазақстан
Республикасының Әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы кодексi алдында басымдыққа
ие болады және халықаралық шартты қолдану үшiн заң шығару қажет болатын
реттердi қоспағанда, тiкелей қолданылады. Егер Қазақстан Республикасы
бекiткен халықаралық шартта Қазақстан Республикасының әкiмшiлiк құқық
бұзушылық туралы зандарында көзделгеннен өзгеше ережелер белгiленген болса,
онда халықаралық шарттың ережелерi қолданылады делінген. Сонымен қатар 3
бапта бұзылғаны үшiн әкiмшiлiк жауаптылық көзделетiн ережелердi жергiлiктi
өкілді органдардың белгiлеу жөнiндегі өкiлеттiгi туралы реттелген. Ол
жайлар табиғи және техногендiк сипаттағы төтенше жағдайлар
туындаған кезде қоғамдық тәртiп пен қауiпсiздiктi қамтамасыз ету мақсатында
облыстардың, республикалық маңызы бар қала мен астананың, қалалар мен
аудандардың жергiлiктi өкiлдi органдары өз құзыреттерi шегiнде,
бұзушылығы үшiн адамдардың осы Кодекстiң 362 және 363 - баптарында
көзделген әкiмшiлiк жауаптылыққа тартылуы мүмкiн ережелердi белгiлеуге
құқылы.
Онан өзге облыстардың, республикалық маңызы бар қала мен астананың,
қалалар мен аудандардың жергiлiктi өкiлдi органдары да бұзушылық үшiн осы
Кодекстiң 300, 310, 311, 387- баптарымен әкiмшiлiк жауаптылық көзделетiн
ережелер белгiлей алады деп жергілікті өкілді органдармен әкімшілік құқық
бұзушылық үшін жауаптылық белгілеуіне болатын жайлар ескертілген.
Құқықбұзушылыққа мынандай белгiлер тән:
1) құқықбұзушылық - бұл әр уақытта әрекет және тек әрекет, яғни әрекет,
әрекетсiздiк не вербальдық (сөз жүзiндегi) тәртiп. Құқықбұзушылыққа ой,
сендiру, берiк ниеттен, егер олар сыртқа көрiнбесе.
Адам заң үшiн өзiнiң тәртiбiнсiз өмiр сүрмейдi: оған өз кезiнде
Гегель де көңiл аударыпты.
2) құқықбұзушылық - бұл әрекет, ол қоғам үшiн қауiптi, оғаи зиян
келтiредi. Мұнда көңiл аударатын нәрсе, нақтылы қоғамдық қатынастарға
тиiспей құқықты бұзу мүмкiн емес. Құқықбұзушылық (бұл атауға қарсы әрiптi
талқылау) заң нормаларының өзiне зиян келтiрмейдi. Ондай жағдай зиянды, не
болмаса тек нақтылы құқыққа қауiптi және заңмен қорғалатын жекелеген
қоғамдық қатынастардың ықыласына әсер етедi.
Құқықты бұзғанда белгiлi адамдар, олардың ұйымдары, ал құқық
нормалары әрекетiн жалғастыра бередi және мiндеттi деп есептеледi.
3) құқықбұзушылық - бұл қүқыққа қарсы әрекет, яғни ондай әрекеттi жасауға
құқықпен әртүрлi нысанда тыйым салынған (тiкелей тыйым салу, позитивтi
әрекет жасауға, әрекеттiң жазалануы белгiлеуге арналған заңды мiндеттердi
тапсыру). Құқыққа қарсылық дегенiмiз - құқықтағы әрекеттiң қоғамдық
зияндылығын көрсету.
4) құқықбұзушылық - бұл әр уақыттағы кiнәлi әрекеттер: кiнәсiз
құқықбұзушылық жоқ. Кiнә - бұл құқықбұзушылықтың өзiнiң әрекетiне ерекше
психикалық қатынасы және оның нәтижесiне де қатысты.
Бұл төрт элементтiң бiреуi жоқ болса, жеке адам құқық бұзушылық
жасаған болып саналмайды.
Құқық бұзушылық екi түрге бөлiнедi:
1. Терiс қылық.
2. Қылмыс.
Терiс қылық дегенiмiз құқыққа қарсы бағытталған, қоғамға зиянды
зардаптар туғызатын әрекет немесе әрекетсiздiк. Терiс қылықтар қоғамдық
қатынастарға зияндылык әсерiн тигiзедi, бiрақ өте қауiптi болып саналмайды.
Терiс қылықтар мынандай түрлерге бөлiнедi:
1. Тәртiптiк терiс қылықтар мекемелер мен кәсiпорындарда, басқа да
занды тұлғалармен еңбек құқықтық қатынастарда тұрған субъектiлердiң еңбек
кодексiнiң немесе iшкi ереже талаптарын орындамау немесе бұзу. Мысалы,
жұмысқа, қызметке үнемi кешiгiп келу, жұмыс уақыты кезiнде қыдырымпаздық
және т.б. әрекеттер жасау. Тәртiптiк терiс қылықтар жасаған субъектіге
жұмыс орнының әкiмшiлiгi тарапынан ескерту, сөгiс, қатаң сөгiс, жұмыстан
босату сияқты шаралар колданылады.
2. Азаматтық құқықтық терiс қылықтар жеке және занды тұлғалардың
жасалған келiсiмшарт негiзiнен туындайтын, мiндеттемелердi орындамау және
адам өмiрi, денсаулығы және мүлкiне зиян келтiру барысындағы әрекеттердiң
жиынтығы.
Мысалы, жүргiзушiнiң адамды қағып кетуiнен денсаулығына тигiзген
зияны, бiр субъектiнiң жасалған шартты орындамауы және т.б. терiс қылықтар.
3. Әкiмшiлiк-құқықтық терiс қылықтардың (құқық бұзушылықтың)
анықтамасы Қазақстан Республикасы Әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы
кодексiнiң 28-бабында мына мағынада берiлген: Жеке адамның осы Кодекс
бойынша әкiмшiлiк жауаптылық көзделген құқыққа қарсы, кiнәлi (қасақана
немесе абайсызда жасалған) iс-әрекетi не әрекетсiздiгi немесе занды
тұлғаның құқыққа қарсы iс-әрекетi не әрекетсiздiгi әкiмшiлiк құқық
бұзушылық деп танылады. Әкiмшiлiк терiс қылықтар тек ғана кодексте
белгiленген.
Қоғам қашанда белгiлi бiр тәртiпке, заңдылыкқа сүйене отырып өмiр
сүредi. Ол әрбiр азаматтың саналы, жақсы тiршiлiгi мен жарқын болашағына
жол ашады. Ал қогамда тәртiп болмаса, ол құлдырайды, ондай қоғамның
келешегi болмайды. Сол себептi қоғамды белгiлi бiр заңдылыққа сүйене
отырып, орнатудың маңызы зор. Қоғамдағы тәртiп адамдардың мінез-құлқын, iс-
әрекетiн реттейтiн қағидалардың әсерiмен орнатылады. Барлық қарым-қатынасты
құқыктық тұрғыдан реттеу өте күрделi; ол көп салалы және көп жүйелi
процесс. Дегенмен, қазiргi уақытга реттелу субъектiлерi мен объектілерiне
байланысты, белгілі жағдай мен аумақ аясында қолданылатын реттеу түрлерi
мен тәсiлдерi қалыптаскан. Соның бірі заңды жауапкершiлiк.
Заңды жауапкершiлiк - жеке адамның, қоғамның, мемлекеттiң мақсат-
мүддесiн қорғаудағы өте күрделi, өте маңызды шара. Оның әрбiр салаға
байланысты бөлiнетiн түрлерi бар, солардың iшiндегi ең маңыздысы -
әкiмшiлiк жауапкершiлiк болып табылады. Әкiмшiлiк жауапкершiлiк дегеніміз -
әкiмшiлiк құқық кесімдеріне сүйене отырып үкіметтің арнайы органы немесе
лауазымды өкiлiнiң құқық бұзушыға әкiмшiлiк жауапқа тарту, қалпына келтiру
шараларын қолдануда көрiнiс табатын заңды жауапкершілiктiң маңызды түрі.
Басқа заңды жауапкершiлiктiң түрлерiндегiдей, әкiмшiлiк жауапкершiлiктiң
өзiне тән қағидалары бар. Бұл қағидалар заңды жауапкершiлiктiң негiзiнде
құрылып, әкiмшiлiк құқықтың қағидаларымен айқындалады. Сол сияқты,
әкiмшiлiк жауапкершiлiктiң нақты мақсат - мүдделерiн және мiндеттерiн
айқындайды.
Әкiмшiлiк жауапкершiлiк қағидалары:
а) әкiмшiлiк құқық бұзушылық жөнiндегi заңмен, заңға заңға тәуелді
актiлермен және оның кесімдерімен бекiтiледi. Демек, әкімшілік
жауапкершiлiктiң жеке нормативтiк-құқықтық жүйесi бар.
Әкімшілік жауапкершілік кесімдері жеке әкімшілік құқық институтын
қалыптастырады. Мысалы, қылмыстық жауапкершiлiк - арнайы заңмен; тәртiптiк
жауапкершiлiк - мемлекеттiк қызметшiлердiң категориялық бөлiнiсiне сәйкес
Қазақстан Республикасы Еңбек кодексімен; материалдық (қаржылық)
жауапкершiлiк Еңбек кодексімен, Азаматтық кодекспен және тиісті зандармен,
кейбiр жағдайда әкімшiлiк құқық кесімдерімен бекiтiледi немесе
жауапкершiлiкке тартылады;
б) әкiмшiлiк құқық бұзушылық - әкiмшiлiк жауапкершiлiктiң ұйтқысы
болып табылады. Олар қылмыс, тәртiптiк iс немесе материалдық залал
келтiру немесе азаматтық - құқықтық деликт (құкық бұзушылық) болуы мүмкiн;
в) әкiмшiлiк құқық бұзушылардың iс - әрекеттерiне негiзделген арнайы
заңдарға сүйенiп әкiмшiлiк жауапкершiлiк түрлi негiзде әдiстер қолданады.
Әрбiр жағдай белгiлi бiр кесімдерге бағытталып, заңды түрде
қарастырылуы тиiс. Жасалған құқық бұзушылық немесе терiс қылық үшiн
әкiмшiлiк жауапкершiлiкке 16 жастан бастап тартылады;
г) қоғамда құқықтық тәртiп орнатудың құралы болып есептеледi;
д) құқық бұзушылармен үнемi күрес жүргiзедi және iс - әрекеттерi
оларға қарсы бағытталады.
Айтылғандарға қоса әкiмшiлiк құқықтың өзіне ғана тән қағидалары
арқылы, оның басқа жауапкершiлiктерден айрықша ететiн ерекшелiктерi бар:
1. Қылмыстық жауапкершiлiктен айырмашылығы әкiмшiлiк жауапкершiлiктi
сот және басқа да уәкiлетті органдар да қадағалай отырып, сонымен
қатар олар әкiмшiлік жауапкершiлiкке тарта алады.
2. Азаматтық құқықтық жауапкершiлiкте басты көңiлге алынатын
материалдық залал - әкiмшiлiк жауапкершiлiктiң қажеттi қағидасы болып
саналмайды.
3. Тәртiптiк жауапкершiлiкте құқық бұзушылық атқаратын қызметi әсер
етедi, ал әкiмшiлiк құқықта ешбiр қызмет немесе қызмет бағыныштылығы
әсер етпейдi. Демек әкiмшiлiк жауапкершiлiк барлық азаматтарға бiрдей
жүреді және оның алдында барлық азаматтар тең құқылы.
Әкімшілік жауапкершілік жөнінде қалыптасқан заңдарға сүйене отырып
мемлекеттiң жергiлiкгi атқарушы билiк органдары да шешiм қабылдауға құқылы.
Яғни, олар Қазақстан Республикасының жергiлiктi өкiлеттi және атқарушы
билiк органдары туралы заңына сәйкес, маслихат депутаттар жиналысы заңның
қарастырған аумағындағы сұрақтарға әкiмшiлiк жауапкершiлiктi міндеттейтiн
ережелер қалыптастыруына болады.
Құқық бұзушылықтың екiншi түрiне қылмыс жатады. Қылмыстың анықтамасы
Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексiнiң 9-бабында мына мағынада
берiлген: Осы Кодексте жазалау қатерiмен тыйым салынған айыпты қоғамдық
қауiптi әрекет (iс-әрекет немесе әрекетсiздiк) қылмыс деп танылады.
Қазақстан Республикасының Президентi Н. Назарбаевтың 2008 жылғы
Қазақстан халқына жолдауында: Бұл саладағы басым бағыт - жазалаушы iс-
әрекет емес, құқық бұзушылықтарды абайлату мен олардың алдын алу болуға
тиiс. делiнген 5.
Мемлекет және құқық теориясында құқық бұзушылықтың ұғымымен қатар
құқық бұзушылықтың құрамы деген ұғым бар. Құқық бұзушылық жалпы ұғым
ретiнде танылса құқық бұзушылықтың құрамы дара ұғым ретiнде қабылданады.
Құқық бұзушылықтың құрамы дегенiмiз нақтылы құқық бұзушылықты және
оның қоғамға зияндылығы мен қауiптiлiгiн заңмен айқындаған арнайы
нышандардың жиынтығы.
Құқық бұзушылық төрт элементтен, нышаннан тұрады: Объект, субъект,
құқық бұзушылықтың объективтiк жағы, құқық бұзушылықтың субъективтiк жағы.
Объект деп құқық бұзушылық қол сұққан қоғамдық қатынастардың жиынтығы
және соның нәтижесiнде зиянды зардаптардың пайда болуын айтады. Жалпы
қоғамдық қатынастар кең, ауқымды және қоғамның барлық салаларына қатынасты
болған соң көптеген мүдделердi қамтиды. Мүдде бар жерде қатынастар пайда
болады. Сондықтан құқық бұзушылық мүдделерге қол сұғады, қауiп-қатер,
зиянды зардаптар тудырады.
Объект қоғамдық қатынастардың жиынтығы ретiнде дамудын, адамзат
өркениетiн қалыптастырған құндылықтар мен мүдделерден қалыптасады.
Құқық бұзушылықтың объектiсi үш түрге бөлiнедi: жалпы объект, топтық
объект және тiкелей объект.
Жалпы объект - социум өмiр сүретiн, тiршiлiк ететiн қоғамдық
қатынастардың барлық жиынтығы. Оған адам мен азаматтардың құқықтары мен
бостандықтары, мүдделерi, халық денсаулығы, санитарлық-эпидемиологиялық
салауаттығы, қоршаған орта, қоғамдық имандылық, меншiк, қоғамдық, тәртiп
пен қауiпсiздiк, мемлекеттiк билiктi жүзеге асырудың белгiленген тәртiбi,
ұйымдардың занмен қорғалатын құқықтары мен мүдделерi жатады (Қазақстан
Республикасы Әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы кодексi, 7-бап).
Топтық объект - бiртектi, бiркелкi, бiр-бiрiмен тығыз байланыстағы
қоғамдык қатынастардың топтасқан жиынтығы. Топтық объект құқық бұзушылықты
қоғамға қауiптiлiгiне және қол сұғылған қатынастарына карай жинақтауға
мүмкiндiктер туғызады. Мысалы, қылмыстық және әкiмшiлiк кодекстерiнiң
ерекше бөлiмдерi жасалған қылмыс пен әкiмшiлiк терiс қылмыстардың топтық
объектiлерiне байланысты жүйеленген.
Тiкелей объект - нақтылы құқық бұзушылық қол сұққан, бұзған қоғамдық
қатынастардағы жеке, дара мүдделер. Мысалы, кiсi өлтiргенде өлтiрген
адамның өмiрi тiкелей объект болып саналады. Кейбiр жағдайларда құқық
бұзушылық жасалғанда заттарға әсер етiледi. Мысалы, ұрлық жасалғанда
меншiкке қол сұғылады, меншiк иесiнiң иемдену, пайдалану, билеу құқығындағы
заттар басқа адамның пайдалануына өтедi. Бұл жерде қылмыскер ұрлаған мүлiк,
зат объект емес, қылмыстың заты болып саналады. Объект әрқашан құқық
бұзушылықтан зардап шегедi, ал кылмыстың заты (сақина, киiм, тауарлар) баз
қалпында қалуы мүмкiн. Құқық бұзушылықтың заты объектiнiң материалдық
көрiнiсi болып табылады. Құқық бұзушылыққа барған субъект заң қорғайтын
арнайы қоғамдық қатынастарды бұзады, қол сұғады.
Жасалған кейбiр қылмыстарда қылмыстың заттары мүлдем жоққа тән.
Мысалы, әйелдi зорлау, бұзақылык, және т.б. қылмыстар.
Құқық бұзушылықтың субъектi деп жауапқа тартуга қабiлеттілiгi бар,
құқық бұзушылық жасаган сәтте заң белгiлеген арнайы жасқа толған адамды
айтады. Құқық бұзушылықлың субъектiлерi болып занды тұлғалар да табылады.
Мысалы, газет жеке адамнын, ар-намысын қорлайтын мақала басқаны үшiн
жауапка тартылады (айып салынады, жабылады).
Субъект жалпы және арнайы болып екi түрге бөлiнедi.
Жалпы субъект барлық адамдардың жасаған құқық бұзушылықтары үшiн
жауапқа тартылуы. Мысалы, кiсi өлтiрудiң субъектiсi жалпы субъектіге
жатады. Адамды кiм де болса өлтiре алады: жас, кәрi, әйел. Бұл жерде
мамандық, жыныс, жас әсер етпейдi.
Арнайы субъект заң белгiлеген ереже бойынша құқық бұзушылық жасаған
адам арнайы, қосымша нышандарға ие болуы тиiс. Мысалы, әскери қылмыстардың
субъектiсi болып әскери қызметкерлер ғана саналады, мемлекеттiк қызмет
мүдделерiне қарсы қылмыстарда арнайы субъект болып лауазымды тұлғалар
болады.
Құкық бұзушылықтың субъектiсi болу үшiн, яғни, жасаған терiс қылығы
және қылмысы үшiн құқықтық жауапқа тартылуға арнайы шарттар қажет.
1. Субъект заң белгiлеген жаска толуы тиiс. Ол 16 жас, ал кейбiр
қылмыстар (ұрлык, кiсi өлтiру, адамды ұрлау, тонау, адамды кепiлге алу,
зорлау және т.б.) үшiн 14 жас болып белгiленген.
2. Құқық бұзушылық жасаған сәтте субъектiнiң өзiнiң құқыққа қарсы
бағытталған әрекеттерiне жауап бередi. Егер адам құқық бұзушылық жасаған
уақытта есi дұрыс емес, немесе психикалық ауру (шизофрения, эпилепсия,
дауна ауруы, ми сифилисi, прогрессивтi паралич, эпидемиялық энцефалит,
маникалды-депрессиялық психоз) жағдайында болса адам жауапқа тартылмайды,
оған мәжбүрлi түрде медициналық емдеу қолданылады.
Құқық бұзушылықтың объективтiк жағы деп оның жасалуының сыртқы
көрiнiсiн, субъектiнiң қоршаган орта мен заттарга әртурлi мағанада жасалган
әрекеттсрiнiң нышандарын айтады.
Құқық бұзушылықтың объективтiк жағы құқық бұзушылық жасалғанда айқын
көрiнiс беретiн әрекет немесе әрекетсiздiк. Тек объективтiк жағын
айқындағаннан кейiн ғана адамның қандай құқық бұзушылық жасағанын дәлме дәл
байқауға болады. Мысалы, ұрлықтың объективтiк жағы адамдардың мүлiктерiн
жасырын түрде ұрлау болса, әйел зорлауда күш қолданып, немесе оны
қолданбақшы болып қорқытып, не жәбiрленушiнiң дәрменсiз күйiн пайдаланып
жыныстық қатынас жасау, тонауда - бөтен мүлiктi ашық ұрлау, қарақшылықта
бөтен мүлiктi ұрлау мақсатында шабуыл жасауға ұшыраған адамның өмiрi мен
денсаулығына қауiптi күш көрсетумен немесе тiкелей осындай күш қолданамын
деп қорқытумен ұштасқан шабуыл жасау болып табылады. Заң құқық бұзушылыққа
сипаттама бергенде объективтiк жағы арқылы онын нышандарын белгiлейдi.
Құкық бұзушылықтың объективтiк жағы iс-әрекет (әрекет немесе
әрекетсiздiк), себептi байланыс және зиянды зардапты қамтиды.
Iс-әрекет (әрекет немесе әрекетсiздiк) арқылы барлық құқық бұзушылық
жасалады. Әрекет - адамның заң, құқық нормалары тыйым салған қоғамға
қауiптi және зиянды iстердi iстеу немесе iстелуiне жол беру. Әрекет әркашан
адамнан белсендiлiктi талап етедi, оның мiнез-құлқынан өзiнiң көрiнiсiн
табады. Әрекет күш қолдану және күш қолданбау болып екi түрге бөлiнедi.
Мысалы, адамды өлтiру үшiн оны күш қолдану арқылы көрсеткен қарсылығын
әлсiретедi, ал, алаяқтық жасаған адам мүлiктi алдау немесе сенiмге қиянат
жасау арқылы күш қолданбай алады.
Әрекетсiздiк - жасауға тиiстi әрекеттi жасаудан бас тартып, қоғамға
қауiптi мiнез құлық таныту. Мысалы, анасы жаңа туған сәбиiн емiзбейдi,
науқасқа дәрiгердiң көмек көрсетпеуi, әскери қызметкердiң қызмет орнына
себепсiз келмеуi.
Зиянды зардап - жасалған iс-әрекеттiң нәтижесiнде қоғамдық
қатынастарға, мүдделерге нұқсан, зиян келтiру. Құкық бұзушылықтың қоғамға
кауiптiлiгi және зияндылығы сонда, ол қоғамның тыныс-тiршiлiгiнiң, өмiр
сүру жағдайларының қалыптасқан тыныштығының ырқын бұзады, соның нәтижесiнде
зиянды зардап пайда болады. Көптеген құқықтық нормаларында зиянды зардап
нақтылы мағанада көрсетiледi. Мысалы, адамның өлуi және т.б. Бұл
материалдық зардаптар. Сонымен қатар зиянды зардапқа формалды зардаптар
жатады. Мысалы, бандитизмнiң қылмыстық құрамы. Бұл құрам бойынша адамдарды
жауапқа тарту үшiн формалды түрде объективтiк жағынан азаматтарға немесе
ұйымдарға шабуыл жасау мақсатында тұрақты қарулы топ (банда) құру, сол
сияқты осындай топты (банданы) басқару әрекетi болса жеткiлiктi. Құру,
басқарудың өзi қоғамға қауiптi әрекет болып саналады.
Себептi байланыс - жасалған iс-әрекетпен зиянды зардаптың арасындагы
байланыс. Құқық бұзушылық iстеген адамның тiкелей әрекетiнен зиянды
зардаптың болуы. Себептi байланыс деген бiр кұбылыстың екiншi құбылысты
тудыруы, себеп салдарды қалыптастырады. Себепсiз салдар болмайды. Сондықтан
себептi байланыс жоқ болса, жауаптылық та болмайды. Мысалы, шофер қалада
машина айдап келе жатып, аялдамада тұрған автобустың алдынан атып шыққан
адамды басып өлтiредi. Тергеу барысында шофердiн iшiмдiк iшпегендiгi және
рұксат етiлген 40 шақырым жылдамдықпен келе жатқандығы анықталады.
Сараптаманың қорытындысы бойынша жүргiзушi барлық жол жүру ережесiн
сақтаған. Адам өзiнiң әрекетiнiң нәтижесiнде өлiмге ұшыраған. Бұл жерде
жүргiзушiнiң әрекетi мен адам өлiмiнiң арасында себептi байланыс жок.
Сондыктан ол кiсi өлiмi үшiн жауапқа тартылмайды.
Шетел криминологиялық әдебиеттерiнде эквиваленттiк теория деп
аталатын тұжырымдама бар. Бұл теория бойынша iстiң, оқиғаның барлық
себептерi тең мағынада пайдаланылады, ал қажеттi жағдай нышаны жауапқа
тартудың объективтiк негiзi болады. Мысалы, егер бiр адам бiр адамға пышақ
салып өлтiрген болса, адам өлiмiнiң себебiне пышақ салған адам, кезiнде
пышақты жоғалтқан адам және оны жасаған адамдар да жатады. Теория бойынша
әр адамның әрекетi өлiмге себеп болып тұрған болып бағаланады. Тәжiрибеде
қолдануда аталмыш теория қылмыстық жауапқа тартудың шеңберiн кеңейте
түседi, репрессиялық сипатқа ұласады. Тек iс-әрекетпен зиянды зардаптың
арасында тiкелей себептi байланыс болған жағдайда жауапкершiлiк туындайды.
Құқық бұзушылықтың субъективтiк жағы деп субъектiнiң жасаған iс-
әрекетiне деген психикалық қатынасын айтады. Субъективтiк жақ негiзiнде
кiнә, себеп және мақсат сияқты ұғымдарды қамтиды. Бұл нышандар құқық
бұзушылық жасаған субъектiлердiң iшкі сезiмiн, оның психикасындағы
процестердi кеңiнен қамтиды. Олардың бәрiн толық анықтау арқылы адам
жасаған құқық бұзушылықтың қоғамға қауiптiлiгi мен зияндылығы айқындалады,
жаза мөлшерiне әсер етедi.
Кiнә деп субъектiнің iстеген құқық бұзушылығына және оның зиянды
зардаптарына қасақана, немесе абайсыз формасындағы психикалық қатынасын
айтады. Кiнә екi мағына, кезеңiмен қамтылады.
Бiрiншiсi, интеллектуалдық (зияткерлiк) кезең кiнәлiнiң iс-әрекетiн
қоғамға қауiптi екенiн, оның қоғамға қауiптi, немесе зиянды келтiретiнiн
ұғынуы, немесе сондай зардаптардың болуын көре бiлуi.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz