Шешілуі міндетті саяси мәселелерді реттеу
Жоспар
Кіріспе
1. Қазақстан мен Қытай қатынастарының тарихы мен бүгіні.
1.1 ҚР мен ҚХР саяси қатынастарының қалыптасу тарихы.
1.2 Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасы
арасындағы саяси – экономикалық қатынастардың қазіргі жағдайы.
1.3 Шанхай Ынтымақтастық Ұйымының екі жақты қатынастарды
нығайтудағы маңызы.
2. ҚР мен ҚХР арасындағы өзекті мәселелер мен олардың шешілу жолдары.
1. Шекара мәселесінің маңыздылығы мен өзара жетістіктер.
2. ҚР мен ҚХР арасындағы заңсыз миграция мәселесі.
3. Қытайдағы қазақ ирредентасының пайда болу тарихы мен қазіргі
жағдайы және көші-қон мәселелері.
Қорытынды
Қосымшалар
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қазақстан Республикасы өзінің тәуелсіздігін алған алғашқы жылдардан
бастап, сыртқы саясат – мемлекеттік өмірдің ажырамас құралына айналды. Осы
тұста егемендігіне енді қол жеткізген Қазақстан үшін, сыртқы саясатын
жоспарлы құрып, көрегендік таныту, мемлекеттікті сақтап қалып, одан әрі
дамытумен пара-пар болды. Мемлекеттің сыртқы саясаты туралы айтылғанда,
оның ажырамас, құрамдас бөліктері барында ұмытпауымыз керек. Солардың
қатарындағы дипломатия, халықаралық қатынастар және сыртқы саясатты іске
асыратын мемлекеттік институттардың маңызы да ерекше.
Қазақстан Республикасы байсалды жүргізіліп отырған сыртқы саясатының
арқасында әлем таныған, жер бетіндегі тыныштық пен бейбіт өмірді, жаһандық
ықпалдасу мен ынтымақтастықты жақтайтын мемлекет ретінде танылып отыр.
Қазақстан тарапынан ықпасдастық пен ынтымақтастыққа бастайтын аймақтық,
өңірлік және құрлықтық тың бастамалар мен озық идеялар айтылып, іске
асырылуда. Осылайша әлемдегі мемлекеттермен қатынастар орнатылып, мемлекет
аралық ынтымақтастықтың сан саласын дамытуда. Сол мемлекет аралық
қатынастар мен ынтымақтастықты баяндайтын, бұл дипломдық жұмыстың тақырыбы
Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Респуликасы арасындағы қатынастар
деп аталады. Қазақстан мен Қытай Халық Республикасы қатынастарына арналған
бұл еңбек кіріспе, негізгі екі тарау мен қорытындыдан және қосымшалар мен
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Кіріспеде тақырыптың маңыздылығы
мен жұмыс туралы жалпы мәлімет берілген.
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында Қазақстан мен ҚХР қатынастарының
қалыптасу тарихы, бүгінгі жағдайы мен екі мемлекет арасындағы өзекті
мәселелер және олардың пайда болу жолдары мен тарихы қаралған.
Сондай-ақ құрамында әлемнің екі ірі державалары, БҰҰ Қауіпсіздік
Кеңесінің екі бірдей тұрақты мүшелері және ядролық жаппай қырып жою қару-
жарағы бар екі мемлекеттің қатысуымен қалыптасқан ШЫҰ-на Қазақстанның да,
ұйымның іргетасы қаланған кезден бастап мүше болуы, екі мемлекет арасындағы
саяси қатынастардың аймақтық қауіпсіздікті нығайтуға бағытталғандығы толық
жазылған.
Сонымен қатар, осы тараудың екінші бөлімінде экономикалық қатынастарда
жан-жақты зерттеліп, соңғы статстикалық мәліметтерге сараптама жасалған.
Екі мемлекет арасындағы экономикалық қатынастардың мамандар жоспарлаған
межеге уақытынан бұрын жетуі, ҚР мен ҚХР арасындағы стратегиялық, кешенді
қатынастардың бастамасы екендігі баяндалған.
Дипломдық жұмыстың екінші тарауында екі мемлекет арасындағы шешімін
тапқан және әлі де, күн тәртібінде тұрған, өзекті мәселелердің бірнешеуі
қаралған. Атап айтар болсақ, тараудың бірінші бөлімінде шекара мәселесі
тарихи тұрғыдан терең бағаланып, бұл мәселенің ұзақ, үш ғасырлық тарихы,
өзектілігі мен даулы аймақтың оңтайлы шешілгендігі зерттелген.
Екінші тараудың қалған бөлігінде екі мемлекет арасындағы көші-қон
мәселесі баяндалып, оның бір жақты сипатта дамып отырғандығы және ҚР-на
қытай мигранттарынан төнетін қауіп-қатердің алдын-алу жолдары, жалпы
миграциялық процестің қатаң қадағалану керектігі баса назарға алынған.
Сонымен қатар ҚХР-дағы қазақ ирредентасының пайда болу тарихы жайлы,
олардың мәселелері мен әлеуметтік тұрмысы және құқықтық жағдайы зерттелген.
Ал жұмыстың соңында жалпы қорытынды шығарылып, ҚР мен ҚХР арасындағы
қатынастардың барлық саласына сараптама жасалып, болашағы зерделенген.
Дипломдық жобаның басты мақсаты ҚР мен ҚХР арасындағы қарымқатынасты,
заманауи халықаралық қатынастар тұрғысынан зерттеп, екі жақты қатынастардың
маңызды тұстарына тоқталып, өзектілігін айқындау.
Дипломдық еңбек тақырыбының маңыздылығы – халықаралық қатынастар
саласындағы, дәстүрлі ынтымақтастықтың жаһандану кезеңіндегі жаңа сипатқа
ие болып, екі мемлекеттің геостратегиялық жоспарлы жақындауы және аймақтық
ықпалдастықтың, Қытай сияқты мемлекетпен өзара тиімді дамуын паш ету.
ҚР мен ҚХР арасындағы қатынастар тақырыбы, тәуелсіздіктің алғашқы
жылдарынан бастап көптеген саясаттанушы, экономист ғалымдардың,
саясаткерлер мен халықаралық қатынастар мамандарының назарында жүрген,
сарапталып, жаңаланып және жылда толығып отыратын тақырып.
Еңбектің теориялық және әдістемелік зерттеу негізін тарихи және
мемлекеттік құжаттар, мемлекет қайраткерлері мен саясаткерлердің кітаптары
және ресми баяндамалары, сұхбаттары, монографиялар қалады. Мемлекет аралық
қатынастардың қоғамның барлық саласымен ұштасатындығын ескере отырып,
тарихи жүйелілік пен құқықтық құндылықтарға да көңіл бөлініп, БАҚ-ның
материалдары, ресми интернет сайттардың ақпартатарыда назардан тыс
қалмаған. Дипломдық жобаны реттеуде мерзімдік, тарихи, жүйелік, реттік,
логикалық, мәдениеттанулық, зерделілік және мәселені айқындау сияқты
әдістер қолданылған.
1. Қазақстан мен Қытай қатынастарының тарихы мен бүгіні.
1.1 ҚР мен ҚХР саяси қатынастарының қалыптасу тарихы.
Қазақстанның геосаяси орналасуының өзіндік артықшылығы мен
кемшіліктері бар.
Бірінші артықшылықтарына тоқталар болсақ, Еуразия құрлығының қақ
ортасынан орын алып, әлемдегі ең ірі екі державалармен қоңсы болуы. Ал,
кемшілігіне келер болсақ, әлемдік теңіз жолдарына шығатын тікелей
мүмкіндігінің болмауы.
Қазақстан Республикасы өзінің тәуелсіздігін жариалаған сәттен бастап,
өзге мемлекеттер Қазақстанның егемендігін танып, дипломатиялық қатынастар
орната бастады.
Қытай Халық Республикасы Қазақстан Республикасының тәуелсіздігін,
атақты Беловеже келісім-шарты жасалғаннан кейін, бір ай уақыт ішінде, 1992
жылдың үшінші қаңтарында танып, екі мемлекеттер арасында дипломатиялық
қатынастар басталды.
Қазақстан мен Қытай қатынастарының ресми басталу уақыты әлемдік
маңызды саяси өзгерістермен тұспа-тұс келіп, тәуелсіздікке енді қол
жеткізген Қазақстан үшін Қытай сияқты ірі мемлекетпен дипломатиялық
қатынастарды жаңадан бастауы, мемлекеттік тұрғыдан стратегиялық маңызды
қадам екенін Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев
төмендегідей баяндайды: Біздің ұлттық тарихымыздың ұзына бойына Аспан асты
Елімен қарым-қатынас ең басты маңызға ие боп келген. Меніңше адамзаттың ХХІ
ғасырдағы дамуы көбіне-көп Қытаймен байланысты болады. Көптеген елдер
Қытаймен арақатынасты өз сыртқы саясатының негізгі өзегі деп түсінеді. Ал
Қазақстан үшін осынау болашағы зор, экономикасын қарышты қадаммен дамытып
жатқан мемлекетпен ойдағыдай қарым-қатынас орнату айрықша маңызға ие[1].
Біздің мемлекетіміз, Ресейлік және Кеңестік коммунистік империяның
күйреген және Қытайдың әскери, экономикалық күшінің жедел даму кезеңінде
пайда болды. Уақыттық арақатынас тұрғысынан, Қазақстан мен Қытай
қатынастарының басталуы, Қытайдағы ауқымды экономикалық және саяси дамумен
тура келді.
Жалпы көршілес жатқан Қазақстан мен Қытай арасындағы қарым-қатынастар
тарихына көз жүгіртер болсақ, біраз тарих қойнауын ақтарып, ежелгі Түрік
қағандарымен, Қытай императорларынан бастау алатын тарихқа шолу жүргізуге
тура келеді. Бұл туралы Н.Ә.Назарбаев былай дейді: Біздің тарихымыз қоян-
қолтық араласып кеткен. Біз қазір өз бастауларымызды білгіміз кеп, ғасырлар
тұңғиығынан өрбіп жатқан көп сауалдарға жауап іздесек, сол арқылы өткеніміз
бен бүгінімізге баға бергіміз келсе, Қытай жылнамаларынан барып бір-ақ
шығамыз[2].
Дегенмен Батыс елдері тарапынан жасалған ұлы географиялық ашулардан
бұрын, Ұлы Жібек жолы Шығыс пен Батысты байланыстырғаны, Қытайдан бастау
алған өркениетті үрдіс Қазақ сахарасы арқылы өткені тарихи шындық. Орталық
Азияның Қашқария аумағы мен Жібек Жолы туралы ұлы зерттеуші-ғалым
Ш.Уәлиханов өзінің 1858-1859 жылдардағы Қашқарияға сапары күнделіктерінде
де толық мағлұмат берген.
Мемлекттік мүдделер текетіреске түскен сәтте, бірлігі жоқ, әлсіз
мемлекеттер, ірі әрі, күшті және айлалы мемлекетке бас иіп тәуелсіздігінен
айырылуы – билік теориясындағы заңды шарт.
Қазақ Хандығы Ресей Империясының отарына айналған ХVIII-XIX
ғасырларда, Қытай Императорының өкілдері Қазақ Хандығының шығыс
шекараларына келіп, орыс губернаторларымен Қазақ жерін пайласу туралы
келіссөздерді жүргізген.
Ал ХХ ғасырда КСРО мен ҚХР арасындағы қатынастардың аса тату,
достастық бағытта өрбімегенін білеміз. Ортақ идеологиялық құндылықтарының
көп болғанына қарамастан, екі ұлы держава біріне-бірі қару кезеп, соғыс
жағдайында болғаны да белгілі. Дәл сол кезеңдерді Н.Ә.Назарбаев былайша
сипаттайды: Біз қытай-кеңес қатынастарының соңғы 40 жылдық тарихында күйіп-
жанған достық, көрместей боп кеткен өштестік кезеңдерін де бастан кештік.
Екі ұлы мемлекеттің астасар тұсында, Қазақстан сол бір теке-тірестің нағыз
өтінде тұрды. Екі жақ бір кез соғысқа шындап дайындалды ма? Меніңше, шындап
дайындалды. Шекараның екі бетінде де жер қайысқан көп әскер
шоғырландырылды. Қытай шекарасының ар жағына саны мен қарулануы жағынан
қандай әскери күш шоғырланса, Қазақстанда дәл сондай мөлшердегі күштің
басын біріктірген Орта Азия әскери округы құрылды. Бүгінгі күн ұғымынан
келер болсақ, екеуіде қорғанушы емес, шабуылдаушы екені даусыз. Тянь-Шань
тауларындағы Қытай мен Қазақстанды жалғастыратын бірнеше асуларға лық
толтыра әскери техника қордаланып, бекіністер, ядролық қару қоймалары,
аэродромдар мен арсеналдар салынды.
Екі жақта бірін-бірі жау тұтты. Әскери доктриналар екі жақты да бір-
бірінің ең басты қарсыласы деп жариялады. Қысқасы, жалпы саясат, жалпы
насихат бізді Қытай – бірінші жауымыз дегенге иландырып бақты[3].
Бұл текетірес өткен ғасырдың 80-жылдарының екінші жартысында бәсеңсіп,
өзара келісімге қол жеткізілді. Осы тұста Н.Назарбаев беделді саяси
қайраткер ретінде ҚХР-да танылып үлгерген еді[4]. Себебі Н.Назарбаев 1985
жылы қазан айында Пекиндегі ҚХР-ның жоғарғы билік өкілдерімен өткен
кездесуде, кеңестік парламенттік делегацияны басқарып барып, кикілжіңнің оң
шешім табуына көп үлес қосты... Ал, 1991 жылдың шілде айында Н.Назарбаевтың
Қазақстан Президенті ретіндегі Пекинге алғашқы сапары болды[5].
Екі мемлекет арасындағы текетіреске КСРО-ның тұңғыш әрі, ең соңғы
Президенті М.С.Горбачев нүкте қойды. Көршілес державалар арасындағы ресми
текетірес М.Горбачевтің 1989 жылғы мамырдағы Пекинге сапары барысында
аяқталды. Сол сапар кезінде Қытай басшысы Ден Сяопиннің Өткенді ұмытайық
әрі болашаққа көз салайық деген сөзі әлемді шарлап кетті[6].
1992 жылғы ақпанда Премьер-Министр С.Терещенко ҚХР-на ресми сапармен
барып, келіссөздер нәтижесінде Пекинде бірқатар құжаттарға қол қойылды.
Олардың ішінен төмендегілерді бөліп көрсетуге боладаы:
• Сауда-экономикалық және ғылыми-техникалық ынтымақтастық
жөніндегі үкімет аралық комиссияны құру туралы келісім.
• Қызмет бабындағы істер бойынша сапарға жүретін, барлық түрдегі
паспорттардың иегерлері үшін визассз режимді көздейтін
азаматтардың өзара сапарлары туралы келісім (кейінірек өзара
сапарлардың визасыз режимі дипломаттық және қызметтік
паспорттардың иегерлері үшін ғана сақталды).
• Мемлекеттік шекара арқылы өткізу пункттерін ашу туралы келісім
(Қорғас (Қазақстан) – Хоргос (ҚХР), Достық (Қазақстан) –
Алашанкоу (ҚХР), Бахты (Қазақстан) – Покиту (ҚХР) өткізу
пункттеріне халықаралық мәртебе берілді).[7]
1992 жылы сыртқы істер министрлері өзара сапарлармен алмасты. Тиісті
келіссөздердің қорытындысы ретінде инвестицияларды көтермелеу және өзара
қорғау туралы келісімге қол қойылды. Тараптар өзара инвестициялардың
шарттары, принциптері, режимі және туындайтын дауларды шешудің тәртібі
туралы уағдаласты.
Жоғарғы саяси деңгейдегі алғашқы байланыстар, сауда-экономикалық
қатынастарды дамытуға серпін берді. Өзара қоян-қолтық араласу,
ынтымақтастықтың перспективалық салаларын іздестіру процесі басталды.
Шекаралық аудандар белсенді жұмысқа кірісті, оның үстіне Қытайда оларға
сыртқы экономикалық қызметте өте үлкен құқықтар берілді. Деелегациялармен
алмасу да қарқынды түрде дами бастады. Қазақстан 1990 жылдардың басында-ақ
қытайдың негізгі Орталық Азиялық әріптесіне айналды. Бірақ тараптар жоғары
деңгейдегі диалогты дамытуға мұқтаж екендігін түсінді. 1993 жылы қазанда
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың Қытай
Халық Республикасына сапары болды. Сол сапардың нәтижесінде Н.Назарбаев
және Цзян Цземин екі мемлекеттің өзара қатынастарының принциптерін
айқындайтын тұңғыш ресми құжатқа - Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық
Республикасы арасындағы достық қатынастардың негіздері туралы бірлескен
декларацияға қол қойды.
Тараптар барлық даулы мәселелер бейбіт жолмен шешілетінін, екінші
тараптың қауіпсіздігіне қатер төндіруі мүмкін күш қолданудан немесе қандай
да бір нысанда болсын күш қолдану қаупінен тартынатынын, қандай да бір іс-
қимыл қолданбайтынын қуаттады. Тараптардың әрқайсысы екінші тарапқа қарсы
екінші тарапқа қарсы бағытталған қандай да бір әскери-саяси одаққа
қатысудан, екінші тарапптың мемлекеттік егемендігіне, ұлттық қауіпсіздік
мүдделеріне нұсан келтіретін қандай да үшіншітараппен шарт немесе келісім
жасасудан бас тартатынын мәлімдеді. Декларацияда Қазақстан мен Қытайдың
сауда-экономикалық ынтымақтастықтың дамуына ерекше мән беретіндігі атап
өтілді.
Екі мемлекет арасындағы ресми құжат алмасу процесі өзара тиімді
деңгейде орындалғаннан кейін, Қазақстан мен Қытайдың алдында тұрған ортақ
проблемаларды реттеп, шешу мәселесі күн тәртібіне көтерілді. Көзге көрініп
тұрған ортақ мәселелерден бөлек, Қытайдың Қазақстаннан, ал Қазақстанның
Қытайдан сескенетін тұстары бар еді. Олар:
• Шекара мәселесі, бұл туралы мемлекет басшысы Н.Назарбаев былай дейді.
Қытаймен екі арадағы шекара мәселелерін де – бізге қалған ауыр мұра
еді. Ол 1700 шақырымға созылды. Бұрын өне бойына қаптаған қарулы күш
шоғырландырылғанды. Қытай – Кеңес шекаралары ұзақ жылдар бойы шиеленіс
шебі боп келгені белгілі. Семей аймағында Қытай әскерінің шекараны
бұзып, біздің жерімізге кіріп кеткен тұстары болғандығын айтсақ та
жеткілікті[8].
• Халықаралық терроризм және есірткі тасымалы.
• Трансшекаралық өзен-суларын тиімді пайдалану.
• Заңсыз миграция және оны қадағалау.
Бұлар екі тарапқа ортақ мәселелер болса, бұдан бөлек екі тараптың бір-
біріне тосын қарайтын жеке мәселелері де уақыт өте шығып жатты:
• Қытай Қазақстанның тәуелсіздігінің алғашқы жылдарында, жаппай қырып
жою қаруына алаңдайтын. Қазақстан Кеңес Одағынан мұраға қалған жаппай
қырып жою қару жарақтарынан бас тартып, өзін ядролық қару жарақсыз
мемлекет ретінде жариялағаннан кейін, 1995 жылы 8-ші ақпанда ҚХР
Қазақстанның қауіпсіздігіне кепілдік берді.*
• Қытайды ШҰАА-ғы ұлттық және діни сепаратизм мәселесіне деген
Қазақстанның көзқарасы алаңдататын. Қазақстан өзінің тәуелсіздігін
жариялаған алғашқы күндерден бастап, хаықаралық құқықтың барлық
нормаларын сақтайтындығын және басқа мемлекеттердің ішкі мәселеріне
араласпайтындығын мойындады. Бұл мәселеде уақыт өте күн тәртібінен
түсіп қалды. Себебі ШЫҰ-на мүше мемлекеттер арасында 2001 жылдың 15-ші
маусымында (Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы құрылған кезде) Терроризм,
сепаратизм экстремизмге қарсы күрес туралы Шанхай конвенциясына қол
қойылып, ұйымға мүше мемлекеттер Қытай жағы ұсынған үш зұлымдыққа
қарсы бірігіп күресетіндігін мәлімдеді.
• Қытай Орталық Азия аймағында өзінің саяси беделін қалыптастырып, басқа
да ірі державалармен күш теңдігінің сақталуына алаңдайды.
• Қазақстан әлемнің басқа да елдері сияқты Қытайдың жорғалаушы
экспансиялық саясатынан сескенеді. Себебі ҚХР халқының саны күн санап
артып отыр. Олардың қалыпты экономикалық және әлеуметтік жағдайын
қамтамасыз ету ҚХР үкіметінің басты мәселесі. Осыдан барып төмендегі
келесі мәселе туындайды.
• Қытай жағынан келетін заңсыз миграция. ҚХР тарапынан келетін заңсыз
миграция тек Қазақстандықтарды ғана емес, басқа да мемлекеттерді
алаңдатуда. Бірақ 1990 жылдардың басындағы жағдаймен салыстырғанда
соңғы жылдары ҚХР Қазақстанға қатысты миграциялық саясатын қысып,
реттеп отыруға тырысады.*
• Қазақстанмен шекарасына жақын орналасқан Лобнор сынақ алаңы.
• Қытайдағы 1500 млн.-ға жуық қазақтардың құқықтық жағдайы.* Қазақстан
тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары демографиялық ахуалдың нашарлап
кетуіне байланысты, шетелдердегі қазақ ұлтының өкілдерін тарихи
отанына шақыра бастады.
Жоғарыды айтылған ортақ мәселелер екі тарап арасында ең жоғарғы
деңгейден бастап, жергілікті билік өкілдері арасында да шешіле бастады.
Жалпы екі мемлекет арасындағы шешілуі күттірмейтін ең басты мәселе – шекара
еді. ҚР президенті Н.Назарбаев бұхаралық ақпарат құралдарына берген бір
сұхбатында бұл мәселені келер ұрпаққа мұра етпестен, қазір шешуіміз
керек[9] дегенді. Сол мақсатта Қытаймен шекаралас, бұрыңғы Кеңестік 4
мемлекет ҚХР бірігіп, 1996 жылы 26 сәуірде Шанқай қаласында Шекара
аймағында өзара сенім келісіміне және 1997 жылдың 24-ші сәуірінде Мәскеуде
Шекара аймағындағы қарулы күштерді өзара қысқарту келісім шартына қол
қойды. Осы келісім негізінде біріккен мемлекеттер, шекара мәселесін
реттеуге кірісті және шекаралас елдерге Еуразияның ұлан-байтақ аумағындағы
қауіпсіздікке қатысты мәселелердің анағұрлым кең ауқымы бойынша
келіссөздерге кірісуге мүмкіндік берді.
1998 жылы 3-ші шілдеде Алматыда Шанхай және Мәскеу келісімдеріне
қатысушы бес мемлекет басшыларының кездесуі өтті. Міне, тап осы кездесуден
кейін Шанхай бестігі деп аталатын ұйым өмірге келді.
Шанхай Бестігі кезінде Қазақстан өзінің сыртқы саясатындағы басты
мәселесі – Қытаймен арадағы шекара дауын түгелдей шешіп, оны құқықтық
тұрғыдан бекітіп алды. Сонымен қатар шекара бойындағы шоғырланған әскери
күшті қысқарту және 100 шақырымға дейін кері тарту мүмкіндігіне қол
жеткізді. Шекара ауданындағы сенім білдіру шаралары және қарулы күштерді
қысқарту туралы уағдаластықтар әлемдік практикада теңдесі жоқ үлгі болып
табылады. Бұл уағдаластықтарды әлемдік қоғамдастық оң бағалады. Төтенше
маңызды жағдай мынадан көрінеді, халықаралық құқықтық тұрғыдан алғанда
бәсеңдік процесіне Қытай тартылды...[10] Бұл дегеніміз екі мемлекет
арасындағы шекара мәселесі өзара татулық пен ынтымақтастық деңгейінде
шешіліп, тараптардың бір-біріне деген сенімділігінің артқаны.*
1990 жылдардың соңында Шанхай бестігі шеңберіндегі ынтымақтастықта
жаңа элементтер көзге түсті. Аймақтағы күрделенген жағдай, террориз мен
экстремизмнің таралуы, есірткімен және атыс қаруымен сауда-саттықтың кеңеюі
Азиялық мемлекеттер арасындағы өзара қарым-қатынастарды кешенді түрде қайта
қарауды талап етті.
***
Қорыта келгенде Қазақстан мен Қытай қатынастарының серпінді дамуы,
Орталық Азия аймағының әлемдегі маңызын арттырып, оның дамуына ықпалын
тигізуде. Қытай сияқты экономикасы қарқынды дамып отырған мемлекетпен
тиімді ынтымақтасудан ресми Астананың ұтатыны көп.
1.2 Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасы арасындағы саяси –
экономикалық қатынастардың қазіргі жағдайы.
Тәуелсіз Қазақстан мен Қытай мемлекеті арасындағы экономикалық
қатынастар өз бастауын 1993 жылдың қазан айында, Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Назарбаевтың Қытайға жасаған ресми сапары барысында
айқындалды. Осы сапар барысында екі мемлекет арасындағы алғашқы ресми құжат
қабылданып, қол қойылды. Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық
Республикасы арасындағы Достық қарым-қатынастар туралы Ортақ Декларацияда
сауда-экономикалық қатынастарға ерекше назар аударатындығы жариаланды.
Бұдан бұрынғы, КСРО дәуіріндегі сауда-экономикалық қатынастар орталықтан
басқарылғаны белгілі. Сол кездегі саяси идеологиялық құндылықтардың
ортақтығы негізінде қалыптасқан қатынастар, экономикалық саланың жандануына
да мүмкіндік берді. Кеңес үкіметі Қытайға ауыр өндірістен бастап, аграрлық
ауылшаруашылығы өнімдеріне дейін экспорттады. Атап айтқанда: Қазақстанда
өндірілген машина жасау аппараттары, түрлі станоктар, мұнай-газ өнімдері,
қара және түсті металл, бидай және дәнді дақыл, медициналық тауарлар
Қытайға аттандырылып отырған...[11]
1960 жылдардың соңында КСРО мен ҚХР арасындағы қалыптасқан саяси
тоқырау нәтижесінде, екі мемлекет арасындағы қатынастардың барлық түрі
тоқтады. Ал 1980 жылдардың соңында саяси текетірес жібіп, саяси және сауда-
экономикалық қатынастар қайта жаңғырды. 1989 жылы Шыңжаң Ұлттық
Автономиялық Ауданы мен Қазақ КСР арасында 1989-1995 жылдар аралығында
экономикалық, тэхникалық және сауда ынтымақтастығы туралы келісім шарт
жасалды[12]. Кеңес Одағының күйреуі келісім шарттың іске асуына кедергі
келтіргенімен, тәуелсіз Қазақстанның алдынан бұл саладағы атқарылатын
еңбектің жаңа белестерін айқындады.
1990 жылдардың алғашқы жартысындағы Қазақстан қалаларының базарлары
Қытайдың сапасыз тауарларымен толыққанын бәріміз жақсы білеміз. Сол кездегі
Қытайдан келетін арзан, әрі сапасыз тауар, көптеген ТМД елдеріндегі,
экономикалық тоқырау салдарынан қалыптасқан тауар дефицитін толығымен
қамтамасыз етті. Бірақ, сапасыз тауар тасымалы екі мемлекет арасындағы
экономикалық қатынастардың тек бастамасы болатын.
ҚР-ның Президенті Н.Назарбаев 1993 жылғы Қытайға сапарының нәтижесін
төмендегідей баяндайды: Қазақ-қытай қатынастары өте шапшаң қарқын алды.
Бірінші сапардан соң, барлық сауда жолы ашылды. Бір жарым жылда екі
ортадағы сауда он есеге өсті. Шекара бойы саудасы басталды. Алты асу
ашылды... Қазақстанға қытай тауарлары көптеп әкелінді. Әуелгі кезде,
әкелінген тауарлардың сапасына көңіл бітпей, сын көбейді. Әрине, бұл мәзді
құбылыс емес. Алайда қазіргідей тауар тапшылығы тұсында қытай бұйымдары өз
қызметін атқарары сөзсіз. Менің екінші сапарым мен келіссөздерім тұсында
төменгі сапалы импортты азайтып, сауданы өркениетті деңгейге көтерудің сәті
түсті[13].
Осы тұста атап өтетін жайт, қытай мемлекеттігінің маңыздылығы –
саясатты әрқашан жоғарғы маңызды басымдылық санауы, ал экономика –
саясаттың бір бөлігі немесе құралы ретінде қабылдануы...[14] Яғни, алдымен
саясат, сосын экономика - деген дәстүрлі қағиданы ұстанатын Қытай
басшылығы үшін, Қазақстан мен Қытай арасындағы саяси қатынастар 1990
жылдардың соңында толығымен өзара сенім, әрі достастық негізінде қалыптасып
болды.
Экономикалық қатынастардың дамуына Қытай үкіметі тарапынан
қабылданған Қытай Халық Республикасының экономикасын 1996 -2050 жылдардағы
дамыту бағдарламасы да өзінің оң әсерін тигізді. Қазіргі таңда бұл
бағдарламаның алғашқы кезеңі (1996-2010жж.) іске асырылуда...[15] Осы
бағдарлама негізінде 1999 жылы ҚХР үкіметі тарапынан Қытайдың Батыс
аймағын игеру Стратегиясы қабылданып, аймақтағы көптеген мәселелердің
шешімін табу жолдары қарастырылды.
Бұл Стратегияны іске асыру үшін жұмсалған күшпен қаражатқа және одан
күтілетін нәтижеге қарағанда, Стратегия – ҚХР-ның бүкіл тарихында бұрын
соңды болмаған өте маңызды жоба...[16] Қытайдың Батыс аумағы дегенде, ең
алдымен біздің ойымызға Шыңжаң-Ұйғыр Автономиялық Ауданы келеді.
ШҰАА – табиғи байлықтарға өте бай аймақ. Қытай экономисттерінің
пайымдауынша, ХХІ ғасырда ҚХР-ның экономикалық даму орталығы солтүстік-
батысқа, яғни, ШҰАА-ға ауыспақ...[17] Қытай үкіметі өзінің мәселелі
Батысына назарын, жалпы реформалар бағытын жариалағаннан кейін, 20 жылдан
соң аударды, себебі: батыстық бағыттың маңызы ерекше артқан уақыт
келді...[18]
Екі мемлекет арасындағы сауда-экономикалық қатынастардың негізгі
құрамы, басты 3 бағытта дамуда:
• Жалпы сауда-саттық, қызмет көрсету салалары, инвестициялар,
құрылыс және шоп-туризм.
• Табиғи энергоресурстар, яғни мұнай, табиғи газ және оларды
тасымалдау.
• Кедендік қызмет, тасымалдау және ақпарат (темір және тас жолдар
арқылы).
Неліктен ҚХР Қазақстанға қатысты экономикалық қатынастарды екінші
кезекке қойды – деген сұраққа жауап іздер болсақ, оның көптеген себептері
бар. Олардың біреуі жоғарыда аталды. Қалғандары мыналар:
• Шешілуі міндетті саяси мәселелерді реттеу.
• Қазақстандағы саяси тұрақтылықтың нығаюы және экономиканың
қайта жандануы.
• Қытайдағы экономикалық және энергетикалық қажеттіліктің күн
санап артуы.
• Мәселесі көп Батысты игеру, яғни Орталық Азиядағы жаңадан
пайда болған мемлекеттердің қытай батысындағы ұлт мәселесіне
қатысты ұстанымын айқындау.
• Ең бастысы Орталық Азиядағы Қытайдың саяси-экономикалық
үстемдігін қалыптастыру және арттыру.
Сол 1990 жылдардағы экономикалық тоқырау кезеңінде, Қазақстанның басты
мәселесі экономиканы түзеу еді. 1990 жылдардың екінші жартысында Қазақстан
өзінің дамуының жаңа бағытын айқындап, экономика, сосын саясат - деген
ұстанымға көшті. Бұл ұстанымды іске асыру үшін, Қазақстан сыртқы
экономикалық саясатында бірнеше бағыттарды айқындады. Олар: транзиттік
мүмкіндіктерін мейлінше кең пайдалану, энерго ресурстарды, кен өндірісін
игеру және оны экспорттау, инвестиция тарту. Бұл бағыттарды Қазақстан
Қытайға қатысты да ұстанды.
Жалпы екі ел арасындағы экономикалық қатынастардың болашағы өте жақсы.
Соңғы бірнеше жылдан бері Қазақстан, екі мемлекет арасындағы тауар айналымы
бойынша ТМД және Шығыс Еуропа мемлекеттері ішінде, Ресейден кейін екінші
орында тұр.
Қазақстанда Қытайдың 40-тан аса ірі компаниялары қызмет атқаруда.
Сонымен қатар 670-тен астам біріккен кәсіпорындар бар.
2005 жылдың 30-шы қыркүйектегі мәліметтер бойынша, Қытайдан
Қазақстанға салынған инвестиция 1218,1 млн. АҚШ доллары (жалпы инвестиция
көлемінің 2,8%), ал осы уақыттағы Қазақстаннан Қытайға – 155,3 млн. АҚШ
доллары инвестицияланған (жалпы инвестицияның 1,2%)... ҚР Статистика
Агенттігінің мәлімдеуінше 2005 жылдың 1-ші қарашасында Қазақстанда, Қытай
капиталының қатысуымен құрылған 4000 шағын біріккен кәсіпорындар тіркелген,
олардың 2866-сы қызметін жалғастыруда[19].
Сауда-саттық пен экономикалық қатынастарды дамытуда қазақстандық темір
жолдардың транспорттық тасымалдау мүмкіндіктері де пайдаланылуда. Достық-
Алашанкоу кедендік темір жол бекеттері екі мемлекет арасындағы тауар
айналымды жылдан-жылға арттыруда. Қазақстан Темір Жолы МҚК-ның
мәлімдеуінше 2003 жылы Достық-Алашанкоу бекеті арқылы өткен тауар 24
пайызға, ал контейнерлік тасымал – 10 мың контейнерге өскен.[20] Осы түста
екі мемлекет арасындағы тауар айналымы көрсеткіштерінің алшақтығын атап
өткен дұрыс. Екі мемлекеттің статистикалық мәліметтерінің арасындағы
алшақтықтар кейбір жылдары екі есеге дейін жеткен. Мұның себебін, ҚР-ның
кедендік бақылау органдарындағы сыбайлас жемқорлықпен байланыстыруға
болады. Тауар айналымындағы алшақтықты, ҚР Индустрия және сауда
министерлігі, Сауда және туристтік қызметті қадағалау комитетінің
қызметкері И.Сабиров мырза да байқап, алшақтықты болдырмау үшін кедендік
тасымалдарды қатаң қадағалап, екі жақты кездесулерді жиі өткізуді
ұсынады.[21] Қазақстандық кеден саласындағы заң бұзушылықтарды, ҚХР-да
құрылған Евразия консультативті-ақпараттық компаниясының бас директоры Гэ
Чжили мырза да баса назарға алып, сауда-саттық, кедендік тасымал
салаларындағы мәселелерді біпнеше топқа бөліп қарастырыпты...[22]
Жалпы, осы экономикалық қатынастарға, сауда-саттыққа және тауар
айналымға қатысты тақырып, Қытайдың Xinhua ақпараттық агенттігінің
назарына, ҚР премьер-министрінің соңғы 2008 жылдың 9-шы сәуірінде жасаған
сапарында қайта ілікті. Xinhua ақпараттық агенттігінің мәлімдеуінше ҚХР-
ның вице-премьері Вань Кишан екі ел арасындағы экономикалық
ынтымықтастықтың қуаттылығын арттыру мақсатында, стратегиялық қарым-
қатынасты одан әрі көп салаландыруға маңыз берілетіндігін хабарлаған. Осы
агенттіктің ақпараты бойынша Қазақстан мен Қытай арасындағы 2007 жылғы
тауар айналымы 13,9 млрд. АҚШ долларына жетіп, ҚХР Ресейден кейінгі, екінші
орынға тұрақтапты.[23] Осы тұста ҚР мен ҚХР және ҚР мен РФ арасындағы тауар
айналымы көрсеткіштеріне аз ғана сараптама жүргізетін болсақ, соңғы 3 жыл
көлемінде Қазақстан мен Қытай арасындағы сауда-саттық Ресеймен
салыстырғанда, ҚХР мәліметі бойынша екі есеге, ал ҚР мәліметтеріне сүйенсек
үш есеге аз болған. Мысал ретінде 2005 жылғы ақпарат негізінде жасалған
мына кестеге назар аударайық:
ҚР мен ҚХР арасындағы 2005 жылғы ҚР мен РФ арасындағы 2005 жылғы
тауар айналымы – млрд. АҚШ доллары тауар айналымы – млрд. АҚШ доллары
Жалпы импорт экспорт жалпы импорт экспорт
5,38* 2,44* 2,94* 9,92 6,10 3,82
3,7** 1,3** 2,4**
* - Xinhua ақпараттық агенттігінің мәліметі.
** - ҚР. Статистика агенттігінің ақпараты.
Ал жылдық өсім бойынша Қазақстан мен Қытай мемлекеттері қатынасындағы
экономикалық мүмкіндіктердің жоғарғы потенциалға ие екендігін, жоғарыдағы
және төмендегі кестелерді салыстыру арқылы аңғарамыз.
ҚР мен ҚХР арасындағы 2007 жылғы ҚР мен РФ арасындағы 2007 жылғы
тауар айналымы – млрд. АҚШ доллары тауар айналымы – млрд. АҚШ доллары
Жалпы Жалпы
13,9 16
Бұл екі кестеге қарап ҚР мен ҚХР арасындағы экономикалық ынтымақтастықтың
жыл санап 90 - 100 пайыздық мөлшерде өсіп отырғанын байқаймыз. Демек
үстіміздегі жылдың Пекин мен Астана арасындағы экономикалық ынтымақтастық
саласында – тарихи болып қалуыда ғажап емес. Себебі Қытай Қазақстанның
сыртқы саудасында 1-ші орынға шығатын болса, Астана өзінің сыртқы саясатына
да аздаған өзгерістер енгізуі мүмкін. Сонымен қатар өңірдегі енді
қалыптасып келе жатқан саяси-экономикалық теңдікте бұзылады. Оған себеп,
Қытайдың Қазақстанмен экономикалық, энергетикалық және тасымалдау
салаларындағы стратегиялық жоспарлар құруында. Дәлел ретінде ҚХР-ның
Қазақстандық энергетика саласын игеру мен тасымалдап, экспорттауда Ресей
мен АҚШ сияқты алпауыттарды ығыстыруда. Бұның соңы, АҚШ-тағы ипотекалық
дағдарыстың сындарына түскен Қазақстан үшін, көп векторлы сыртқы
саясатын сынайтын кезді жақындатуы мүмкін.
Сондай-ақ Қазақстан Респупликасы мен ҚХР арасындағы жүк тасымалын,
шекаралық ірі өзен сулары, яғни Ертіс пен Іле өзендері арқылы қайта
жаңғырту жоспарлануда...[24] Бұл жөнінде екі мемлекеттер арасында ұзаққа
созылған, 5 (раунд) кезеңдік келіссөздер жүргізілуінің нәтижесінде, 2001
жылдың 12-ші қыркүйегінде ҚР мен ҚХР арасында шекаралық өзендерді қорғау
және қолдану саласындағы ынтымақтастық туралы келісім шарт жасалды. Бұл
келісім шарт 2002 жылдың 1-ші қазанында күшіне енді.
Қазақстан мен Қытай қатынастарының басымдылыққа ие болған, тағы бір
саласы – энергетика. Жедел экономикалық өсу, әскери күшті дамыту, Батыс
аймақтарды игеру және индустриализациялау сияқты процестер, ҚХР-ғы мұнайға
және мұнай өнімдеріне деген сұраныстың күрт артуына себеп болды. Бұлар
ресми және ішкі саяси себептері.
Қытайдың даму үстіндегі экономикасы бүгінгі таңда қуат ресурстарына
өте зәру. Кейбір мамандардың айтуынша, бұл энергетикалық дағдарыстарға да
ұштасып кетуі ықтимал... Қытай үшін қуат мәселесін шешудің және бір жолы –
мұнай өндіруші елдермен байланысты нығайту. Қытай аса ірі мұнай импортері
бола алады. 1994 жылы мұнайға сұранысы 10 процентке дейін өсті. Қазір Қытай
күніне 3 миллион баррель мұнай өндіреді. Қазақстан, Орталық Азияның басқа
да елдері сияқты, қол қойылған келісім бойынша, бұл мәселені де жеңілдете
алады. Соңғы сапарымда мен осы жайында сөз қозғадым. Сонда Тынық мұхитқа
тірелетін Батыс-Шығыс мұнай құбырын салу мәселесі көтерілді. Өйткені
бұған тек Қытай ғана емес, Жапония, Оңтүстік-Шығыс азия елдері де өте-мөте
мүдделі[25]. Бұл - осы істердің басы-қасында жүрген Н.Назарбаевтың пікірі.
Егер 2000 жылы ҚХР 67 млн. тонна мұнайды импорттап алса, ал 2010 жылы
бұл көрсеткіш 180-200 млн. тоннаға дейін жетуі мүмкін...[26] Ал 2020
жылдары бұл көрсеткіш екі есеге көтерілмесіне кім кепіл? Себебі ҚХР-ның
экономикасы күн санап өсуде және халқының саны үстіміздегі ғасырдың
ортасында шарықтау шегіне жетеді деп күтілуде. Демек, қазіргі 1млрд.
300млн.-нан да асып кетпек.
Сонымен қатар жасырын, әрі сыртқы саяси себептері де бар. Әлемдік
экономика және саясат институтының (ИМЭП) қызметкері Л.Музапарова ханым
сол себептердің негізгі 5-н атап көрсетіпті. Қытай энергоресурс тұрғысында
ОПЕК елдеріне және Таяу Шығысқа тәуелді болғысы келмейді. 2004 жылы ҚХР
сырттан алған мұнайдың 60%-ын Парсы шығанағы елдерінен экспорттаған, ал
мұндай саяси тұрақсыз өлкеге тәуелді болудың өзі қауіпті. Келесі себебі
Қытай Орталық Азия мен Ресейдің мұнайы мен табиғи газын, Азияның Тынық
мұхиты бағытындағы монополист тасымалдаушыға айналғысы келеді және өзіндегі
бар мұнай қорларын келешекке сақтап қоймақшы.[27] Тағы бір басты себеп,
ҚХР Орталық Азиядағы және Каспийдегі өзінің саяси-экономикалық ықпалын
қалыптастырып, дамыту үшін Қазақстанның энергоресурстарын бірігіп игеруге
және тасымалдауға кірісті. Бұл геостратегиялық тұрғыдан өте кешенді
қимылдың тек бастамасы ғана.
1997 жылдың 24 қыркүйегінде Ли Пен мырзаның Қазақстанға жасаған ресми
сапары кезінде, мұнай мен газ салаларында бірге қызмет атқару туралы, екі
мемлекеттер арасында үкімет аралық келісім жасалды. Осыдан кейін тағыда
бірнеше келісімдерге қол қою нәтижесінде, Қытай Ұлттық Мұнай Корпорациясы
Ақтөбемұнайгаз АҚ-ның 66,7%-ын алды және ресми Пекин Қазақстандағы мұнай-
газ саласында 3 ірі жобаны (Өзендегі мұнай қорын игеру – 4 млрд. АҚШ
доллары, Ақтөбедегі мұнайды шығару – 1,1 млрд. АҚШ доллары және Батыс
Қазақстан – Батыс Қытай мұнай құбырының құрылысы - 4,5 млрд. АҚШ доллары)
қаржыландыратын болды.[28] Осыдан кейін 2003 жылы жасалған келісімдер
бойынша Қытай тарапы Ақтөбемұнайгаздың тағы 25% акциясын сатып алып, бұл
мұнай қоры акцияларының 85,6%-ын қадағалайтын болды. Дәл осы жылы Қытай
жағы Маңғыстау облысындағы Солтүстік Бозашы мұнай қорының Шевронтехсако
мен Теңізшевройл компанияларына тиесілі 35% және 65% акцияларын сатып
алып, Солтүстік Бозашы мұнай қорынының акцияларын түгелдей өз иелігіне
алды. Сөйтіп Ақтөбе мен Солтүстік Бозашыдағы Мұнай қорларын игеруге, ҚХР 1
млрд. АҚШ доллары көлемінде инвестиция салыпты.[29] Бұдан кейін Пекин мен
Астана Батыс Қазақстандағы Атыраудан басталып, Шыңжандағы Алашанкоуға дейін
созылатын, ұзындығы 3000 шақырымдық мұнай құбырын салуға уағдаласты. Оның
құрылысы жоба бойынша 2005 жылы аяқталуға тиіс болды. Бірақ экономикалық
тиімділік тұрғысында, бұл құбыр арқылы өтетін мұнай көлемінің аздығынан,
құбыр құрылысы 2003 жылға дейін баяу өрбіді.
2003 жылдан бастап құбыр құрылысындағы Пекиннің қимылы жеделдене
түсті. Мұның ең аз 3 себептері болатын: Біріншіден бұл жобаны іске асыруды
жеделдету ҚХР-сы КП ОК тарапынан мақұлданды: себебі, мемлекеттің
энергетикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету мен экономикалық мақсаттылық.
Екіншіден, Ресей-Қытай арасындағы Ангарск-Дацин магистралінің жобасы тоқтап
қалды. Үшіншіден келісім бойынша, 2005 жылы Қытайға тартылатын құбыр
құрылысын жүргізу үшін, ҚҰМК-ның келісім-шарттық міндеттемелерінің мерзімі
аяқталуда еді...[30]
Қазақстан жағы, Батыс Қазақстан – Батыс Қытай мұнай құбырының өзіне
тиесілі, Кеңқияқ – Атырау бөлігінің құрылысын 2002 жылдың соңында салып
бітірді. Ұзындығы 448,8 шақырымды құрайтын, жылына 6 млн. тонна мұнайды
өткізу мүмкіндігі бар құбыр, 2003 жылдың көктемінде қолдануға берілді.
Стратегиялық маңызды құбыр құрылысының бірінші бөлігі дер кезінде аяқталды.
2004 жылдың мамыр айында ҚазМұнайГаз ҰК мен ҚҰМК басшылары арасында
жасалған келісім-шарт негізінде, Атасу мен Алашанкоуды жалғастыратын мұнай
құбырының құрылысы басталды. Бұл құбыр ҚазТрансОйл АҚ мен ҚҰМК-сы тең
үлесті иегері болып табылатын, жаңадан құрылған БК Қазақстан – Қытай
құбыры ЖШС-нің меншігіне өтті. Мұнай құбыры құрылысының құны 700 млн. АҚШ
долларына бағаланды. Мұнай құбырының бағыты Атасу – Ағадыр – Ақшатау –
Ақтоғай – Үшарал, яғни Қарағанды, Шығыс Қазақстан және Алматы облыстарының
территориясы арқылы өтіп, Қытайдағы Алашанкоу бекетінде тоқтайды[31].
ҚХР-ның ҚҰМК өз сөзінде тұрып, Атасу – Алашанкоу мұнай құбырының
құрылысын 2005 жылдың соңында аяқтады. 2005 жылдың 15 желтоқсанында
Қарағанды облысының Атасу елді-мекенінде ҚҰМК Басдиректорының орынбасары
мен ҚазМұнайГаз ҰК Президенті Ұ.Қарабалин мемлекет аралық Атасу –
Алашанкоу мұнай құбырының ресми тұсау кесерін өткізіп, қолдануға берілді.
Атасу – Алашанкоу мұнай құбырының ұзындығы 962,2 шақырым, жобалық
тасымалдау мүмкіндігі жылына 20 млн. тонна, алғашқы кезеңде 10 млн.
тонна...[32]
Енді осы екі құбыр аралығын жалғайтын құрылыстың екінші кезеңі
пысықталуда, ол Кеңқияқтан басталып, Арал арқылы өтіп, Құмкөлге келіп
тоқтайды. Мамандардың мәлімдеуінше бұл мұнай құбырының құрылысы 2009 жылы
басталып, 2011 жылы аяқталмақ. Ұзындығы – 752 шақырым, жылдық тасымалдау
мүмкіндігі 20 млн. тонна болады деп жоспарлануда.[33] Яғни, бұрынғы Құмкөл
– Атасу мұнай құбыры үлкен мұнай күре тамырының құрамдас бөлігіне
айналмақ. Ал 2005 жылы ҚҰМК Қазақстанның оңтүстігіндегі Петро Қазақстан
мұнай компаниясын 4,18 млрд. АҚШ доларына сатып алды.[34] Осылайша ҚХР
өзінің эенергоресурс саласындағы стратегиялық бағдарламасының Қазақстандағы
жобасын біртіндеп жоспар бойынша іске асыруда.
2004 жылдың қыркүйек айында ҚР Президенті Н.Назарбаевтың ҚХР-ның
Қазақстанмен шекаралас ШҰАА-на барған сапарында, халықаралық Қорғас
кедендік ынтымақтастық орталығын салу туралы келісімге келді. Халықаралық
Қорғас кедендік ынтымақтастық орталығы, өзінің құрамына әкімшілік-
іскерлік орталық, сауда қалашығы, құрлықтық порт (жүк өңдеу терминалдары,
қойма және уақытша сақтау орталығы) және автомобилдік өткелдер кіретін
болды. Автомобилдік өткелдер туралы айтқанда екі мемлекет арасындағы
автожолдарды жаңғырту және жаңа өткелдер салу туралыда айтқан дұрыс. ҚР-ның
2006 -2012 жылдарға арналған автожолдар саласын дамыту бағдарламасының
жобасына, ҚХР-на шығатын республикалық маңызы бар 5 жолды қайта жаңғырту
енген.
2005 жылдың 17-ші қазанында Пекинде өткен, ІІІ-ші Еуразиялық
автотранспорттық конференция аясында, Қазақстан территориясы арқылы Пекин
– Берлин - Брюссель контейнерлік автокеруені өтті. Оның мақсаты Шығыс пен
Батыс арасындағы тас жолдар арқылы жүк тасымалының мүмкіндіктерін көрсету.
Бұл іс-шараға Қытай, Қазақстан, Ресей, Латвия, Литва және Польша
мемлекеттерінің авто тасымалдаушылары қатысқан. Сегіз мемлекет территориясы
арқылы өтетін, бұл автокеруен алты аптаға созылатын жолды екі аптаға
қысқартыпты...[35] Шығыс пен Батысты жалғайтын авто өткелдің жалпы
ұзындығы 8500 шақырымды құрап, оның 2800 шақырымы Қазақстан территориясы
арқылы өтпек. Осы 2800 шақырымдық жол бойында керекті инфрақұрылымды жасай
алсақ Қазақстан жағының табысы екі есеге өспек.
Жалпы жаһандану дәуірінде өмір сүріп отырған екі мемлекет арасындағы
экономикалық ынтымақтастық жедел, әрі жанжақты дамып келеді. Себебі
К.Мәсімовтың үстіміздегі жылдың 9-шы сәуірінде басталған сапарында,
Қазақстан жағының жоғары технологиялар мен агрошаруашылық салаларындағы
сауданы ұлғайтуға, ал Қытай жағы Мойнақ ГЭС мен Балқаш ЖЭС-ларының
құрылысына қызығушылық танытып отырғандығы баяндалды. Сондай-ақ
халықаралық Қорғас кедендік ынтымақтастық орталығының құрылысы осы жылы
аяқталатындығы белгілі.
***
Жоғарыда баяндалған экономикалық қатынастардың қай саласын алсақта екі
мемлекеттің ұзақ мерзімді стратегиялық жобаларды қолдайтындығын және өзара
мүдделерінің сәйкестігін аңғарамыз. Тәуелсіздіктің екінші он жылдығында
өзінің экономикалық жағдайын түзеп, дамудың жаңа белесіне көтерілген
Қазақстан үшін, Қытай саяси, әрі экономикалық тұрғыдан стратегиялық
әріптес.
1.3 Шанхай Ынтымақтастық Ұйымының екі жақты қатынастарды нығайтудағы
маңызы.
Қазақстан Республикасы, Қырғыз Республикасы, Ресей Федерациясы,
Тәжікстан Республикасы және Қытай Халық Республикасы арасындағы шекара
мәселесін шешуге және шекара маңындағы қауіпсіздікті қамтамасыз етуге
бағытталған келісім негізінде біріккен бес мемлекеттің құрамына, 2001
жылдың маусым айында Шанхайда өткен Форумда, Шанхай бестігіне Өзбекстан
Республикасының қосылуымен, Шанхай бестігі - Шанхай Ынтымақтастық Ұйымына
айналды. Оның өзіндік бірнеше себептері бар болатын. Ең басты себебі
Орталық Азия аймағындағы қауіпсіздікті қамтамасыз ету, халықаралық
терроризмен күрес, діни экстремизм мен ұлттық сепаратизмге қарсы тұру және
халықаралық есірткі мен қару-жарақ саудасының жолын кесу. Жоғарыда айтылған
мәселелердің барлығы ШЫҰ мүше мемлекеттердің ұлттық қауіпсіздігіне және
егемендігі мен мемлекеттігінің мызғымастығына қатер төндірген болатын.
Форум жұмысының нәтижесінде төмендегідей құжаттар өмірге келді: Шанхай
Ынтымақтастық Ұйымын құру туралы декларация және Терроризмге, экстремизмге
және сепаратизмге қарсы күрес туралы Шанхай конвенциясы.[36]
ШЫҰ – белгілі бір күштерге қарсы қимылдайтын әскери одақ немесе тұйық
қоғамдастық емес. Ол – халықаралық ынтымақтастыққа ұмтылған ашық ұйым. ШЫҰ-
ның қазіргі жағдайдағы мән беретін мәселелері – аймақтағы бейбітшілікті,
тұрақтылықты және қауіпсіздікті сақтау, әсіресе, сауда–экономикалық
ынтымақтастықтың дамуы.
Шанхай үдерісінің ең жоғары жетістігі – Қытай шекарасындағы
шиеленісушіліктің әлсіреуі. Дипломатиялық және әскери сарапшылардан тұратын
Бірлескен Бақылау Тобы шекара бойындағы 100 шақырымдық қауіпсіздік
аймақтарда өзара тексерістерді жүргізеді.
ШЫҰ-ның органдары:
Мемлекет Басшыларының Кеңесі
Үкімет Басшыларының Кеңесі
Сыртқы істер министрлерінің Кеңесі
Министрліктер жәненемесе ведомстволар басшыларының Кеңесі
Ұлттық Үйлестірушілердің Кеңесі
Хатшылық
Өңірлік Терроризмге Қарсы Құрылым (ӨТҚҚ)
ӨТҚҚ Кеңесі
ШЫҰ-ның құрылу кезеңдеріне тоқталатын болсақ, оны негізгі екі кезеңге
бөлуге болады. Біріншісі ортақ мәселелрді шешу және маңызды қатынастарды
айқындап, қалыптастыру кезеңі – 1992 жылдан бастап 2001 жылға дейінгі
уақыт, яғни негізі қаланған кезең. Ал екінші кезең 2001 жылдан басталып,
әліге дейін жалғасуда. Бұл кезеңде ұйым қалыптасып, құрылымдық институттары
мен құқықтақ негізі қалануда және алдына қойған стратегиялық мақсат-
міндеттері айқындалуда. ШЫҰ-ның жұмысын негізгі екі құрылымдық инстситут
іске асыруда. Олар – 2004 жылы қаңтардың 15-і күні, Пекинде өз жұмысын
бастаған ШЫҰ-ның Хатшылығы және 2002 жылдың 7-8 маусымында Ресейдің
Петербор қаласында негізі қаланған Аймақтық антитеррористік құрылымы.
Ресейдегі кездесу барысында ШЫҰ-ның Хартиясы, яғни негізгі Жарғысы сипаттас
құжат қабылданды.
Аймақтық террорға қарсы құрылым – заман талабына сай, дер кезінде
жасақталған құрылым екендігін атап өткен жөн. Себебі 1999 жылғы Ташкенттегі
діни экстемисттердің әрекеті, 2001 жылғы 11 қыркүйектегі АҚШ оқиғалары,
Ауғаныстандағы Талибтердің күшейуі мен оған қарсы АҚШ тарапынан жариаланған
соғыс, Шыңжаңдағы ұлттық сепаратизм және Өзбекстан, Қырғызстан мен
Тәжікстан шекарасындағы оқиғалардың барлығы аймақтағы қауіпсіздікке үлкен
қатер төндіріп тұрған.
ШЫҰ-ның ықпалдастығы қазіргі таңда басты 3 сала бойынша дамуда. Олар:
бірінші – аймақтық қауіпсіздік, екінші – сауда-экономикалық және
инвестициялық қатынастар, үшіншісі – мәдени-әлеуметтік саладағы
ынтымақтастықты дамыту болып табылады. Бұл туралы ҚХР-ның Қазақстандағы
Төтенше және өкілетті елшісі Чжоу Сяопэйн мырзаның ойы мынадай: 2001 жылы
маусым айында ШЫҰ құрылғаннан кейін, ұйым - өзінің қызмет ету
механизмдерін дамытып, іскерлік ынтымақтастықты алдыңғы қатарға шығарып
және басқа ұйымдармен қатынастарын дамыта келе айтарлықтай жетістікке қол
жеткізді. Қаңтардың 15-де (2004 ж.) Пекинде ШЫҰ Хатшылығының ашылғандығы,
ШЫҰ-ның толыққанды аймақтық ынтымақтастық ұйымына айналғандығын білдіреді.
ШЫҰ өзінің механизмдерін құру кезеңін аяқтап, жанжақты іскерлік
ынтымақтастықтың жаңа кезеңіне өтті және барлығына өзінің бейбітшілікті,
ынтымақтастықты және ашықтықты қалайтындығын аңғартуда. Сонымен қатар
аймақтағы қауіпсіздікті сақтауда және экономиканың дамуын күшейтуде маңызды
роль ойнауда, аймақтық істерде ауқымды салмаққа ие...[37]
ШЫҰ барысында Қазақстан мен Қытай ынтымақтастығы соңғы жылдары жоғарғы
қарқынмен, серпінді даму үстінде. Дегенмен ҚХР, аймақтық тұрғыдан алғанда,
соңғы жылдары Орталық Азияның кейбір мемлекеттеріндегі орын алған саяси
тұрақсыздыққа қатты алаңдауда. Қырғызстандағы саяси дағдарысқа,
Өзбекстандағы Әндіжан оқиғаларына, Қытай саясаткерлері ресми АҚШ-ты
кінәләйды.[38] Себебі Ауғанстандағы соғыс кезінде АҚШ жағы осы екі
мемлекеттерде өздерінің әскери базаларын орналастырған болатын.
2005 жылы ресми Ташкент АҚШ әскерилерін Өзбекстан жерінен түгел
шығаруды талап етіп, Ханабадтағы әскери базаның босатылуы аймақтағы күштер
арасалмағының өзгеруіне мүмкіндік берді. Бұл жағдай АҚШ-ты да бей-жай
қалдырмады. Ресми Вашингтон Өзбестандағы демократия мен адам құқықтарының
бұзылып отырғандығын алға тартып, Өзбекстанды біраз сынға алды.
Ал АҚШ-тағы Хадсон институтының қызметкері Христофер Браун Шанхай
Ынтымақтастық Ұйымын – көптеген америкалықтардың ешқашан естімеген, ең
қауіпті ұйымы болуы мүмкін[39] - дейді. Әрине құрамына әлемнің екі ірі
державалары, БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің екі бірдей тұрақты мүшелері, сонымен
қатар ядролық жаппай қырып жою қару жарағы бар екі мемлекеттің ШЫҰ-на мүше
болуы, Америка Құрама Штаттарын ойландыратыны сөзсіз.
Ал ҚР-ның Президенті Н.Назарбаев 2006 жылғы ШЫҰ-ның ҚХР-да өткен
саммитінде, БАҚ өкілдеріне берген сұхбатында, екі жақты қатынастарды
төмендегідей сараптапты: – Менің ойымша, бәрі ойдағыдай болады.
Естеріңізге сала кетейін, тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан Қытаймен
қарым-қатынасты “нөлден” бастады деуге болады. Ал бүгінде екіжақты қатынас
стратегиялық серіктестік деңгейіне көтеріліп отыр. Екіжақты қатынастарды
дамытудың бірнеше маңызды нәтижесін ерекше атап өткім келеді.
Біріншіден, 2002 жылдың желтоқсан айында Қазақстан мен Қытайдың
арасындағы Тату көршілік, достық және ынтымақтастық туралы шартқа қол
қойылды, бұл екіжақты қатынастарды әрі қарай дамытудың тарихи іргетасы.
Екіншіден, шекара мәселесі толық реттелді.
Үшіншіден, экономикалық ынтымақтастық нығайтылды. Қазақстанның
Бүкіләлемдік сауда ұйымына кіруі туралы екіжақты келісімін аяқтаған бесінші
елі – ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1. Қазақстан мен Қытай қатынастарының тарихы мен бүгіні.
1.1 ҚР мен ҚХР саяси қатынастарының қалыптасу тарихы.
1.2 Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасы
арасындағы саяси – экономикалық қатынастардың қазіргі жағдайы.
1.3 Шанхай Ынтымақтастық Ұйымының екі жақты қатынастарды
нығайтудағы маңызы.
2. ҚР мен ҚХР арасындағы өзекті мәселелер мен олардың шешілу жолдары.
1. Шекара мәселесінің маңыздылығы мен өзара жетістіктер.
2. ҚР мен ҚХР арасындағы заңсыз миграция мәселесі.
3. Қытайдағы қазақ ирредентасының пайда болу тарихы мен қазіргі
жағдайы және көші-қон мәселелері.
Қорытынды
Қосымшалар
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қазақстан Республикасы өзінің тәуелсіздігін алған алғашқы жылдардан
бастап, сыртқы саясат – мемлекеттік өмірдің ажырамас құралына айналды. Осы
тұста егемендігіне енді қол жеткізген Қазақстан үшін, сыртқы саясатын
жоспарлы құрып, көрегендік таныту, мемлекеттікті сақтап қалып, одан әрі
дамытумен пара-пар болды. Мемлекеттің сыртқы саясаты туралы айтылғанда,
оның ажырамас, құрамдас бөліктері барында ұмытпауымыз керек. Солардың
қатарындағы дипломатия, халықаралық қатынастар және сыртқы саясатты іске
асыратын мемлекеттік институттардың маңызы да ерекше.
Қазақстан Республикасы байсалды жүргізіліп отырған сыртқы саясатының
арқасында әлем таныған, жер бетіндегі тыныштық пен бейбіт өмірді, жаһандық
ықпалдасу мен ынтымақтастықты жақтайтын мемлекет ретінде танылып отыр.
Қазақстан тарапынан ықпасдастық пен ынтымақтастыққа бастайтын аймақтық,
өңірлік және құрлықтық тың бастамалар мен озық идеялар айтылып, іске
асырылуда. Осылайша әлемдегі мемлекеттермен қатынастар орнатылып, мемлекет
аралық ынтымақтастықтың сан саласын дамытуда. Сол мемлекет аралық
қатынастар мен ынтымақтастықты баяндайтын, бұл дипломдық жұмыстың тақырыбы
Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Респуликасы арасындағы қатынастар
деп аталады. Қазақстан мен Қытай Халық Республикасы қатынастарына арналған
бұл еңбек кіріспе, негізгі екі тарау мен қорытындыдан және қосымшалар мен
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Кіріспеде тақырыптың маңыздылығы
мен жұмыс туралы жалпы мәлімет берілген.
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында Қазақстан мен ҚХР қатынастарының
қалыптасу тарихы, бүгінгі жағдайы мен екі мемлекет арасындағы өзекті
мәселелер және олардың пайда болу жолдары мен тарихы қаралған.
Сондай-ақ құрамында әлемнің екі ірі державалары, БҰҰ Қауіпсіздік
Кеңесінің екі бірдей тұрақты мүшелері және ядролық жаппай қырып жою қару-
жарағы бар екі мемлекеттің қатысуымен қалыптасқан ШЫҰ-на Қазақстанның да,
ұйымның іргетасы қаланған кезден бастап мүше болуы, екі мемлекет арасындағы
саяси қатынастардың аймақтық қауіпсіздікті нығайтуға бағытталғандығы толық
жазылған.
Сонымен қатар, осы тараудың екінші бөлімінде экономикалық қатынастарда
жан-жақты зерттеліп, соңғы статстикалық мәліметтерге сараптама жасалған.
Екі мемлекет арасындағы экономикалық қатынастардың мамандар жоспарлаған
межеге уақытынан бұрын жетуі, ҚР мен ҚХР арасындағы стратегиялық, кешенді
қатынастардың бастамасы екендігі баяндалған.
Дипломдық жұмыстың екінші тарауында екі мемлекет арасындағы шешімін
тапқан және әлі де, күн тәртібінде тұрған, өзекті мәселелердің бірнешеуі
қаралған. Атап айтар болсақ, тараудың бірінші бөлімінде шекара мәселесі
тарихи тұрғыдан терең бағаланып, бұл мәселенің ұзақ, үш ғасырлық тарихы,
өзектілігі мен даулы аймақтың оңтайлы шешілгендігі зерттелген.
Екінші тараудың қалған бөлігінде екі мемлекет арасындағы көші-қон
мәселесі баяндалып, оның бір жақты сипатта дамып отырғандығы және ҚР-на
қытай мигранттарынан төнетін қауіп-қатердің алдын-алу жолдары, жалпы
миграциялық процестің қатаң қадағалану керектігі баса назарға алынған.
Сонымен қатар ҚХР-дағы қазақ ирредентасының пайда болу тарихы жайлы,
олардың мәселелері мен әлеуметтік тұрмысы және құқықтық жағдайы зерттелген.
Ал жұмыстың соңында жалпы қорытынды шығарылып, ҚР мен ҚХР арасындағы
қатынастардың барлық саласына сараптама жасалып, болашағы зерделенген.
Дипломдық жобаның басты мақсаты ҚР мен ҚХР арасындағы қарымқатынасты,
заманауи халықаралық қатынастар тұрғысынан зерттеп, екі жақты қатынастардың
маңызды тұстарына тоқталып, өзектілігін айқындау.
Дипломдық еңбек тақырыбының маңыздылығы – халықаралық қатынастар
саласындағы, дәстүрлі ынтымақтастықтың жаһандану кезеңіндегі жаңа сипатқа
ие болып, екі мемлекеттің геостратегиялық жоспарлы жақындауы және аймақтық
ықпалдастықтың, Қытай сияқты мемлекетпен өзара тиімді дамуын паш ету.
ҚР мен ҚХР арасындағы қатынастар тақырыбы, тәуелсіздіктің алғашқы
жылдарынан бастап көптеген саясаттанушы, экономист ғалымдардың,
саясаткерлер мен халықаралық қатынастар мамандарының назарында жүрген,
сарапталып, жаңаланып және жылда толығып отыратын тақырып.
Еңбектің теориялық және әдістемелік зерттеу негізін тарихи және
мемлекеттік құжаттар, мемлекет қайраткерлері мен саясаткерлердің кітаптары
және ресми баяндамалары, сұхбаттары, монографиялар қалады. Мемлекет аралық
қатынастардың қоғамның барлық саласымен ұштасатындығын ескере отырып,
тарихи жүйелілік пен құқықтық құндылықтарға да көңіл бөлініп, БАҚ-ның
материалдары, ресми интернет сайттардың ақпартатарыда назардан тыс
қалмаған. Дипломдық жобаны реттеуде мерзімдік, тарихи, жүйелік, реттік,
логикалық, мәдениеттанулық, зерделілік және мәселені айқындау сияқты
әдістер қолданылған.
1. Қазақстан мен Қытай қатынастарының тарихы мен бүгіні.
1.1 ҚР мен ҚХР саяси қатынастарының қалыптасу тарихы.
Қазақстанның геосаяси орналасуының өзіндік артықшылығы мен
кемшіліктері бар.
Бірінші артықшылықтарына тоқталар болсақ, Еуразия құрлығының қақ
ортасынан орын алып, әлемдегі ең ірі екі державалармен қоңсы болуы. Ал,
кемшілігіне келер болсақ, әлемдік теңіз жолдарына шығатын тікелей
мүмкіндігінің болмауы.
Қазақстан Республикасы өзінің тәуелсіздігін жариалаған сәттен бастап,
өзге мемлекеттер Қазақстанның егемендігін танып, дипломатиялық қатынастар
орната бастады.
Қытай Халық Республикасы Қазақстан Республикасының тәуелсіздігін,
атақты Беловеже келісім-шарты жасалғаннан кейін, бір ай уақыт ішінде, 1992
жылдың үшінші қаңтарында танып, екі мемлекеттер арасында дипломатиялық
қатынастар басталды.
Қазақстан мен Қытай қатынастарының ресми басталу уақыты әлемдік
маңызды саяси өзгерістермен тұспа-тұс келіп, тәуелсіздікке енді қол
жеткізген Қазақстан үшін Қытай сияқты ірі мемлекетпен дипломатиялық
қатынастарды жаңадан бастауы, мемлекеттік тұрғыдан стратегиялық маңызды
қадам екенін Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев
төмендегідей баяндайды: Біздің ұлттық тарихымыздың ұзына бойына Аспан асты
Елімен қарым-қатынас ең басты маңызға ие боп келген. Меніңше адамзаттың ХХІ
ғасырдағы дамуы көбіне-көп Қытаймен байланысты болады. Көптеген елдер
Қытаймен арақатынасты өз сыртқы саясатының негізгі өзегі деп түсінеді. Ал
Қазақстан үшін осынау болашағы зор, экономикасын қарышты қадаммен дамытып
жатқан мемлекетпен ойдағыдай қарым-қатынас орнату айрықша маңызға ие[1].
Біздің мемлекетіміз, Ресейлік және Кеңестік коммунистік империяның
күйреген және Қытайдың әскери, экономикалық күшінің жедел даму кезеңінде
пайда болды. Уақыттық арақатынас тұрғысынан, Қазақстан мен Қытай
қатынастарының басталуы, Қытайдағы ауқымды экономикалық және саяси дамумен
тура келді.
Жалпы көршілес жатқан Қазақстан мен Қытай арасындағы қарым-қатынастар
тарихына көз жүгіртер болсақ, біраз тарих қойнауын ақтарып, ежелгі Түрік
қағандарымен, Қытай императорларынан бастау алатын тарихқа шолу жүргізуге
тура келеді. Бұл туралы Н.Ә.Назарбаев былай дейді: Біздің тарихымыз қоян-
қолтық араласып кеткен. Біз қазір өз бастауларымызды білгіміз кеп, ғасырлар
тұңғиығынан өрбіп жатқан көп сауалдарға жауап іздесек, сол арқылы өткеніміз
бен бүгінімізге баға бергіміз келсе, Қытай жылнамаларынан барып бір-ақ
шығамыз[2].
Дегенмен Батыс елдері тарапынан жасалған ұлы географиялық ашулардан
бұрын, Ұлы Жібек жолы Шығыс пен Батысты байланыстырғаны, Қытайдан бастау
алған өркениетті үрдіс Қазақ сахарасы арқылы өткені тарихи шындық. Орталық
Азияның Қашқария аумағы мен Жібек Жолы туралы ұлы зерттеуші-ғалым
Ш.Уәлиханов өзінің 1858-1859 жылдардағы Қашқарияға сапары күнделіктерінде
де толық мағлұмат берген.
Мемлекттік мүдделер текетіреске түскен сәтте, бірлігі жоқ, әлсіз
мемлекеттер, ірі әрі, күшті және айлалы мемлекетке бас иіп тәуелсіздігінен
айырылуы – билік теориясындағы заңды шарт.
Қазақ Хандығы Ресей Империясының отарына айналған ХVIII-XIX
ғасырларда, Қытай Императорының өкілдері Қазақ Хандығының шығыс
шекараларына келіп, орыс губернаторларымен Қазақ жерін пайласу туралы
келіссөздерді жүргізген.
Ал ХХ ғасырда КСРО мен ҚХР арасындағы қатынастардың аса тату,
достастық бағытта өрбімегенін білеміз. Ортақ идеологиялық құндылықтарының
көп болғанына қарамастан, екі ұлы держава біріне-бірі қару кезеп, соғыс
жағдайында болғаны да белгілі. Дәл сол кезеңдерді Н.Ә.Назарбаев былайша
сипаттайды: Біз қытай-кеңес қатынастарының соңғы 40 жылдық тарихында күйіп-
жанған достық, көрместей боп кеткен өштестік кезеңдерін де бастан кештік.
Екі ұлы мемлекеттің астасар тұсында, Қазақстан сол бір теке-тірестің нағыз
өтінде тұрды. Екі жақ бір кез соғысқа шындап дайындалды ма? Меніңше, шындап
дайындалды. Шекараның екі бетінде де жер қайысқан көп әскер
шоғырландырылды. Қытай шекарасының ар жағына саны мен қарулануы жағынан
қандай әскери күш шоғырланса, Қазақстанда дәл сондай мөлшердегі күштің
басын біріктірген Орта Азия әскери округы құрылды. Бүгінгі күн ұғымынан
келер болсақ, екеуіде қорғанушы емес, шабуылдаушы екені даусыз. Тянь-Шань
тауларындағы Қытай мен Қазақстанды жалғастыратын бірнеше асуларға лық
толтыра әскери техника қордаланып, бекіністер, ядролық қару қоймалары,
аэродромдар мен арсеналдар салынды.
Екі жақта бірін-бірі жау тұтты. Әскери доктриналар екі жақты да бір-
бірінің ең басты қарсыласы деп жариялады. Қысқасы, жалпы саясат, жалпы
насихат бізді Қытай – бірінші жауымыз дегенге иландырып бақты[3].
Бұл текетірес өткен ғасырдың 80-жылдарының екінші жартысында бәсеңсіп,
өзара келісімге қол жеткізілді. Осы тұста Н.Назарбаев беделді саяси
қайраткер ретінде ҚХР-да танылып үлгерген еді[4]. Себебі Н.Назарбаев 1985
жылы қазан айында Пекиндегі ҚХР-ның жоғарғы билік өкілдерімен өткен
кездесуде, кеңестік парламенттік делегацияны басқарып барып, кикілжіңнің оң
шешім табуына көп үлес қосты... Ал, 1991 жылдың шілде айында Н.Назарбаевтың
Қазақстан Президенті ретіндегі Пекинге алғашқы сапары болды[5].
Екі мемлекет арасындағы текетіреске КСРО-ның тұңғыш әрі, ең соңғы
Президенті М.С.Горбачев нүкте қойды. Көршілес державалар арасындағы ресми
текетірес М.Горбачевтің 1989 жылғы мамырдағы Пекинге сапары барысында
аяқталды. Сол сапар кезінде Қытай басшысы Ден Сяопиннің Өткенді ұмытайық
әрі болашаққа көз салайық деген сөзі әлемді шарлап кетті[6].
1992 жылғы ақпанда Премьер-Министр С.Терещенко ҚХР-на ресми сапармен
барып, келіссөздер нәтижесінде Пекинде бірқатар құжаттарға қол қойылды.
Олардың ішінен төмендегілерді бөліп көрсетуге боладаы:
• Сауда-экономикалық және ғылыми-техникалық ынтымақтастық
жөніндегі үкімет аралық комиссияны құру туралы келісім.
• Қызмет бабындағы істер бойынша сапарға жүретін, барлық түрдегі
паспорттардың иегерлері үшін визассз режимді көздейтін
азаматтардың өзара сапарлары туралы келісім (кейінірек өзара
сапарлардың визасыз режимі дипломаттық және қызметтік
паспорттардың иегерлері үшін ғана сақталды).
• Мемлекеттік шекара арқылы өткізу пункттерін ашу туралы келісім
(Қорғас (Қазақстан) – Хоргос (ҚХР), Достық (Қазақстан) –
Алашанкоу (ҚХР), Бахты (Қазақстан) – Покиту (ҚХР) өткізу
пункттеріне халықаралық мәртебе берілді).[7]
1992 жылы сыртқы істер министрлері өзара сапарлармен алмасты. Тиісті
келіссөздердің қорытындысы ретінде инвестицияларды көтермелеу және өзара
қорғау туралы келісімге қол қойылды. Тараптар өзара инвестициялардың
шарттары, принциптері, режимі және туындайтын дауларды шешудің тәртібі
туралы уағдаласты.
Жоғарғы саяси деңгейдегі алғашқы байланыстар, сауда-экономикалық
қатынастарды дамытуға серпін берді. Өзара қоян-қолтық араласу,
ынтымақтастықтың перспективалық салаларын іздестіру процесі басталды.
Шекаралық аудандар белсенді жұмысқа кірісті, оның үстіне Қытайда оларға
сыртқы экономикалық қызметте өте үлкен құқықтар берілді. Деелегациялармен
алмасу да қарқынды түрде дами бастады. Қазақстан 1990 жылдардың басында-ақ
қытайдың негізгі Орталық Азиялық әріптесіне айналды. Бірақ тараптар жоғары
деңгейдегі диалогты дамытуға мұқтаж екендігін түсінді. 1993 жылы қазанда
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың Қытай
Халық Республикасына сапары болды. Сол сапардың нәтижесінде Н.Назарбаев
және Цзян Цземин екі мемлекеттің өзара қатынастарының принциптерін
айқындайтын тұңғыш ресми құжатқа - Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық
Республикасы арасындағы достық қатынастардың негіздері туралы бірлескен
декларацияға қол қойды.
Тараптар барлық даулы мәселелер бейбіт жолмен шешілетінін, екінші
тараптың қауіпсіздігіне қатер төндіруі мүмкін күш қолданудан немесе қандай
да бір нысанда болсын күш қолдану қаупінен тартынатынын, қандай да бір іс-
қимыл қолданбайтынын қуаттады. Тараптардың әрқайсысы екінші тарапқа қарсы
екінші тарапқа қарсы бағытталған қандай да бір әскери-саяси одаққа
қатысудан, екінші тарапптың мемлекеттік егемендігіне, ұлттық қауіпсіздік
мүдделеріне нұсан келтіретін қандай да үшіншітараппен шарт немесе келісім
жасасудан бас тартатынын мәлімдеді. Декларацияда Қазақстан мен Қытайдың
сауда-экономикалық ынтымақтастықтың дамуына ерекше мән беретіндігі атап
өтілді.
Екі мемлекет арасындағы ресми құжат алмасу процесі өзара тиімді
деңгейде орындалғаннан кейін, Қазақстан мен Қытайдың алдында тұрған ортақ
проблемаларды реттеп, шешу мәселесі күн тәртібіне көтерілді. Көзге көрініп
тұрған ортақ мәселелерден бөлек, Қытайдың Қазақстаннан, ал Қазақстанның
Қытайдан сескенетін тұстары бар еді. Олар:
• Шекара мәселесі, бұл туралы мемлекет басшысы Н.Назарбаев былай дейді.
Қытаймен екі арадағы шекара мәселелерін де – бізге қалған ауыр мұра
еді. Ол 1700 шақырымға созылды. Бұрын өне бойына қаптаған қарулы күш
шоғырландырылғанды. Қытай – Кеңес шекаралары ұзақ жылдар бойы шиеленіс
шебі боп келгені белгілі. Семей аймағында Қытай әскерінің шекараны
бұзып, біздің жерімізге кіріп кеткен тұстары болғандығын айтсақ та
жеткілікті[8].
• Халықаралық терроризм және есірткі тасымалы.
• Трансшекаралық өзен-суларын тиімді пайдалану.
• Заңсыз миграция және оны қадағалау.
Бұлар екі тарапқа ортақ мәселелер болса, бұдан бөлек екі тараптың бір-
біріне тосын қарайтын жеке мәселелері де уақыт өте шығып жатты:
• Қытай Қазақстанның тәуелсіздігінің алғашқы жылдарында, жаппай қырып
жою қаруына алаңдайтын. Қазақстан Кеңес Одағынан мұраға қалған жаппай
қырып жою қару жарақтарынан бас тартып, өзін ядролық қару жарақсыз
мемлекет ретінде жариялағаннан кейін, 1995 жылы 8-ші ақпанда ҚХР
Қазақстанның қауіпсіздігіне кепілдік берді.*
• Қытайды ШҰАА-ғы ұлттық және діни сепаратизм мәселесіне деген
Қазақстанның көзқарасы алаңдататын. Қазақстан өзінің тәуелсіздігін
жариялаған алғашқы күндерден бастап, хаықаралық құқықтың барлық
нормаларын сақтайтындығын және басқа мемлекеттердің ішкі мәселеріне
араласпайтындығын мойындады. Бұл мәселеде уақыт өте күн тәртібінен
түсіп қалды. Себебі ШЫҰ-на мүше мемлекеттер арасында 2001 жылдың 15-ші
маусымында (Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы құрылған кезде) Терроризм,
сепаратизм экстремизмге қарсы күрес туралы Шанхай конвенциясына қол
қойылып, ұйымға мүше мемлекеттер Қытай жағы ұсынған үш зұлымдыққа
қарсы бірігіп күресетіндігін мәлімдеді.
• Қытай Орталық Азия аймағында өзінің саяси беделін қалыптастырып, басқа
да ірі державалармен күш теңдігінің сақталуына алаңдайды.
• Қазақстан әлемнің басқа да елдері сияқты Қытайдың жорғалаушы
экспансиялық саясатынан сескенеді. Себебі ҚХР халқының саны күн санап
артып отыр. Олардың қалыпты экономикалық және әлеуметтік жағдайын
қамтамасыз ету ҚХР үкіметінің басты мәселесі. Осыдан барып төмендегі
келесі мәселе туындайды.
• Қытай жағынан келетін заңсыз миграция. ҚХР тарапынан келетін заңсыз
миграция тек Қазақстандықтарды ғана емес, басқа да мемлекеттерді
алаңдатуда. Бірақ 1990 жылдардың басындағы жағдаймен салыстырғанда
соңғы жылдары ҚХР Қазақстанға қатысты миграциялық саясатын қысып,
реттеп отыруға тырысады.*
• Қазақстанмен шекарасына жақын орналасқан Лобнор сынақ алаңы.
• Қытайдағы 1500 млн.-ға жуық қазақтардың құқықтық жағдайы.* Қазақстан
тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары демографиялық ахуалдың нашарлап
кетуіне байланысты, шетелдердегі қазақ ұлтының өкілдерін тарихи
отанына шақыра бастады.
Жоғарыды айтылған ортақ мәселелер екі тарап арасында ең жоғарғы
деңгейден бастап, жергілікті билік өкілдері арасында да шешіле бастады.
Жалпы екі мемлекет арасындағы шешілуі күттірмейтін ең басты мәселе – шекара
еді. ҚР президенті Н.Назарбаев бұхаралық ақпарат құралдарына берген бір
сұхбатында бұл мәселені келер ұрпаққа мұра етпестен, қазір шешуіміз
керек[9] дегенді. Сол мақсатта Қытаймен шекаралас, бұрыңғы Кеңестік 4
мемлекет ҚХР бірігіп, 1996 жылы 26 сәуірде Шанқай қаласында Шекара
аймағында өзара сенім келісіміне және 1997 жылдың 24-ші сәуірінде Мәскеуде
Шекара аймағындағы қарулы күштерді өзара қысқарту келісім шартына қол
қойды. Осы келісім негізінде біріккен мемлекеттер, шекара мәселесін
реттеуге кірісті және шекаралас елдерге Еуразияның ұлан-байтақ аумағындағы
қауіпсіздікке қатысты мәселелердің анағұрлым кең ауқымы бойынша
келіссөздерге кірісуге мүмкіндік берді.
1998 жылы 3-ші шілдеде Алматыда Шанхай және Мәскеу келісімдеріне
қатысушы бес мемлекет басшыларының кездесуі өтті. Міне, тап осы кездесуден
кейін Шанхай бестігі деп аталатын ұйым өмірге келді.
Шанхай Бестігі кезінде Қазақстан өзінің сыртқы саясатындағы басты
мәселесі – Қытаймен арадағы шекара дауын түгелдей шешіп, оны құқықтық
тұрғыдан бекітіп алды. Сонымен қатар шекара бойындағы шоғырланған әскери
күшті қысқарту және 100 шақырымға дейін кері тарту мүмкіндігіне қол
жеткізді. Шекара ауданындағы сенім білдіру шаралары және қарулы күштерді
қысқарту туралы уағдаластықтар әлемдік практикада теңдесі жоқ үлгі болып
табылады. Бұл уағдаластықтарды әлемдік қоғамдастық оң бағалады. Төтенше
маңызды жағдай мынадан көрінеді, халықаралық құқықтық тұрғыдан алғанда
бәсеңдік процесіне Қытай тартылды...[10] Бұл дегеніміз екі мемлекет
арасындағы шекара мәселесі өзара татулық пен ынтымақтастық деңгейінде
шешіліп, тараптардың бір-біріне деген сенімділігінің артқаны.*
1990 жылдардың соңында Шанхай бестігі шеңберіндегі ынтымақтастықта
жаңа элементтер көзге түсті. Аймақтағы күрделенген жағдай, террориз мен
экстремизмнің таралуы, есірткімен және атыс қаруымен сауда-саттықтың кеңеюі
Азиялық мемлекеттер арасындағы өзара қарым-қатынастарды кешенді түрде қайта
қарауды талап етті.
***
Қорыта келгенде Қазақстан мен Қытай қатынастарының серпінді дамуы,
Орталық Азия аймағының әлемдегі маңызын арттырып, оның дамуына ықпалын
тигізуде. Қытай сияқты экономикасы қарқынды дамып отырған мемлекетпен
тиімді ынтымақтасудан ресми Астананың ұтатыны көп.
1.2 Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасы арасындағы саяси –
экономикалық қатынастардың қазіргі жағдайы.
Тәуелсіз Қазақстан мен Қытай мемлекеті арасындағы экономикалық
қатынастар өз бастауын 1993 жылдың қазан айында, Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Назарбаевтың Қытайға жасаған ресми сапары барысында
айқындалды. Осы сапар барысында екі мемлекет арасындағы алғашқы ресми құжат
қабылданып, қол қойылды. Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық
Республикасы арасындағы Достық қарым-қатынастар туралы Ортақ Декларацияда
сауда-экономикалық қатынастарға ерекше назар аударатындығы жариаланды.
Бұдан бұрынғы, КСРО дәуіріндегі сауда-экономикалық қатынастар орталықтан
басқарылғаны белгілі. Сол кездегі саяси идеологиялық құндылықтардың
ортақтығы негізінде қалыптасқан қатынастар, экономикалық саланың жандануына
да мүмкіндік берді. Кеңес үкіметі Қытайға ауыр өндірістен бастап, аграрлық
ауылшаруашылығы өнімдеріне дейін экспорттады. Атап айтқанда: Қазақстанда
өндірілген машина жасау аппараттары, түрлі станоктар, мұнай-газ өнімдері,
қара және түсті металл, бидай және дәнді дақыл, медициналық тауарлар
Қытайға аттандырылып отырған...[11]
1960 жылдардың соңында КСРО мен ҚХР арасындағы қалыптасқан саяси
тоқырау нәтижесінде, екі мемлекет арасындағы қатынастардың барлық түрі
тоқтады. Ал 1980 жылдардың соңында саяси текетірес жібіп, саяси және сауда-
экономикалық қатынастар қайта жаңғырды. 1989 жылы Шыңжаң Ұлттық
Автономиялық Ауданы мен Қазақ КСР арасында 1989-1995 жылдар аралығында
экономикалық, тэхникалық және сауда ынтымақтастығы туралы келісім шарт
жасалды[12]. Кеңес Одағының күйреуі келісім шарттың іске асуына кедергі
келтіргенімен, тәуелсіз Қазақстанның алдынан бұл саладағы атқарылатын
еңбектің жаңа белестерін айқындады.
1990 жылдардың алғашқы жартысындағы Қазақстан қалаларының базарлары
Қытайдың сапасыз тауарларымен толыққанын бәріміз жақсы білеміз. Сол кездегі
Қытайдан келетін арзан, әрі сапасыз тауар, көптеген ТМД елдеріндегі,
экономикалық тоқырау салдарынан қалыптасқан тауар дефицитін толығымен
қамтамасыз етті. Бірақ, сапасыз тауар тасымалы екі мемлекет арасындағы
экономикалық қатынастардың тек бастамасы болатын.
ҚР-ның Президенті Н.Назарбаев 1993 жылғы Қытайға сапарының нәтижесін
төмендегідей баяндайды: Қазақ-қытай қатынастары өте шапшаң қарқын алды.
Бірінші сапардан соң, барлық сауда жолы ашылды. Бір жарым жылда екі
ортадағы сауда он есеге өсті. Шекара бойы саудасы басталды. Алты асу
ашылды... Қазақстанға қытай тауарлары көптеп әкелінді. Әуелгі кезде,
әкелінген тауарлардың сапасына көңіл бітпей, сын көбейді. Әрине, бұл мәзді
құбылыс емес. Алайда қазіргідей тауар тапшылығы тұсында қытай бұйымдары өз
қызметін атқарары сөзсіз. Менің екінші сапарым мен келіссөздерім тұсында
төменгі сапалы импортты азайтып, сауданы өркениетті деңгейге көтерудің сәті
түсті[13].
Осы тұста атап өтетін жайт, қытай мемлекеттігінің маңыздылығы –
саясатты әрқашан жоғарғы маңызды басымдылық санауы, ал экономика –
саясаттың бір бөлігі немесе құралы ретінде қабылдануы...[14] Яғни, алдымен
саясат, сосын экономика - деген дәстүрлі қағиданы ұстанатын Қытай
басшылығы үшін, Қазақстан мен Қытай арасындағы саяси қатынастар 1990
жылдардың соңында толығымен өзара сенім, әрі достастық негізінде қалыптасып
болды.
Экономикалық қатынастардың дамуына Қытай үкіметі тарапынан
қабылданған Қытай Халық Республикасының экономикасын 1996 -2050 жылдардағы
дамыту бағдарламасы да өзінің оң әсерін тигізді. Қазіргі таңда бұл
бағдарламаның алғашқы кезеңі (1996-2010жж.) іске асырылуда...[15] Осы
бағдарлама негізінде 1999 жылы ҚХР үкіметі тарапынан Қытайдың Батыс
аймағын игеру Стратегиясы қабылданып, аймақтағы көптеген мәселелердің
шешімін табу жолдары қарастырылды.
Бұл Стратегияны іске асыру үшін жұмсалған күшпен қаражатқа және одан
күтілетін нәтижеге қарағанда, Стратегия – ҚХР-ның бүкіл тарихында бұрын
соңды болмаған өте маңызды жоба...[16] Қытайдың Батыс аумағы дегенде, ең
алдымен біздің ойымызға Шыңжаң-Ұйғыр Автономиялық Ауданы келеді.
ШҰАА – табиғи байлықтарға өте бай аймақ. Қытай экономисттерінің
пайымдауынша, ХХІ ғасырда ҚХР-ның экономикалық даму орталығы солтүстік-
батысқа, яғни, ШҰАА-ға ауыспақ...[17] Қытай үкіметі өзінің мәселелі
Батысына назарын, жалпы реформалар бағытын жариалағаннан кейін, 20 жылдан
соң аударды, себебі: батыстық бағыттың маңызы ерекше артқан уақыт
келді...[18]
Екі мемлекет арасындағы сауда-экономикалық қатынастардың негізгі
құрамы, басты 3 бағытта дамуда:
• Жалпы сауда-саттық, қызмет көрсету салалары, инвестициялар,
құрылыс және шоп-туризм.
• Табиғи энергоресурстар, яғни мұнай, табиғи газ және оларды
тасымалдау.
• Кедендік қызмет, тасымалдау және ақпарат (темір және тас жолдар
арқылы).
Неліктен ҚХР Қазақстанға қатысты экономикалық қатынастарды екінші
кезекке қойды – деген сұраққа жауап іздер болсақ, оның көптеген себептері
бар. Олардың біреуі жоғарыда аталды. Қалғандары мыналар:
• Шешілуі міндетті саяси мәселелерді реттеу.
• Қазақстандағы саяси тұрақтылықтың нығаюы және экономиканың
қайта жандануы.
• Қытайдағы экономикалық және энергетикалық қажеттіліктің күн
санап артуы.
• Мәселесі көп Батысты игеру, яғни Орталық Азиядағы жаңадан
пайда болған мемлекеттердің қытай батысындағы ұлт мәселесіне
қатысты ұстанымын айқындау.
• Ең бастысы Орталық Азиядағы Қытайдың саяси-экономикалық
үстемдігін қалыптастыру және арттыру.
Сол 1990 жылдардағы экономикалық тоқырау кезеңінде, Қазақстанның басты
мәселесі экономиканы түзеу еді. 1990 жылдардың екінші жартысында Қазақстан
өзінің дамуының жаңа бағытын айқындап, экономика, сосын саясат - деген
ұстанымға көшті. Бұл ұстанымды іске асыру үшін, Қазақстан сыртқы
экономикалық саясатында бірнеше бағыттарды айқындады. Олар: транзиттік
мүмкіндіктерін мейлінше кең пайдалану, энерго ресурстарды, кен өндірісін
игеру және оны экспорттау, инвестиция тарту. Бұл бағыттарды Қазақстан
Қытайға қатысты да ұстанды.
Жалпы екі ел арасындағы экономикалық қатынастардың болашағы өте жақсы.
Соңғы бірнеше жылдан бері Қазақстан, екі мемлекет арасындағы тауар айналымы
бойынша ТМД және Шығыс Еуропа мемлекеттері ішінде, Ресейден кейін екінші
орында тұр.
Қазақстанда Қытайдың 40-тан аса ірі компаниялары қызмет атқаруда.
Сонымен қатар 670-тен астам біріккен кәсіпорындар бар.
2005 жылдың 30-шы қыркүйектегі мәліметтер бойынша, Қытайдан
Қазақстанға салынған инвестиция 1218,1 млн. АҚШ доллары (жалпы инвестиция
көлемінің 2,8%), ал осы уақыттағы Қазақстаннан Қытайға – 155,3 млн. АҚШ
доллары инвестицияланған (жалпы инвестицияның 1,2%)... ҚР Статистика
Агенттігінің мәлімдеуінше 2005 жылдың 1-ші қарашасында Қазақстанда, Қытай
капиталының қатысуымен құрылған 4000 шағын біріккен кәсіпорындар тіркелген,
олардың 2866-сы қызметін жалғастыруда[19].
Сауда-саттық пен экономикалық қатынастарды дамытуда қазақстандық темір
жолдардың транспорттық тасымалдау мүмкіндіктері де пайдаланылуда. Достық-
Алашанкоу кедендік темір жол бекеттері екі мемлекет арасындағы тауар
айналымды жылдан-жылға арттыруда. Қазақстан Темір Жолы МҚК-ның
мәлімдеуінше 2003 жылы Достық-Алашанкоу бекеті арқылы өткен тауар 24
пайызға, ал контейнерлік тасымал – 10 мың контейнерге өскен.[20] Осы түста
екі мемлекет арасындағы тауар айналымы көрсеткіштерінің алшақтығын атап
өткен дұрыс. Екі мемлекеттің статистикалық мәліметтерінің арасындағы
алшақтықтар кейбір жылдары екі есеге дейін жеткен. Мұның себебін, ҚР-ның
кедендік бақылау органдарындағы сыбайлас жемқорлықпен байланыстыруға
болады. Тауар айналымындағы алшақтықты, ҚР Индустрия және сауда
министерлігі, Сауда және туристтік қызметті қадағалау комитетінің
қызметкері И.Сабиров мырза да байқап, алшақтықты болдырмау үшін кедендік
тасымалдарды қатаң қадағалап, екі жақты кездесулерді жиі өткізуді
ұсынады.[21] Қазақстандық кеден саласындағы заң бұзушылықтарды, ҚХР-да
құрылған Евразия консультативті-ақпараттық компаниясының бас директоры Гэ
Чжили мырза да баса назарға алып, сауда-саттық, кедендік тасымал
салаларындағы мәселелерді біпнеше топқа бөліп қарастырыпты...[22]
Жалпы, осы экономикалық қатынастарға, сауда-саттыққа және тауар
айналымға қатысты тақырып, Қытайдың Xinhua ақпараттық агенттігінің
назарына, ҚР премьер-министрінің соңғы 2008 жылдың 9-шы сәуірінде жасаған
сапарында қайта ілікті. Xinhua ақпараттық агенттігінің мәлімдеуінше ҚХР-
ның вице-премьері Вань Кишан екі ел арасындағы экономикалық
ынтымықтастықтың қуаттылығын арттыру мақсатында, стратегиялық қарым-
қатынасты одан әрі көп салаландыруға маңыз берілетіндігін хабарлаған. Осы
агенттіктің ақпараты бойынша Қазақстан мен Қытай арасындағы 2007 жылғы
тауар айналымы 13,9 млрд. АҚШ долларына жетіп, ҚХР Ресейден кейінгі, екінші
орынға тұрақтапты.[23] Осы тұста ҚР мен ҚХР және ҚР мен РФ арасындағы тауар
айналымы көрсеткіштеріне аз ғана сараптама жүргізетін болсақ, соңғы 3 жыл
көлемінде Қазақстан мен Қытай арасындағы сауда-саттық Ресеймен
салыстырғанда, ҚХР мәліметі бойынша екі есеге, ал ҚР мәліметтеріне сүйенсек
үш есеге аз болған. Мысал ретінде 2005 жылғы ақпарат негізінде жасалған
мына кестеге назар аударайық:
ҚР мен ҚХР арасындағы 2005 жылғы ҚР мен РФ арасындағы 2005 жылғы
тауар айналымы – млрд. АҚШ доллары тауар айналымы – млрд. АҚШ доллары
Жалпы импорт экспорт жалпы импорт экспорт
5,38* 2,44* 2,94* 9,92 6,10 3,82
3,7** 1,3** 2,4**
* - Xinhua ақпараттық агенттігінің мәліметі.
** - ҚР. Статистика агенттігінің ақпараты.
Ал жылдық өсім бойынша Қазақстан мен Қытай мемлекеттері қатынасындағы
экономикалық мүмкіндіктердің жоғарғы потенциалға ие екендігін, жоғарыдағы
және төмендегі кестелерді салыстыру арқылы аңғарамыз.
ҚР мен ҚХР арасындағы 2007 жылғы ҚР мен РФ арасындағы 2007 жылғы
тауар айналымы – млрд. АҚШ доллары тауар айналымы – млрд. АҚШ доллары
Жалпы Жалпы
13,9 16
Бұл екі кестеге қарап ҚР мен ҚХР арасындағы экономикалық ынтымақтастықтың
жыл санап 90 - 100 пайыздық мөлшерде өсіп отырғанын байқаймыз. Демек
үстіміздегі жылдың Пекин мен Астана арасындағы экономикалық ынтымақтастық
саласында – тарихи болып қалуыда ғажап емес. Себебі Қытай Қазақстанның
сыртқы саудасында 1-ші орынға шығатын болса, Астана өзінің сыртқы саясатына
да аздаған өзгерістер енгізуі мүмкін. Сонымен қатар өңірдегі енді
қалыптасып келе жатқан саяси-экономикалық теңдікте бұзылады. Оған себеп,
Қытайдың Қазақстанмен экономикалық, энергетикалық және тасымалдау
салаларындағы стратегиялық жоспарлар құруында. Дәлел ретінде ҚХР-ның
Қазақстандық энергетика саласын игеру мен тасымалдап, экспорттауда Ресей
мен АҚШ сияқты алпауыттарды ығыстыруда. Бұның соңы, АҚШ-тағы ипотекалық
дағдарыстың сындарына түскен Қазақстан үшін, көп векторлы сыртқы
саясатын сынайтын кезді жақындатуы мүмкін.
Сондай-ақ Қазақстан Респупликасы мен ҚХР арасындағы жүк тасымалын,
шекаралық ірі өзен сулары, яғни Ертіс пен Іле өзендері арқылы қайта
жаңғырту жоспарлануда...[24] Бұл жөнінде екі мемлекеттер арасында ұзаққа
созылған, 5 (раунд) кезеңдік келіссөздер жүргізілуінің нәтижесінде, 2001
жылдың 12-ші қыркүйегінде ҚР мен ҚХР арасында шекаралық өзендерді қорғау
және қолдану саласындағы ынтымақтастық туралы келісім шарт жасалды. Бұл
келісім шарт 2002 жылдың 1-ші қазанында күшіне енді.
Қазақстан мен Қытай қатынастарының басымдылыққа ие болған, тағы бір
саласы – энергетика. Жедел экономикалық өсу, әскери күшті дамыту, Батыс
аймақтарды игеру және индустриализациялау сияқты процестер, ҚХР-ғы мұнайға
және мұнай өнімдеріне деген сұраныстың күрт артуына себеп болды. Бұлар
ресми және ішкі саяси себептері.
Қытайдың даму үстіндегі экономикасы бүгінгі таңда қуат ресурстарына
өте зәру. Кейбір мамандардың айтуынша, бұл энергетикалық дағдарыстарға да
ұштасып кетуі ықтимал... Қытай үшін қуат мәселесін шешудің және бір жолы –
мұнай өндіруші елдермен байланысты нығайту. Қытай аса ірі мұнай импортері
бола алады. 1994 жылы мұнайға сұранысы 10 процентке дейін өсті. Қазір Қытай
күніне 3 миллион баррель мұнай өндіреді. Қазақстан, Орталық Азияның басқа
да елдері сияқты, қол қойылған келісім бойынша, бұл мәселені де жеңілдете
алады. Соңғы сапарымда мен осы жайында сөз қозғадым. Сонда Тынық мұхитқа
тірелетін Батыс-Шығыс мұнай құбырын салу мәселесі көтерілді. Өйткені
бұған тек Қытай ғана емес, Жапония, Оңтүстік-Шығыс азия елдері де өте-мөте
мүдделі[25]. Бұл - осы істердің басы-қасында жүрген Н.Назарбаевтың пікірі.
Егер 2000 жылы ҚХР 67 млн. тонна мұнайды импорттап алса, ал 2010 жылы
бұл көрсеткіш 180-200 млн. тоннаға дейін жетуі мүмкін...[26] Ал 2020
жылдары бұл көрсеткіш екі есеге көтерілмесіне кім кепіл? Себебі ҚХР-ның
экономикасы күн санап өсуде және халқының саны үстіміздегі ғасырдың
ортасында шарықтау шегіне жетеді деп күтілуде. Демек, қазіргі 1млрд.
300млн.-нан да асып кетпек.
Сонымен қатар жасырын, әрі сыртқы саяси себептері де бар. Әлемдік
экономика және саясат институтының (ИМЭП) қызметкері Л.Музапарова ханым
сол себептердің негізгі 5-н атап көрсетіпті. Қытай энергоресурс тұрғысында
ОПЕК елдеріне және Таяу Шығысқа тәуелді болғысы келмейді. 2004 жылы ҚХР
сырттан алған мұнайдың 60%-ын Парсы шығанағы елдерінен экспорттаған, ал
мұндай саяси тұрақсыз өлкеге тәуелді болудың өзі қауіпті. Келесі себебі
Қытай Орталық Азия мен Ресейдің мұнайы мен табиғи газын, Азияның Тынық
мұхиты бағытындағы монополист тасымалдаушыға айналғысы келеді және өзіндегі
бар мұнай қорларын келешекке сақтап қоймақшы.[27] Тағы бір басты себеп,
ҚХР Орталық Азиядағы және Каспийдегі өзінің саяси-экономикалық ықпалын
қалыптастырып, дамыту үшін Қазақстанның энергоресурстарын бірігіп игеруге
және тасымалдауға кірісті. Бұл геостратегиялық тұрғыдан өте кешенді
қимылдың тек бастамасы ғана.
1997 жылдың 24 қыркүйегінде Ли Пен мырзаның Қазақстанға жасаған ресми
сапары кезінде, мұнай мен газ салаларында бірге қызмет атқару туралы, екі
мемлекеттер арасында үкімет аралық келісім жасалды. Осыдан кейін тағыда
бірнеше келісімдерге қол қою нәтижесінде, Қытай Ұлттық Мұнай Корпорациясы
Ақтөбемұнайгаз АҚ-ның 66,7%-ын алды және ресми Пекин Қазақстандағы мұнай-
газ саласында 3 ірі жобаны (Өзендегі мұнай қорын игеру – 4 млрд. АҚШ
доллары, Ақтөбедегі мұнайды шығару – 1,1 млрд. АҚШ доллары және Батыс
Қазақстан – Батыс Қытай мұнай құбырының құрылысы - 4,5 млрд. АҚШ доллары)
қаржыландыратын болды.[28] Осыдан кейін 2003 жылы жасалған келісімдер
бойынша Қытай тарапы Ақтөбемұнайгаздың тағы 25% акциясын сатып алып, бұл
мұнай қоры акцияларының 85,6%-ын қадағалайтын болды. Дәл осы жылы Қытай
жағы Маңғыстау облысындағы Солтүстік Бозашы мұнай қорының Шевронтехсако
мен Теңізшевройл компанияларына тиесілі 35% және 65% акцияларын сатып
алып, Солтүстік Бозашы мұнай қорынының акцияларын түгелдей өз иелігіне
алды. Сөйтіп Ақтөбе мен Солтүстік Бозашыдағы Мұнай қорларын игеруге, ҚХР 1
млрд. АҚШ доллары көлемінде инвестиция салыпты.[29] Бұдан кейін Пекин мен
Астана Батыс Қазақстандағы Атыраудан басталып, Шыңжандағы Алашанкоуға дейін
созылатын, ұзындығы 3000 шақырымдық мұнай құбырын салуға уағдаласты. Оның
құрылысы жоба бойынша 2005 жылы аяқталуға тиіс болды. Бірақ экономикалық
тиімділік тұрғысында, бұл құбыр арқылы өтетін мұнай көлемінің аздығынан,
құбыр құрылысы 2003 жылға дейін баяу өрбіді.
2003 жылдан бастап құбыр құрылысындағы Пекиннің қимылы жеделдене
түсті. Мұның ең аз 3 себептері болатын: Біріншіден бұл жобаны іске асыруды
жеделдету ҚХР-сы КП ОК тарапынан мақұлданды: себебі, мемлекеттің
энергетикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету мен экономикалық мақсаттылық.
Екіншіден, Ресей-Қытай арасындағы Ангарск-Дацин магистралінің жобасы тоқтап
қалды. Үшіншіден келісім бойынша, 2005 жылы Қытайға тартылатын құбыр
құрылысын жүргізу үшін, ҚҰМК-ның келісім-шарттық міндеттемелерінің мерзімі
аяқталуда еді...[30]
Қазақстан жағы, Батыс Қазақстан – Батыс Қытай мұнай құбырының өзіне
тиесілі, Кеңқияқ – Атырау бөлігінің құрылысын 2002 жылдың соңында салып
бітірді. Ұзындығы 448,8 шақырымды құрайтын, жылына 6 млн. тонна мұнайды
өткізу мүмкіндігі бар құбыр, 2003 жылдың көктемінде қолдануға берілді.
Стратегиялық маңызды құбыр құрылысының бірінші бөлігі дер кезінде аяқталды.
2004 жылдың мамыр айында ҚазМұнайГаз ҰК мен ҚҰМК басшылары арасында
жасалған келісім-шарт негізінде, Атасу мен Алашанкоуды жалғастыратын мұнай
құбырының құрылысы басталды. Бұл құбыр ҚазТрансОйл АҚ мен ҚҰМК-сы тең
үлесті иегері болып табылатын, жаңадан құрылған БК Қазақстан – Қытай
құбыры ЖШС-нің меншігіне өтті. Мұнай құбыры құрылысының құны 700 млн. АҚШ
долларына бағаланды. Мұнай құбырының бағыты Атасу – Ағадыр – Ақшатау –
Ақтоғай – Үшарал, яғни Қарағанды, Шығыс Қазақстан және Алматы облыстарының
территориясы арқылы өтіп, Қытайдағы Алашанкоу бекетінде тоқтайды[31].
ҚХР-ның ҚҰМК өз сөзінде тұрып, Атасу – Алашанкоу мұнай құбырының
құрылысын 2005 жылдың соңында аяқтады. 2005 жылдың 15 желтоқсанында
Қарағанды облысының Атасу елді-мекенінде ҚҰМК Басдиректорының орынбасары
мен ҚазМұнайГаз ҰК Президенті Ұ.Қарабалин мемлекет аралық Атасу –
Алашанкоу мұнай құбырының ресми тұсау кесерін өткізіп, қолдануға берілді.
Атасу – Алашанкоу мұнай құбырының ұзындығы 962,2 шақырым, жобалық
тасымалдау мүмкіндігі жылына 20 млн. тонна, алғашқы кезеңде 10 млн.
тонна...[32]
Енді осы екі құбыр аралығын жалғайтын құрылыстың екінші кезеңі
пысықталуда, ол Кеңқияқтан басталып, Арал арқылы өтіп, Құмкөлге келіп
тоқтайды. Мамандардың мәлімдеуінше бұл мұнай құбырының құрылысы 2009 жылы
басталып, 2011 жылы аяқталмақ. Ұзындығы – 752 шақырым, жылдық тасымалдау
мүмкіндігі 20 млн. тонна болады деп жоспарлануда.[33] Яғни, бұрынғы Құмкөл
– Атасу мұнай құбыры үлкен мұнай күре тамырының құрамдас бөлігіне
айналмақ. Ал 2005 жылы ҚҰМК Қазақстанның оңтүстігіндегі Петро Қазақстан
мұнай компаниясын 4,18 млрд. АҚШ доларына сатып алды.[34] Осылайша ҚХР
өзінің эенергоресурс саласындағы стратегиялық бағдарламасының Қазақстандағы
жобасын біртіндеп жоспар бойынша іске асыруда.
2004 жылдың қыркүйек айында ҚР Президенті Н.Назарбаевтың ҚХР-ның
Қазақстанмен шекаралас ШҰАА-на барған сапарында, халықаралық Қорғас
кедендік ынтымақтастық орталығын салу туралы келісімге келді. Халықаралық
Қорғас кедендік ынтымақтастық орталығы, өзінің құрамына әкімшілік-
іскерлік орталық, сауда қалашығы, құрлықтық порт (жүк өңдеу терминалдары,
қойма және уақытша сақтау орталығы) және автомобилдік өткелдер кіретін
болды. Автомобилдік өткелдер туралы айтқанда екі мемлекет арасындағы
автожолдарды жаңғырту және жаңа өткелдер салу туралыда айтқан дұрыс. ҚР-ның
2006 -2012 жылдарға арналған автожолдар саласын дамыту бағдарламасының
жобасына, ҚХР-на шығатын республикалық маңызы бар 5 жолды қайта жаңғырту
енген.
2005 жылдың 17-ші қазанында Пекинде өткен, ІІІ-ші Еуразиялық
автотранспорттық конференция аясында, Қазақстан территориясы арқылы Пекин
– Берлин - Брюссель контейнерлік автокеруені өтті. Оның мақсаты Шығыс пен
Батыс арасындағы тас жолдар арқылы жүк тасымалының мүмкіндіктерін көрсету.
Бұл іс-шараға Қытай, Қазақстан, Ресей, Латвия, Литва және Польша
мемлекеттерінің авто тасымалдаушылары қатысқан. Сегіз мемлекет территориясы
арқылы өтетін, бұл автокеруен алты аптаға созылатын жолды екі аптаға
қысқартыпты...[35] Шығыс пен Батысты жалғайтын авто өткелдің жалпы
ұзындығы 8500 шақырымды құрап, оның 2800 шақырымы Қазақстан территориясы
арқылы өтпек. Осы 2800 шақырымдық жол бойында керекті инфрақұрылымды жасай
алсақ Қазақстан жағының табысы екі есеге өспек.
Жалпы жаһандану дәуірінде өмір сүріп отырған екі мемлекет арасындағы
экономикалық ынтымақтастық жедел, әрі жанжақты дамып келеді. Себебі
К.Мәсімовтың үстіміздегі жылдың 9-шы сәуірінде басталған сапарында,
Қазақстан жағының жоғары технологиялар мен агрошаруашылық салаларындағы
сауданы ұлғайтуға, ал Қытай жағы Мойнақ ГЭС мен Балқаш ЖЭС-ларының
құрылысына қызығушылық танытып отырғандығы баяндалды. Сондай-ақ
халықаралық Қорғас кедендік ынтымақтастық орталығының құрылысы осы жылы
аяқталатындығы белгілі.
***
Жоғарыда баяндалған экономикалық қатынастардың қай саласын алсақта екі
мемлекеттің ұзақ мерзімді стратегиялық жобаларды қолдайтындығын және өзара
мүдделерінің сәйкестігін аңғарамыз. Тәуелсіздіктің екінші он жылдығында
өзінің экономикалық жағдайын түзеп, дамудың жаңа белесіне көтерілген
Қазақстан үшін, Қытай саяси, әрі экономикалық тұрғыдан стратегиялық
әріптес.
1.3 Шанхай Ынтымақтастық Ұйымының екі жақты қатынастарды нығайтудағы
маңызы.
Қазақстан Республикасы, Қырғыз Республикасы, Ресей Федерациясы,
Тәжікстан Республикасы және Қытай Халық Республикасы арасындағы шекара
мәселесін шешуге және шекара маңындағы қауіпсіздікті қамтамасыз етуге
бағытталған келісім негізінде біріккен бес мемлекеттің құрамына, 2001
жылдың маусым айында Шанхайда өткен Форумда, Шанхай бестігіне Өзбекстан
Республикасының қосылуымен, Шанхай бестігі - Шанхай Ынтымақтастық Ұйымына
айналды. Оның өзіндік бірнеше себептері бар болатын. Ең басты себебі
Орталық Азия аймағындағы қауіпсіздікті қамтамасыз ету, халықаралық
терроризмен күрес, діни экстремизм мен ұлттық сепаратизмге қарсы тұру және
халықаралық есірткі мен қару-жарақ саудасының жолын кесу. Жоғарыда айтылған
мәселелердің барлығы ШЫҰ мүше мемлекеттердің ұлттық қауіпсіздігіне және
егемендігі мен мемлекеттігінің мызғымастығына қатер төндірген болатын.
Форум жұмысының нәтижесінде төмендегідей құжаттар өмірге келді: Шанхай
Ынтымақтастық Ұйымын құру туралы декларация және Терроризмге, экстремизмге
және сепаратизмге қарсы күрес туралы Шанхай конвенциясы.[36]
ШЫҰ – белгілі бір күштерге қарсы қимылдайтын әскери одақ немесе тұйық
қоғамдастық емес. Ол – халықаралық ынтымақтастыққа ұмтылған ашық ұйым. ШЫҰ-
ның қазіргі жағдайдағы мән беретін мәселелері – аймақтағы бейбітшілікті,
тұрақтылықты және қауіпсіздікті сақтау, әсіресе, сауда–экономикалық
ынтымақтастықтың дамуы.
Шанхай үдерісінің ең жоғары жетістігі – Қытай шекарасындағы
шиеленісушіліктің әлсіреуі. Дипломатиялық және әскери сарапшылардан тұратын
Бірлескен Бақылау Тобы шекара бойындағы 100 шақырымдық қауіпсіздік
аймақтарда өзара тексерістерді жүргізеді.
ШЫҰ-ның органдары:
Мемлекет Басшыларының Кеңесі
Үкімет Басшыларының Кеңесі
Сыртқы істер министрлерінің Кеңесі
Министрліктер жәненемесе ведомстволар басшыларының Кеңесі
Ұлттық Үйлестірушілердің Кеңесі
Хатшылық
Өңірлік Терроризмге Қарсы Құрылым (ӨТҚҚ)
ӨТҚҚ Кеңесі
ШЫҰ-ның құрылу кезеңдеріне тоқталатын болсақ, оны негізгі екі кезеңге
бөлуге болады. Біріншісі ортақ мәселелрді шешу және маңызды қатынастарды
айқындап, қалыптастыру кезеңі – 1992 жылдан бастап 2001 жылға дейінгі
уақыт, яғни негізі қаланған кезең. Ал екінші кезең 2001 жылдан басталып,
әліге дейін жалғасуда. Бұл кезеңде ұйым қалыптасып, құрылымдық институттары
мен құқықтақ негізі қалануда және алдына қойған стратегиялық мақсат-
міндеттері айқындалуда. ШЫҰ-ның жұмысын негізгі екі құрылымдық инстситут
іске асыруда. Олар – 2004 жылы қаңтардың 15-і күні, Пекинде өз жұмысын
бастаған ШЫҰ-ның Хатшылығы және 2002 жылдың 7-8 маусымында Ресейдің
Петербор қаласында негізі қаланған Аймақтық антитеррористік құрылымы.
Ресейдегі кездесу барысында ШЫҰ-ның Хартиясы, яғни негізгі Жарғысы сипаттас
құжат қабылданды.
Аймақтық террорға қарсы құрылым – заман талабына сай, дер кезінде
жасақталған құрылым екендігін атап өткен жөн. Себебі 1999 жылғы Ташкенттегі
діни экстемисттердің әрекеті, 2001 жылғы 11 қыркүйектегі АҚШ оқиғалары,
Ауғаныстандағы Талибтердің күшейуі мен оған қарсы АҚШ тарапынан жариаланған
соғыс, Шыңжаңдағы ұлттық сепаратизм және Өзбекстан, Қырғызстан мен
Тәжікстан шекарасындағы оқиғалардың барлығы аймақтағы қауіпсіздікке үлкен
қатер төндіріп тұрған.
ШЫҰ-ның ықпалдастығы қазіргі таңда басты 3 сала бойынша дамуда. Олар:
бірінші – аймақтық қауіпсіздік, екінші – сауда-экономикалық және
инвестициялық қатынастар, үшіншісі – мәдени-әлеуметтік саладағы
ынтымақтастықты дамыту болып табылады. Бұл туралы ҚХР-ның Қазақстандағы
Төтенше және өкілетті елшісі Чжоу Сяопэйн мырзаның ойы мынадай: 2001 жылы
маусым айында ШЫҰ құрылғаннан кейін, ұйым - өзінің қызмет ету
механизмдерін дамытып, іскерлік ынтымақтастықты алдыңғы қатарға шығарып
және басқа ұйымдармен қатынастарын дамыта келе айтарлықтай жетістікке қол
жеткізді. Қаңтардың 15-де (2004 ж.) Пекинде ШЫҰ Хатшылығының ашылғандығы,
ШЫҰ-ның толыққанды аймақтық ынтымақтастық ұйымына айналғандығын білдіреді.
ШЫҰ өзінің механизмдерін құру кезеңін аяқтап, жанжақты іскерлік
ынтымақтастықтың жаңа кезеңіне өтті және барлығына өзінің бейбітшілікті,
ынтымақтастықты және ашықтықты қалайтындығын аңғартуда. Сонымен қатар
аймақтағы қауіпсіздікті сақтауда және экономиканың дамуын күшейтуде маңызды
роль ойнауда, аймақтық істерде ауқымды салмаққа ие...[37]
ШЫҰ барысында Қазақстан мен Қытай ынтымақтастығы соңғы жылдары жоғарғы
қарқынмен, серпінді даму үстінде. Дегенмен ҚХР, аймақтық тұрғыдан алғанда,
соңғы жылдары Орталық Азияның кейбір мемлекеттеріндегі орын алған саяси
тұрақсыздыққа қатты алаңдауда. Қырғызстандағы саяси дағдарысқа,
Өзбекстандағы Әндіжан оқиғаларына, Қытай саясаткерлері ресми АҚШ-ты
кінәләйды.[38] Себебі Ауғанстандағы соғыс кезінде АҚШ жағы осы екі
мемлекеттерде өздерінің әскери базаларын орналастырған болатын.
2005 жылы ресми Ташкент АҚШ әскерилерін Өзбекстан жерінен түгел
шығаруды талап етіп, Ханабадтағы әскери базаның босатылуы аймақтағы күштер
арасалмағының өзгеруіне мүмкіндік берді. Бұл жағдай АҚШ-ты да бей-жай
қалдырмады. Ресми Вашингтон Өзбестандағы демократия мен адам құқықтарының
бұзылып отырғандығын алға тартып, Өзбекстанды біраз сынға алды.
Ал АҚШ-тағы Хадсон институтының қызметкері Христофер Браун Шанхай
Ынтымақтастық Ұйымын – көптеген америкалықтардың ешқашан естімеген, ең
қауіпті ұйымы болуы мүмкін[39] - дейді. Әрине құрамына әлемнің екі ірі
державалары, БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің екі бірдей тұрақты мүшелері, сонымен
қатар ядролық жаппай қырып жою қару жарағы бар екі мемлекеттің ШЫҰ-на мүше
болуы, Америка Құрама Штаттарын ойландыратыны сөзсіз.
Ал ҚР-ның Президенті Н.Назарбаев 2006 жылғы ШЫҰ-ның ҚХР-да өткен
саммитінде, БАҚ өкілдеріне берген сұхбатында, екі жақты қатынастарды
төмендегідей сараптапты: – Менің ойымша, бәрі ойдағыдай болады.
Естеріңізге сала кетейін, тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан Қытаймен
қарым-қатынасты “нөлден” бастады деуге болады. Ал бүгінде екіжақты қатынас
стратегиялық серіктестік деңгейіне көтеріліп отыр. Екіжақты қатынастарды
дамытудың бірнеше маңызды нәтижесін ерекше атап өткім келеді.
Біріншіден, 2002 жылдың желтоқсан айында Қазақстан мен Қытайдың
арасындағы Тату көршілік, достық және ынтымақтастық туралы шартқа қол
қойылды, бұл екіжақты қатынастарды әрі қарай дамытудың тарихи іргетасы.
Екіншіден, шекара мәселесі толық реттелді.
Үшіншіден, экономикалық ынтымақтастық нығайтылды. Қазақстанның
Бүкіләлемдік сауда ұйымына кіруі туралы екіжақты келісімін аяқтаған бесінші
елі – ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz