Салық жүйесін жұмсарту
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1 Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің мәні мен мазмұны және оның
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.1 Салық жүйесінің қалыптасуы мен дамуы және құрылуының теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 8
1.2 Салық жүйесінің негізгі элементі ретіндегі салық қызметі органдарының
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
1.3 Салық жүйесінің қызмет етуінің шет елдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ..19
2 Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің қазіргі кездегі даму
жағдайы (Есіл аудандық салық басқармасы мысалында) ... ... ... ... ... ... 24
2.1. Қазақстан Республикасының салық жүйесінің бүгінгі күнгі қызмет ету
механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..24
2.2 Есіл аудандық салық басқармасы бойынша салық жүйесінің қызмет ету
жағдайына талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.3 Есіл аудандық салық басқармасы бойынша салықтық түсімдерге талдау ... 37
3 Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі және оны жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
3.1 Қазіргі кездегі салық жүйесінің мәселелері және оның даму
перспективасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..47
3.2 Қазақстан Республикасының салық жүйесін дамытудың стратегиялық
жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
Пайдаланылған
әдебеиттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...69
Кіріспе
Қазақстан өз тәуелсізідігін алғалы бері нарықтық механизмді белсенді
түрде енгізуге күш салды, сондықтан салық жүйесі ең маңызды мәселенің
біріне айналып отыр.
Кез-келген мемелекетке өзінің толыққанды тәуелсіздігін алуы үшін және
өзін өзі жан-жақты қамтамасыз ету барысында мықты да тұрақты қаржы базасы
қажет. Дамыған елдер тәжірибесі көрсетіп отырғанындай мемлекеттің негізгі
қаржылық тірегі болып халықтар мен шаруашылық жүргізуші субъектілерден
жиналатын салықтар болып табылады[1].
Салықтар тек қана мемелкеттің қаржылық базасы ғана емес, сонымен қатар
экономиканы мемлекеттік реттеудің күшті құралы болып табылады. Салықтар
ұдайы өндірістік процесстерге әсер ете отырып, экономикалық өсуді
қамтамасыз ететін маңызды фактор ретінде әрекет етеді.
Әр бір мемлекеттің салықтарының жиынтығы, басқа да элементтермен қоса,
оның салық жүйесін қалыптастырады. Экономикалық өсуді қамтамасыз ету,
халықтың әлеуметтік қамтамасыз етілу деңгейін көтеру, орта және шағын
бизнес субъектлерін ынталандыру, бюджеттік тапшылықты төмендету сияқты
республиканың негізгі деген кезек күттірмес өзекті мәселелерін шешуге оның
салық жүйесінің қызмет етуін жетілдіру арқылы ғана қол жеткізуге болады.
Қазіргі кездегі өтпелі кезең ел экономикасының елеулі де шешуші
мүдделері үшін қызмет етуде.
Нарықтық қатынастардың қалыптасуы жағдайында еліміздің экономикасының
еңсесін көтеруіне ықпал ететін, бюджеттің кіріс көзінің негізі болып
табылатын салықтар, оның ішінде меншікке салынатын салықтардың экономикалық
мәні мен маңызы өте зор.
Кез келген мемлекеттің қалыптасып дамуымен қатар қоғамда кез -келген
салықтың өз орны, өзіне тән атқаратын қызметі, әсер ету ортасы бар. Бүгінгі
күні әлемдегі барлық мемлекеттердің экономикалық саласындағы қандай уақыт
немесе қандай да бір жүйеде болмасын өзекті мәселенің бірі, ол- салық.
Себебі, ол елді қаражат көзімен қамтамасыз ететін күре тамыр, бюджетке
түсетін түсімнің маңызды бөлігін құрайды.
Кез келген мемлекеттің нарықтық экономикасының қалыптасуы мен дамуы
мемлекеттің негізгі жақтарын, әсіресе экономикасын реттеу құралы ретінде
салықтық саясатты кеңінен қолдануына тікелей байланысты болмақ. Отандық
және шет ел тәжірибелерінен көріп отырғанымыздай салықтар және салық жүйесі
экономиканы реттеудің және салықтарды бюджетке жұмылдыра отырып, оның өз
қызметтерін атқаруға мүмкіндік беретін негізгі қаржылық құралы болып
табылады.
Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастардың қалыптасуына орай
тиімді салық саясатын құрудың маңызы зор.
Өйткені, бюджет пен шаруашылық субъектілерінің арасында қарым қатынасты
қалыптастыруда фискалды және реттеушілік қызметті жүзеге асыратын салықтық
реттеуді жетілдіру бағыттары өзекті мәселелердің біріне айналып отыр.
Салық салудың нәтижелілігі олардың атқаратын роліне тікелей байланысты
болады. Өйткені, егер салық салу тәжірибе жүзінде максимальды мүмкіндікке
ие болатын болса және олардың атқаратын қызметтері арасында үйлесімді тепе-
теңдік сақталатын болса бұл роль жағымды болып келеді. Шаруашылықта тепе-
теңдіктің қалыптасуын өзі реттейтін таза нарықтық экономиканы
қалыптастырып, дамытуда өзіндік тәжірибенің аздығынан шет елдік тәжірибеге
көбірек сүйеніп келген Қазақстан Республикасы қазіргі кезде аз да болса
экономиканың әр саласы мен бөліктерін дамыту барысында тәжірибе жинақтап
қалды.
Салықтардың көмегімен инвестициялық процесске экономикалық әсер етуді
қамтамасыз етуге, сондай-ақ өндіріс салаларындағы техника мен
технологияларды жаңартуға, бюджетті баланстауға, салықтық аударымдарды
реттеуге мүмкіндік туындайды. Ал, мұндай шаралардың дамушы жас
мемлекеттердің аяғынан тұрып кетуіне қаншалықты қажет екені баршамызға
белгілі. Осыдан барып аталған тақырыптың өзектілігі туындайды.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты Қазақстан Республикасындағы салық
жүйесінің қазіргі кездегі жағдайына сипаттама беру және даму
перспективасына анықтау болып табылады.
Аталған мақсатқа жетуде төмендегі мәселелерді қарастыруды жөн көрдік:
- Нарықтық қатынастардың қалыптасып, дамуы кезіндегі салық жүйесінің
экономикалық мәні мен мазмұны және атқаратын рөлі;
- Салық жүйесінің жүзеге асырылу механизмі мен мақсаттық бағыттарын
қарастыру;
- Қазіргі кездегі салық салу жүйесінің қызмет ету механизміне
сипаттама беру;
- Мемлекеттің тұрақты дамуының негізі болатын мемлекеттік бюджеттің
кіріс бөлігін қамтамасыз етудегі салықтардың алатын орны;
- Бюджетке салықтардың толықтай және уақытылы түсуіне салық
әкімшілігінің тигізетін әсерін пайымдау;
- еліміздің салық салу саясатын болашақта оңтайландыру жолдарын
қарастыру.
Зерттеу объектісі болып Астана қаласы Есіл аудандық салық басқармасының
қызметі болып табылады.
Жұмыстың фактілік негізі болып Қазақстан Республикасы мемлекеттік
бюджеті және Астана қаласы Есіл аудандық салық комитетінің сандық
мәліметтері табылады.
Жұмыстың теориялық және методологиялық негізі болып отандық және
шет елдік ғалым экономистердің еңбектері, мерзімдік арнайы басылымдар және
салық салу саласындағы отандық заңнама (Салық Кодексі) мен бюджет туралы
заңдар және басқа да қосымша нормативті актлер мен жарлықтар қолданылды.
Сондай-ақ, монографиялар мен оқу құралдары, мерзімдік басылымдардан түрлі
мақалалар қолданылды.
1 Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің мәні мен мазмұны және оның
қалыптасуы
1.1 Қазақстан Республикасында салық салу жүйесін ұйымдастыру және оның
қалыптасуы мен даму кезеңдері
Қазақстан Республикасының салық саясатын ұйымдастыру, оған әсер етуші
негізгі механизм, фактор ретінде Қазақстан Республикасының салық жүйесін
ұйымдастыру деңгейіне әу бастан тәуелді. Мемлекеттегі салық жүйесі құрылымы
мен мәртебесін ұйымдастыру, тәуелсіздік алған сәттен бастап, әртүрлі
деңгейде республиканың қоғамдық шаруашылығында салық саясатын жүргізудің
формасы мен түрін анықтайды.
Мемлекет қоғам өмірінің барлық жақтарында оның қызығушылықтарын қорғау
мақсатымен экономикалық, әлеуметтік, экологиялық, демографиялық және басқа
да саясаттарды жүзеге асырады. Бұл жерде мемлекет әлеуметтік-экномикалық
процесстерді ретту барысында қаржы-бюджет және бағалық механизмдерді
пайдаланылады.
Қаржы-несие жүйесі мемлекеттің қаржы ресурстарын қалыптастыру мен
пайдалану қатынастарын, яғни, мемлекеттік бюджет пен бюджеттен тыс қорларды
қамтиды. Ол мемлекеттің әлеуметтік, экономикалық, саяси, қорғаныс
функцияларын тиімді жүзеге асыруға бағытталған. Қаржы-бюджет жүйесінің
маңызды артериясы-салықтар болып саналады.
Салықтар тауарлы өндірістің пайда болуымен, қоғамның класстарға бөлінуі
мен мемлекеттің пайда болуымен бірге пайда болды. К.Маркс: Салықтарда
мемленкеттің өмір сүруінің экономикалық негізі қаланған,-деп атап
көрсетеді.
Қазіргі күні біздің мемлекетеміз үшін де салық жүйесі, оны реформалау
мәселесі үлкен мәнге ие. Егемендік алған 20 жыл ішінде Қазақстан
Республикасының салық жүйесі бірнеше өзгеріске түсті. Бұл мәселеге
тоқталмастан бұрын салық жүйесіне түсінік беру қажет. Яғни, салық жүйесі
(грек тілінен аударғанда бөліктерден құралған бүтін деген ұғымды білдіреді)
- бұл салық белгілі бір біртұтастық немесе кешен, ол салықтөлеуші мен
мемлекеттің мүддесін қорғау мақсатында бір-бірімен өзара байланыстағы
салықтардың жиынтығынан тұрады. Бұл жүйенің құрамына мыналар кіреді:
- салық қатынасын реттейтін құқықтық және
нормативті база (салық кодексі, жарлық,
инструкциялар т.с.с);
- салықты және басқада міндетті төлемдерді
жинау және құрау тәсілі. Олардың
әртүрлілігі, салық салу принципі, салық
элементтері;
- салық бақылауын жүргізудің түрлері мен
формалары (салық есебінің камеральды
бақылау, салық төлеушінің мониторингі,
құжаттық және рейдтік салықты тексеру және
т.б);
- Салықты және басқа міндетті төлемдерді жинау
қызметі кіретін, ұйымдар атап айтқанда, ҚР
МКМ, салық органдары, қаржы полициясы[2].
Салық салу - әлеуметтік-саяси проблема, ол мемлекет таңдап алған ұзақ
мерзімдік даму стратегиясына тікелей байланысты.
Сурет 1 Қазақстан Республикасының салық жүйесінің құрылымы
Қазақстандағы салық жүйесінің ерекшелігі сонда, ол негізінен
шаруашылықтың нарықтық үлгісіне орайластырылған, тұрмысы нашар азаматтарды
әлеуметтік қорғау мен жеңілдік жүйесі бойынша әлеуметтік-орайластырылған
үлгіге тән.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін, ТМД –ның басқа мемлекеттері
сияқты аз уақыт ішінде мемлекеттің салық жүйесінің заңдық негізін құру
керек болды. Салық реформасының тұжырымы 1992 жылы жасалды. Онда екі кезең
көрсетілген: бірінші (1993 – 1995ж.ж) жаңа салық жүйесін дайындап, әрекет
етуге енгізу, және екіншісі (1996-2002 ж.ж) нарықтық экономика талаптарына
жауап беретін салық жүйесін құруды аяқтауды мақсат еткен.
Бірінші кезең 1995 жылдың сәуірінде ҚР Салық және басқада міндетті
төлемдер туралы заңның қабылдануымен аяқталды. Бірақ бұл заңның қатаң
талаптары болмады, керісінше бұл заңға нарықтық реформаларды тездетіп
жүргізуге бағытталған толықтырулар мен өзгертулер ҚР-ның Президентіның
Жалығымен және ҚР-ның 1999 жылға дейін енгізілді.
2001жылы 16 сәуірде ҚР-ның Сенаты Салық және басқа да міндетті
төлемдер туралы Заңына “өзгерістер мен толықтырулар енгізу” туралы
үкіметтің ұсынысынмен Заң қабылдады. Ол салық ставкасын төмендетуді
қарастырды. Өндірістің дамуына және кәсіпорынның инвестиция қызметін
кеңейтуге бағытталған, бұл заң 2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап жүзеге
асырыла бастаған жаңа Салық кодексін дайындап, кейіннен қабылдауда барынша
маңызды қадам болды[3].
ҚР-да 1995-2001 жылдағы 6 жыл көлемінде жүргізілген салық жүйесі
кәсіпкерлердің, экономистердің, депудаттардың, мемлекеттік шенеуніктердің,
журналистердің және қарапайым салық төлеушілердің тарапынан көптеген
наразылықтар тудырды. Әрбір кезекті сайлау өткен сайын, сайланбалы билік
органына барған жаңға адамдардың алғашқы қадамы салық саласында түбірімен
өзгерту енгізуге бағытталатын болар деген әсер бар еді. Біршама уақыт
өткеннен кейін, бұл үміт ақталмады, өйткені бұл салады жаңа заң актілері
оны жетілдіргеннен гөрі, құлдырата берді, ал қарама- қайшылықтар сол
қалпында қалды. Әртүрлі көзқарастарды сараптай келе, сыншылардың қандай да
бір ортақ негізі жоқ екенін көруге болады. Көпшілігіне салық ставкасының
тым жоғарлылығы ұнамайды. Кейбіреулері нарық жағдайында мемлекет төмен
салық бекітеді деп есептеген. Өзгелерінің пікірінше, еркін кәсіпкерлік
салыққа да әсерін тигізеді: “Қаласам-төлеймін, қаламасам төлемеймін” деген
қағидаға сүйенуі мүмкін. Бірақ, сөйте тұра, бюджеттік мекеме
қызметкерлеріне еңбекақы төлемі, зейнетақы, кешіктіргенде, мемлекеттік
тапсырыс дер кезінде төленбегенде, барлығы үкіметті кінәлайды. Осы жерде
бәрі анықталады: төменгі салық мемлекеттік шығындардың барлығын үздіксіз
қаржылық қамтамасыз етумен сәйкес келуі керек екен.
Тағы сынауға түрткі болатын: салық жүйесінің артық фискальды сипаты;
отандық өндірушілерге қажетті ынталандырудың басым болмауы; табысқа
салынатын салықтың көптігі; мүлік салығының төмендігі; батыс елдерімен
салыстырғанда, еңбекке аз ақша төлей отырып, жеке тұлғаларға салынатын
салықтың көптігі; жеке тұлға салығының төмендігі, ал басқа мемлекеттерде
ол жоғары; бұрын естіп те білмеген қосылған құнға салынатын салық; салықтан
жалтарғандарға қолданылатын тым қатаң қаржылық санкция; бюджет
жетіспеушілігін жоюда қолданылатын шаралардың жетіспеушлігі; жеке
салықтардың жиі өзгеруі; табиғи ресурстарға салынатын салықтың төмендігі;
Бұл тізімді бұдан әрі де ұзақ жалғастыра беруге болады.
Осы көзқарастарды жалпылап, біріктіру мүмкін емес. Бірақ, кейбір
айтылған сыни көзқарастар мен ұсыныстарда шындық бар. Салық жүйесі әрине
жетілдіруді қажет етеді. Бірақ, батыс елдерінің тәжірибесінен алынған
кездейсоқ идеялардың негізінде емес. Қазақстанға салық салу саласында
қазіргі салық жүйесін жетілдіріп қана қоймай, өмірге әкелінген қандайда бір
кешенді шаралардың барлық экономикалық және әлеуметтік салдарларын болжап,
алдын-ала байқайтын, өзінің ғылыми немесе бірнеше мектетер мүлде
жетіспейді.
Өткен жылдарға баға бере отырып, есте ұстайтын жайт, ҚР салық жүйесі
бірінші күннен бастап экономикалық дағдарыс кезеңінде пайда болып, дамып
келеді. Қиын көздерде бюджет тапшылығының өсуін тоқтатады, елдің барлық
шаруашылық аппаратын қамтамассыз етедіүздіксіз болмаса да кейінге қалдыруға
болмайтын мемлекеттік қажеттіліктерді қамтамасыз етуге жол береді,
негізінен ол нарықтық экономика жағдайына көшудің сол уақыттағы
міндеттеріне жауап береді. ҚР-ның салық жүйесін қалыптастыруда дамыған
шет елдердің тәжірибесі кеңінен қолданылды.
Мұндай баға жалпы шындықты әділ түрде таразылауға мүмкіндік береді,
бірақ, экономикалық саясаттың сол уақыттық проблемаларымен сәйкес үнемі
келтіріліп отырған, салық жүйесін жақсарту міндетін сызып тастамайды.
Көптеген сыншылардың келісетін пікірі, салық ауыртпалығының болу
мүмкіндігі. Бірақ белгілі бір мөлшерде ғана. Салық қандай болу керек-
жоғары немесе төмен – бұл әлемдік салық салу ілімі мен тәжірибесіндегі
мәңгілік проблема.
Тұрғындардың салық мөлшерін төмендетуге деген тілегі дұрыс және
түсінікті де, ол шаруашылықты қаржыландырудың кейінгі қалдырылмайтын
қажеттіліктерімен, әлеуметтік мәселелерді шешумен, фундаменталды ғылымды
дамытумен, мемлекеттің қорғанысын қамтамасыз етумен қарама-қайшылықта.
Екінші жағынан, шығынды қажет ететін, көптеген қажеттіліктермен қатар
салықтың көлемі, тауарөндірушілердің мүддесі ескерілгенде ғана өсетін салық
баасының кеңею ережелерімен анықталады. 70-80 жылдары барлық елдер салықтық
ставкалармен табыстардың арақатынасы туралы А. Лаффердің ілімін
мойындады[4].
Бірақ, салықтарды мөлшерден тыс төмендетуге болмайды. Салықттар тек
ынталандырушы ғана емес шектеуші де рөл атқарады. Тым төмен деңгейдегі
салық кәсіпкерлік белсенділіктің бірден дамуына алып келеді, ал оның
бірқатар жағымсыз салдары бар.
Бірақ, бүгінгі таңда салық жүйесі артта қалмайды. Салық реформасы
барлық экономикалық реформаларға сәкес, оның бір бөлігі болып табылады.
Соның өзінде мемлекеттің қаржы жағдайы шиеленіскен түрде қала береді.
Экономиканың тұрақтылығы инфляцияның және өндірістің төмендеуінің жалғасы
болып қала береді. Салық жүйесі экономикалық және қаржы тоқырауына қарсы
тұрады. Осының барлығы салық заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізеді.
ҚР-ның салық жүйесі 24 сәуірде 1995 жылы салық және бюджетке басқада
міндетті төлемдерді төлеу туралы заңы салық жүйесінің негізі болып
есептелінеді. Тиімді салық жүйесіне негізгі кедергі болатын экономикалық
тоқырау болып табылады.
1995 жылы қабылданған салық заңы өміршең болды. Бірақ, салық саясатының
алдына қойған мақсаттарын орындауын толық іске асырмады. 1995-1999 жж. бұл
заңға көптеген өзгертулер енгізіліп отырды. Егер бірінші екі жылдықта ҚР
Президентінің “Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер
туралы” жарлығынан кейін ғана кейбір заңдық тұрақтылықты сақтауға
мүмкіндік болса және тек салық жылдарының басынан ғана өзгерістер енгізу
басталса, ал 1997-1999 жылдардағы өте көп өзгертулер енгізілді, ал салық
жүйесі бұрынғыдай тұрақсыз болып қала берді. Салық заңды бекіткен салық
санын азайту туралы өзгерту қағаз күйінде ғана болды. Ал, шын мәнінде,
1997 жылдан бастап бюджетке төленетін алымдар, салықтар және міндетті
төлемдер саны өсіп отырды[5].
Ең басты назар “ҚР бюджет жүйесі туралы” заңына енген ҚР Президентінің
1998 жылы 1 сәуірдегі “Бюджетке төленетін салық және басқа да міндетті
төлемдер туралы” Жарлығына аударылды. Бұл басты жаңа енгізілімдердің негізі
салықтың жалпымемлекеттік және жергілікті салықтарға бөлінуі және бюджеттік
заңдылық бойынша бекітілген төлемдер тізімі болып табылады. Бұл өзгерістер
әлемдік тәжірибеде кең тараған түрлі билік сатысындағы құрылу принциптеріне
сүйенді. Бұл мәселені тереңірек ашатын болсақ, салық салудың теориясы мен
тәжірибесіне байланысты салықтар мен алымдар егер оларды жергілікті билік
органдары белгілеп және реттеп отырса, “жергілікті” деп аталатын болды. Бұл
тек биліктің бір орталықтан жүргізілмеуі кезінде және жергілікті бюджеттің
дербестігі жағдайында ғана мүмкін болады. Қазақстанда мүлдем басқа жағдай
болады: жергілікті билік органдары алым мен салықты есептеу тәртібі мен
түрлерін белгілеу өкілеттігімен анықталмаған, олай болса, Қазақстанда
мұндай салықтар салық жүйесінде ешқашан болмаған. Олай болса, осыдан барып
өзінен алатын органға байланысты бұрын қолданылып жүрген салық жүйесінің
құрылуы дұрыс деп санаймыз.
Қазіргі кездегі Қазақстанның салық жүйесінің дамуының ең маңызды
кезеңі – 1999 жыл. 1998 жылы құрылған Мемлекеттік Кіріс Министрлігі салық
заңының және қазіргі кездегі жұмыс істеп тұрған салық механизмін қайта
құруды одан әрі жетілдіруге ілгері қадамдар жасады. Оларға мыналар жатады:
- 1999 жылы тамызда ҚР Президентінің “Салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” Жарлығы Парламентте
қабылданып, заңға айналды;
- 1999 жылы 1 қыркүйекте ҚҚС-ты бөлу механизміне бірнеше
өзгертулер енгізілді. Дәлірек айтатын болсақ, нольдік ставканы
қолдану сферасы кеңейтілді және ол тоқыма өнеркәсібі, тігін және
былғары аяқ киім тігу өнеркәсібі, халықаралық тасымалдау
тауарларын өткізу бойынша жұмыс істей бастады; ең бірінші
қажетті азық түлік, мал және құс, т.б. азық-түлікке – 10%-тік
ҚҚС салынды; электроэнергия, газ, су, жылу өндіру және
тасымалдау кезіндегі салық салу айналымын анықтау механизмі
жақсарды, сонымен қатар машина жасау, пластмасса бұйымдарын
өткізуде де кассалық әдіске уақытша өту және салық салу
айналымының мерзімін 50 және 90 күнге ұзарту арқылы салық
салынатын айналымын анықтау механизмі жақсарды; ҚҚС айналымынан
қосылған құн жасамайтын акциз, кедендік төлемдер сияқты
элементтер алынып тасталды;
- фермер қожалықтары үшін жалпыға бірдей жер салығы енгізілген.
2001 жылдың 1 шілдесінен бастап, 2001 жылдың 3 мамырындағы “ҚР заңына
өзгертулер енгізу туралы “Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер туралы” ” заңына сәкес ҚҚС барлық салық төлеушілер үшін 16% болды.
Бұл 2001 жылдың 1 бастап, счет-фактура шотынан босатылған тауарлардан
басқа барлық тауарлар (жұмыс, қызмет көрсету) жеткізілімі үшін ҚҚС – 16%
болды деген сөз. 2004 жылдан басиап аталған ставка 15% бекітілді.
Бұл өзгерістер экономикалық әдебиеттердегі, баспасөздегі, ғылымдағы
көпжылдық пікір сайыстан кейін ғана мүмкін болды[6].
Қазақстанның салық жүйесінің дамуы мен құрылуының саяси-құқықтық тарихын
келесі кезеңдерге бөлуге болады:
І кезең – салық жүйесінің құрылуының басы (1991-1992жж.)
ІІ кезең – салық жүйесінің дамуының тұжырымдамалық және методологиялық
негіздерін орындау – болашақтағы даму бағдарын таңдау (1993-1994жж.)
ІІІ кезең – нарықтық экономиканың барлық талаптарына сай жаңа сапалық
жүйесін құру әрекеті – белсенді салықтық реформалар кезеңі (1995-2000жж).
Қазіргі кезде де салық жүйесінде саяси-құқықтық қалыптастыру процесі
жалғасуда.
Салықтың реттеушілік маңызын ұлғайтумен және мемлекетпен шешілетін
мәселелерге байланысты салық салудың реформалары тәжірибе жүзінде
өткізілуде. Қазақстан Республикасы алдында үлкен мақсат тұр – ол
экономиканы жақсарту ғана емес, сонымен қатар бұл процестерді жандандыру
факторы болып табылатын салық жүйесін құру.
Салық салу бойынша жүргізілетін реформалардың басты мәселесі –
жалпымемлекеттік мәселелерді шешу үшін қажетті қаржы қаражаттарын алу мен
экономикалық субъектілер үшін салық ауыртпалығының үйлесімділігін табу.
Нарықтық қатынастарға өтуде оның әлеуметтік-экономикалық реттеуші қызметін
трансформациялауға мемлекеттік ықпал ету орталықтандырылған тетік ретінде
салықтың маңызын өсіруді қажет етеді. Бұл көбінесе жеке және заңды
тұлғаларға салық салуды ретейтін құқықтық нормалардың өзгеруінде, салықтық
құқықтық қатынастардың субъектілерінің ортасында, салық төлеушілердің
мәртебесінде, олардың салықтық құқықты бұзу бойынша жауапкершілігінде,
сонымен қатар салықтың құқықтық құрылымында көрінеді[7].
Өте маңызды өзгерістер қатарына салық жүйесін реформалау жатқызылады.
Мұндағы ең басты жетістік ол жүйенің кеңейтілуі және бұл жүйеге көп
төлемдер санының қосылуы. Қосылу себебі, біріншіден мемлекеттің өзінің
қаржылық базасын қатайту мақсатында, екіншіден, осы мақсатта әлеуметтік-
экономикалық процестерге әсер ету механизмін үлкейту, күшейту
қажеттілігінде болды. Өкінішке орай, бұл әрекет толық орындалмады. Салық
жүйесінде салық салудың фискалдық бағытына қарай өтті, бұл бюджетке керекті
қаражат әкелмеді, ал салықтық реттеу және ынталандыру қызметтері тиімсіз
құрылды, соның ішінде меншіктік төленбеген төлемдік баға жүйесі
бәсекелестігі жоқ қатынастардың реттелмеушілігінен туындады.
Бірақ, қазіргі кезде қалыптасқан Қазақстан Республикасындағы салық
жүйесінің жағымды жақтарын айтуға болады. Бұл туралы келесі тарауларда
қарастыратын боламыз.
1.2 Салық жүйесінің негізгі элементі ретіндегі салық қызметі
органдарының қалыптасуы
Салық салудың көп ғасырлық тәжірибесінің негізінде салықты жинауды
бақылаудың, салық заңдылығын сақтаудың түрлі формалары мен әдістері
жасалды. Бұл формалардың дамуы мен ауысуы экономикалық және хұқықтық
институттардың дамуымен алдын-ала анықталып отырды. Хаммурапи (б.э.д. 18
ғасырдағы Ежелгі Вавилон) мен Ману Заңдарының (б.э.д. 2 ғасырдағы Ежелгі
үнді мемлекеті) өзінен ақ, салықтарды жинау қызметі арнайы тағайындалған
органға немесе шенеунікке тапсырылатыны туралы сөздер табуға болады[8].
Алғашқыда мұндай органдар тәртіпке келтірілген жүйе болған жоқ, салық
жинаушылардың түрлі өкілеттілігі мен статустары болды, ерікті түрде
тағайындалды, салықтық қызметті орындауды өзге де мемлекеттік немесе
қоғамдық міндеттерды атқарумен араластырып отырды. Арнайы қаржы мекемесі
болмаған кезде салық төлемдерін өндіріп алу үнемі болған жоқ, билеушінің
жеке тапсырмасы бойынша жүргізілді. Көптеген мемлекеттерде барлық немесе
бірқатар салық түрлерін жинау жергілікті өзін-өзі басқару орындарына
тапсырылды. Мысалы, аталған ману Заңдарында табиғи алым-салықтарды жинау
жөніндегі міндет ауыл старостасына жүктелді.
Рим империясында салықты жинаумен қауымдар айналысатын, магистраттар
мен қауымдық кеңестің мүшелері қазынаға салық төлемдерінің түсуіне жеке
түрде жауап беретін. Алтын Орда қол астындағы жерлерден алым-салықты
басында хан арнайы тағайындаған-басқақтардың көмегімен жинаған, кейіннен
оны жергілікті билік орындарына тапсырды: орыстың жеке князьдары өз
аумақтарында алым-салық жинап, кейіннен оны Ордаға жөнелту үшін Ұлы князьға
беріп жіберетін. Алым-салықты жинау қызметі кейде дін қызметкерлеріне
тапсырылатын: ежелгі еврейлік шіркеулік мемлекеттің бірінші дінбасы талап
етілген соманы Рим империясының пайдасы үшін төлейтін, кейіннен оны жеке
салықтөлеушілерден жинап алатын.
Көптеген мемлекеттердің дамуының ерте кезеңінде салықтық төлемдерді
жинаудың біршама кең тараған түрі делдалдарды (откупщик) қолдану болды. Рим
провинцияларында мемлекет баж бен қосымша салықтарды, орнына белгілі бір
соманы төлеуді талап етіп, делдалдыққа беретін болған. Византия
империясында салықтарды жинаушылар белгілі бір уақытқа тағайындалатын, сол
уақыт аралығында оларға белгілі бір аумақтан салықтық түсім алу үшін откуп
берілетін. Франция мемлекетінде біздің эрамыздың алғашқы мыңжылдығының
ортасында жекелеген салықтарды жинаумен делдалдар айналысатын. Олар
корольге белгілі соманы жеткізіп беруге міндетті болатын, және ол үшін
өзінің бір мүлкімен жауап беретін[9].
Ортағасырлық мемлекет-қалаларда да салықтар откупщиктердің көмегімен
алынатын. Флоренцияда 14 ғасырда саудадан және қалалық жиыннан салық жинау,
қазынаға үлкен баға ұсынған адамға тапсырылатын. Откупщик бұл соманы
бірден, өзінше жалға алу ақысы ретінде төлейтін де, нәтижесінде салықтың
бағамдық сомасы мен салықтық түсімдердің нақты көлемінің арасында
айырмашалық арқылы пайда түсіру мүмкіндігіне ие болатын. Құрлықты Еуропа
елдерінде салықтық төлемді жинаудың бұл әдісі 18 ғасырдың ортасына дейін
кең көлемде қолданылып келді.
Қазынаны толтыру үшін жергілікті басқару орындары мен откупщиктерді
қолдану, қалыптасу, даму, орталық биліктің нығаюы кезеңінде барлық
мемлекеттерде болған. Мемлекеттік органдардың дамыған жүйесі және олардың
өзара байланысының қалыптасқан механизмі болмаған кезде салықтық төлемдерді
жинаудың осындай әдісін ғана жүзеге асыру мүмкін болды. Мемлекет бұл орайда
өте көп қаражатын үнемдеді, өз шенеуніктерін қамтамасыз етуге кететін
шығыннан ада болды және мықты, мерзімінен бұрын төленетін салықты
кепілдікке алды. Сонымен қатар, откупщиктердің жеке мүддесіне негізделген,
оларды пайдалану көп жағдайда мемлекеттік аппараттың жұмысынан әлдеқайда
тиімді болды[10].
1917 жылғы Қазан Төңкерісінен кейін, 1918 жылы СНК Декретімен
патшалық Ресейдің қаржылық органдары таратылып, салық жинау губерниялық
және уездік атқарушы органдардың құрылып жатқан қаржы бөлімдеріне
тапсырылды. 1921 жылы Халықтық Қаржы комитетінің құрамында мемлекеттік
табыстар мен салықтар басқармасы құрылды. Осыған сәйкес, уездік қаржы
бөлімдеріндегі алым-салық инспекторлары таратылып, салық төлеуді бақылау
губерниялық қаржы бөлімшелерінің қарамағына жіберілген қаржы
инспекторларына тапсырылды. 1930 жылғы реформаның барысында қалалық және
аудандық қаржы бөлімшелері жүйесінде салық инспекциялары құрылды, олар 1959
жылы мемлекеттік кіріс басқармасы, бөлімі және инспекциясы болып аталды.
Бұл уақытта Қазақстан КСРО-ның құрамында одақтас республика боғандықтан,
мұндай жағдай бізде де болды.
Бюджеттің табысын және салық түсімін бақылауды қамтамасыз етудің
негізгі жұмысын қалалық және аудандық инспекциялар жүзеге асырып отырған,
олар соған сәйкес атқарушы комитеттердің қаржы бөлімдерінің бөлімшелері
болатын. Инспекцияда, қосымша табыс көзін іздейтін экономистер бар еді,
олар салық төлеушілердің есебін жүргізіп, салық пен өзге де бюджеттің
табыстарын жинауды көтеру жөнінде ұсыныстар жасап отырған.
Жаңа экономикалық жағдайда мемлекеттік қазынаға тұрақты түрде қаржы
түсуін қамтамасыз ететін және өндірісті жан-жақты дамытуды жандандыратын
қазіргі салықтық механизмді енгізу міндеттерінің шешілуі үшін, елде салықты
басқаратын, тиімді жұмыс істейтін жүйе керек.
Салықты басқаратын құрылым ішіндегі салық жүйесінде басқару өзара
байланысын сипаттайды және оның негізгі элементтерінің сапасын салықтық
әкімшілік түрінде басқаратын жүйе ішіндегі жүйеге (басқару субъектісіне)
енгізеді және ол басқарып отырған жүйе ішіндегі жүйені (басқару объектісін)
– салық төлеушілер мен банк жүйесі ішіндегі жүйе арасындағы түрі ретінде,
ал олар арқылы – соңғы басқару жүйесін - атап айтқанда салықтарды
сипаттайды.
АҚШ, Англия, ФРГ секілді дамыған елдердің салықтық мекемелерінің даму
эволюциясын қарастыратын болсақ, олардың мұндай құрылымы салықтық
қатынастардағы және соған сәйкес салық салу жүйесіндегі біртіндеп даму
ерекшелігімен толық сәйкес келеді, ал бүгін оның табиғи түрдегі жалғасы,
бүгін де есептен шығарып тастауға келмейтін бұрынғы дәстүр қазіргі уақытқа
сәйкес өзгерген[11].
Қазақстанға келер болсақ, бізде бәрі өзгеше болған: мемлекеттің
өркендеуі үшін және нарықтық экономикаға өту кезінде оның халқының жақсы
тұрмысы үшін маңызды экономикалық категория салықты тәжірибе жүзінде
шеттеткен 75 жылдан кейін барлығын жаңадан бастау керек болды. Республика
экономикасын терең және ұзаққа созылған дағдарыстан алып шығу үшін, өте аз
уақыт берілді және осы уақыт аралығында қателіктер жіберіп, оны түзетіп
жатуға, соның нәтижесінде ғана жоғарыда аталған мемлекеттер секілді қоғам
мен нарықтықтық қатынас талаптарына сай өте тиімді өркениетті салық жүйесін
құруға әкелетін уақыт жетіспеді. Қазақстанда 3-4 жылдың ішінде білікті
мамандар мен ақша қаражатының өте аз жағдайында, барлық саланы қамтитын
салық реформасының негізін дайындап, құрып жүргізу, оны ұйымдастырушылардан
негізгі назар мен қолдағы ақша қаражатын ең негізгі бағыттарға, соның бірі
біздің жаңа заңға барабар салықтық әкімшілік механизмін құру талап етілді.
Ең алғаш бұл ҚР Президентінің Жарлығымен Қаржы Министрі мемлекеттік
табыстарды Басқару базасында 1990 жылдың 9 шілдесінде құрылған Мемлекеттік
Бас Салық Инспекциясы (МБСИ) болатын. Оның қызметі біздің бұрынғы жалпы
директивті-жоспарлы экономикасызға сай келетін, тек жоспарлы-бөлінген еді,
мәжбүрлі бекітілген баға және оның құрамына енетін салық, өзге де бюджетке
төленетін міндетті төлемдермен қатар, бірыңғай түрде төленетін.
Нарыққа өту және жаңа салық саясатына өту жағдайында БМСИ-ді түбірімен
жұмыс мазмұнын ғана емес, оның түрі мен әдісін де өзгертуге тура келді.
Дегенмен, МБСИ құрылған соң, бір жарым жылдан кейін өзінің жақында ғана
алған тәуелсіздігін жоғалтып алды да, содан бастап Қазақстан Республикасы
Қаржы Министрлігінің Бас салық инспекциясы болып атала бастады, сонымен
қатар ол Қаржы министрлігінің Салық комитеттеріне және осы Министрліктің
Салық полициясы Департаменттеріне көбейді.
Сөйтіп, 1991 жылы Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігінің
Мемлекеттік салық комитеті құрылды. Салық органы тікелей вертикалды түрде
сәйкесінше салық органына бағынады және жергілікті орндаушы органдарға
жатпайды. Уәкілетті органдар салық органдарын басқаруды жүзеге асырып
отырды.
Мемлекеттің салық қызметін жетілдіру мақсатында Қазақсан
Республикасының 1998 жылдың 12 қазанындағы № 4114 „Қазақстан
Республикасының мемлекеттік органдар жүйесін ары қарай реформалау туралы”
жарлығына сәйкес Мемлекеттік Кіріс Министрлігі құрылған болатын. Оның
қарамағына Салық комитеті мен Кедендік комитеттің және Салық полициясы
депортаментінің, іс - әрекеті және мүлкін басқару туралы өкілеттік пен
қызметтер берілген, сондай – ақ, Қаржы Министрлігінен ”Кәсіпорындарды қайта
құру мен тарату бойынша Агенттігі„ акционерлік қоғамы, энергетика,
индустрия, сауда Министрлігінен – мүліктерін басқару бойынша өкілеттік және
алкоголді өнімдер өндіруге мемлекеттік басқару бойынша Комитетінің ісімен
айналысу өкілеттігі тиген болатын. Осылайша, уәкілетті салық органы болып
Қазақстан Республикасының мемелекеттік Кіріс Министрлігі тағайындалды. Ол
Қаржы министрлігінен тәуелсіз, өз алдына қызмет етті[12].
2001 жылдың тамыз айында ҚР 240-11 Заңына сәйкес салық полициясы
органдарының қызметіне мәселелеріне байланысты ҚР бірқатар заң актілеріне
өзгерістер енгізілді, онда салық полициясының аты қаржы полициясы болып
өзгертілді.
2002 жылдың 28 тамызындағы № 934 „Қазақстан Республикасындағы
мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру” туралы Қазақстан Республикасын
Жарлығы бойынша Мемлекеттік Кіріс Министрлігі оны Қаржы Министрлігіне қосу
арқылы таратылды. Сөйтіп, Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігінің
Салық комитеті құрылдып, салық комитеті қайтадан Қаржы министрлігінің
құзырына өтті.
Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі, басшылықты жүзеге асырып
отырған, заңмен қарастырылған өкілеттік шеңберінде, мемлекеттік бюджеттің
орындалу барысын қадағалау мен орындалу саласында сала аралық үйлестіруді
жүзеге асырып отырған, ҚР орталық атқарушы органы болып табылады. Оның
құзырына басқару, мемлекеттік меншіктің орындалуын қадағалау және есептеу,
шамасы жоқ қарызгерді жою жөніндегі соттан тыс процедураны және банкрот деп
тану процедурасын жүргізеді, қаржылық есептің аудиті мен бухгалтерлік есеп
жүйесін ретке келтіреді.
Министрліктің мынадай ведомствалары бар: Қазына комитеті, Салық
комитеті, Мемлекеттік мүлік және жекешелендіру комитеті, Шамасыз
қарызгерлермен жұмыс комитеті.
Мемлекеттік орган қызметін нақты бекітудің құқықтық басты маңызы бар:
бұл органға заңмен бекітілген хұқық және оған бекітілген міндет, тек қана
оның қызметі мен міндетінің аясында ғана түсіндіріліп, жүзеге асырылуы
тиіс, өйткені ол заңмен бекітілген.
Қазіргі кездегі барлық мемлекеттерде салықтың төленуін қадағалау,
арнайы Мемлекеттік орган - салық қызметі органдарының құзырында. Олардың
ұйымдастыру құрылымдарының бір-бірінен айырмашылығы көп. Көптеген елдерде
салық органдары қаржы министрлігінің құрамына енгізілген және аймақтық-
әкімшілік белгісі бойынша иерархиялық құрылысқа ие. Мысалы Ұлыбританияда 15
салық аумағында 600 салық ауданы бар, ал АҚШ-та Ішкі табыстар қызметінің
орталық аппаратына 7 аймақтық және 58 аумақтық салық басқармалары
бағынады[13].
Салық органдары – салықтар мен төлемдер туралы заңның сақталуын
қадағалайтын мемлекеттік басқару органдардың жүйесі. Салық органдары
мынандай процесстерді бақылап отырады:
1. салықтардың дұрыс аударылуын;
2. төленген салықтың толықтығын;
3. салықтың өз уақытында төленуін.
Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Салық комитеті ҚР
Салықтар және өзге де бюджетке төленетін міндетті төлемдер туралы
Кодексіне сәйкес мемлекет алдындағы міндетті төлемдердің орындалуына
салықтық қадағалауды қамтамасыз етуді құзырына алған Қаржы Министрлігінің
ведомствасы болып табылады. Ол сондай-ақ, ҚР заңдарына сәйкес, бюджетке
төленетін міндетті төлемдер мен салықтардың түсуін, міндетті зейнетақы
жарналарының өз уақытында және толық аударылуын қамтамасыз ету саласындағы
үйлестіру мен басшылықты жүзеге асырады.
Комитеттің заңды тұлға болып табылатын аймақтық органдары бар, оған
мыналар жатады: облыстар мен Астана, Астана қалалары бойынша салық
комитеттері, ауданаралық салық комитеттері, аудан, қала және қалалардағы
аудан жөніндегі салық комитеттері, сонымен қатар арнайы экономикалық
зоналардағы салық комитеттері.
ҚР Салық комитеті өзінің қызметін Қазақстан Республикасының Ата Заңы
мен басқа заңдарына, Салық Кодексіне, Қазақстан Республикасы Президенті пен
Үкіметінің актілеріне, өзге де құқықтық және нормативтік актілерге, сонымен
қатар 2002 жылдың 9 қазанында Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулысымен
бекітілген № 1102 Салық комитеті туралы Ережеге сәйкес жүзеге асырады.
Салық комитеті мемлекеттік мекеменің ұйымдастыру-құқықтық
формасындағы заңды тұлғасы болып табылады, мемлекеттік тілдегі атауы
жазылған мөрлер мен штамптары, бекітілген үлгідегі бланктері және Қаржы
Министрлігі қазынасының органдарында және банк шоттарында заңға сәйкес
бюджеттік шоттары бар. Комитет азаматтық-құқықтық қатынасқа өз атынан
түседі[14].
Мұның барлығы қазіргі кезге дейін Қазақстанда жалғасып келе жатқан
салық реформасы әу бастан-ақ, мәжбүрлі түрде эволюциялық емес төңкерістік
сипатта басталғанын дәлелдей түседі. Сондықтан да ол өзінің барлық
қатысушыларынан барынша үйлесімді және батыл әрекеттер, барыншы
жинақылықты, жеделдікті, күштілікті және ақша қаражатын басты бағыттарға
бағыттауды, жақсы құрастырылған сәйкесінше, іштегі әсерлерге мұқалмайтын,
біртұтастықты қамтамасыз ететін, салықты басқаруда ұйымдасқан тәуелсіз және
экономикалық тиімді және республиканың барлық аймағында бірыңғай
қолданылатын әрекеттерді күтеді.
1.3 Салық жүйесінің қызмет етуінің шет елдік тәжірибесі
Салық жүйесінің теориялық жаақтарын жан – жақты қарастырып және оның
барлық жақсы жаман жақтарын талдай отырып, салық жүйесінің қызмет етуін
шет мемлекеттермен салыстырып отыру қажет, өйткені, қазіргі ғаламдану
жағдайында бұл шартты жағдай.
ҚР-ның салық жүйесін дамыту мақсаты елдегі жағдайды жақсарту, сол
арқылы салық базасын кеңейту болып табылады.
Қазір Республикамызда салық саясаты бірнеше деңгейде өсті.
Макроэкономикалық көрсеткіштер тепе теңдікке жетті. ТМД елдерінің ішінде
Қазақстан бірінші болып жылы салық заңын қабылдады. Бірақ салық жүйесінде
бірқатар кемшіліктер де жоқ емес. Олар:
1. Салық сатысында бірнеше шешілмеген мәселелер бар, бұл
мемлекеттік бюджеттен түсетін қаражат қажет істерге
жетіспеуінен;
2. Салық жүйесінің толық қанды еместігі кәсіпкерлер, шетел
инвестициялары, қарапайым халық салық талаптарын орындамайды.
Соның себебінен көлеңкелі экономика дамиды.
3. Шетелдерден келген үлкен кәсіпорындар да салық төлеуден
жалтарады. Ал бұл халықаралық валюта қорына кіретін қаражат;
4. Айтарлықтай бұхгалтерлік қателікті көрсетпеу, салықтан жалтару
мақсатында кірістерін жасырушылар әлі де бар;
5. Төлеушілердің уақытылы салық сомаларын төлемеуінен
қарызкерлердің көбеюуі, осы қарыздарды жинағанда мемлекеттің
бюджеттік жағдайы жақсарар еді.
6. Салық төлеушілердің құқығы әлсіз және сот төрағасының білімі
төмен.
7. Шетелден Қазақстан территориясына өте көп тауар әкелінуі
Республиканың экономикалық жағдайына кері әсер етіп отыр.
Осы мәселелерді шешу үшін бірнеше жұмыс істелу қажет:
1. Салық жинауды ұтымды түрде ұйымдастырғанда ғана, бюджет кірісі
тепе-теңдікке жетеді.
2. Салық базасын кеңейту;
3. Салық жүйесін жұмсарту;
4. Жергілікті бюджетті қамтамасыз ету қажет.
Салық жүйесін қатаң сақтау төлем тәртібін жоғарылатады деп айтуға
болмайды. Салық төлеу объектілерін толығымен есепке алмағандықтан – салық
төлеушілері көп[15]. Салық жүйесін өзіндік тұрақтылыққа жеткізу үшін және
реформалау үшін мына шараларды қолдану қажет:
➢ салық жүйесінің тұрақтылығын қамту керек;
➢ бюджет жағдайын ЖІӨ 30% жеткізу керек;
➢ салық жүйесін бір жүйеге келтіру;
➢ кәсіпорындардың сыртқы экономикалық қызметін мемлекеттік
бақылау.
Барлық өзгерістер тек бюджеттің құрамымен өтуі қажет. Мемлекеттік
бюджетке салықтық түсімдер деңгейін сақтап тұру үшін, өзгерістерді
жиілетпеу шарт. Жуық арада валюта заңын бұзушыларға қарсы қатаң шаралар
енгізілуі керек, қаржылық валюта операцияларын күшейту мақсатында 5-7 жыл
арасында өзгерістер енгізілуі керек.
Енді, шет елдік тәжірибеге, оның артықшылықтары мен кемшіліктеріне көз
жүгіртіп өтетін болсақ, онда көптеген Батыс еуропалық елдерде салық жүйесі
әр түрлі болып келеді, бірақ Қазақстан Республикасында жүргізіліп жатқан
салық реформалары олардың кейбір жақтарын бір біріне жақындата түсті.
Көптеген елдерде салық жүйесі үш денгейлі сипатқа ие, жалпы мемлекеттік
немесе федералдық салықтар, жергілікті – провинциялар мен автономды
территориялардың салықтары және жергілікті немесе муниципалды салықтар
алынады. Кейбір елдердің салық жүйелерінің ерекшеліктерін қарастырып
көрейік.
Салық салу ғылымының отанында салық жүйесі 19 ғасырда дамып жетілген
еді. Бірақ та ол көптеген өзгерістерге ұшырап келеді. Салық реформалары
1965, 1973 жылдары өтті және 90-шы жылдары өткен реформалар елеулі
өзгерістерді енгізді. Ұлыбритания салық жүйесі екі деңгейлі:
жалпымемлекеттік және жергілікті салықтардан тұрады. Негізгі
жалпымемлекетік салықтарға мыналар жатады: жеке тұлғалардан алынатан табыс
салықтар, корпорациялар табысына салынатын салықтар, капитал өсіміне
салынатын салықтар, мұнайдан түскен табысқа салынатын салықтар,
мұрагерлікке салынатын салықтар, қосылған құн салығы, баждар, гербтік
алымдар. Олар салықтық түсімдердің 90% береді. Ал жергілікті салықтар
үлесіне 10% және олар негізінен мүлікке салынатын салықтар[16].
Табыс салығы жылдық жиынтық табысты құрайтын заңмен белгілеген жеңілдік
пен шегерімдерді есептегенде табыстан алынады. Табыс салығының үш ставкасы
қызмет етеді. Олар: 2500 фунт стерлингке дейінгі табыс - 20%, 2501-23700
фунт стерлинг - 25%, 23700-ден жоғары - 40%. Капитал өсіміне салынатын
салықтар негізінен капитал активтерін өткізуден түскен пайдаға салынады.
Олар: жеке автокөліктер, тұрғын-үй, ұлттық жинақ сертификаттары,
облигациялары және т.б.
Мұрагерлікке салынатын салық алғашқы 150 мың фунт стерлингке салынбайды,
кейін ставка 40% мөлшерінде алынады.
Қосылған құн салығы жанама салықтардың ішінде бірінші орынды алып отыр.
Ел бюджетінің 17% құрайды. Салық ставкасы – 17,5%. Аталған салық кітаптар,
дәрі-дәрмек, импорт және экспорт тауарларына салынбайды.
Акциздер жанама салықтардың ішінде екінші орынды алып отыр. Акцизді
тауарларға мыналар жатады: алкоголь сусындары, темекі өнімдері, транспорт
құралдары. Ставкасы 10-30% шамасында алынады.
Одан басқа жанама салықтарға кеден баждары, гербтік алымдар, ойын
бизнесіне салынатын салықтар. Елдегі салық жүйесін реттеу мен басқаруды
Қазынашылық атқарады.
АҚШ-ның салық жүйесі 200 жыл бойы даму мен жетілу үстінде және нарық
қатынастарды реттеуші құрал ретінде қызмет етеді. Елде салық жүйесі ел
экономикасының дамуын реттеу құралы болып келеді. Салықтар федералды
бюджеттің ірі және негізгі түсімдерді қамтамасыз етеді, және шығыс пен
кірістің 70% келеді.
АҚШ федералды бюджетінің кіріс бөлігін келесі салықтардың 5 түрі құрайды
Олар:
➢ Жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы. Табыстардағы олардың үлесі 45%
шамасында.
➢ әлеуметтік сақтандыру қорларына аударымдар. Олардың үлесі 36-37%.
➢ Корпорация табысына салынатын салықтар. Олардың үлесі 8-10%.
➢ Акциздер – 4-5%
➢ Кеден баждары - 1%.
Әлеметтік сақтандыру қорларына аударымдар – федералды бюджетінің екінші
үлкен статьясы. Олар жұмыс берушілер мен жалдап істейтін қызметкерлермен
жасалынып отырады. АҚШ-да әлеуметтік сақтандыру жүйесінің екі мемлекеттік
нысаны бар: федералды зейнетақы жүйесі мен жұмыссыздық жөніндегі
сақтандырудың федералды-штатты жүйесі.
Корпорациялар табысына салынатын салықтардың ставкасы - 34%, . Алғашқы 50
мың долл. үшін 15%, 25 мың долл. үшін - 25%, ал қалған сомаға 34%
шамасында салынып отырады.
Жергілікті салықтар АҚШ-да жеке роль атқарады. Мемлекет тек белгілі
мөлшерде ғана субсидия беріп отырады. АҚШ-да салықтарды төлеу жөніндегі
мәселелермен Қаржы Кіріс Министрлігінің Ішкі қызметі айналысады.
Францияның салық жүйесі өте қызықты, өйткені осы елде алғаш рет 1954 жылы
қосылған құн салығы енгізілген болатын.
Францияда алынатын салықтардың негізгі ірі 3 топқа біріктіруге болады:
➢ Табыс салығы – табысты алған кезде салынады,
➢ Тұтынуға салынатын салықтар – осы табысты жұмсаған кезде салынады;
➢ Капиталға салынатын салықтар – мүліктен алынып отырады.
Бюджеттік жүйенің негізгі көзі - қосылған құн салығы алып отырады.
Францияда қосылған құн салығының негізгі 4 ставкасы қызмет етеді. Негізгі
салық ставкасы – 18,6%. Көтермелеген ставка - 22% және ол мына тауарларға
салынады: автокөліктер, кинофото тауарлары, алкоголь, темекі өнімдер,
парфюмерия және т.б. Төмендетілген ставка - 7%. Ең төмен ставка – 5,5%.
Табыс салықтары жеке тұлғалармен және кәсіпорындармен де төленеді.
Кәсіпорындарда салық таза табыстан алынады. Салық ставкасы – 34%. Кейбір
жағдайларда бұл ставка 42% болу мүмкін. Жеке тұлғалардан алынатын табыс
салығының Франция бюджетіндегі үлесі 18% және мына мөлшерде алынады: 0-
56.8%. 18140 франктан аспайтын табысқа салық салынбайды.
Францияның бюджетіне елеулі табысты мүліктен алынатын салықтар әкеледі.
Жергілікті салықтар жүйесінде мына төрт салықты алға шығаруға болады:
салынған учаскелерге жер салығы; салынбаған учаскелерге жер салығы; тұрғын-
үйге салық; арнайы салық.
Францияның басты салықтық басқарма Экономика және қаржы Министрлігінің
құрамында. Бүкіл ел территориясында 830 салық орталықтары мен 16 ақпараттық
орталықтар орналасқан. Салықтан жалтарыну жағдайларында салық екі еселенген
мөлшерде алынады.
Жапондық салық жүйесі 19 ғасырда-ақ қалыптасқан болатын. Екінші
Дүниежүзілік соғыстан кейін Шалп профессорының есімімен аталған реформа
жүргізілген еді. Ал қазіргі салық жүйесі 1989 жылдың 1 сәуірінен өз күшіне
енді. Ол еуропалық салық жүйесінен айтарлықтай ерекшеленеді. Жапонияда
мемлекеттік және жергілікті салықтар қызмет етеді. Мемлекеттік түсімдердің
64 % мемлекеттік салықтар есебінен қалыптасады, ал қалған бөлігі –
жергілікті салықтар.
Барлығы Жапонияда 25 мемлекеттік және 30 жергілікті салық бар. Оларды
негізгі 3 топқа жіктеуге болады:
➢ жеке және заңды тұлғаларға салынатын тікелей салықтары;
➢ мүлікке салынатын тура салықтар;
➢ тура және жанама тұтыну салықтары.
Бюджеттің негізгі бөлігін тура салықтар алып отыр.
Мемлекетке ең көп табыс әкелетін жеке және заңды тұлғаларға салынатын
табыс салығы. Кәсіпорындар мемлекеттік ұйымдар өз пайдасынан мемлекеттік
табыс салығын 33,48%, және префектуралық табыс салығын – 1,67% мөлшерінде
төлейді. Жеке тұлғалар мемлекеттік табыс салығын 5 пайыздық ставка бойынша
төлейді:10, 20, 30, 40 және 50. Сонымен қатар, префектуралық табыс
салығының 3 ставкасы –5, 10 және 15%.
Тұтыну салықтарының ішінде қосылған құн салығына ұқсас 3% ставкамен
алынатын сатудан алынатын салық.
Одан басқа бюджет мына салықтар есебінен толықтырылады: автокөлік
иелеріне салынатын салық, темекі, алкоголь, мұнай, газ, бензинге салынатын
акциздер және т.б[16].
Сонымен, жоғарыда қарастырылған кейбір дамыған елдердің салық жүйесін
қарастыра келе, түйіндегеніміз олардың салық жүйесінің жан-жақтылығы да бар
және ұқсастықтары да жоқ емес, мысалға көптеген елдерде бюджеттің кіріс
көзін құрау жағынан табысқа салынатын салықтар мен жанама салықтардың басқа
салықтарға қарағанда үлесінің жоғарылығы. Артықшылықтарына келетін болсақ,
мысалға меншікке салынатын салықтар бойынша біздегі сияқты меншік түрлеріне
салынатын салықтар шектеулі ғана емес, әсіресе мұраға салынатын
салықтардың дамығандығы басқа тікелей салықтар бойынша ауыртпалықтың
азаюына жағдай жасайтын еді және мемлекеттік бюджеттің кіріс көзін
молайтуға мүмкіндік беретін еді.
Сонымен бірге, Жапония сияқты елдердегі жанама салықтар ставкасының
төмен болуы, бұл тауар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1 Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің мәні мен мазмұны және оның
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.1 Салық жүйесінің қалыптасуы мен дамуы және құрылуының теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 8
1.2 Салық жүйесінің негізгі элементі ретіндегі салық қызметі органдарының
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
1.3 Салық жүйесінің қызмет етуінің шет елдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ..19
2 Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің қазіргі кездегі даму
жағдайы (Есіл аудандық салық басқармасы мысалында) ... ... ... ... ... ... 24
2.1. Қазақстан Республикасының салық жүйесінің бүгінгі күнгі қызмет ету
механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..24
2.2 Есіл аудандық салық басқармасы бойынша салық жүйесінің қызмет ету
жағдайына талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.3 Есіл аудандық салық басқармасы бойынша салықтық түсімдерге талдау ... 37
3 Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі және оны жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
3.1 Қазіргі кездегі салық жүйесінің мәселелері және оның даму
перспективасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..47
3.2 Қазақстан Республикасының салық жүйесін дамытудың стратегиялық
жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
Пайдаланылған
әдебеиттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...69
Кіріспе
Қазақстан өз тәуелсізідігін алғалы бері нарықтық механизмді белсенді
түрде енгізуге күш салды, сондықтан салық жүйесі ең маңызды мәселенің
біріне айналып отыр.
Кез-келген мемелекетке өзінің толыққанды тәуелсіздігін алуы үшін және
өзін өзі жан-жақты қамтамасыз ету барысында мықты да тұрақты қаржы базасы
қажет. Дамыған елдер тәжірибесі көрсетіп отырғанындай мемлекеттің негізгі
қаржылық тірегі болып халықтар мен шаруашылық жүргізуші субъектілерден
жиналатын салықтар болып табылады[1].
Салықтар тек қана мемелкеттің қаржылық базасы ғана емес, сонымен қатар
экономиканы мемлекеттік реттеудің күшті құралы болып табылады. Салықтар
ұдайы өндірістік процесстерге әсер ете отырып, экономикалық өсуді
қамтамасыз ететін маңызды фактор ретінде әрекет етеді.
Әр бір мемлекеттің салықтарының жиынтығы, басқа да элементтермен қоса,
оның салық жүйесін қалыптастырады. Экономикалық өсуді қамтамасыз ету,
халықтың әлеуметтік қамтамасыз етілу деңгейін көтеру, орта және шағын
бизнес субъектлерін ынталандыру, бюджеттік тапшылықты төмендету сияқты
республиканың негізгі деген кезек күттірмес өзекті мәселелерін шешуге оның
салық жүйесінің қызмет етуін жетілдіру арқылы ғана қол жеткізуге болады.
Қазіргі кездегі өтпелі кезең ел экономикасының елеулі де шешуші
мүдделері үшін қызмет етуде.
Нарықтық қатынастардың қалыптасуы жағдайында еліміздің экономикасының
еңсесін көтеруіне ықпал ететін, бюджеттің кіріс көзінің негізі болып
табылатын салықтар, оның ішінде меншікке салынатын салықтардың экономикалық
мәні мен маңызы өте зор.
Кез келген мемлекеттің қалыптасып дамуымен қатар қоғамда кез -келген
салықтың өз орны, өзіне тән атқаратын қызметі, әсер ету ортасы бар. Бүгінгі
күні әлемдегі барлық мемлекеттердің экономикалық саласындағы қандай уақыт
немесе қандай да бір жүйеде болмасын өзекті мәселенің бірі, ол- салық.
Себебі, ол елді қаражат көзімен қамтамасыз ететін күре тамыр, бюджетке
түсетін түсімнің маңызды бөлігін құрайды.
Кез келген мемлекеттің нарықтық экономикасының қалыптасуы мен дамуы
мемлекеттің негізгі жақтарын, әсіресе экономикасын реттеу құралы ретінде
салықтық саясатты кеңінен қолдануына тікелей байланысты болмақ. Отандық
және шет ел тәжірибелерінен көріп отырғанымыздай салықтар және салық жүйесі
экономиканы реттеудің және салықтарды бюджетке жұмылдыра отырып, оның өз
қызметтерін атқаруға мүмкіндік беретін негізгі қаржылық құралы болып
табылады.
Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастардың қалыптасуына орай
тиімді салық саясатын құрудың маңызы зор.
Өйткені, бюджет пен шаруашылық субъектілерінің арасында қарым қатынасты
қалыптастыруда фискалды және реттеушілік қызметті жүзеге асыратын салықтық
реттеуді жетілдіру бағыттары өзекті мәселелердің біріне айналып отыр.
Салық салудың нәтижелілігі олардың атқаратын роліне тікелей байланысты
болады. Өйткені, егер салық салу тәжірибе жүзінде максимальды мүмкіндікке
ие болатын болса және олардың атқаратын қызметтері арасында үйлесімді тепе-
теңдік сақталатын болса бұл роль жағымды болып келеді. Шаруашылықта тепе-
теңдіктің қалыптасуын өзі реттейтін таза нарықтық экономиканы
қалыптастырып, дамытуда өзіндік тәжірибенің аздығынан шет елдік тәжірибеге
көбірек сүйеніп келген Қазақстан Республикасы қазіргі кезде аз да болса
экономиканың әр саласы мен бөліктерін дамыту барысында тәжірибе жинақтап
қалды.
Салықтардың көмегімен инвестициялық процесске экономикалық әсер етуді
қамтамасыз етуге, сондай-ақ өндіріс салаларындағы техника мен
технологияларды жаңартуға, бюджетті баланстауға, салықтық аударымдарды
реттеуге мүмкіндік туындайды. Ал, мұндай шаралардың дамушы жас
мемлекеттердің аяғынан тұрып кетуіне қаншалықты қажет екені баршамызға
белгілі. Осыдан барып аталған тақырыптың өзектілігі туындайды.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты Қазақстан Республикасындағы салық
жүйесінің қазіргі кездегі жағдайына сипаттама беру және даму
перспективасына анықтау болып табылады.
Аталған мақсатқа жетуде төмендегі мәселелерді қарастыруды жөн көрдік:
- Нарықтық қатынастардың қалыптасып, дамуы кезіндегі салық жүйесінің
экономикалық мәні мен мазмұны және атқаратын рөлі;
- Салық жүйесінің жүзеге асырылу механизмі мен мақсаттық бағыттарын
қарастыру;
- Қазіргі кездегі салық салу жүйесінің қызмет ету механизміне
сипаттама беру;
- Мемлекеттің тұрақты дамуының негізі болатын мемлекеттік бюджеттің
кіріс бөлігін қамтамасыз етудегі салықтардың алатын орны;
- Бюджетке салықтардың толықтай және уақытылы түсуіне салық
әкімшілігінің тигізетін әсерін пайымдау;
- еліміздің салық салу саясатын болашақта оңтайландыру жолдарын
қарастыру.
Зерттеу объектісі болып Астана қаласы Есіл аудандық салық басқармасының
қызметі болып табылады.
Жұмыстың фактілік негізі болып Қазақстан Республикасы мемлекеттік
бюджеті және Астана қаласы Есіл аудандық салық комитетінің сандық
мәліметтері табылады.
Жұмыстың теориялық және методологиялық негізі болып отандық және
шет елдік ғалым экономистердің еңбектері, мерзімдік арнайы басылымдар және
салық салу саласындағы отандық заңнама (Салық Кодексі) мен бюджет туралы
заңдар және басқа да қосымша нормативті актлер мен жарлықтар қолданылды.
Сондай-ақ, монографиялар мен оқу құралдары, мерзімдік басылымдардан түрлі
мақалалар қолданылды.
1 Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің мәні мен мазмұны және оның
қалыптасуы
1.1 Қазақстан Республикасында салық салу жүйесін ұйымдастыру және оның
қалыптасуы мен даму кезеңдері
Қазақстан Республикасының салық саясатын ұйымдастыру, оған әсер етуші
негізгі механизм, фактор ретінде Қазақстан Республикасының салық жүйесін
ұйымдастыру деңгейіне әу бастан тәуелді. Мемлекеттегі салық жүйесі құрылымы
мен мәртебесін ұйымдастыру, тәуелсіздік алған сәттен бастап, әртүрлі
деңгейде республиканың қоғамдық шаруашылығында салық саясатын жүргізудің
формасы мен түрін анықтайды.
Мемлекет қоғам өмірінің барлық жақтарында оның қызығушылықтарын қорғау
мақсатымен экономикалық, әлеуметтік, экологиялық, демографиялық және басқа
да саясаттарды жүзеге асырады. Бұл жерде мемлекет әлеуметтік-экномикалық
процесстерді ретту барысында қаржы-бюджет және бағалық механизмдерді
пайдаланылады.
Қаржы-несие жүйесі мемлекеттің қаржы ресурстарын қалыптастыру мен
пайдалану қатынастарын, яғни, мемлекеттік бюджет пен бюджеттен тыс қорларды
қамтиды. Ол мемлекеттің әлеуметтік, экономикалық, саяси, қорғаныс
функцияларын тиімді жүзеге асыруға бағытталған. Қаржы-бюджет жүйесінің
маңызды артериясы-салықтар болып саналады.
Салықтар тауарлы өндірістің пайда болуымен, қоғамның класстарға бөлінуі
мен мемлекеттің пайда болуымен бірге пайда болды. К.Маркс: Салықтарда
мемленкеттің өмір сүруінің экономикалық негізі қаланған,-деп атап
көрсетеді.
Қазіргі күні біздің мемлекетеміз үшін де салық жүйесі, оны реформалау
мәселесі үлкен мәнге ие. Егемендік алған 20 жыл ішінде Қазақстан
Республикасының салық жүйесі бірнеше өзгеріске түсті. Бұл мәселеге
тоқталмастан бұрын салық жүйесіне түсінік беру қажет. Яғни, салық жүйесі
(грек тілінен аударғанда бөліктерден құралған бүтін деген ұғымды білдіреді)
- бұл салық белгілі бір біртұтастық немесе кешен, ол салықтөлеуші мен
мемлекеттің мүддесін қорғау мақсатында бір-бірімен өзара байланыстағы
салықтардың жиынтығынан тұрады. Бұл жүйенің құрамына мыналар кіреді:
- салық қатынасын реттейтін құқықтық және
нормативті база (салық кодексі, жарлық,
инструкциялар т.с.с);
- салықты және басқада міндетті төлемдерді
жинау және құрау тәсілі. Олардың
әртүрлілігі, салық салу принципі, салық
элементтері;
- салық бақылауын жүргізудің түрлері мен
формалары (салық есебінің камеральды
бақылау, салық төлеушінің мониторингі,
құжаттық және рейдтік салықты тексеру және
т.б);
- Салықты және басқа міндетті төлемдерді жинау
қызметі кіретін, ұйымдар атап айтқанда, ҚР
МКМ, салық органдары, қаржы полициясы[2].
Салық салу - әлеуметтік-саяси проблема, ол мемлекет таңдап алған ұзақ
мерзімдік даму стратегиясына тікелей байланысты.
Сурет 1 Қазақстан Республикасының салық жүйесінің құрылымы
Қазақстандағы салық жүйесінің ерекшелігі сонда, ол негізінен
шаруашылықтың нарықтық үлгісіне орайластырылған, тұрмысы нашар азаматтарды
әлеуметтік қорғау мен жеңілдік жүйесі бойынша әлеуметтік-орайластырылған
үлгіге тән.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін, ТМД –ның басқа мемлекеттері
сияқты аз уақыт ішінде мемлекеттің салық жүйесінің заңдық негізін құру
керек болды. Салық реформасының тұжырымы 1992 жылы жасалды. Онда екі кезең
көрсетілген: бірінші (1993 – 1995ж.ж) жаңа салық жүйесін дайындап, әрекет
етуге енгізу, және екіншісі (1996-2002 ж.ж) нарықтық экономика талаптарына
жауап беретін салық жүйесін құруды аяқтауды мақсат еткен.
Бірінші кезең 1995 жылдың сәуірінде ҚР Салық және басқада міндетті
төлемдер туралы заңның қабылдануымен аяқталды. Бірақ бұл заңның қатаң
талаптары болмады, керісінше бұл заңға нарықтық реформаларды тездетіп
жүргізуге бағытталған толықтырулар мен өзгертулер ҚР-ның Президентіның
Жалығымен және ҚР-ның 1999 жылға дейін енгізілді.
2001жылы 16 сәуірде ҚР-ның Сенаты Салық және басқа да міндетті
төлемдер туралы Заңына “өзгерістер мен толықтырулар енгізу” туралы
үкіметтің ұсынысынмен Заң қабылдады. Ол салық ставкасын төмендетуді
қарастырды. Өндірістің дамуына және кәсіпорынның инвестиция қызметін
кеңейтуге бағытталған, бұл заң 2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап жүзеге
асырыла бастаған жаңа Салық кодексін дайындап, кейіннен қабылдауда барынша
маңызды қадам болды[3].
ҚР-да 1995-2001 жылдағы 6 жыл көлемінде жүргізілген салық жүйесі
кәсіпкерлердің, экономистердің, депудаттардың, мемлекеттік шенеуніктердің,
журналистердің және қарапайым салық төлеушілердің тарапынан көптеген
наразылықтар тудырды. Әрбір кезекті сайлау өткен сайын, сайланбалы билік
органына барған жаңға адамдардың алғашқы қадамы салық саласында түбірімен
өзгерту енгізуге бағытталатын болар деген әсер бар еді. Біршама уақыт
өткеннен кейін, бұл үміт ақталмады, өйткені бұл салады жаңа заң актілері
оны жетілдіргеннен гөрі, құлдырата берді, ал қарама- қайшылықтар сол
қалпында қалды. Әртүрлі көзқарастарды сараптай келе, сыншылардың қандай да
бір ортақ негізі жоқ екенін көруге болады. Көпшілігіне салық ставкасының
тым жоғарлылығы ұнамайды. Кейбіреулері нарық жағдайында мемлекет төмен
салық бекітеді деп есептеген. Өзгелерінің пікірінше, еркін кәсіпкерлік
салыққа да әсерін тигізеді: “Қаласам-төлеймін, қаламасам төлемеймін” деген
қағидаға сүйенуі мүмкін. Бірақ, сөйте тұра, бюджеттік мекеме
қызметкерлеріне еңбекақы төлемі, зейнетақы, кешіктіргенде, мемлекеттік
тапсырыс дер кезінде төленбегенде, барлығы үкіметті кінәлайды. Осы жерде
бәрі анықталады: төменгі салық мемлекеттік шығындардың барлығын үздіксіз
қаржылық қамтамасыз етумен сәйкес келуі керек екен.
Тағы сынауға түрткі болатын: салық жүйесінің артық фискальды сипаты;
отандық өндірушілерге қажетті ынталандырудың басым болмауы; табысқа
салынатын салықтың көптігі; мүлік салығының төмендігі; батыс елдерімен
салыстырғанда, еңбекке аз ақша төлей отырып, жеке тұлғаларға салынатын
салықтың көптігі; жеке тұлға салығының төмендігі, ал басқа мемлекеттерде
ол жоғары; бұрын естіп те білмеген қосылған құнға салынатын салық; салықтан
жалтарғандарға қолданылатын тым қатаң қаржылық санкция; бюджет
жетіспеушілігін жоюда қолданылатын шаралардың жетіспеушлігі; жеке
салықтардың жиі өзгеруі; табиғи ресурстарға салынатын салықтың төмендігі;
Бұл тізімді бұдан әрі де ұзақ жалғастыра беруге болады.
Осы көзқарастарды жалпылап, біріктіру мүмкін емес. Бірақ, кейбір
айтылған сыни көзқарастар мен ұсыныстарда шындық бар. Салық жүйесі әрине
жетілдіруді қажет етеді. Бірақ, батыс елдерінің тәжірибесінен алынған
кездейсоқ идеялардың негізінде емес. Қазақстанға салық салу саласында
қазіргі салық жүйесін жетілдіріп қана қоймай, өмірге әкелінген қандайда бір
кешенді шаралардың барлық экономикалық және әлеуметтік салдарларын болжап,
алдын-ала байқайтын, өзінің ғылыми немесе бірнеше мектетер мүлде
жетіспейді.
Өткен жылдарға баға бере отырып, есте ұстайтын жайт, ҚР салық жүйесі
бірінші күннен бастап экономикалық дағдарыс кезеңінде пайда болып, дамып
келеді. Қиын көздерде бюджет тапшылығының өсуін тоқтатады, елдің барлық
шаруашылық аппаратын қамтамассыз етедіүздіксіз болмаса да кейінге қалдыруға
болмайтын мемлекеттік қажеттіліктерді қамтамасыз етуге жол береді,
негізінен ол нарықтық экономика жағдайына көшудің сол уақыттағы
міндеттеріне жауап береді. ҚР-ның салық жүйесін қалыптастыруда дамыған
шет елдердің тәжірибесі кеңінен қолданылды.
Мұндай баға жалпы шындықты әділ түрде таразылауға мүмкіндік береді,
бірақ, экономикалық саясаттың сол уақыттық проблемаларымен сәйкес үнемі
келтіріліп отырған, салық жүйесін жақсарту міндетін сызып тастамайды.
Көптеген сыншылардың келісетін пікірі, салық ауыртпалығының болу
мүмкіндігі. Бірақ белгілі бір мөлшерде ғана. Салық қандай болу керек-
жоғары немесе төмен – бұл әлемдік салық салу ілімі мен тәжірибесіндегі
мәңгілік проблема.
Тұрғындардың салық мөлшерін төмендетуге деген тілегі дұрыс және
түсінікті де, ол шаруашылықты қаржыландырудың кейінгі қалдырылмайтын
қажеттіліктерімен, әлеуметтік мәселелерді шешумен, фундаменталды ғылымды
дамытумен, мемлекеттің қорғанысын қамтамасыз етумен қарама-қайшылықта.
Екінші жағынан, шығынды қажет ететін, көптеген қажеттіліктермен қатар
салықтың көлемі, тауарөндірушілердің мүддесі ескерілгенде ғана өсетін салық
баасының кеңею ережелерімен анықталады. 70-80 жылдары барлық елдер салықтық
ставкалармен табыстардың арақатынасы туралы А. Лаффердің ілімін
мойындады[4].
Бірақ, салықтарды мөлшерден тыс төмендетуге болмайды. Салықттар тек
ынталандырушы ғана емес шектеуші де рөл атқарады. Тым төмен деңгейдегі
салық кәсіпкерлік белсенділіктің бірден дамуына алып келеді, ал оның
бірқатар жағымсыз салдары бар.
Бірақ, бүгінгі таңда салық жүйесі артта қалмайды. Салық реформасы
барлық экономикалық реформаларға сәкес, оның бір бөлігі болып табылады.
Соның өзінде мемлекеттің қаржы жағдайы шиеленіскен түрде қала береді.
Экономиканың тұрақтылығы инфляцияның және өндірістің төмендеуінің жалғасы
болып қала береді. Салық жүйесі экономикалық және қаржы тоқырауына қарсы
тұрады. Осының барлығы салық заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізеді.
ҚР-ның салық жүйесі 24 сәуірде 1995 жылы салық және бюджетке басқада
міндетті төлемдерді төлеу туралы заңы салық жүйесінің негізі болып
есептелінеді. Тиімді салық жүйесіне негізгі кедергі болатын экономикалық
тоқырау болып табылады.
1995 жылы қабылданған салық заңы өміршең болды. Бірақ, салық саясатының
алдына қойған мақсаттарын орындауын толық іске асырмады. 1995-1999 жж. бұл
заңға көптеген өзгертулер енгізіліп отырды. Егер бірінші екі жылдықта ҚР
Президентінің “Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер
туралы” жарлығынан кейін ғана кейбір заңдық тұрақтылықты сақтауға
мүмкіндік болса және тек салық жылдарының басынан ғана өзгерістер енгізу
басталса, ал 1997-1999 жылдардағы өте көп өзгертулер енгізілді, ал салық
жүйесі бұрынғыдай тұрақсыз болып қала берді. Салық заңды бекіткен салық
санын азайту туралы өзгерту қағаз күйінде ғана болды. Ал, шын мәнінде,
1997 жылдан бастап бюджетке төленетін алымдар, салықтар және міндетті
төлемдер саны өсіп отырды[5].
Ең басты назар “ҚР бюджет жүйесі туралы” заңына енген ҚР Президентінің
1998 жылы 1 сәуірдегі “Бюджетке төленетін салық және басқа да міндетті
төлемдер туралы” Жарлығына аударылды. Бұл басты жаңа енгізілімдердің негізі
салықтың жалпымемлекеттік және жергілікті салықтарға бөлінуі және бюджеттік
заңдылық бойынша бекітілген төлемдер тізімі болып табылады. Бұл өзгерістер
әлемдік тәжірибеде кең тараған түрлі билік сатысындағы құрылу принциптеріне
сүйенді. Бұл мәселені тереңірек ашатын болсақ, салық салудың теориясы мен
тәжірибесіне байланысты салықтар мен алымдар егер оларды жергілікті билік
органдары белгілеп және реттеп отырса, “жергілікті” деп аталатын болды. Бұл
тек биліктің бір орталықтан жүргізілмеуі кезінде және жергілікті бюджеттің
дербестігі жағдайында ғана мүмкін болады. Қазақстанда мүлдем басқа жағдай
болады: жергілікті билік органдары алым мен салықты есептеу тәртібі мен
түрлерін белгілеу өкілеттігімен анықталмаған, олай болса, Қазақстанда
мұндай салықтар салық жүйесінде ешқашан болмаған. Олай болса, осыдан барып
өзінен алатын органға байланысты бұрын қолданылып жүрген салық жүйесінің
құрылуы дұрыс деп санаймыз.
Қазіргі кездегі Қазақстанның салық жүйесінің дамуының ең маңызды
кезеңі – 1999 жыл. 1998 жылы құрылған Мемлекеттік Кіріс Министрлігі салық
заңының және қазіргі кездегі жұмыс істеп тұрған салық механизмін қайта
құруды одан әрі жетілдіруге ілгері қадамдар жасады. Оларға мыналар жатады:
- 1999 жылы тамызда ҚР Президентінің “Салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” Жарлығы Парламентте
қабылданып, заңға айналды;
- 1999 жылы 1 қыркүйекте ҚҚС-ты бөлу механизміне бірнеше
өзгертулер енгізілді. Дәлірек айтатын болсақ, нольдік ставканы
қолдану сферасы кеңейтілді және ол тоқыма өнеркәсібі, тігін және
былғары аяқ киім тігу өнеркәсібі, халықаралық тасымалдау
тауарларын өткізу бойынша жұмыс істей бастады; ең бірінші
қажетті азық түлік, мал және құс, т.б. азық-түлікке – 10%-тік
ҚҚС салынды; электроэнергия, газ, су, жылу өндіру және
тасымалдау кезіндегі салық салу айналымын анықтау механизмі
жақсарды, сонымен қатар машина жасау, пластмасса бұйымдарын
өткізуде де кассалық әдіске уақытша өту және салық салу
айналымының мерзімін 50 және 90 күнге ұзарту арқылы салық
салынатын айналымын анықтау механизмі жақсарды; ҚҚС айналымынан
қосылған құн жасамайтын акциз, кедендік төлемдер сияқты
элементтер алынып тасталды;
- фермер қожалықтары үшін жалпыға бірдей жер салығы енгізілген.
2001 жылдың 1 шілдесінен бастап, 2001 жылдың 3 мамырындағы “ҚР заңына
өзгертулер енгізу туралы “Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер туралы” ” заңына сәкес ҚҚС барлық салық төлеушілер үшін 16% болды.
Бұл 2001 жылдың 1 бастап, счет-фактура шотынан босатылған тауарлардан
басқа барлық тауарлар (жұмыс, қызмет көрсету) жеткізілімі үшін ҚҚС – 16%
болды деген сөз. 2004 жылдан басиап аталған ставка 15% бекітілді.
Бұл өзгерістер экономикалық әдебиеттердегі, баспасөздегі, ғылымдағы
көпжылдық пікір сайыстан кейін ғана мүмкін болды[6].
Қазақстанның салық жүйесінің дамуы мен құрылуының саяси-құқықтық тарихын
келесі кезеңдерге бөлуге болады:
І кезең – салық жүйесінің құрылуының басы (1991-1992жж.)
ІІ кезең – салық жүйесінің дамуының тұжырымдамалық және методологиялық
негіздерін орындау – болашақтағы даму бағдарын таңдау (1993-1994жж.)
ІІІ кезең – нарықтық экономиканың барлық талаптарына сай жаңа сапалық
жүйесін құру әрекеті – белсенді салықтық реформалар кезеңі (1995-2000жж).
Қазіргі кезде де салық жүйесінде саяси-құқықтық қалыптастыру процесі
жалғасуда.
Салықтың реттеушілік маңызын ұлғайтумен және мемлекетпен шешілетін
мәселелерге байланысты салық салудың реформалары тәжірибе жүзінде
өткізілуде. Қазақстан Республикасы алдында үлкен мақсат тұр – ол
экономиканы жақсарту ғана емес, сонымен қатар бұл процестерді жандандыру
факторы болып табылатын салық жүйесін құру.
Салық салу бойынша жүргізілетін реформалардың басты мәселесі –
жалпымемлекеттік мәселелерді шешу үшін қажетті қаржы қаражаттарын алу мен
экономикалық субъектілер үшін салық ауыртпалығының үйлесімділігін табу.
Нарықтық қатынастарға өтуде оның әлеуметтік-экономикалық реттеуші қызметін
трансформациялауға мемлекеттік ықпал ету орталықтандырылған тетік ретінде
салықтың маңызын өсіруді қажет етеді. Бұл көбінесе жеке және заңды
тұлғаларға салық салуды ретейтін құқықтық нормалардың өзгеруінде, салықтық
құқықтық қатынастардың субъектілерінің ортасында, салық төлеушілердің
мәртебесінде, олардың салықтық құқықты бұзу бойынша жауапкершілігінде,
сонымен қатар салықтың құқықтық құрылымында көрінеді[7].
Өте маңызды өзгерістер қатарына салық жүйесін реформалау жатқызылады.
Мұндағы ең басты жетістік ол жүйенің кеңейтілуі және бұл жүйеге көп
төлемдер санының қосылуы. Қосылу себебі, біріншіден мемлекеттің өзінің
қаржылық базасын қатайту мақсатында, екіншіден, осы мақсатта әлеуметтік-
экономикалық процестерге әсер ету механизмін үлкейту, күшейту
қажеттілігінде болды. Өкінішке орай, бұл әрекет толық орындалмады. Салық
жүйесінде салық салудың фискалдық бағытына қарай өтті, бұл бюджетке керекті
қаражат әкелмеді, ал салықтық реттеу және ынталандыру қызметтері тиімсіз
құрылды, соның ішінде меншіктік төленбеген төлемдік баға жүйесі
бәсекелестігі жоқ қатынастардың реттелмеушілігінен туындады.
Бірақ, қазіргі кезде қалыптасқан Қазақстан Республикасындағы салық
жүйесінің жағымды жақтарын айтуға болады. Бұл туралы келесі тарауларда
қарастыратын боламыз.
1.2 Салық жүйесінің негізгі элементі ретіндегі салық қызметі
органдарының қалыптасуы
Салық салудың көп ғасырлық тәжірибесінің негізінде салықты жинауды
бақылаудың, салық заңдылығын сақтаудың түрлі формалары мен әдістері
жасалды. Бұл формалардың дамуы мен ауысуы экономикалық және хұқықтық
институттардың дамуымен алдын-ала анықталып отырды. Хаммурапи (б.э.д. 18
ғасырдағы Ежелгі Вавилон) мен Ману Заңдарының (б.э.д. 2 ғасырдағы Ежелгі
үнді мемлекеті) өзінен ақ, салықтарды жинау қызметі арнайы тағайындалған
органға немесе шенеунікке тапсырылатыны туралы сөздер табуға болады[8].
Алғашқыда мұндай органдар тәртіпке келтірілген жүйе болған жоқ, салық
жинаушылардың түрлі өкілеттілігі мен статустары болды, ерікті түрде
тағайындалды, салықтық қызметті орындауды өзге де мемлекеттік немесе
қоғамдық міндеттерды атқарумен араластырып отырды. Арнайы қаржы мекемесі
болмаған кезде салық төлемдерін өндіріп алу үнемі болған жоқ, билеушінің
жеке тапсырмасы бойынша жүргізілді. Көптеген мемлекеттерде барлық немесе
бірқатар салық түрлерін жинау жергілікті өзін-өзі басқару орындарына
тапсырылды. Мысалы, аталған ману Заңдарында табиғи алым-салықтарды жинау
жөніндегі міндет ауыл старостасына жүктелді.
Рим империясында салықты жинаумен қауымдар айналысатын, магистраттар
мен қауымдық кеңестің мүшелері қазынаға салық төлемдерінің түсуіне жеке
түрде жауап беретін. Алтын Орда қол астындағы жерлерден алым-салықты
басында хан арнайы тағайындаған-басқақтардың көмегімен жинаған, кейіннен
оны жергілікті билік орындарына тапсырды: орыстың жеке князьдары өз
аумақтарында алым-салық жинап, кейіннен оны Ордаға жөнелту үшін Ұлы князьға
беріп жіберетін. Алым-салықты жинау қызметі кейде дін қызметкерлеріне
тапсырылатын: ежелгі еврейлік шіркеулік мемлекеттің бірінші дінбасы талап
етілген соманы Рим империясының пайдасы үшін төлейтін, кейіннен оны жеке
салықтөлеушілерден жинап алатын.
Көптеген мемлекеттердің дамуының ерте кезеңінде салықтық төлемдерді
жинаудың біршама кең тараған түрі делдалдарды (откупщик) қолдану болды. Рим
провинцияларында мемлекет баж бен қосымша салықтарды, орнына белгілі бір
соманы төлеуді талап етіп, делдалдыққа беретін болған. Византия
империясында салықтарды жинаушылар белгілі бір уақытқа тағайындалатын, сол
уақыт аралығында оларға белгілі бір аумақтан салықтық түсім алу үшін откуп
берілетін. Франция мемлекетінде біздің эрамыздың алғашқы мыңжылдығының
ортасында жекелеген салықтарды жинаумен делдалдар айналысатын. Олар
корольге белгілі соманы жеткізіп беруге міндетті болатын, және ол үшін
өзінің бір мүлкімен жауап беретін[9].
Ортағасырлық мемлекет-қалаларда да салықтар откупщиктердің көмегімен
алынатын. Флоренцияда 14 ғасырда саудадан және қалалық жиыннан салық жинау,
қазынаға үлкен баға ұсынған адамға тапсырылатын. Откупщик бұл соманы
бірден, өзінше жалға алу ақысы ретінде төлейтін де, нәтижесінде салықтың
бағамдық сомасы мен салықтық түсімдердің нақты көлемінің арасында
айырмашалық арқылы пайда түсіру мүмкіндігіне ие болатын. Құрлықты Еуропа
елдерінде салықтық төлемді жинаудың бұл әдісі 18 ғасырдың ортасына дейін
кең көлемде қолданылып келді.
Қазынаны толтыру үшін жергілікті басқару орындары мен откупщиктерді
қолдану, қалыптасу, даму, орталық биліктің нығаюы кезеңінде барлық
мемлекеттерде болған. Мемлекеттік органдардың дамыған жүйесі және олардың
өзара байланысының қалыптасқан механизмі болмаған кезде салықтық төлемдерді
жинаудың осындай әдісін ғана жүзеге асыру мүмкін болды. Мемлекет бұл орайда
өте көп қаражатын үнемдеді, өз шенеуніктерін қамтамасыз етуге кететін
шығыннан ада болды және мықты, мерзімінен бұрын төленетін салықты
кепілдікке алды. Сонымен қатар, откупщиктердің жеке мүддесіне негізделген,
оларды пайдалану көп жағдайда мемлекеттік аппараттың жұмысынан әлдеқайда
тиімді болды[10].
1917 жылғы Қазан Төңкерісінен кейін, 1918 жылы СНК Декретімен
патшалық Ресейдің қаржылық органдары таратылып, салық жинау губерниялық
және уездік атқарушы органдардың құрылып жатқан қаржы бөлімдеріне
тапсырылды. 1921 жылы Халықтық Қаржы комитетінің құрамында мемлекеттік
табыстар мен салықтар басқармасы құрылды. Осыған сәйкес, уездік қаржы
бөлімдеріндегі алым-салық инспекторлары таратылып, салық төлеуді бақылау
губерниялық қаржы бөлімшелерінің қарамағына жіберілген қаржы
инспекторларына тапсырылды. 1930 жылғы реформаның барысында қалалық және
аудандық қаржы бөлімшелері жүйесінде салық инспекциялары құрылды, олар 1959
жылы мемлекеттік кіріс басқармасы, бөлімі және инспекциясы болып аталды.
Бұл уақытта Қазақстан КСРО-ның құрамында одақтас республика боғандықтан,
мұндай жағдай бізде де болды.
Бюджеттің табысын және салық түсімін бақылауды қамтамасыз етудің
негізгі жұмысын қалалық және аудандық инспекциялар жүзеге асырып отырған,
олар соған сәйкес атқарушы комитеттердің қаржы бөлімдерінің бөлімшелері
болатын. Инспекцияда, қосымша табыс көзін іздейтін экономистер бар еді,
олар салық төлеушілердің есебін жүргізіп, салық пен өзге де бюджеттің
табыстарын жинауды көтеру жөнінде ұсыныстар жасап отырған.
Жаңа экономикалық жағдайда мемлекеттік қазынаға тұрақты түрде қаржы
түсуін қамтамасыз ететін және өндірісті жан-жақты дамытуды жандандыратын
қазіргі салықтық механизмді енгізу міндеттерінің шешілуі үшін, елде салықты
басқаратын, тиімді жұмыс істейтін жүйе керек.
Салықты басқаратын құрылым ішіндегі салық жүйесінде басқару өзара
байланысын сипаттайды және оның негізгі элементтерінің сапасын салықтық
әкімшілік түрінде басқаратын жүйе ішіндегі жүйеге (басқару субъектісіне)
енгізеді және ол басқарып отырған жүйе ішіндегі жүйені (басқару объектісін)
– салық төлеушілер мен банк жүйесі ішіндегі жүйе арасындағы түрі ретінде,
ал олар арқылы – соңғы басқару жүйесін - атап айтқанда салықтарды
сипаттайды.
АҚШ, Англия, ФРГ секілді дамыған елдердің салықтық мекемелерінің даму
эволюциясын қарастыратын болсақ, олардың мұндай құрылымы салықтық
қатынастардағы және соған сәйкес салық салу жүйесіндегі біртіндеп даму
ерекшелігімен толық сәйкес келеді, ал бүгін оның табиғи түрдегі жалғасы,
бүгін де есептен шығарып тастауға келмейтін бұрынғы дәстүр қазіргі уақытқа
сәйкес өзгерген[11].
Қазақстанға келер болсақ, бізде бәрі өзгеше болған: мемлекеттің
өркендеуі үшін және нарықтық экономикаға өту кезінде оның халқының жақсы
тұрмысы үшін маңызды экономикалық категория салықты тәжірибе жүзінде
шеттеткен 75 жылдан кейін барлығын жаңадан бастау керек болды. Республика
экономикасын терең және ұзаққа созылған дағдарыстан алып шығу үшін, өте аз
уақыт берілді және осы уақыт аралығында қателіктер жіберіп, оны түзетіп
жатуға, соның нәтижесінде ғана жоғарыда аталған мемлекеттер секілді қоғам
мен нарықтықтық қатынас талаптарына сай өте тиімді өркениетті салық жүйесін
құруға әкелетін уақыт жетіспеді. Қазақстанда 3-4 жылдың ішінде білікті
мамандар мен ақша қаражатының өте аз жағдайында, барлық саланы қамтитын
салық реформасының негізін дайындап, құрып жүргізу, оны ұйымдастырушылардан
негізгі назар мен қолдағы ақша қаражатын ең негізгі бағыттарға, соның бірі
біздің жаңа заңға барабар салықтық әкімшілік механизмін құру талап етілді.
Ең алғаш бұл ҚР Президентінің Жарлығымен Қаржы Министрі мемлекеттік
табыстарды Басқару базасында 1990 жылдың 9 шілдесінде құрылған Мемлекеттік
Бас Салық Инспекциясы (МБСИ) болатын. Оның қызметі біздің бұрынғы жалпы
директивті-жоспарлы экономикасызға сай келетін, тек жоспарлы-бөлінген еді,
мәжбүрлі бекітілген баға және оның құрамына енетін салық, өзге де бюджетке
төленетін міндетті төлемдермен қатар, бірыңғай түрде төленетін.
Нарыққа өту және жаңа салық саясатына өту жағдайында БМСИ-ді түбірімен
жұмыс мазмұнын ғана емес, оның түрі мен әдісін де өзгертуге тура келді.
Дегенмен, МБСИ құрылған соң, бір жарым жылдан кейін өзінің жақында ғана
алған тәуелсіздігін жоғалтып алды да, содан бастап Қазақстан Республикасы
Қаржы Министрлігінің Бас салық инспекциясы болып атала бастады, сонымен
қатар ол Қаржы министрлігінің Салық комитеттеріне және осы Министрліктің
Салық полициясы Департаменттеріне көбейді.
Сөйтіп, 1991 жылы Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігінің
Мемлекеттік салық комитеті құрылды. Салық органы тікелей вертикалды түрде
сәйкесінше салық органына бағынады және жергілікті орндаушы органдарға
жатпайды. Уәкілетті органдар салық органдарын басқаруды жүзеге асырып
отырды.
Мемлекеттің салық қызметін жетілдіру мақсатында Қазақсан
Республикасының 1998 жылдың 12 қазанындағы № 4114 „Қазақстан
Республикасының мемлекеттік органдар жүйесін ары қарай реформалау туралы”
жарлығына сәйкес Мемлекеттік Кіріс Министрлігі құрылған болатын. Оның
қарамағына Салық комитеті мен Кедендік комитеттің және Салық полициясы
депортаментінің, іс - әрекеті және мүлкін басқару туралы өкілеттік пен
қызметтер берілген, сондай – ақ, Қаржы Министрлігінен ”Кәсіпорындарды қайта
құру мен тарату бойынша Агенттігі„ акционерлік қоғамы, энергетика,
индустрия, сауда Министрлігінен – мүліктерін басқару бойынша өкілеттік және
алкоголді өнімдер өндіруге мемлекеттік басқару бойынша Комитетінің ісімен
айналысу өкілеттігі тиген болатын. Осылайша, уәкілетті салық органы болып
Қазақстан Республикасының мемелекеттік Кіріс Министрлігі тағайындалды. Ол
Қаржы министрлігінен тәуелсіз, өз алдына қызмет етті[12].
2001 жылдың тамыз айында ҚР 240-11 Заңына сәйкес салық полициясы
органдарының қызметіне мәселелеріне байланысты ҚР бірқатар заң актілеріне
өзгерістер енгізілді, онда салық полициясының аты қаржы полициясы болып
өзгертілді.
2002 жылдың 28 тамызындағы № 934 „Қазақстан Республикасындағы
мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру” туралы Қазақстан Республикасын
Жарлығы бойынша Мемлекеттік Кіріс Министрлігі оны Қаржы Министрлігіне қосу
арқылы таратылды. Сөйтіп, Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігінің
Салық комитеті құрылдып, салық комитеті қайтадан Қаржы министрлігінің
құзырына өтті.
Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі, басшылықты жүзеге асырып
отырған, заңмен қарастырылған өкілеттік шеңберінде, мемлекеттік бюджеттің
орындалу барысын қадағалау мен орындалу саласында сала аралық үйлестіруді
жүзеге асырып отырған, ҚР орталық атқарушы органы болып табылады. Оның
құзырына басқару, мемлекеттік меншіктің орындалуын қадағалау және есептеу,
шамасы жоқ қарызгерді жою жөніндегі соттан тыс процедураны және банкрот деп
тану процедурасын жүргізеді, қаржылық есептің аудиті мен бухгалтерлік есеп
жүйесін ретке келтіреді.
Министрліктің мынадай ведомствалары бар: Қазына комитеті, Салық
комитеті, Мемлекеттік мүлік және жекешелендіру комитеті, Шамасыз
қарызгерлермен жұмыс комитеті.
Мемлекеттік орган қызметін нақты бекітудің құқықтық басты маңызы бар:
бұл органға заңмен бекітілген хұқық және оған бекітілген міндет, тек қана
оның қызметі мен міндетінің аясында ғана түсіндіріліп, жүзеге асырылуы
тиіс, өйткені ол заңмен бекітілген.
Қазіргі кездегі барлық мемлекеттерде салықтың төленуін қадағалау,
арнайы Мемлекеттік орган - салық қызметі органдарының құзырында. Олардың
ұйымдастыру құрылымдарының бір-бірінен айырмашылығы көп. Көптеген елдерде
салық органдары қаржы министрлігінің құрамына енгізілген және аймақтық-
әкімшілік белгісі бойынша иерархиялық құрылысқа ие. Мысалы Ұлыбританияда 15
салық аумағында 600 салық ауданы бар, ал АҚШ-та Ішкі табыстар қызметінің
орталық аппаратына 7 аймақтық және 58 аумақтық салық басқармалары
бағынады[13].
Салық органдары – салықтар мен төлемдер туралы заңның сақталуын
қадағалайтын мемлекеттік басқару органдардың жүйесі. Салық органдары
мынандай процесстерді бақылап отырады:
1. салықтардың дұрыс аударылуын;
2. төленген салықтың толықтығын;
3. салықтың өз уақытында төленуін.
Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Салық комитеті ҚР
Салықтар және өзге де бюджетке төленетін міндетті төлемдер туралы
Кодексіне сәйкес мемлекет алдындағы міндетті төлемдердің орындалуына
салықтық қадағалауды қамтамасыз етуді құзырына алған Қаржы Министрлігінің
ведомствасы болып табылады. Ол сондай-ақ, ҚР заңдарына сәйкес, бюджетке
төленетін міндетті төлемдер мен салықтардың түсуін, міндетті зейнетақы
жарналарының өз уақытында және толық аударылуын қамтамасыз ету саласындағы
үйлестіру мен басшылықты жүзеге асырады.
Комитеттің заңды тұлға болып табылатын аймақтық органдары бар, оған
мыналар жатады: облыстар мен Астана, Астана қалалары бойынша салық
комитеттері, ауданаралық салық комитеттері, аудан, қала және қалалардағы
аудан жөніндегі салық комитеттері, сонымен қатар арнайы экономикалық
зоналардағы салық комитеттері.
ҚР Салық комитеті өзінің қызметін Қазақстан Республикасының Ата Заңы
мен басқа заңдарына, Салық Кодексіне, Қазақстан Республикасы Президенті пен
Үкіметінің актілеріне, өзге де құқықтық және нормативтік актілерге, сонымен
қатар 2002 жылдың 9 қазанында Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулысымен
бекітілген № 1102 Салық комитеті туралы Ережеге сәйкес жүзеге асырады.
Салық комитеті мемлекеттік мекеменің ұйымдастыру-құқықтық
формасындағы заңды тұлғасы болып табылады, мемлекеттік тілдегі атауы
жазылған мөрлер мен штамптары, бекітілген үлгідегі бланктері және Қаржы
Министрлігі қазынасының органдарында және банк шоттарында заңға сәйкес
бюджеттік шоттары бар. Комитет азаматтық-құқықтық қатынасқа өз атынан
түседі[14].
Мұның барлығы қазіргі кезге дейін Қазақстанда жалғасып келе жатқан
салық реформасы әу бастан-ақ, мәжбүрлі түрде эволюциялық емес төңкерістік
сипатта басталғанын дәлелдей түседі. Сондықтан да ол өзінің барлық
қатысушыларынан барынша үйлесімді және батыл әрекеттер, барыншы
жинақылықты, жеделдікті, күштілікті және ақша қаражатын басты бағыттарға
бағыттауды, жақсы құрастырылған сәйкесінше, іштегі әсерлерге мұқалмайтын,
біртұтастықты қамтамасыз ететін, салықты басқаруда ұйымдасқан тәуелсіз және
экономикалық тиімді және республиканың барлық аймағында бірыңғай
қолданылатын әрекеттерді күтеді.
1.3 Салық жүйесінің қызмет етуінің шет елдік тәжірибесі
Салық жүйесінің теориялық жаақтарын жан – жақты қарастырып және оның
барлық жақсы жаман жақтарын талдай отырып, салық жүйесінің қызмет етуін
шет мемлекеттермен салыстырып отыру қажет, өйткені, қазіргі ғаламдану
жағдайында бұл шартты жағдай.
ҚР-ның салық жүйесін дамыту мақсаты елдегі жағдайды жақсарту, сол
арқылы салық базасын кеңейту болып табылады.
Қазір Республикамызда салық саясаты бірнеше деңгейде өсті.
Макроэкономикалық көрсеткіштер тепе теңдікке жетті. ТМД елдерінің ішінде
Қазақстан бірінші болып жылы салық заңын қабылдады. Бірақ салық жүйесінде
бірқатар кемшіліктер де жоқ емес. Олар:
1. Салық сатысында бірнеше шешілмеген мәселелер бар, бұл
мемлекеттік бюджеттен түсетін қаражат қажет істерге
жетіспеуінен;
2. Салық жүйесінің толық қанды еместігі кәсіпкерлер, шетел
инвестициялары, қарапайым халық салық талаптарын орындамайды.
Соның себебінен көлеңкелі экономика дамиды.
3. Шетелдерден келген үлкен кәсіпорындар да салық төлеуден
жалтарады. Ал бұл халықаралық валюта қорына кіретін қаражат;
4. Айтарлықтай бұхгалтерлік қателікті көрсетпеу, салықтан жалтару
мақсатында кірістерін жасырушылар әлі де бар;
5. Төлеушілердің уақытылы салық сомаларын төлемеуінен
қарызкерлердің көбеюуі, осы қарыздарды жинағанда мемлекеттің
бюджеттік жағдайы жақсарар еді.
6. Салық төлеушілердің құқығы әлсіз және сот төрағасының білімі
төмен.
7. Шетелден Қазақстан территориясына өте көп тауар әкелінуі
Республиканың экономикалық жағдайына кері әсер етіп отыр.
Осы мәселелерді шешу үшін бірнеше жұмыс істелу қажет:
1. Салық жинауды ұтымды түрде ұйымдастырғанда ғана, бюджет кірісі
тепе-теңдікке жетеді.
2. Салық базасын кеңейту;
3. Салық жүйесін жұмсарту;
4. Жергілікті бюджетті қамтамасыз ету қажет.
Салық жүйесін қатаң сақтау төлем тәртібін жоғарылатады деп айтуға
болмайды. Салық төлеу объектілерін толығымен есепке алмағандықтан – салық
төлеушілері көп[15]. Салық жүйесін өзіндік тұрақтылыққа жеткізу үшін және
реформалау үшін мына шараларды қолдану қажет:
➢ салық жүйесінің тұрақтылығын қамту керек;
➢ бюджет жағдайын ЖІӨ 30% жеткізу керек;
➢ салық жүйесін бір жүйеге келтіру;
➢ кәсіпорындардың сыртқы экономикалық қызметін мемлекеттік
бақылау.
Барлық өзгерістер тек бюджеттің құрамымен өтуі қажет. Мемлекеттік
бюджетке салықтық түсімдер деңгейін сақтап тұру үшін, өзгерістерді
жиілетпеу шарт. Жуық арада валюта заңын бұзушыларға қарсы қатаң шаралар
енгізілуі керек, қаржылық валюта операцияларын күшейту мақсатында 5-7 жыл
арасында өзгерістер енгізілуі керек.
Енді, шет елдік тәжірибеге, оның артықшылықтары мен кемшіліктеріне көз
жүгіртіп өтетін болсақ, онда көптеген Батыс еуропалық елдерде салық жүйесі
әр түрлі болып келеді, бірақ Қазақстан Республикасында жүргізіліп жатқан
салық реформалары олардың кейбір жақтарын бір біріне жақындата түсті.
Көптеген елдерде салық жүйесі үш денгейлі сипатқа ие, жалпы мемлекеттік
немесе федералдық салықтар, жергілікті – провинциялар мен автономды
территориялардың салықтары және жергілікті немесе муниципалды салықтар
алынады. Кейбір елдердің салық жүйелерінің ерекшеліктерін қарастырып
көрейік.
Салық салу ғылымының отанында салық жүйесі 19 ғасырда дамып жетілген
еді. Бірақ та ол көптеген өзгерістерге ұшырап келеді. Салық реформалары
1965, 1973 жылдары өтті және 90-шы жылдары өткен реформалар елеулі
өзгерістерді енгізді. Ұлыбритания салық жүйесі екі деңгейлі:
жалпымемлекеттік және жергілікті салықтардан тұрады. Негізгі
жалпымемлекетік салықтарға мыналар жатады: жеке тұлғалардан алынатан табыс
салықтар, корпорациялар табысына салынатын салықтар, капитал өсіміне
салынатын салықтар, мұнайдан түскен табысқа салынатын салықтар,
мұрагерлікке салынатын салықтар, қосылған құн салығы, баждар, гербтік
алымдар. Олар салықтық түсімдердің 90% береді. Ал жергілікті салықтар
үлесіне 10% және олар негізінен мүлікке салынатын салықтар[16].
Табыс салығы жылдық жиынтық табысты құрайтын заңмен белгілеген жеңілдік
пен шегерімдерді есептегенде табыстан алынады. Табыс салығының үш ставкасы
қызмет етеді. Олар: 2500 фунт стерлингке дейінгі табыс - 20%, 2501-23700
фунт стерлинг - 25%, 23700-ден жоғары - 40%. Капитал өсіміне салынатын
салықтар негізінен капитал активтерін өткізуден түскен пайдаға салынады.
Олар: жеке автокөліктер, тұрғын-үй, ұлттық жинақ сертификаттары,
облигациялары және т.б.
Мұрагерлікке салынатын салық алғашқы 150 мың фунт стерлингке салынбайды,
кейін ставка 40% мөлшерінде алынады.
Қосылған құн салығы жанама салықтардың ішінде бірінші орынды алып отыр.
Ел бюджетінің 17% құрайды. Салық ставкасы – 17,5%. Аталған салық кітаптар,
дәрі-дәрмек, импорт және экспорт тауарларына салынбайды.
Акциздер жанама салықтардың ішінде екінші орынды алып отыр. Акцизді
тауарларға мыналар жатады: алкоголь сусындары, темекі өнімдері, транспорт
құралдары. Ставкасы 10-30% шамасында алынады.
Одан басқа жанама салықтарға кеден баждары, гербтік алымдар, ойын
бизнесіне салынатын салықтар. Елдегі салық жүйесін реттеу мен басқаруды
Қазынашылық атқарады.
АҚШ-ның салық жүйесі 200 жыл бойы даму мен жетілу үстінде және нарық
қатынастарды реттеуші құрал ретінде қызмет етеді. Елде салық жүйесі ел
экономикасының дамуын реттеу құралы болып келеді. Салықтар федералды
бюджеттің ірі және негізгі түсімдерді қамтамасыз етеді, және шығыс пен
кірістің 70% келеді.
АҚШ федералды бюджетінің кіріс бөлігін келесі салықтардың 5 түрі құрайды
Олар:
➢ Жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы. Табыстардағы олардың үлесі 45%
шамасында.
➢ әлеуметтік сақтандыру қорларына аударымдар. Олардың үлесі 36-37%.
➢ Корпорация табысына салынатын салықтар. Олардың үлесі 8-10%.
➢ Акциздер – 4-5%
➢ Кеден баждары - 1%.
Әлеметтік сақтандыру қорларына аударымдар – федералды бюджетінің екінші
үлкен статьясы. Олар жұмыс берушілер мен жалдап істейтін қызметкерлермен
жасалынып отырады. АҚШ-да әлеуметтік сақтандыру жүйесінің екі мемлекеттік
нысаны бар: федералды зейнетақы жүйесі мен жұмыссыздық жөніндегі
сақтандырудың федералды-штатты жүйесі.
Корпорациялар табысына салынатын салықтардың ставкасы - 34%, . Алғашқы 50
мың долл. үшін 15%, 25 мың долл. үшін - 25%, ал қалған сомаға 34%
шамасында салынып отырады.
Жергілікті салықтар АҚШ-да жеке роль атқарады. Мемлекет тек белгілі
мөлшерде ғана субсидия беріп отырады. АҚШ-да салықтарды төлеу жөніндегі
мәселелермен Қаржы Кіріс Министрлігінің Ішкі қызметі айналысады.
Францияның салық жүйесі өте қызықты, өйткені осы елде алғаш рет 1954 жылы
қосылған құн салығы енгізілген болатын.
Францияда алынатын салықтардың негізгі ірі 3 топқа біріктіруге болады:
➢ Табыс салығы – табысты алған кезде салынады,
➢ Тұтынуға салынатын салықтар – осы табысты жұмсаған кезде салынады;
➢ Капиталға салынатын салықтар – мүліктен алынып отырады.
Бюджеттік жүйенің негізгі көзі - қосылған құн салығы алып отырады.
Францияда қосылған құн салығының негізгі 4 ставкасы қызмет етеді. Негізгі
салық ставкасы – 18,6%. Көтермелеген ставка - 22% және ол мына тауарларға
салынады: автокөліктер, кинофото тауарлары, алкоголь, темекі өнімдер,
парфюмерия және т.б. Төмендетілген ставка - 7%. Ең төмен ставка – 5,5%.
Табыс салықтары жеке тұлғалармен және кәсіпорындармен де төленеді.
Кәсіпорындарда салық таза табыстан алынады. Салық ставкасы – 34%. Кейбір
жағдайларда бұл ставка 42% болу мүмкін. Жеке тұлғалардан алынатын табыс
салығының Франция бюджетіндегі үлесі 18% және мына мөлшерде алынады: 0-
56.8%. 18140 франктан аспайтын табысқа салық салынбайды.
Францияның бюджетіне елеулі табысты мүліктен алынатын салықтар әкеледі.
Жергілікті салықтар жүйесінде мына төрт салықты алға шығаруға болады:
салынған учаскелерге жер салығы; салынбаған учаскелерге жер салығы; тұрғын-
үйге салық; арнайы салық.
Францияның басты салықтық басқарма Экономика және қаржы Министрлігінің
құрамында. Бүкіл ел территориясында 830 салық орталықтары мен 16 ақпараттық
орталықтар орналасқан. Салықтан жалтарыну жағдайларында салық екі еселенген
мөлшерде алынады.
Жапондық салық жүйесі 19 ғасырда-ақ қалыптасқан болатын. Екінші
Дүниежүзілік соғыстан кейін Шалп профессорының есімімен аталған реформа
жүргізілген еді. Ал қазіргі салық жүйесі 1989 жылдың 1 сәуірінен өз күшіне
енді. Ол еуропалық салық жүйесінен айтарлықтай ерекшеленеді. Жапонияда
мемлекеттік және жергілікті салықтар қызмет етеді. Мемлекеттік түсімдердің
64 % мемлекеттік салықтар есебінен қалыптасады, ал қалған бөлігі –
жергілікті салықтар.
Барлығы Жапонияда 25 мемлекеттік және 30 жергілікті салық бар. Оларды
негізгі 3 топқа жіктеуге болады:
➢ жеке және заңды тұлғаларға салынатын тікелей салықтары;
➢ мүлікке салынатын тура салықтар;
➢ тура және жанама тұтыну салықтары.
Бюджеттің негізгі бөлігін тура салықтар алып отыр.
Мемлекетке ең көп табыс әкелетін жеке және заңды тұлғаларға салынатын
табыс салығы. Кәсіпорындар мемлекеттік ұйымдар өз пайдасынан мемлекеттік
табыс салығын 33,48%, және префектуралық табыс салығын – 1,67% мөлшерінде
төлейді. Жеке тұлғалар мемлекеттік табыс салығын 5 пайыздық ставка бойынша
төлейді:10, 20, 30, 40 және 50. Сонымен қатар, префектуралық табыс
салығының 3 ставкасы –5, 10 және 15%.
Тұтыну салықтарының ішінде қосылған құн салығына ұқсас 3% ставкамен
алынатын сатудан алынатын салық.
Одан басқа бюджет мына салықтар есебінен толықтырылады: автокөлік
иелеріне салынатын салық, темекі, алкоголь, мұнай, газ, бензинге салынатын
акциздер және т.б[16].
Сонымен, жоғарыда қарастырылған кейбір дамыған елдердің салық жүйесін
қарастыра келе, түйіндегеніміз олардың салық жүйесінің жан-жақтылығы да бар
және ұқсастықтары да жоқ емес, мысалға көптеген елдерде бюджеттің кіріс
көзін құрау жағынан табысқа салынатын салықтар мен жанама салықтардың басқа
салықтарға қарағанда үлесінің жоғарылығы. Артықшылықтарына келетін болсақ,
мысалға меншікке салынатын салықтар бойынша біздегі сияқты меншік түрлеріне
салынатын салықтар шектеулі ғана емес, әсіресе мұраға салынатын
салықтардың дамығандығы басқа тікелей салықтар бойынша ауыртпалықтың
азаюына жағдай жасайтын еді және мемлекеттік бюджеттің кіріс көзін
молайтуға мүмкіндік беретін еді.
Сонымен бірге, Жапония сияқты елдердегі жанама салықтар ставкасының
төмен болуы, бұл тауар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz