Қазақстан Республикасының кеден органдар қызметкерлерінің құқықтық мәртебесі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1 Қазақстан Республикасы кеден органдарының мемлекеттік атқарушы
органдар жүйесіндегі құқықтық мәртебесінің түсінігі
1.1 Қазақстан Республикасы кеден органдарының құқықтық
мәртебесі ... ... .9
1.2 Қазақстан Республикасының кеден органдарының құқықтары мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
1.3 Қазақстан Республикасының кеден органдар қызметкерлерінің құқықтық
мәртебесі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 22
2 Қазақстан Республикасы кеден органдарының құқық қорғау саласындағы
қызметін талдау
2.1 Кеден органдары Қазақстан Республикасы құқық қорғау органдары
жүйесінде ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.2 Қазақстан Республикасының кеден органдарының құқық қорғау және
анықтау қызметінің конституциялық
қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..37
3 Қазақстан Республикасының кеден органдарының анықтау органы
ретіндегі қызметін жетілдіру
3.1 Қазақстан Республикасының кеден органдарының қызметінің нормативті
негіздерін
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...45
3.2 Кеден органдары қолданатын нормативтік құқықтық актілердің
конституциялылығы ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..59
Кіріспе
Қазақстан Республикасы егеменді мен тәуелсіз болғандығына қарамастан
қоғамдық қатынастың көптеген салаларын реттейтін көптеген заңдар мен
нормативтік-құқықтық актілер шығарылғандығы белгілі, сонымен қатар жеке
әлеуметтік, экономикалық және тіпті мемлекеттің өмірі жеткіліксіз
реттелмеген заңдар кездесіп, оған дәлел қолданылып жүрген заңдар мен басқа
актілердің бір-біріне қарама-қайшы келуі жиі кездесетіні жасырын емес.
Сондықтан қоғамның қазіргі кезеңінде жаңа құқықтық институттарды құру,
дамыған заңдылық процесін, құқыққолдану тәжірибесінде пайда болған
өзгерістерді қажет етеді. Осымен құқыққолдану қызметінде мемлекеттің
қызметі маңызды мәнге ие. Өйткені құқық қорғау қызметінің маңызды бөлігі
болып табылатын құқыққолдану қызметі толық көлемде конституцияда бекітілген
адам мен азаматтың құқық пен бостандығын қозғайды.
Дәл сол уақытта кеден қызметі мемлекеттің орындаушы-басқарушы қызметі
шеңберінде жүзеге асырылады, яғни кеден ісінің басты міндеті басқарушылық
қызметі болып табылады. Басқарушылық қызмет орындаушы мемлекет органдарына
берілгені мәлім. Габричидзе Б.Н. және Суслов Н.А. сөздеріне сүйенсек,
кеден органдары атқарушы билік органдарының бір түрі және мемлекеттік
басқару жүйесінің тармақтары болып табылады. Атқарушы органдар ретінде
Ресей Федерациясының кеден органдарына берілген мінездеме толық көлемде
Үкіметпен басқарылатын мемлекеттің атқарушы органдар жүйесінің бөлігі болып
табылатын Қазақстан Республикасының кеден органдарына да тиісті. Әрине,
кеден органдары өзінің құрылымы мен құзіретімен басқа атқарушы билік
органдары арқылы ерекшеленеді. Қазақстан Республикасының кеден органдарының
атқарушы органдар жүйесінде мәртебесі орындалатын қызметімен, өкілеттік
мерзімімен, біліктілігімен, құзіретімен және т.б. анықталынады. Еліміздің
Негізгі заңы - Қазақстан Республикасының Конституциясында басқа да
атқарушы органдар сияқты кеден органдары да тікелей көрсетілмеген.
Конституция тек атқарушы органдардың жалпы, негізгі өлшемдерін ғана
көрсетеді. Кеден органдарын алатын болсақ, Конституция оны мемлекеттік
билік жүйесіне кіргізеді. Бұл жерде мынаны ескеру керек: кеден органдарының
мемлекеттің атқару органдар жүйесіндегі құқықтық мәртебесі – қандай-да бір
тарихи кезеңде республикамыздың егемендігі мен тәуелсіздігін, халық игілігі
үшін елдің экономикалық дамуын қаншалықты қамтамасыз етуіне байланысты
болады. Осыдан кеден органдарынсыз барлық халық игілігін, республикамыздың
егемендігі мен тәуелсіздігін қамтамасыз ете аламыз ба? - деген сұрақ
туындалады. Менің ойымша, ол келесі негіздеулерге сәйкес мүмкін болады.
Қазақстан Республикасының кеден органдар қызметкерлерінің құқықтық
мәртебесі Қазақстан Республикасы кеден кодексінің 69 тарауында
айқындалған. Заңның осы тарауында заң шығарушы кеден органдарының
қызметкерлері лауазымды тұлға ретінде анықталады. Лауазымды тұлға
ұғымының мазмұнын заңшығарушы әр түрлі нормативтік құқықтық актілерде
айқындалады. Атап айтқанда, Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінің
307-бабының ескертуінде, тұрақты, уақытша немесе арнаулы өкілеттік бойынша
өкіметтің өкілі қызметін жүзеге асырушы не мемлекеттік органдарда,
жергілікті өзін-өзі басқару органдарында, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының Қарулы Күштерінде, Қазақстан Республикасының басқа да
әскерлері мен әскери құрамаларында ұйымдық-өкімдік немесе әкімшілік-
шаруашылық қызметтерді орындаушы адамдар лауазымды тұлғалар деп танылады
делінген.
Бұл дипломдық зерттеу Қазақстан Республикасының кеден органдар
қызметінің құқық қорғау мен құқық атқару проблемалық мәселелерін, сонымен
қатар олардың құқықтық мәртебесі жөніндегі сұрақтарын қарастырады.
Қазақстан өзін егеменді мен тәуелсіз етіп жариялағанына уақыттан бері
қоғам өмірі мен мемлекеттің саяси, әлеуметтік-экономикалық және басқа
салаларында көптеген өзгерістер болды. Қоғамның саяси және экономикалық
ұйымдастырудың жаңа моделіне көшу біздің мемлекетімізде құқықтық реттеуді
мемлекет жағынан қажет ететін жаңа қоғамдық қатынастарды тудырды.
Қазақстан Республикасының кеден органдарының құқықтық мәртебесінің
сұрағына заң әдебиеттерінде айтарлықтай көңіл бөлінгені аян. Біздің
республикамыздың кеден органдарының құқықтық мәртебесін талдауға арналған
жұмыстардан Алибеков С.Т., Вибол Е., Мауленов К.С., Сарсенбаев М.А.,
Ушурова С.Р., Шитковский А.А. және т.б. еңбектерін атап өтуге болады.
Аталған жұмыстарда Қазақстан Республикасының кеден органдарының құқықтық
мәртебесіне, оның Қазақстан Республикасының мемлекеттік билік
механизміндегі орны мен роліне талдау жасалған. Сонымен қатар, қоғамның
мемлекеттік-құқықтық өмірінде әлеуметтік-экономикалық және саяси қатынас
талаптарынан туындайтын жаңа қатынастар қоғам мен мемлекеттің өміріне,
сонымен қатар кеден органдарының құқықтық мәртебесінің мазмұнына елеулі
өзгерістер енгізеді. Конституция біздің Республикамыздың Негізгі Заңы
болғандықтан бастапқы, негізді, негізделуші ойлар мен қоғамдық пен
мемлекеттік өмір тәртібінің құқықтық қағидалары, сонымен қатар онда
адамның, мемлекеттің, оның органдарының, сонымен қатар кеден органдарының
құқықтық негіздерін анықтайды. Қазақстан Республикасының кеден органдарының
құқықтық мәртебесін жария етуіне көңіл бөлінбеуіне қарамастан, біздің
республикамыздың мемлекеттік-құқықтық өмірдің өзін одан әрі оның ерекше
құқықтық жағдайын табу мен талдау, сонымен қатар Конституцияның нормалары
арқылы кеден органының атқару қызметіне байланысты сұрақтарды жарыққа
шығару сияқты мәселелер бүгінгі көкейкесті мәселе болып тұр. Дәлелдеп
айтсақ, Қазақстан Республикасының Кеден органдарының құқықтық мәртебесіне
талдау жасау, сонымен қатар қазіргі кезеңдегі оның мемлекеттік
механизміндегі орны мен роліне ерекше көңіл бөлінуі керек.
Кеден ісі қоғамда өз орнын иеленеді және әрі қарай қызмет етеді, өйткені
мемлекеттер шекарасы арқылы өткізілетін әр түрлі тауарлар мен көлік
құралдар түрлері өтеді. Осыдан кеден ісі мемлекеттің экономикалық
қызметімен тікелей байланыстылығын көруімізге болады. Бір жағынан,
мемлекеттік шекара тым мықты және экономикалық қатынаста мемлекет өзінің
арасында оқшау болса, онда бір мемлекет территориясынан басқа мемлекет
территориясына нақты тауарлар мен көлік құралдарының өткізілуін шектеуге
немесе мүлдем кіргізбеуге бағытталған кедендік фактор көбірек өседі.
Мынадай жағдайларда, мысалы, КСРО кезінде кедендік фактор темір тормен
байланыста болды, идеологиялық бағыттың құлы болды. Ол уақытта үстем болған
партиялық-мемлекетік идеологияның өзі КСРО-да тіршілік еткен ең дұрыс,
ақиқат және прогрессивті болып табылатын саяси жүйеге, сонымен қатар
экономикалық жүйеге, шаруашылыққа тәуелді болды. Сондықтан Кеңестік
мемлекеттің экономикалық қатынасы көбінесе өзінің мемлекеттік социалистік
лагерьлері арқылы өмір сүрді және солар арқылы дамыды. Сол сияқты
экономикалық кеңістіктің негізінде жеке меншік деп саналатын идеялогиялық
факторларға сүйенген, сол кездегі мемлекеттің сыртқы сауда монополиясына
кеден қызметі өз салып отырғаны айғақ.
Бір жағынан, мемлекеттің барлық тарихи даму кезеңдерінде кез келген
мемлекеттің кеден қызметі берілген мемлекет аумағында барлық үстемдік
ететін саяси және экономикалық қатынасты (мемлекеттің ішкі, сол сияқты
басқа елдермен қатынасын) өзіне қамтиды. Сондықтан кеден қызметі – көп
мәселелерді жинақтаған (кешенді) ұғым. Ол Қазақстан Республикасының сыртқы
және ішкі саясатымен тығыз байланыста болады. Оны жүзеге асыру үрдісінде
екі мақсатты іске асыруды алға қояды: экономикалық және құқық қорғау. Осы
мақсаттар Қазақстан Республикасының кеден органдары арқылы жүзеге
асырылады.
Сонымен бірге біздің республикамыздағы мемлекеттік басқару жүйесі
мемлекеттік аппараттың жекелеген өзгерістерге ұшырайды, осының негізінде
кеден органдарының Қазақстан Республикасының құқық қорғау органдары
жүйесіндегі орны мен мәні туралы мәселелер жеткіліксіз зерттелген. Бұл
тұрғыда құқық қорғаудың нәтижелі және айрықша ерекше құқық қорғау
органдарының құқық атқару қызметі еліміздің Негізгі заң норма сараптамасы
тұрғысынан қарағанда – Қазақстан Республикасы Конституциясында өзекті
мәселе болып табылады. Тек Конституция біздің еліміздің құқықтық жүйесінің
өзегі бола тұра, мемлекеттік және қоғамдық институттардың жұмыс жасауының
негізгі талаптарын, сонымен қатар қоғамдық тәртіпті қамтамасыз етуге
бағытталған мемлекеттің басты қызметін алдын-ала анықтайды.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, дипломдық жұмысымыз Қазақстан
Республикасының кеден органдарының мәртебесін жетілдіру мақсатында
кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен
құралады.
1 Қазақстан Республикасы кеден органдарының мемлекеттік атқарушы
органдар жүйесіндегі құқықтық мәртебесінің түсінігі
1.1 Қазақстан Республикасы кеден органдарының құқықтық мәртебесі
Ең алдымен, құқықтық реттеу саласына жататын барлық қоғамдық қатынастар
әрекет етуші құқықпен реттеледі. Демек, ол әрекет етуші құқық шеңберін
қамтиды. Қазақстан Республикасы Конституциясының 4-бабының 1-тармағында
Қолданылатын құқық түсінігі туралы айтылған. Яғни, Қазақстан
Республикасында қолданылатын құқық Конституцияның, соған сәйкес заңдардың,
өзге де нормативтік-құқықтық актілердің, Республиканың халықаралық шарттық
және өзге де міндеттемелерінің, сондай-ақ Республиканың Конституциялық
Кеңесінің және Жоғары Соты нормативтік қаулыларының нормалары болып
табылады. Демек, басқа барлық құқық субъектілері сияқты Қазақстан
Республикасының кеден органдарының құқықтық мәртебесі қоғамдық қатынастарды
реттеуде қолданылатын құқық шеңберінде негізделеді. Сондықтан, Қазақстан
Республикасының кеден органдарының құқықтық мәртебесі жөнінде толық
сұрақтарды анықтау үшін Конституцияның нормалары негізінде оның мәртебесіне
бізге қажетті талдау және ең алдымен қолданылатын құқық түсінігінен
таратылуы керек.
Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі қолданылатын құқыққа
келесідей түсінік берген: қолданылатын құқық Қазақстан Республикасының
Конституциясының 4-бабының 1-тармағы мағынасымен түсіндірсек, конституция
мен оның баптарында көрсетілген басқа да нормативтік құқықтық актілері,
сонымен қатар осы уақытқа дейін жойылмаған Республиканың халықаралық
міндеттемелеріне негізделген. Ертеде қабылданған актілерге белгіленген
тәртіптегі өзгертулер мен толықтырулар, сонымен қатар қабылданған жаңа
актілердің нормалары қолданылатын құқық құрамына кіреді, ал күші жойылған
деп есептелген нормалар оның құрамынан алынып тасталынады да, келесі
қабылданған нормалар Конституцияның 77-бабының 3, 5 тармақтарында
бекітілген заңның кері күші ережелерін сақтап күшіне ену керек.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 4-бабының 1-тармағына талдаулары
мен Конституциялық Кеңестің Конституциялық нормасына түсіндірулері бізге
келесі қорытындыларды жасауға мүмкіншілік туғызады.
Дегенмен, Конституцияның 4-бабының 1-тармағының мәні мен мазмұнынан
объективтік және субъективтік мәнінде құқық және құқықтық нормалар жекелей
Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық ретінде саналмайтындығы
туындалады. Көріп отырғанымыздай жоғарыдағы Конституциялық Кеңестің
түсіндірмесінде, қолданылатын құқық – бұл ең алдымен Конституцияның
нормалары. Конституция – бұл конституциясы бар кез келген мемлекеттің
Негізгі Заңы. Егер Қазақстан Республикасының Конституциясының түсіндірме
сөздігіне сүйенсек, онда қолданылатын құқық келесі негіздермен
анықталады: Қолданылатын құқық Қазақстандық қоғамда және біздің
мемлекетімізге кіретін қайнар көздердің барлық түрлері позитивті құқықтың
біртұтас актілер жүйесін құрайды.[3,б.55] Барлық құқықтың қайнар көздерін
қосады деген пікірге ерекше көңіл бөлу керек. Осы тұрғыдан алғанда
қолданылатын құқық құқықтың қайнар көздері түсінігімен теңдестірілген.
Ондай теңдестіру дұрыс па? Менің ойымша қолданылатын құқық пен құқықтың
қайнар көздері түсініктері келесі негіздерге сәйкес теңдестірілмеуі керек.
Мәртебе сөзі латынның status сөзінен шыққан және істердің жағдайын
білдіреді.[1,б.71] Құқықтық мәртебе - құқықтық нормалармен бекітілген
субъектілердің жағдай мен олардың құқықтары мен міндеттерінің жиынтығын
білдіреді.[2,б.55] Кең мағынада алғанда құқықтық мәртебе немесе құқықтық
жағдай – ұлттық заңдар нормаларында көрсетілген құқық субъектілерінің
деректік жағдайы. Кеден органдарының құқықтық мәртебесі – кеден
органдарының функциялары, өкілеттік мерзімі мен құрылу тәртібі, құзіреті
(қоғамдық қатынастағы нақты саладағы құқықтары мен міндеттері),
жауапкершіліктің негізі мен нысаны, сонымен қатар кеден органдарының өкілін
тоқтату тәртібі.
Біріншіден, құқықтың қайнар көздері – құқықтық нормалардың көріну
нысаны. Көрсетілген мағынада қайнар көздердің немесе құқық негізінің
абстрактілі түсінігі туралы сөз болып отыр. Мысалы, Қазақстан
Республикасында жалғыз құқықтың қайнар көзі - бұл нормативті құқықтық акт.
Бұл жағдайда берілген түсініктің мазмұнына кірмейтін нормативтік құқықтық
актінің қабылданған уақыты мен оның әрекет ету мерзімі бар. Бұл жерде басты
– қандай-да бір нақты қоғамдық қатынасты реттейтін және белгіленген немесе
белгіленбеген әрекет ету мерзімі бар қандай-да бір нақты нормативтік
құқықтық акт туралы сөз болып тұрған жоқ. Мысалы, Қазақстан
Республикасындағы кеден кодексі. Бұл заңның жеке ережелерінде өзінің
әрекет ету мерзімі белгіленген. Ал жалпы нормативтік құқықтық акт туралы,
қатып қалған күйіндегі оның абстрактілі түсінігі болып табылады.
Екіншіден, қолданылатын құқық түсінігі өзінің мазмұнында уақытша
категорияны немесе уақытша өлшемді жорамалдайды. Қолданылатын құқық
түсінігінің құрамына өзінің әрекет ету мерзімі аяқталуына немесе күші
жоғалған нормативтік құқықтық актілер кірмейді. Қолданылатын құқық
құрамына алынбаған, күшін жоғалтпаған және әрекет етіп жүрген бұрыннан
белгіленген және белгіленбеген мерзімге белгіленген заңды күші бар
нормативтік құқықтық актілер кіреді.
Үшіншіден, егер позитивті құқық осы уақытта әрекет етіп отырған құқық
ретінде түсіндірілетін заң нормаларына, тіпті Қазақстан Республикасы
Конституциясының 4-бабының 1-тармағында көрсетілгендей Негізгі Заң мен
заңға сәйкес актілер нормаларына ғана сүйенсе, құқық пен заңның теңдігі
туралы қорытынды шығады. Танымалы заңгер Явич Л.С. атап өткендей, құқық –
бұл заңды нормаларда бекітілген және құқықтық санада көрініс тапқан
құқықтық қатынас.[4,б.23] Бұл жағдайда автор құқықты кеңірек түсінеді,
яғни заң нормаларынан басқа құқықтық қатынас пен құқықтық сананы қосады.
Осыдан қолданылатын құқық түсінігі мазмұнына кірмейтін құқықтық қатынас
пен құқықтық сана сияқты элементтер бар. Осы жерде заң нормалары өмір
талаптарына, табиғи құқыққа сай келмесе, онда оларды жүзеге асыру
мемлекеттік мәжбүрлеу құралдарын дұрыс емес қолдануға әкеліп соқтырады.
Олар соңында үлкен шығындарға, салттық және психологиялық басымдылыққа
байланысты күткен нәтиже бере алмайды деп ескертеді.[5,б.65] Бұл жағдайда
Қазақстан Республикасының кеден органдарының құқықтық мәртебесі мазмұныны
нормативті элементтер мен белгілерді, яғни қолданылатын құқық сияқты ол
өзіне Конституцияның нормаларын ескермегенде барлық нормаларды және оған
негізделген алынбаған және күшін жоғалтпаған заңдар мен басқа да нормативті
актілерді өзіне қамтиды екенін атап кету қажет. Сондықтан Қазақстан
Республикасының кеден органдарының құқықтық мәртебесі қазақстандық қоғамның
және біздің мемлекетіміздің құқық субъектісі ретінде, Конституцияға сәйкес
көлемде қолданылатын құқық құрамына кіретін басқа да құқықтық актілер
қатарына кеден органдарының құқықтық мәртебесін тікелей анықтайтын
Қазақстан Республикасының кеден кодексі қосылатындықтан қолданылатын
құқық шеңберімен қамтылады және оның шегінен шықпайды.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік билік механизмінде кеден органдары
қандай орын алады? Кеден органы мемлекеттік механизмнің құрылымдық элементі
ретінде өзінің қызметін жүзеге асыру үшін, жүргізу пәні болатын өзінің
кеңістігі немесе жұмыс аумағы бар күштеу өкілетілігін билік белгіленген
орган болып табылады .
Конституция біздің республикамыздың Негізгі Заңы болғандықтан бастапқы,
негізді, негізделуші ойлар мен қоғамдық пен мемлекеттік өмір тәртібінің
құқықтық қағидалары, сонымен қатар онда адамның, мемлекеттің, оның
органдарының, сонымен қатар кеден органдарының құқықтық негіздерін
анықтайды. Қазақстан Республикасының кеден органдарының құқықтық мәртебесін
жария етуіне көңіл бөлінбеуіне қарамастан, біздің республикамыздың
мемлекеттік-құқықтық өмірдің өзін одан әрі оның ерекше құқықтық жағдайын
табу мен талдау, сонымен қатар Конституцияның нормалары арқылы кеден
органының атқару қызметіне байланысты сұрақтарды жарыққа шығару сияқты
мәселелер бүгінгі көкейкесті мәселе болып тұр. Дәлелдеп айтсақ, Қазақстан
Республикасының Кеден органдарының құқықтық мәртебесіне талдау жасау,
сонымен қатар қазіргі кезеңдегі оның мемлекеттік механизміндегі орны мен
роліне ерекше көңіл бөлінуі керек.
Кеден ісі (кеден қызметі) қоғамда өз орнын иеленеді және әрі қарай
қызмет етеді, өйткені мемлекеттер шекарасы арқылы өткізілетін әр түрлі
тауарлар мен көлік құралдар түрлері өтеді. Осыдан кеден ісі мемлекеттің
экономикалық қызметімен тікелей байланыстылығын көруімізге болады. Бір
жағынан, мемлекеттік шекара тым мықты және экономикалық қатынаста
мемлекет өзінің арасында оқшау болса, онда бір мемлекет территориясынан
басқа мемлекет территориясына нақты тауарлар мен көлік құралдарының
өткізілуін шектеуге немесе мүлдем кіргізбеуге бағытталған кедендік фактор
көбірек өседі. Мынадай жағдайларда, мысалы, КСРО кезінде кедендік фактор
темір тормен байланыста болды, идеологиялық бағыттың құлы болды. Ол
уақытта үстем болған партиялық-мемлекетік идеологияның өзі КСРО-да тіршілік
еткен ең дұрыс, ақиқат және прогрессивті болып табылатын саяси
жүйеге, сонымен қатар экономикалық жүйеге, шаруашылыққа тәуелді болды.
Сондықтан Кеңестік мемлекеттің экономикалық қатынасы көбінесе өзінің
мемлекеттік социалистік лагерьлері арқылы өмір сүрді және солар арқылы
дамыды. Сол сияқты экономикалық кеңістіктің негізінде жеке меншік деп
саналатын идеялогиялық факторларға сүйенген, сол кездегі мемлекеттің
сыртқы сауда монополиясына кеден қызметі өз салып отырғаны айғақ.
Бір жағынан, мемлекеттің барлық тарихи даму кезеңдерінде кез келген
мемлекеттің кеден қызметі берілген мемлекет аумағында барлық үстемдік
ететін саяси және экономикалық қатынасты (мемлекеттің ішкі, сол сияқты
басқа елдермен қатынасын) өзіне қамтиды. Сондықтан кеден қызметі – көп
мәселелерді жинақтаған (кешенді) ұғым. Ол Қазақстан Республикасының сыртқы
және ішкі саясатымен тығыз байланыста болады. Оны жүзеге асыру үрдісінде
екі мақсатты іске асыруды алға қояды: экономикалық және құқық қорғау. Осы
мақсаттар Қазақстан Республикасының кеден органдары арқылы жүзеге
асырылады.
Дәл сол уақытта кеден қызметі мемлекеттің орындаушы-басқарушы қызметі
шеңберінде жүзеге асырылады, яғни кеден ісінің басты міндеті басқарушылық
қызметі болып табылады. Басқарушылық қызмет орындаушы мемлекет органдарына
берілгені мәлім. Габричидзе Б.Н. және Суслов Н.А. сөздеріне сүйенсек,
кеден органдары атқарушы билік органдарының бір түрі және мемлекеттік
басқару жүйесінің тармақтары болып табылады.[6,б.23] Атқарушы органдар
ретінде Ресей Федерациясының кеден органдарына берілген мінездеме толық
көлемде Үкіметпен басқарылатын мемлекеттің атқарушы органдар жүйесінің
бөлігі болып табылатын Қазақстан Республикасының кеден органдарына да
тиісті. Әрине, кеден органдары өзінің құрылымы мен құзіретімен басқа
атқарушы билік органдары арқылы ерекшеленеді. Қазақстан Республикасының
кеден органдарының атқарушы органдар жүйесінде мәртебесі орындалатын
қызметімен, өкілеттік мерзімімен, біліктілігімен, құзіретімен және т.б.
анықталынады. Еліміздің Негізгі заңы - Қазақстан Республикасының
Конституциясында басқа да атқарушы органдар сияқты кеден органдары да
тікелей көрсетілмеген. Конституция тек атқарушы органдардың жалпы, негізгі
өлшемдерін ғана көрсетеді. Кеден органдарын алатын болсақ, Конституция оны
мемлекеттік билік жүйесіне кіргізеді. Бұл жерде мынаны ескеру керек: кеден
органдарының мемлекеттің атқару органдар жүйесіндегі құқықтық мәртебесі –
қандай-да бір тарихи кезеңде республикамыздың егемендігі мен тәуелсіздігін,
халық игілігі үшін елдің экономикалық дамуын қаншалықты қамтамасыз етуіне
байланысты болады. Осыдан кеден органдарынсыз барлық халық игілігін,
республикамыздың егемендігі мен тәуелсіздігін қамтамасыз ете аламыз ба? -
деген сұрақ туындалады. Менің ойымша, ол келесі негіздеулерге сәйкес мүмкін
болады.
Біріншіден, мемлекеттің егеменділігі (французша souverainete - жоғарғы
билік) және тәуелсіздігі елдің өз ішіндегі басқа билеушілерге қарағандағы
мемлекеттік биліктің үстемдігі мен тәуелсіздігін және халықаралық қатынас
кеңістіктігінде тәуелсіздігін аңғартады.[7,б.78]
Екіншіден, мемлекет билігінің тәуелсіздігін халықаралық қатынаста
қамтамасыздандыру елдің экономикалық қауіпсіздігін орнатпайынша мүмкін
болмайды. Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздігі туралы заңының 1-
бабында, экономикалық қауіпсіздік – Қазақстан Республикасының ұлттық
экономикасының оның тұрақты дамуы мен экономикалық тәуелсіздігіне қатер
төндіретін ішкі және сыртқы жағдайлардан, процестер мен факторлардан
қорғалуының жай-күйі деп көрсеткен.
Үшіншіден, республиканың мемлекеттік билігінің үстемдігі мен
тәуелсіздігі оның халықаралық қатынастағы тәуелсіздігінің проекциясы болып
табылады. Ол елдің ішкі және сыртқы саясатын республика тұрғындарының
мүдделеріне сәйкес, онымен қоса мемлекеттің өз мүддесіне сәйкес жүзеге
асыру мүмкіндігін байқатады, ал Кеден кодексінің 3-бабына сәйкес,
Қазақстан Республикасында Қазақстан Республикасының iшкi және сыртқы
саясатының құрамдас бөлiгi болып табылатын бiрыңғай кеден саясаты жүзеге
асырылады. Қазақстан Республикасының экономикасын дамытуды ынталандыру және
экономикалық мүдделерін қорғау, тиімді кедендік бақылауды қамтамасыз ету
және Қазақстан Республикасының заң актілерінде белгіленген өзге де
мақсаттар Қазақстан Республикасы кеден саясатының негізгі мақсаттары болып
табылады.
Төртіншіден, кеден саясатын жүзеге асыру кеден органдарынсыз мүмкін
емес. Кеден ісі саласына байланысты мәселелерге құзіретті мемлекеттік
органдармен қоса кеден саясатын қамтамасыз етуде басты ролді кеден
органдары атқарады.
Бесіншіден, Қазақстан Республикасы Конституциясы 66-бабының 1-тармағында
Қазақстан Республикасының Үкіметі: мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық
саясатының, оның қорғаныс қабілетінің, қауіпсіздігінің, қоғамдық тәртіпті
қамтамасыз етудің негізгі бағыттарын әзірлейді және олардың жүзеге
асырылуын ұйымдастырады делінген. Ал оны жүзеге асыру көрсетілген
міндеттерді фискальді және құқық қорғау қызметтері арқылы орындайтын кеден
органдарының көмегінсіз мүмкін емес.
Онымен қоса, мемлекеттің ерекше монополиясы болып табылатын кеден ісін
жүзеге асыру кеден органдарына жүктелген. Сондықтан, республикамыздың
егемендігі мен тәуелсіздігін, барлық халық игілігі үшін елдің экономикалық
дамуын қамтамасыз ету мемлекеттің атқарушы органдарының құрамды бөлігі
болып табылатын кеден органдарынсыз мүмкін емес. Мұның барлығы кеден
органдары республикамыздың мемлекеттік билігінің ажырамас құрамдас бөлігі
екендігін аңғартады.
2. Қазақстан Республикасының кеден органдарының құқықтары мен міндеттері
Кеден органдарының өкілеттік мерзімін талдаудан бұрын Конституциялық
норма ережелеріне сәйкес, мемлекеттік билікті ұйымдастыру сұрақтарына қажет
мақсаттарды міндеттейтін сұрақтарға жауап беру қажет.
Қазақстан Республикасының Кеден кодексінің 17-бабының 3-тармағына
сәйкес, кеден ісі мәселелері жөніндегі уәкілетті орган заңды тұлға болып
табылады және ол Қазақстан Республикасының үкіметі бекітетін ережелер
негізінде іс-әрекет жасайды. Яғни, Қазақстан Республикасы Президентінің
Қазақстан Республикасы мемлекеттік басқару жүйесін одан әрі жетілдіру
шаралары туралы 2002 жылғы 28 тамыздағы №931 Жарлығына сәйкес Қазақстан
Республикасы Үкіметінің Қазақстан Республикасы Кедендік бақылау
комитетінің мәселелері туралы қаулысы Қазақстан Республикасы Кедендік
бақылау комитетінің құрылуына негіз болды. Ол туралы Қазақстан Республикасы
Үкіметінің Қазақстан Республикасы Кедендік бақылау комитетінің мәселелері
туралы қаулысында баяндалды. Осы қаулыға байланысты белгіленген агенттікке
келесі негізгі міндеттер жүктелді:
1) Өз құзіреті шегінде Қазақстан Республикасының экономикалық
қауіпсіздігі мен экономикалық мүдделерін қамтамасыз ету;
2) Қазақстан Республикасының кеден саясатын әзірлеуге және жүргізуге
қатысу;
3) Оның орындалуын бақылауды Қазақстан Республикасының кеден органдары
жүзеге асыруға міндетті болатын Қазақстан Республикасының кеден
және өзге де заңнамасының сақталуын, кеден ісін жүзеге асыру
кезінде азаматтар мен ұйымдардың заңды құқықтары мен мүдделерінің
қорғалуын қамтамасыз ету;
4) Сауда-экономикалық қатынастарды кедендік реттеудің құралдарын
қолдану;
5) Кедендік төлемдер мен салықтарды алу;
6) Лицензиялауды қоса алғанда, Қазақстан Республикасының кедендік
шекарасы арқылы өткізілетін тауарларғы қатысты тарифтік емес реттеу
шараларын әзірлеуге қатысу;
7) Тауарлар мен көлік құралдарын Қазақстан Республикасының кедендік
шекарасы арқылы өткізу кездегі рұқсат ету тәртібінің сақталуын
қамтамасыз ету;
8) Контрабанда мен қылмыстарға, кеден ісі саласындағы құқық
бұзушылықтарға, Қазақстан Республикасының кедендік шекарасы арқылы
өткізілетін тауарларға қатысты кеден ережелері мен салық заңнамасын
бұзушылықтарға, қарсы күрес, Қазақстан Республикасының кедендік
шекарасы арқылы есiрткi құралдарының, психотроптық заттардың, қару-
жарақтың Қазақстан Республикасы мен шет елдер халықтарының көркем,
тарихи және археологиялық игілігі заттарының, зияткерлік меншiк
объектілерінің, жойылып кету қаупi төнiп төрған жануарлар мен
өсiмдiк түрлерiнiң, олардың бөлiктерi мен дериваттарының, басқа да
тауарлардың заңсыз айналымының жолын кесу, сондай-ақ халықаралық
терроризмге қарсы күресте жәрдем көрсету және Қазақстан
Республикасының әуежайларында халықаралық азаматтық авиацияның
қызметiне заңсыз араласудың жолын кесу;
9) кедендiк бақылау мен кедендік ресiмдеудi жүзеге асыру және
жетiлдiру, Қазақстан Республикасының кедендiк шекарасы арқылы тауар
айналымын жеделдетуге ықпал ететiн жағдайлар жасау;
10) сыртқы сауданың кеден статистикасы мен Қазақстан Республикасының
арнайы кеден статистикасын жүргiзу;
11) Сыртқы экономикалық қызметтің тауарлық номенклатурасын жүргiзу;
12) Қазақстан Республикасы сыртқы экономикалық байланыстарының, сондай-
ақ ұйымдар мен азаматтардың осындай байланыстар шеңберiндегi
қызметiнiң дамуына жәрдемдесу;
13) мемлекеттiк қауiпсiздiктi, халықтың адамгершiлiгiн сақтау, адамның
өмiрi мен денсаулығын сақтау, қоршаған табиғи ортаны, жануарлар мен
өсiмдiктердi қорғау, әкелiнетiн тауарларды республикалық
тұтынушылардың мүдделерiн қорғау жөнiндегi шараларды жүзеге асыруға
жәрдемдесу;
14) стратегиялық және Қазақстан Республикасының мүдделері үшiн өмiрлiк
маңызы бар басқа да материалдардың әкетiлуiн бақылауды жүзеге
асыру;
15) өз құзыретінің шегiнде валюталық бақылауды жүзеге асыру;
16) Қазақстан Республикасының халықаралық мiндеттемелерiнің кеден iсiне
қатысты бөлiгiнде орындалуын қамтамасыз ету; Қазақстан
Республикасының кеден iсiне байланысты халықаралық шарттарын
әзiрлеуге қатысу; шет ел мемлекеттерінің кедендер және өзге де
құзыреттi органдарымен, кеден iсi мәселелерiмен айналысатын
халықаралық ұйымдармен ынтымақтастықты жүзеге асыру;
17) ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргiзу және құзыретінің шегінде кеден
iсi саласында консультация жүргiзу, мемлекеттiк органдар мен
ұйымдар үшiн осы саладағы мамандарды даярлау, қайта даярлау және
бiліктілігiн көтеру;
18) заңнамада белгiленген тәртiппен мемлекеттiк билiк органдарына,
ұйымдар мен азаматтарға кеден мәселелерi бойынша ақпараттар ұсыну;
19) бiрыңғай қаржы-шаруашылық саясатты iске асыруға, кеден органдарының
материалдық-техникалық және әлеуметтік базасын дамытуға қатысу
болып табылады.
Осымен қоса, жоғарыдағы қаулыда бекітілген ереженің 1-бабында Қазақстан
Республикасының Кедендік бақылау комитеті Қазақстан Республикасы Үкіметінің
құрамына кірмейтін, Қазақстан Республикасының экономикасының қауіпсіздігін
қамтамсыз ету мақсатында кеден ісі саласында тікелей басшылықты, салааралық
үлестіруді және өзге де арнайы атқарушылық, рұқсат ету функцияларын жүзеге
асыратын Қазақстан Республикасының орталық атқарушы органы болып табылады
және Агенттік құқық қорғау органы болып табылады деп анықтады. Осы ереженің
16-бабында Агенттік және оның аумақтық бөлімшелері Қазақстан Республикасы
кеден органдарының бірыңғай жүйесін құрайды деп көрсетілген.
Осыған сәйкес, 2002 жылдың 6 қыркүйегінен (осы қаулы қол қойылған
күннен бастап күшіне енеді) бастап кеден органдары Кедендік бақылау
комитетінің құрамына кірді және орталық атқарушы орган болып табылады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 64-бабының 1-тармағында Үкімет
Қазақстан Республикасының атқарушы билігін жүзеге асырады, атқарушы
органдардың жүйесін басқарады және олардың қызметіне басшылық жасайды. Ал
Конституцияның 66-бабының 6-тармақшасына сәйкес Үкімет министрліктердің,
мемлекеттік комитеттердің, өзге де орталық және жергілікті атқарушы
органдардың қызметіне басшылық жасайды. Демек, Қазақстан Республикасы
Үкіметі Кедендік бақылау комитетінің қызметін бақылайды, ал ол Қазақстан
Республикасы кеден органдарының қызметін бақылайды.
Конституцияның 70-бабының 1-тармағында бекітілгендей, Үкімет жаңадан
сайланған Қазақстан Республикасы Президентінің алдында өз өкілеттілігін
доғарады. Үкімет өзінің өкілеттілігін Республиканың жаңадан сайланған
Президентінің алдында тоқтатады деген сөз, барлық Республиканың атқарушы
органдары жүйесінің өкілеттілігі, сонымен қатар кеден органдары қайтадан
сайланған Президенттің алдында тоқтатады дегенді білдіреді ме?
Конституциясының 64-бабының 1- тармағында Үкімет атқарушы органдардың
жүйесін басқарады және олардың қызметіне басшылық жасайды? Егер белгіленген
Конституциялық норманың әріпі мен рухына сүйенсек, солай болуы да
керек. Үкімет өзінің өкілеттілігін Республиканың жаңадан сайланған
Президентінің алдында тоқтатса, бұл барлық Үкімет мүшелерінің барлығы
өзінің өкіліттіктерін тоқтатады деген сөз.
Одан басқа, Конституцияның 87-бабының 5-тармағында, облыстар,
республикалық маңызы бар қала және астана әкімдерінің өкілеттілігі жаңадан
сайланған Республика Президенті қызметіне кіріскен кезден тоқтатылады деп
бекітілген. Ал әкімдер әкімшілік-аумақтық бөліністерге сәйкес атқару
органдарының жүйесін басқарады. Осыған сәйкес, белгіленген атқарушы
органдардың басшылары өзінің өкілеттіктерін тоқтатса, төмен тұрған атқарушы
органдар басшылары да өзінің өкіліттігін тоқтатады қағидасынан туындайтын
өз бейнелі жіп пайда болады. Осыған сәйкес атқарушы органдардың өздері
атқарушы органдардың басшыларының ізімен өзінің өклеттіктерін тоқтатады. Ал
кеден органдары ше? Өзінің өкілеттіктерін жаңадан сайланған Республика
Президенті қызметіне кіріскен кезде тоқтата ма? Сол сияқты кеден органдары
атқарушы органдар жүйесіне кіреді ме? Берілген сұраққа жауап беру үшін
кеден органдарының құқықтық мәртебесін тікелей реттейтін заң нормаларын
талдау керек.
Қазақстан Республикасы Кеден кодексінің 16-бабының 2-тармағына назар
аударайық, онда: Кеден органдарына жалпы басшылықты кеден iсi мәселелерi
жөнiндегi уәкiлеттi мемлекеттiк орган жүзеге асырады. Кеден органдарына
тiкелей басшылықты орталық кеден органы жүзеге асырады деп көрсетілген.
Кеден iсi мәселелерi жөнiндегi уәкiлеттi мемлекеттiк органы ретінде қазіргі
уақытта Қазақстан Республикасы Кедендік бақылау комитеті түсіндіріледі.
Егер коллегиялық жауаптылық қағидасынан алсақ, онда Үкімет немесе Премьер-
Министрдің өкілеттілігі тоқтатылған жағдайда орталық кеден органдарының
басшысы өзінің өкілеттілігін тоқтатуы керек. Қазақстан Республикасы орталық
кеден органдарының басшысы мемлекеттік лауазымда болатын және қызмет
өкілеттіктерге ие болатын лауазымды тұлға болып табылады. Қазақстан
Республикасы орталық кеден органдарының басшысына 1999 ж. 23 шілдедегі
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қызмет туралы заңы таратылады.
Берілген заң мемлекеттік қызметкерлердің құқықтық жағдайына байланысты
оларды саяси және әкімшілік мемлекеттік қызметкер деп саралайды. Сонымен
қатар, жоғарыдағы заң саяси және әкімшілік мемлекеттік қызметкерлердің
лауазымдарын саралайды. Жекелеген түрде, Мемлекеттік қызмет туралы заңның
7-бабының 2- тармағында саяси лауазымдар қатарына келесі лауазымдарды
жатқызды:
1) Қазақстан Республикасының Президентi тағайындайтын мемлекеттiк саяси
қызметшiлер, олардың орынбасарлары;
2) Қазақстан Республикасы Парламентiнiң палаталары және Парламент
палаталарының Төрағалары тағайындайтын және сайлайтын мемлекеттiк
саяси қызметшiлер, олардың орынбасарлары;
3) Конституцияға сәйкес Президент пен Үкiметтiң өкiлдерi болып табылатын
мемлекеттiк саяси қызметшiлер;
4) орталық атқарушы органдар мен ведомстволарды басқаратын мемлекеттiк
саяси қызметшiлер (басшылар) олардың орынбасарлары атқаратын
лауазымдар жатады.
Мемлекеттiк әкiмшiлiк қызметкерлер үшiн санаттар белгiленедi.
Лауазымдылық санаттары мен әкiмшiлiк лауазымдарды санаттарға жатқызу
тәртiбiн уәкiлеттi органның ұсынуы бойынша Республиканың Президентi
бекiтедi.
Жоғарыдағы заңның 7-бабының 4-тармағына сәйкес мемлекеттiк саяси
қызметшілер үшiн лауазым санаттары белгiленбейдi.
Қазақстан Республикасы орталық кеден органдары лауазымын қандай лауазым
құрамына жатқызуға болады, саяси немесе әкімшілік пе? Егер Мемлекеттік
қызмет туралы заңның 7-бабының 4-тармағын алсақ, біздің ойымызша орталық
кеден органдары лауазымы саралауға сәйкес саяси болуы керек.
Біріншіден, Мемлекеттік қызмет туралы заңның 7-бабындағы норма
мемлекеттік қызметшілердің саяси лауазымын мемлекеттік органның құрылымдық
бөлімінің басшысына емес, оның бөлімдеріне, басқармаларына, және т.б.,
сонымен қатар мемлекеттік аппараттық техникалық пен көмекші персоналына
емес, тиісті өзінің қызметін мемлекеттік органның басшысы мен оның
орынбасарына ғана қатысты қағидасынан туындайды. Ал республиканың орталық
кеден органдарының басшысы барлық кеден органдарының жүйесін басқарады.
Екіншіден, саяси лауазым туралы норма республикалық деңгейдегі
мемлекеттік органдардың басшылары және олардың орынбасарлары, сонымен қатар
облыс әкімдері, республикалық маңызы бар қала және астана әкімдері
Конституцияның 87-бабының 3-тармағына сәйкес Республика Президентi мен
Үкiметiнiң өкiлi болып табылады. Ал орталық кеден органының басшысы
республикалық деңгейдегі басшы болып табылады.
Үшіншіден, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2002 жылғы 6 қыркүйектің
№981 Қазақстан Республикасы Кедендік бақылау комитетінің мәселелері
туралы қаулысында бекітілген ереженің 1-бабында Қазақстан Республикасының
Кедендік бақылау комитеті Қазақстан Республикасы Үкіметінің құрамына
кірмейтін, Қазақстан Республикасының экономикасының қауіпсіздігін қамтамсыз
ету мақсатында кеден ісі саласында тікелей басшылықты, салааралық
үлестіруді және өзге де арнайы атқарушылық, рұқсат ету функцияларын жүзеге
асыратын Қазақстан Республикасының орталық атқарушы органы болып табылады
деп айқын көрсетілген. Қазақстан Республикасы Кедендік бақылау комитеті
орталық кеден органы болғандықтан кеден органдары орталық атқару органдары
болып табылады. Орталық кеден органы мен төмен тұрған кеден органдары бір
жүйені құрайды, бұл мемлекеттік басқарудың орталық органы болып табылады.
Төртіншіден, Қазақстан Республикасы Конституциясының 64-бабының 1-
тармағында Үкімет барлық атқарушы органдардың жүйесін басқарады және
олардың қызметіне басшылық жасайды. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2002
жылғы 6 қыркүйектің №981 Қазақстан Республикасы Кедендік бақылау
комитетінің мәселелері туралы қаулысында бекітілген ереженің 17-бабында
Агенттікке Қазақстан Республикасының Үкіметі қызметке тағайындайтын және
қызметтен босататын төраға басшылық жасайды.
Сонымен, Қазақстан Республикасының орталық кеден органдарының басшы
лауазымы саяси лауазым болып табылады. Бұл орталық кеден органдарының басшы
лауазым өкілеттілігі оның қызметін босатуынан ғана емес, сонымен қатар оған
байланысты жоғары тұрған орган лауазымына қайта тағайындалған саяси
мемлекеттік қызметкерге байланысты болып табылады. Орталық кеден органының
басшысының өкілеттілігі тоқтатылуы өзінің өкілеттілігін орталық кеден
органы, сонымен қатар кеден басқармаларының басшысының өкілеттіктері,
кедендер мен кеден бекеттерінің өкілеттіктері тоқтай ма деген сұрақ пайда
болады. Егер белгіленген Конституциялық норманың әріпі мен рухынан
алсақ солай шығуы керек. Кеден органдары Қазақстан Республикасының атқарушы
органдар жүйесіне кіретін мемлекеттік орган болып табылады. Ал жоғарыдағы
көрсетілгендей Қазақстан Республикасы Конституциясының 64-бабының 1-
бөлімінде Үкімет барлық атқарушы органдардың жүйесін басқарады және олардың
қызметіне басшылық жасайды. Қазақстан Республикасы Президенті атқару
органдарының құрылуына тікелей және жанама қатысады. Онымен қоса,
Конституциясының 65-бабының 1-бөліміне сәйкес Қазақстан Республикасының
Президенті Үкіметті Конституцияда көзделген тәртіппен құрады. Осыдан шығып,
Конституция Республика Президентінің өкілеттілігі тоқтатылғаннан кейін
Үкімет құрамына кіретін орталық атқарушы органдар өзінің өкілеттіктерін
тоқтатты, сонымен қатар Үкімет құрамына кірмейтін орталық атқарушы
органдар өзінің өкілеттіктерін тоқтаттады етіп жасады. Сонымен қатар,
Президенттің өкілеттігі тоқтатылған уақытта облыс әкімдерінің,
республикалық маңызы бар қала және астана әкімдерінің өкілеттілігі
тоқтатылғанда, басқа әкімшілік-аумақтық бөлініс әкімдерінің өкілеттіктері
тоқталсын конституция жол береді. Мысалы, аудан, қала, қаладағы аудан
әкімдері. Атқарушы органдардың барлық қызметкерлеріне қатысты өзінің
өкілеттіктерін тоқтатуға байланысты Конституция егер атқарушы орган
басшысының өкілеттілігі тоқтатылған уақытта жол береді.
Конституция нормаларында белгіленген негізде барлық атқарушы органдар
қызметкерлерін қызметке тағайындау мен өкілеттілігін тоқтату ережелері
Қазақстан Республикасы Президентінің өкілеттілігінің басталуы мен
аяқталуына байланысты тәуелділікте болуына бағытталатын ой, қағида
көрінетінін атап өту керек. Конституцияның 87-бабының 1- тармағынан Үкімет
пен Президенттің басшылығында атқарушы биліктің жалпымемлекеттік саясатты
жүргізуге керек екенін ескертеді. Сондықтан Конституцияның 68-бабының 1-
тармағында Үкiметтiң жүргiзiп отырған саясатымен келiспейтiн немесе оны
жүргiзбейтiн Үкiмет мүшесi орнынан түсуге өтiнiш бередi не ол лауазымнан
босатылуға тиiс деп кездейсоқ көрсетілмеген. Бұндай ереже басқа атқару
органдар қызметкерлеріне де байланысты. Мысалы, Конституцияның 87-бабының 4-
тармағында былай делінген: Республика Президентi өзiнiң ұйғаруы бойынша
әкiмдердi қызметтерiнен босата алады. Бұл байланыста Мемлекеттік қызмет
туралы заңның 27-бабының 4-тармағында Мемлекеттiк саяси қызметшiлердің
ауысуы мемлекеттiк әкiмшiлiк қызметшілердiң жаңадан тағайындалған
мемлекеттiк саяси қызметшiлердiң бастамасы бойынша атқарып отырған
лауазымдағы мемлекеттiк қызметтi тоқтатуы үшiн негiз бола алмайды деп
көрсетілген. Бұл Конституцияға тура қайшы келмейді, бірақ берілген норма
атқарушы биліктің бірлігі мен вертикалдылығы туралы Конституциялық
нормалардың рухқа, ойға қайшы келеді, атқарушы биліктің бір құраушы
ауысуы төмен тұрған құраушының ауысуына әкеліп соқтырады.
Жоғарыдағыларға қарап Конституция норма көзқарасы деңгейінен қарағанда
егер Қазақстан Республикасы орталық кеден органының және Қазақстан
Республикасы Президентінің өкілеттіктері тоқтатылған уақытта барлық кеден
органдарының өкілеттіктері тоқтатылады деген қорытынды шығаруға болады.
Бұл Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан-2030 Қазақстан
халқына жолдауында көрсетілген. Яғни: Әлемдiк тәжiрибе мекеме басшысына
iшкi басқару жөнiнен кен өкiлеттiк берудiң билiктi асыра пайдалану
мүмкiндiгiнен келетiн залалдан гөрi әлдеқайда көп артықшылықтар беретiнiн
дәлелдеп отыр. Министр мен әкiм кең өкiлеттiктер иеленуге тиiс және солай
болуы керек, алайда, олардың қызметi жоғары тұрған органдарға есептi болуы
қажет, әрi ұдайы жасалып отыратын тәптiштеушi бақылау емес, стратегиялық
бақылауға алынуы керек. [8,96]
Сонымен, қоғам тіршілік әрекеті мен мемлекеттің жекелеген кеңістігін
нәтижелі басқару атқарушы билік органының жекелеген звеноларын жасау немесе
керісінше жою қажет. Осыған байланысты Кеден кодексінің 17-бабының 4-
тармағында былай көрсетілген: Кеден басқармалары және кедендер заңды
тұлғалар болып табылады және Қазақстан Республикасының Yкiметi бекiтетiн
ережелердiң негiзiнде iс-әрекет жасайды. Ал кеден бекеттеріне қатысты бұл
бапта былай бекітілген: Кеден бекетi мен бақылау-өткiзу пункттерi заңды
тұлғалар болып табылмайды және орталық кеден органының ұсынымы бойынша
кеден iсi мәселелерi жөнiндегi уәкiлеттi мемлекеттiк орган бекiтетiн
ережелер негiзiнде iс-әрекет жасайды.
1.3 Қазақстан Республикасының кеден органдар қызметкерлерінің құқықтық
мәртебесі
Қазақстан Республикасының кеден органдар қызметкерлерінің құқықтық
мәртебесі Қазақстан Республикасы кеден кодексінің 69 тарауында
айқындалған. Заңның осы тарауында заң шығарушы кеден органдарының
қызметкерлері лауазымды тұлға ретінде анықталады. Лауазымды тұлға
ұғымының мазмұнын заңшығарушы әр түрлі нормативтік құқықтық актілерде
айқындалады. Атап айтқанда, Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінің
307-бабының ескертуінде, тұрақты, уақытша немесе арнаулы өкілеттік бойынша
өкіметтің өкілі қызметін жүзеге асырушы не мемлекеттік органдарда,
жергілікті өзін-өзі басқару органдарында, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының Қарулы Күштерінде, Қазақстан Республикасының басқа да
әскерлері мен әскери құрамаларында ұйымдық-өкімдік немесе әкімшілік-
шаруашылық қызметтерді орындаушы адамдар лауазымды тұлғалар деп танылады
делінген.
Лауазымды тұлға ұғымының Ұйымдасқан қылмыс пен сыбайлас жемқорлықпен
күрес туралы заңының 2-бабының 4-тармақшасында және Мемлекеттік қызмет
туралы заңның 1-бабына да бар.
Кеден органдары қызметкерлерінің Лауазымды тұлға ұғымына жатқызылуы
заңдылық, себебі олар құқықтық шаралар арқылы қимыл жасайтын мемлекеттік
билік құзіретін иеленеді, Бұдан кеден огандарының қызметкерлері
мемлекеттік билік құзіретін иеленеді, яғни билік өкілі болып табылады.
Кеден органдары қызметкерлері мемлекеттік – билік құзіреттері заңына
сәйкес, мемлекеттік билік міндеттері мен функцияларын мемлекеттік
қызметінің бөлігі болатын кеден қызметі шеңберінде жүзеге асырады. Демек,
кеден органдарының қызметкерлеріне іске 1 қаңтарда 2000 ж. күшіне енген
Қазақстан Реcпубликасының мемлекеттік қызмет туралы 1999 ж. 23 шілдедегі
заңы таратылады. Аталған заңның 1-бабына сәйкес мемлекеттік қызмет деп,
мемлекеттік билік міндеттері мен функцияларын жүзеге асыру бағытында
мемлекеттік органдарға лауазымды құзіреттерін орындайтын мемлекеттік
қызметкердің қызметі түсініледі. Онымен қоса осы заң орындалатын
мемлекеттік міндеттер мен функциялардың сипатына және лауазым құзіретінің
көлемі мен сипатына байланысты мемлекеттік қызметкерлерді: әкімшілік және
саяси мемлекеттік қызметкерлерге бөледі. Сондықтан, кеден органдарының
қызметкерлері әкімшілік мемлекеттік қызметкерге немесе саяси мемлекеттік
қызметкерге жата ма? деген сауалға жауап іздеу қажет болады.
Мемлекеттік қызметкердің, оның ішінде кеден органдарының
қызметкерлерінің құқықтық мәртебесін зерттеу қазіргі таңда өзекті мәселе
болып табылады. Ол мына жағдайлармен байланысты болады.
Біріншіден, 1998 ж. 7 қазанда өзгертулер мен толықтырулар кемелденген
1995 жылғы Қазақстан Республикасының Ата заңы мемлекеттік қызметкерлердің
құқықтық жағдайы анықталған құраушыларының негізін қалады. Конституцияның
мемлекеттік органдардың құқықтық мәртебесіне қатысты негізгі идеялары мен
қағидаларына сүйене отырып, конституция қоғам мен мемлекет дамуының өтпелі
кезеңінде ел экономикасын әрі қарай дамыту үшін барлық мемлекеттік
органдар, ұйымдар, қоғамдық бірлестіктер мен азаматтар күшін біріктіре
алатын мемлекеттік биліктің күшті атқарушысы тармағының болу негізін қалап
береді. Ел экономикасындағы дағдарысты жою, тұрғындарды өмір сүру деңгейін
көтеру, қылмыстылықпен және бақа құқықбұзушылықпен күресу үшін барлық
мемлекеттік органдардың жұмыстары дұрыс жолға қойылуы керек. Бірінші
кезекте, Президент пен Үкімет жүргізіп отырған жалпы мемлекеттік саясатты
алға апаратын атқарушы органдрының жұмыстары бірлестік сипатқа ие болуы
қажет. Конституцияға сәйкес Президент пен Үкіметтің өкілдері болып
саналатын Үкімет пен жергілікті атқарушы органдарды басқарушы әкімдер,
Республиканың жаңа Президенті қызметіне кіріскенде өз өкілеттілігін
тоқтатады. Бұл барлық атқарушы органдар, оның ішінде кеден органдары үшін
саяси курсының бірліге мен сабақтастығын қамтамасыз етуде заң жүзінде
негізделгендігін білдіреді.
Екіншіден, Республиканың жаңа Президенті қызметіне кіріскенде Үкімет пен
жергілікті атқарушы органдарды басқарушы әкімдердің өз өкілеттілігін
тоқтату туралы конституциялық норма, бұл реттілік барлық атқарушы
органдарға, атап айтқанда кеден органдары үшін де сақталатындығын
көрсетеді. Бұл атқарушы органның жаңа тағайындалған басшысы сол органның
техникалық және қосымша жұмыскерлерімен басқа барлық қызметкерлерінің
өкілеттілігін тоқтатады деген сөз.
Ал атқарушы органдардың басшылары түрлі жағдайларға байланысты жиі
ауысып отырады. Басшы ауысуынан оның қызметкерлерінің де ауысуы ортақ іске
елеулі нұқсан келтіреді. Осыдан келіп заңшығарушы 1995 ж. 26 желтоқсандағы
Мемлекетік қызмет туралы заңына үш жылдан соң Президенттің араласуыменен
1999 ж. 23 шілдедегі Мемлекеттік қызмет туралы заңға әкімшілік
мемлекеттік қызметкерлер институтын енгізді. Аталған заңның 1-бабына сәйкес
әкімшілік мемлекеттік қызметкер – саяси мемлекеттік қызметкер құрамына
енбейтін, мемлекеттік органда тұрақты кәсіби негізде лауазымдық құзіретті
жүзеге асыратын мемлекеттік қызметкер.
Бұл жөнінде А.Т.Братько: ... демократиялық негізде құрылған мемлекетте
саясат бұтағына, саяси бағдарламалардың ауысуына және олардың артында
тұрған комндаларға тәуелсіз болатын мемлекеттік органдар әруақытта болуы
керек. Саясаткерлер келеді, кетеді, ал әкімшілік қалады - деп дәл тауып
айтқан.[9,156] Сондықтан мемлекеттік қызмет туралы заңның 27-бабының 4-
тармағы Мемлекеттiк саяси қызметшiлердiң ауысуы мемлекеттiк әкiмшiлiк
қызметшілердiң жаңадан тағайындалған мемлекеттiк саяси қызметшiлердiң
бастамасы бойынша атқарып отырған лауазымдағы мемлекеттiк қызметтi тоқтатуы
үшiн негiз бола алмайды - деп көрсетеді.
Сонымен, 1999 ж. 23 шілдедегі Мемлекеттік қызмет туралы Заңға сәйкес
Қазақстан Республикасының орталық кеден органдарының басшыларынан басқа
кеден органдарының лауазымды қызметкерлері әкімшілік мемлекеттік
қызметкерлері мәртебесіне ие болады және Кеден бақылау комитетінің, я
Үкіметтің өз өкілеттілігін тоқтатуы, жалпы жағдайда Қазақстан
Республикасының жаңа сайланған Президенті өз жұмысына кірісуі олар үшін
кеден огандарындағы мемлекеттік қызметкерлерді тоқтату болып есептелмейді.
Мемлекеттік қызмет туралы заңға сәйкес ҚР орталық кеден органдарының
басшыларының қызметі – олардың лауазымдық құзіреттерінің көлемі мен
сипатына, атқаратын міндеттері мен функцияларына байланысты қызметтерінен
босату және қызметке қою әкімшілік қызметкерінен гөрі саяси қызметкер
категориясына жатады. Олай болса, Мемлекеттік қызмет туралы заңның 27-
бабының 4-тармағына сәйкес ҚР орталық кеден огандарының басшыларының ауысуы
кеден органдары қызметкерлерінің лауазымдық өкілеттілігін тоқтатуға әкеліп
соқтырмайды.
Кеден органдары қызметкерлерінің құқықтық мәртебесі тұлғаның құқықтық
мәртебесі жөніндегі жалпы ұғымда қамтылады. Заң әдебиеттерінде (Первалов,
Леушин ...) тұлғаның жалпы (халықаралық), конституциялық (базалық),
салалық, тектілік (арнайы) және даралық мәртебелері көрсетіледі.[10,б.50]
Кеден органдары қызметкерлерінің құқықтық мәртебесінің мазмұнына арнайы
құқық пен міндеттерді иеленетін билік өкілі ретіндегі кейбір ерекшеліктер
де енеді. Ең бастысы – кеден органдары қызметкерлері құқық қорғау
органдарының қызметкерлері болып табылады, себебі Қазақстан Республикасы
Кеден кодексінің 505-бабына сәйкес, кеден органдарындағы қызмет Қазақстан
Республикасының заң актілеріне сәйкес кеден органдарының міндеттерін,
құқықтарын және міндеттемелерін, сондай-ақ құқық қорғау органдарының
функцияларын іске асыру жөніндегі кәсіби қызметті жүзеге асыратын Қазақстан
Республикасы азаматтары мемлекеттік қызметінің арнаулы түрі болып табылады.
Яғни, Қазақстан Республикасының Кеден органдары заңды түрде құқық қорғау
органдарының мәртебесін иеленеді. Е.Т.Жалбыров былай дейді: Қазақстан
Республикасы құқық қорғау органдарының құқықтық мәртебесі осы категориядағы
қызметкерлердің мемлекеттік қызмет жүйесіне заңды түрде бекітілгенімен
көрінеді.[11,б.15] Және кеден органдары қызметкерлерінің мәртебесі өзіндік
арнайы (тектілік) мәртебесімен ерекшеленеді. Атап айтқанда, Ата заңның 23-
бабының 2-тармағында құқық қорғау органдары саяси құқығына шектеу қойылған.
Олардың партияларға, кәсіптік одақтарға мүше болмауы керек, онымен қоса
қандай болмасын саяси партияны жақтап сөйлемеуі тиіс. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1 Қазақстан Республикасы кеден органдарының мемлекеттік атқарушы
органдар жүйесіндегі құқықтық мәртебесінің түсінігі
1.1 Қазақстан Республикасы кеден органдарының құқықтық
мәртебесі ... ... .9
1.2 Қазақстан Республикасының кеден органдарының құқықтары мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
1.3 Қазақстан Республикасының кеден органдар қызметкерлерінің құқықтық
мәртебесі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 22
2 Қазақстан Республикасы кеден органдарының құқық қорғау саласындағы
қызметін талдау
2.1 Кеден органдары Қазақстан Республикасы құқық қорғау органдары
жүйесінде ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.2 Қазақстан Республикасының кеден органдарының құқық қорғау және
анықтау қызметінің конституциялық
қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..37
3 Қазақстан Республикасының кеден органдарының анықтау органы
ретіндегі қызметін жетілдіру
3.1 Қазақстан Республикасының кеден органдарының қызметінің нормативті
негіздерін
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...45
3.2 Кеден органдары қолданатын нормативтік құқықтық актілердің
конституциялылығы ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..59
Кіріспе
Қазақстан Республикасы егеменді мен тәуелсіз болғандығына қарамастан
қоғамдық қатынастың көптеген салаларын реттейтін көптеген заңдар мен
нормативтік-құқықтық актілер шығарылғандығы белгілі, сонымен қатар жеке
әлеуметтік, экономикалық және тіпті мемлекеттің өмірі жеткіліксіз
реттелмеген заңдар кездесіп, оған дәлел қолданылып жүрген заңдар мен басқа
актілердің бір-біріне қарама-қайшы келуі жиі кездесетіні жасырын емес.
Сондықтан қоғамның қазіргі кезеңінде жаңа құқықтық институттарды құру,
дамыған заңдылық процесін, құқыққолдану тәжірибесінде пайда болған
өзгерістерді қажет етеді. Осымен құқыққолдану қызметінде мемлекеттің
қызметі маңызды мәнге ие. Өйткені құқық қорғау қызметінің маңызды бөлігі
болып табылатын құқыққолдану қызметі толық көлемде конституцияда бекітілген
адам мен азаматтың құқық пен бостандығын қозғайды.
Дәл сол уақытта кеден қызметі мемлекеттің орындаушы-басқарушы қызметі
шеңберінде жүзеге асырылады, яғни кеден ісінің басты міндеті басқарушылық
қызметі болып табылады. Басқарушылық қызмет орындаушы мемлекет органдарына
берілгені мәлім. Габричидзе Б.Н. және Суслов Н.А. сөздеріне сүйенсек,
кеден органдары атқарушы билік органдарының бір түрі және мемлекеттік
басқару жүйесінің тармақтары болып табылады. Атқарушы органдар ретінде
Ресей Федерациясының кеден органдарына берілген мінездеме толық көлемде
Үкіметпен басқарылатын мемлекеттің атқарушы органдар жүйесінің бөлігі болып
табылатын Қазақстан Республикасының кеден органдарына да тиісті. Әрине,
кеден органдары өзінің құрылымы мен құзіретімен басқа атқарушы билік
органдары арқылы ерекшеленеді. Қазақстан Республикасының кеден органдарының
атқарушы органдар жүйесінде мәртебесі орындалатын қызметімен, өкілеттік
мерзімімен, біліктілігімен, құзіретімен және т.б. анықталынады. Еліміздің
Негізгі заңы - Қазақстан Республикасының Конституциясында басқа да
атқарушы органдар сияқты кеден органдары да тікелей көрсетілмеген.
Конституция тек атқарушы органдардың жалпы, негізгі өлшемдерін ғана
көрсетеді. Кеден органдарын алатын болсақ, Конституция оны мемлекеттік
билік жүйесіне кіргізеді. Бұл жерде мынаны ескеру керек: кеден органдарының
мемлекеттің атқару органдар жүйесіндегі құқықтық мәртебесі – қандай-да бір
тарихи кезеңде республикамыздың егемендігі мен тәуелсіздігін, халық игілігі
үшін елдің экономикалық дамуын қаншалықты қамтамасыз етуіне байланысты
болады. Осыдан кеден органдарынсыз барлық халық игілігін, республикамыздың
егемендігі мен тәуелсіздігін қамтамасыз ете аламыз ба? - деген сұрақ
туындалады. Менің ойымша, ол келесі негіздеулерге сәйкес мүмкін болады.
Қазақстан Республикасының кеден органдар қызметкерлерінің құқықтық
мәртебесі Қазақстан Республикасы кеден кодексінің 69 тарауында
айқындалған. Заңның осы тарауында заң шығарушы кеден органдарының
қызметкерлері лауазымды тұлға ретінде анықталады. Лауазымды тұлға
ұғымының мазмұнын заңшығарушы әр түрлі нормативтік құқықтық актілерде
айқындалады. Атап айтқанда, Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінің
307-бабының ескертуінде, тұрақты, уақытша немесе арнаулы өкілеттік бойынша
өкіметтің өкілі қызметін жүзеге асырушы не мемлекеттік органдарда,
жергілікті өзін-өзі басқару органдарында, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының Қарулы Күштерінде, Қазақстан Республикасының басқа да
әскерлері мен әскери құрамаларында ұйымдық-өкімдік немесе әкімшілік-
шаруашылық қызметтерді орындаушы адамдар лауазымды тұлғалар деп танылады
делінген.
Бұл дипломдық зерттеу Қазақстан Республикасының кеден органдар
қызметінің құқық қорғау мен құқық атқару проблемалық мәселелерін, сонымен
қатар олардың құқықтық мәртебесі жөніндегі сұрақтарын қарастырады.
Қазақстан өзін егеменді мен тәуелсіз етіп жариялағанына уақыттан бері
қоғам өмірі мен мемлекеттің саяси, әлеуметтік-экономикалық және басқа
салаларында көптеген өзгерістер болды. Қоғамның саяси және экономикалық
ұйымдастырудың жаңа моделіне көшу біздің мемлекетімізде құқықтық реттеуді
мемлекет жағынан қажет ететін жаңа қоғамдық қатынастарды тудырды.
Қазақстан Республикасының кеден органдарының құқықтық мәртебесінің
сұрағына заң әдебиеттерінде айтарлықтай көңіл бөлінгені аян. Біздің
республикамыздың кеден органдарының құқықтық мәртебесін талдауға арналған
жұмыстардан Алибеков С.Т., Вибол Е., Мауленов К.С., Сарсенбаев М.А.,
Ушурова С.Р., Шитковский А.А. және т.б. еңбектерін атап өтуге болады.
Аталған жұмыстарда Қазақстан Республикасының кеден органдарының құқықтық
мәртебесіне, оның Қазақстан Республикасының мемлекеттік билік
механизміндегі орны мен роліне талдау жасалған. Сонымен қатар, қоғамның
мемлекеттік-құқықтық өмірінде әлеуметтік-экономикалық және саяси қатынас
талаптарынан туындайтын жаңа қатынастар қоғам мен мемлекеттің өміріне,
сонымен қатар кеден органдарының құқықтық мәртебесінің мазмұнына елеулі
өзгерістер енгізеді. Конституция біздің Республикамыздың Негізгі Заңы
болғандықтан бастапқы, негізді, негізделуші ойлар мен қоғамдық пен
мемлекеттік өмір тәртібінің құқықтық қағидалары, сонымен қатар онда
адамның, мемлекеттің, оның органдарының, сонымен қатар кеден органдарының
құқықтық негіздерін анықтайды. Қазақстан Республикасының кеден органдарының
құқықтық мәртебесін жария етуіне көңіл бөлінбеуіне қарамастан, біздің
республикамыздың мемлекеттік-құқықтық өмірдің өзін одан әрі оның ерекше
құқықтық жағдайын табу мен талдау, сонымен қатар Конституцияның нормалары
арқылы кеден органының атқару қызметіне байланысты сұрақтарды жарыққа
шығару сияқты мәселелер бүгінгі көкейкесті мәселе болып тұр. Дәлелдеп
айтсақ, Қазақстан Республикасының Кеден органдарының құқықтық мәртебесіне
талдау жасау, сонымен қатар қазіргі кезеңдегі оның мемлекеттік
механизміндегі орны мен роліне ерекше көңіл бөлінуі керек.
Кеден ісі қоғамда өз орнын иеленеді және әрі қарай қызмет етеді, өйткені
мемлекеттер шекарасы арқылы өткізілетін әр түрлі тауарлар мен көлік
құралдар түрлері өтеді. Осыдан кеден ісі мемлекеттің экономикалық
қызметімен тікелей байланыстылығын көруімізге болады. Бір жағынан,
мемлекеттік шекара тым мықты және экономикалық қатынаста мемлекет өзінің
арасында оқшау болса, онда бір мемлекет территориясынан басқа мемлекет
территориясына нақты тауарлар мен көлік құралдарының өткізілуін шектеуге
немесе мүлдем кіргізбеуге бағытталған кедендік фактор көбірек өседі.
Мынадай жағдайларда, мысалы, КСРО кезінде кедендік фактор темір тормен
байланыста болды, идеологиялық бағыттың құлы болды. Ол уақытта үстем болған
партиялық-мемлекетік идеологияның өзі КСРО-да тіршілік еткен ең дұрыс,
ақиқат және прогрессивті болып табылатын саяси жүйеге, сонымен қатар
экономикалық жүйеге, шаруашылыққа тәуелді болды. Сондықтан Кеңестік
мемлекеттің экономикалық қатынасы көбінесе өзінің мемлекеттік социалистік
лагерьлері арқылы өмір сүрді және солар арқылы дамыды. Сол сияқты
экономикалық кеңістіктің негізінде жеке меншік деп саналатын идеялогиялық
факторларға сүйенген, сол кездегі мемлекеттің сыртқы сауда монополиясына
кеден қызметі өз салып отырғаны айғақ.
Бір жағынан, мемлекеттің барлық тарихи даму кезеңдерінде кез келген
мемлекеттің кеден қызметі берілген мемлекет аумағында барлық үстемдік
ететін саяси және экономикалық қатынасты (мемлекеттің ішкі, сол сияқты
басқа елдермен қатынасын) өзіне қамтиды. Сондықтан кеден қызметі – көп
мәселелерді жинақтаған (кешенді) ұғым. Ол Қазақстан Республикасының сыртқы
және ішкі саясатымен тығыз байланыста болады. Оны жүзеге асыру үрдісінде
екі мақсатты іске асыруды алға қояды: экономикалық және құқық қорғау. Осы
мақсаттар Қазақстан Республикасының кеден органдары арқылы жүзеге
асырылады.
Сонымен бірге біздің республикамыздағы мемлекеттік басқару жүйесі
мемлекеттік аппараттың жекелеген өзгерістерге ұшырайды, осының негізінде
кеден органдарының Қазақстан Республикасының құқық қорғау органдары
жүйесіндегі орны мен мәні туралы мәселелер жеткіліксіз зерттелген. Бұл
тұрғыда құқық қорғаудың нәтижелі және айрықша ерекше құқық қорғау
органдарының құқық атқару қызметі еліміздің Негізгі заң норма сараптамасы
тұрғысынан қарағанда – Қазақстан Республикасы Конституциясында өзекті
мәселе болып табылады. Тек Конституция біздің еліміздің құқықтық жүйесінің
өзегі бола тұра, мемлекеттік және қоғамдық институттардың жұмыс жасауының
негізгі талаптарын, сонымен қатар қоғамдық тәртіпті қамтамасыз етуге
бағытталған мемлекеттің басты қызметін алдын-ала анықтайды.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, дипломдық жұмысымыз Қазақстан
Республикасының кеден органдарының мәртебесін жетілдіру мақсатында
кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен
құралады.
1 Қазақстан Республикасы кеден органдарының мемлекеттік атқарушы
органдар жүйесіндегі құқықтық мәртебесінің түсінігі
1.1 Қазақстан Республикасы кеден органдарының құқықтық мәртебесі
Ең алдымен, құқықтық реттеу саласына жататын барлық қоғамдық қатынастар
әрекет етуші құқықпен реттеледі. Демек, ол әрекет етуші құқық шеңберін
қамтиды. Қазақстан Республикасы Конституциясының 4-бабының 1-тармағында
Қолданылатын құқық түсінігі туралы айтылған. Яғни, Қазақстан
Республикасында қолданылатын құқық Конституцияның, соған сәйкес заңдардың,
өзге де нормативтік-құқықтық актілердің, Республиканың халықаралық шарттық
және өзге де міндеттемелерінің, сондай-ақ Республиканың Конституциялық
Кеңесінің және Жоғары Соты нормативтік қаулыларының нормалары болып
табылады. Демек, басқа барлық құқық субъектілері сияқты Қазақстан
Республикасының кеден органдарының құқықтық мәртебесі қоғамдық қатынастарды
реттеуде қолданылатын құқық шеңберінде негізделеді. Сондықтан, Қазақстан
Республикасының кеден органдарының құқықтық мәртебесі жөнінде толық
сұрақтарды анықтау үшін Конституцияның нормалары негізінде оның мәртебесіне
бізге қажетті талдау және ең алдымен қолданылатын құқық түсінігінен
таратылуы керек.
Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі қолданылатын құқыққа
келесідей түсінік берген: қолданылатын құқық Қазақстан Республикасының
Конституциясының 4-бабының 1-тармағы мағынасымен түсіндірсек, конституция
мен оның баптарында көрсетілген басқа да нормативтік құқықтық актілері,
сонымен қатар осы уақытқа дейін жойылмаған Республиканың халықаралық
міндеттемелеріне негізделген. Ертеде қабылданған актілерге белгіленген
тәртіптегі өзгертулер мен толықтырулар, сонымен қатар қабылданған жаңа
актілердің нормалары қолданылатын құқық құрамына кіреді, ал күші жойылған
деп есептелген нормалар оның құрамынан алынып тасталынады да, келесі
қабылданған нормалар Конституцияның 77-бабының 3, 5 тармақтарында
бекітілген заңның кері күші ережелерін сақтап күшіне ену керек.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 4-бабының 1-тармағына талдаулары
мен Конституциялық Кеңестің Конституциялық нормасына түсіндірулері бізге
келесі қорытындыларды жасауға мүмкіншілік туғызады.
Дегенмен, Конституцияның 4-бабының 1-тармағының мәні мен мазмұнынан
объективтік және субъективтік мәнінде құқық және құқықтық нормалар жекелей
Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық ретінде саналмайтындығы
туындалады. Көріп отырғанымыздай жоғарыдағы Конституциялық Кеңестің
түсіндірмесінде, қолданылатын құқық – бұл ең алдымен Конституцияның
нормалары. Конституция – бұл конституциясы бар кез келген мемлекеттің
Негізгі Заңы. Егер Қазақстан Республикасының Конституциясының түсіндірме
сөздігіне сүйенсек, онда қолданылатын құқық келесі негіздермен
анықталады: Қолданылатын құқық Қазақстандық қоғамда және біздің
мемлекетімізге кіретін қайнар көздердің барлық түрлері позитивті құқықтың
біртұтас актілер жүйесін құрайды.[3,б.55] Барлық құқықтың қайнар көздерін
қосады деген пікірге ерекше көңіл бөлу керек. Осы тұрғыдан алғанда
қолданылатын құқық құқықтың қайнар көздері түсінігімен теңдестірілген.
Ондай теңдестіру дұрыс па? Менің ойымша қолданылатын құқық пен құқықтың
қайнар көздері түсініктері келесі негіздерге сәйкес теңдестірілмеуі керек.
Мәртебе сөзі латынның status сөзінен шыққан және істердің жағдайын
білдіреді.[1,б.71] Құқықтық мәртебе - құқықтық нормалармен бекітілген
субъектілердің жағдай мен олардың құқықтары мен міндеттерінің жиынтығын
білдіреді.[2,б.55] Кең мағынада алғанда құқықтық мәртебе немесе құқықтық
жағдай – ұлттық заңдар нормаларында көрсетілген құқық субъектілерінің
деректік жағдайы. Кеден органдарының құқықтық мәртебесі – кеден
органдарының функциялары, өкілеттік мерзімі мен құрылу тәртібі, құзіреті
(қоғамдық қатынастағы нақты саладағы құқықтары мен міндеттері),
жауапкершіліктің негізі мен нысаны, сонымен қатар кеден органдарының өкілін
тоқтату тәртібі.
Біріншіден, құқықтың қайнар көздері – құқықтық нормалардың көріну
нысаны. Көрсетілген мағынада қайнар көздердің немесе құқық негізінің
абстрактілі түсінігі туралы сөз болып отыр. Мысалы, Қазақстан
Республикасында жалғыз құқықтың қайнар көзі - бұл нормативті құқықтық акт.
Бұл жағдайда берілген түсініктің мазмұнына кірмейтін нормативтік құқықтық
актінің қабылданған уақыты мен оның әрекет ету мерзімі бар. Бұл жерде басты
– қандай-да бір нақты қоғамдық қатынасты реттейтін және белгіленген немесе
белгіленбеген әрекет ету мерзімі бар қандай-да бір нақты нормативтік
құқықтық акт туралы сөз болып тұрған жоқ. Мысалы, Қазақстан
Республикасындағы кеден кодексі. Бұл заңның жеке ережелерінде өзінің
әрекет ету мерзімі белгіленген. Ал жалпы нормативтік құқықтық акт туралы,
қатып қалған күйіндегі оның абстрактілі түсінігі болып табылады.
Екіншіден, қолданылатын құқық түсінігі өзінің мазмұнында уақытша
категорияны немесе уақытша өлшемді жорамалдайды. Қолданылатын құқық
түсінігінің құрамына өзінің әрекет ету мерзімі аяқталуына немесе күші
жоғалған нормативтік құқықтық актілер кірмейді. Қолданылатын құқық
құрамына алынбаған, күшін жоғалтпаған және әрекет етіп жүрген бұрыннан
белгіленген және белгіленбеген мерзімге белгіленген заңды күші бар
нормативтік құқықтық актілер кіреді.
Үшіншіден, егер позитивті құқық осы уақытта әрекет етіп отырған құқық
ретінде түсіндірілетін заң нормаларына, тіпті Қазақстан Республикасы
Конституциясының 4-бабының 1-тармағында көрсетілгендей Негізгі Заң мен
заңға сәйкес актілер нормаларына ғана сүйенсе, құқық пен заңның теңдігі
туралы қорытынды шығады. Танымалы заңгер Явич Л.С. атап өткендей, құқық –
бұл заңды нормаларда бекітілген және құқықтық санада көрініс тапқан
құқықтық қатынас.[4,б.23] Бұл жағдайда автор құқықты кеңірек түсінеді,
яғни заң нормаларынан басқа құқықтық қатынас пен құқықтық сананы қосады.
Осыдан қолданылатын құқық түсінігі мазмұнына кірмейтін құқықтық қатынас
пен құқықтық сана сияқты элементтер бар. Осы жерде заң нормалары өмір
талаптарына, табиғи құқыққа сай келмесе, онда оларды жүзеге асыру
мемлекеттік мәжбүрлеу құралдарын дұрыс емес қолдануға әкеліп соқтырады.
Олар соңында үлкен шығындарға, салттық және психологиялық басымдылыққа
байланысты күткен нәтиже бере алмайды деп ескертеді.[5,б.65] Бұл жағдайда
Қазақстан Республикасының кеден органдарының құқықтық мәртебесі мазмұныны
нормативті элементтер мен белгілерді, яғни қолданылатын құқық сияқты ол
өзіне Конституцияның нормаларын ескермегенде барлық нормаларды және оған
негізделген алынбаған және күшін жоғалтпаған заңдар мен басқа да нормативті
актілерді өзіне қамтиды екенін атап кету қажет. Сондықтан Қазақстан
Республикасының кеден органдарының құқықтық мәртебесі қазақстандық қоғамның
және біздің мемлекетіміздің құқық субъектісі ретінде, Конституцияға сәйкес
көлемде қолданылатын құқық құрамына кіретін басқа да құқықтық актілер
қатарына кеден органдарының құқықтық мәртебесін тікелей анықтайтын
Қазақстан Республикасының кеден кодексі қосылатындықтан қолданылатын
құқық шеңберімен қамтылады және оның шегінен шықпайды.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік билік механизмінде кеден органдары
қандай орын алады? Кеден органы мемлекеттік механизмнің құрылымдық элементі
ретінде өзінің қызметін жүзеге асыру үшін, жүргізу пәні болатын өзінің
кеңістігі немесе жұмыс аумағы бар күштеу өкілетілігін билік белгіленген
орган болып табылады .
Конституция біздің республикамыздың Негізгі Заңы болғандықтан бастапқы,
негізді, негізделуші ойлар мен қоғамдық пен мемлекеттік өмір тәртібінің
құқықтық қағидалары, сонымен қатар онда адамның, мемлекеттің, оның
органдарының, сонымен қатар кеден органдарының құқықтық негіздерін
анықтайды. Қазақстан Республикасының кеден органдарының құқықтық мәртебесін
жария етуіне көңіл бөлінбеуіне қарамастан, біздің республикамыздың
мемлекеттік-құқықтық өмірдің өзін одан әрі оның ерекше құқықтық жағдайын
табу мен талдау, сонымен қатар Конституцияның нормалары арқылы кеден
органының атқару қызметіне байланысты сұрақтарды жарыққа шығару сияқты
мәселелер бүгінгі көкейкесті мәселе болып тұр. Дәлелдеп айтсақ, Қазақстан
Республикасының Кеден органдарының құқықтық мәртебесіне талдау жасау,
сонымен қатар қазіргі кезеңдегі оның мемлекеттік механизміндегі орны мен
роліне ерекше көңіл бөлінуі керек.
Кеден ісі (кеден қызметі) қоғамда өз орнын иеленеді және әрі қарай
қызмет етеді, өйткені мемлекеттер шекарасы арқылы өткізілетін әр түрлі
тауарлар мен көлік құралдар түрлері өтеді. Осыдан кеден ісі мемлекеттің
экономикалық қызметімен тікелей байланыстылығын көруімізге болады. Бір
жағынан, мемлекеттік шекара тым мықты және экономикалық қатынаста
мемлекет өзінің арасында оқшау болса, онда бір мемлекет территориясынан
басқа мемлекет территориясына нақты тауарлар мен көлік құралдарының
өткізілуін шектеуге немесе мүлдем кіргізбеуге бағытталған кедендік фактор
көбірек өседі. Мынадай жағдайларда, мысалы, КСРО кезінде кедендік фактор
темір тормен байланыста болды, идеологиялық бағыттың құлы болды. Ол
уақытта үстем болған партиялық-мемлекетік идеологияның өзі КСРО-да тіршілік
еткен ең дұрыс, ақиқат және прогрессивті болып табылатын саяси
жүйеге, сонымен қатар экономикалық жүйеге, шаруашылыққа тәуелді болды.
Сондықтан Кеңестік мемлекеттің экономикалық қатынасы көбінесе өзінің
мемлекеттік социалистік лагерьлері арқылы өмір сүрді және солар арқылы
дамыды. Сол сияқты экономикалық кеңістіктің негізінде жеке меншік деп
саналатын идеялогиялық факторларға сүйенген, сол кездегі мемлекеттің
сыртқы сауда монополиясына кеден қызметі өз салып отырғаны айғақ.
Бір жағынан, мемлекеттің барлық тарихи даму кезеңдерінде кез келген
мемлекеттің кеден қызметі берілген мемлекет аумағында барлық үстемдік
ететін саяси және экономикалық қатынасты (мемлекеттің ішкі, сол сияқты
басқа елдермен қатынасын) өзіне қамтиды. Сондықтан кеден қызметі – көп
мәселелерді жинақтаған (кешенді) ұғым. Ол Қазақстан Республикасының сыртқы
және ішкі саясатымен тығыз байланыста болады. Оны жүзеге асыру үрдісінде
екі мақсатты іске асыруды алға қояды: экономикалық және құқық қорғау. Осы
мақсаттар Қазақстан Республикасының кеден органдары арқылы жүзеге
асырылады.
Дәл сол уақытта кеден қызметі мемлекеттің орындаушы-басқарушы қызметі
шеңберінде жүзеге асырылады, яғни кеден ісінің басты міндеті басқарушылық
қызметі болып табылады. Басқарушылық қызмет орындаушы мемлекет органдарына
берілгені мәлім. Габричидзе Б.Н. және Суслов Н.А. сөздеріне сүйенсек,
кеден органдары атқарушы билік органдарының бір түрі және мемлекеттік
басқару жүйесінің тармақтары болып табылады.[6,б.23] Атқарушы органдар
ретінде Ресей Федерациясының кеден органдарына берілген мінездеме толық
көлемде Үкіметпен басқарылатын мемлекеттің атқарушы органдар жүйесінің
бөлігі болып табылатын Қазақстан Республикасының кеден органдарына да
тиісті. Әрине, кеден органдары өзінің құрылымы мен құзіретімен басқа
атқарушы билік органдары арқылы ерекшеленеді. Қазақстан Республикасының
кеден органдарының атқарушы органдар жүйесінде мәртебесі орындалатын
қызметімен, өкілеттік мерзімімен, біліктілігімен, құзіретімен және т.б.
анықталынады. Еліміздің Негізгі заңы - Қазақстан Республикасының
Конституциясында басқа да атқарушы органдар сияқты кеден органдары да
тікелей көрсетілмеген. Конституция тек атқарушы органдардың жалпы, негізгі
өлшемдерін ғана көрсетеді. Кеден органдарын алатын болсақ, Конституция оны
мемлекеттік билік жүйесіне кіргізеді. Бұл жерде мынаны ескеру керек: кеден
органдарының мемлекеттің атқару органдар жүйесіндегі құқықтық мәртебесі –
қандай-да бір тарихи кезеңде республикамыздың егемендігі мен тәуелсіздігін,
халық игілігі үшін елдің экономикалық дамуын қаншалықты қамтамасыз етуіне
байланысты болады. Осыдан кеден органдарынсыз барлық халық игілігін,
республикамыздың егемендігі мен тәуелсіздігін қамтамасыз ете аламыз ба? -
деген сұрақ туындалады. Менің ойымша, ол келесі негіздеулерге сәйкес мүмкін
болады.
Біріншіден, мемлекеттің егеменділігі (французша souverainete - жоғарғы
билік) және тәуелсіздігі елдің өз ішіндегі басқа билеушілерге қарағандағы
мемлекеттік биліктің үстемдігі мен тәуелсіздігін және халықаралық қатынас
кеңістіктігінде тәуелсіздігін аңғартады.[7,б.78]
Екіншіден, мемлекет билігінің тәуелсіздігін халықаралық қатынаста
қамтамасыздандыру елдің экономикалық қауіпсіздігін орнатпайынша мүмкін
болмайды. Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздігі туралы заңының 1-
бабында, экономикалық қауіпсіздік – Қазақстан Республикасының ұлттық
экономикасының оның тұрақты дамуы мен экономикалық тәуелсіздігіне қатер
төндіретін ішкі және сыртқы жағдайлардан, процестер мен факторлардан
қорғалуының жай-күйі деп көрсеткен.
Үшіншіден, республиканың мемлекеттік билігінің үстемдігі мен
тәуелсіздігі оның халықаралық қатынастағы тәуелсіздігінің проекциясы болып
табылады. Ол елдің ішкі және сыртқы саясатын республика тұрғындарының
мүдделеріне сәйкес, онымен қоса мемлекеттің өз мүддесіне сәйкес жүзеге
асыру мүмкіндігін байқатады, ал Кеден кодексінің 3-бабына сәйкес,
Қазақстан Республикасында Қазақстан Республикасының iшкi және сыртқы
саясатының құрамдас бөлiгi болып табылатын бiрыңғай кеден саясаты жүзеге
асырылады. Қазақстан Республикасының экономикасын дамытуды ынталандыру және
экономикалық мүдделерін қорғау, тиімді кедендік бақылауды қамтамасыз ету
және Қазақстан Республикасының заң актілерінде белгіленген өзге де
мақсаттар Қазақстан Республикасы кеден саясатының негізгі мақсаттары болып
табылады.
Төртіншіден, кеден саясатын жүзеге асыру кеден органдарынсыз мүмкін
емес. Кеден ісі саласына байланысты мәселелерге құзіретті мемлекеттік
органдармен қоса кеден саясатын қамтамасыз етуде басты ролді кеден
органдары атқарады.
Бесіншіден, Қазақстан Республикасы Конституциясы 66-бабының 1-тармағында
Қазақстан Республикасының Үкіметі: мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық
саясатының, оның қорғаныс қабілетінің, қауіпсіздігінің, қоғамдық тәртіпті
қамтамасыз етудің негізгі бағыттарын әзірлейді және олардың жүзеге
асырылуын ұйымдастырады делінген. Ал оны жүзеге асыру көрсетілген
міндеттерді фискальді және құқық қорғау қызметтері арқылы орындайтын кеден
органдарының көмегінсіз мүмкін емес.
Онымен қоса, мемлекеттің ерекше монополиясы болып табылатын кеден ісін
жүзеге асыру кеден органдарына жүктелген. Сондықтан, республикамыздың
егемендігі мен тәуелсіздігін, барлық халық игілігі үшін елдің экономикалық
дамуын қамтамасыз ету мемлекеттің атқарушы органдарының құрамды бөлігі
болып табылатын кеден органдарынсыз мүмкін емес. Мұның барлығы кеден
органдары республикамыздың мемлекеттік билігінің ажырамас құрамдас бөлігі
екендігін аңғартады.
2. Қазақстан Республикасының кеден органдарының құқықтары мен міндеттері
Кеден органдарының өкілеттік мерзімін талдаудан бұрын Конституциялық
норма ережелеріне сәйкес, мемлекеттік билікті ұйымдастыру сұрақтарына қажет
мақсаттарды міндеттейтін сұрақтарға жауап беру қажет.
Қазақстан Республикасының Кеден кодексінің 17-бабының 3-тармағына
сәйкес, кеден ісі мәселелері жөніндегі уәкілетті орган заңды тұлға болып
табылады және ол Қазақстан Республикасының үкіметі бекітетін ережелер
негізінде іс-әрекет жасайды. Яғни, Қазақстан Республикасы Президентінің
Қазақстан Республикасы мемлекеттік басқару жүйесін одан әрі жетілдіру
шаралары туралы 2002 жылғы 28 тамыздағы №931 Жарлығына сәйкес Қазақстан
Республикасы Үкіметінің Қазақстан Республикасы Кедендік бақылау
комитетінің мәселелері туралы қаулысы Қазақстан Республикасы Кедендік
бақылау комитетінің құрылуына негіз болды. Ол туралы Қазақстан Республикасы
Үкіметінің Қазақстан Республикасы Кедендік бақылау комитетінің мәселелері
туралы қаулысында баяндалды. Осы қаулыға байланысты белгіленген агенттікке
келесі негізгі міндеттер жүктелді:
1) Өз құзіреті шегінде Қазақстан Республикасының экономикалық
қауіпсіздігі мен экономикалық мүдделерін қамтамасыз ету;
2) Қазақстан Республикасының кеден саясатын әзірлеуге және жүргізуге
қатысу;
3) Оның орындалуын бақылауды Қазақстан Республикасының кеден органдары
жүзеге асыруға міндетті болатын Қазақстан Республикасының кеден
және өзге де заңнамасының сақталуын, кеден ісін жүзеге асыру
кезінде азаматтар мен ұйымдардың заңды құқықтары мен мүдделерінің
қорғалуын қамтамасыз ету;
4) Сауда-экономикалық қатынастарды кедендік реттеудің құралдарын
қолдану;
5) Кедендік төлемдер мен салықтарды алу;
6) Лицензиялауды қоса алғанда, Қазақстан Республикасының кедендік
шекарасы арқылы өткізілетін тауарларғы қатысты тарифтік емес реттеу
шараларын әзірлеуге қатысу;
7) Тауарлар мен көлік құралдарын Қазақстан Республикасының кедендік
шекарасы арқылы өткізу кездегі рұқсат ету тәртібінің сақталуын
қамтамасыз ету;
8) Контрабанда мен қылмыстарға, кеден ісі саласындағы құқық
бұзушылықтарға, Қазақстан Республикасының кедендік шекарасы арқылы
өткізілетін тауарларға қатысты кеден ережелері мен салық заңнамасын
бұзушылықтарға, қарсы күрес, Қазақстан Республикасының кедендік
шекарасы арқылы есiрткi құралдарының, психотроптық заттардың, қару-
жарақтың Қазақстан Республикасы мен шет елдер халықтарының көркем,
тарихи және археологиялық игілігі заттарының, зияткерлік меншiк
объектілерінің, жойылып кету қаупi төнiп төрған жануарлар мен
өсiмдiк түрлерiнiң, олардың бөлiктерi мен дериваттарының, басқа да
тауарлардың заңсыз айналымының жолын кесу, сондай-ақ халықаралық
терроризмге қарсы күресте жәрдем көрсету және Қазақстан
Республикасының әуежайларында халықаралық азаматтық авиацияның
қызметiне заңсыз араласудың жолын кесу;
9) кедендiк бақылау мен кедендік ресiмдеудi жүзеге асыру және
жетiлдiру, Қазақстан Республикасының кедендiк шекарасы арқылы тауар
айналымын жеделдетуге ықпал ететiн жағдайлар жасау;
10) сыртқы сауданың кеден статистикасы мен Қазақстан Республикасының
арнайы кеден статистикасын жүргiзу;
11) Сыртқы экономикалық қызметтің тауарлық номенклатурасын жүргiзу;
12) Қазақстан Республикасы сыртқы экономикалық байланыстарының, сондай-
ақ ұйымдар мен азаматтардың осындай байланыстар шеңберiндегi
қызметiнiң дамуына жәрдемдесу;
13) мемлекеттiк қауiпсiздiктi, халықтың адамгершiлiгiн сақтау, адамның
өмiрi мен денсаулығын сақтау, қоршаған табиғи ортаны, жануарлар мен
өсiмдiктердi қорғау, әкелiнетiн тауарларды республикалық
тұтынушылардың мүдделерiн қорғау жөнiндегi шараларды жүзеге асыруға
жәрдемдесу;
14) стратегиялық және Қазақстан Республикасының мүдделері үшiн өмiрлiк
маңызы бар басқа да материалдардың әкетiлуiн бақылауды жүзеге
асыру;
15) өз құзыретінің шегiнде валюталық бақылауды жүзеге асыру;
16) Қазақстан Республикасының халықаралық мiндеттемелерiнің кеден iсiне
қатысты бөлiгiнде орындалуын қамтамасыз ету; Қазақстан
Республикасының кеден iсiне байланысты халықаралық шарттарын
әзiрлеуге қатысу; шет ел мемлекеттерінің кедендер және өзге де
құзыреттi органдарымен, кеден iсi мәселелерiмен айналысатын
халықаралық ұйымдармен ынтымақтастықты жүзеге асыру;
17) ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргiзу және құзыретінің шегінде кеден
iсi саласында консультация жүргiзу, мемлекеттiк органдар мен
ұйымдар үшiн осы саладағы мамандарды даярлау, қайта даярлау және
бiліктілігiн көтеру;
18) заңнамада белгiленген тәртiппен мемлекеттiк билiк органдарына,
ұйымдар мен азаматтарға кеден мәселелерi бойынша ақпараттар ұсыну;
19) бiрыңғай қаржы-шаруашылық саясатты iске асыруға, кеден органдарының
материалдық-техникалық және әлеуметтік базасын дамытуға қатысу
болып табылады.
Осымен қоса, жоғарыдағы қаулыда бекітілген ереженің 1-бабында Қазақстан
Республикасының Кедендік бақылау комитеті Қазақстан Республикасы Үкіметінің
құрамына кірмейтін, Қазақстан Республикасының экономикасының қауіпсіздігін
қамтамсыз ету мақсатында кеден ісі саласында тікелей басшылықты, салааралық
үлестіруді және өзге де арнайы атқарушылық, рұқсат ету функцияларын жүзеге
асыратын Қазақстан Республикасының орталық атқарушы органы болып табылады
және Агенттік құқық қорғау органы болып табылады деп анықтады. Осы ереженің
16-бабында Агенттік және оның аумақтық бөлімшелері Қазақстан Республикасы
кеден органдарының бірыңғай жүйесін құрайды деп көрсетілген.
Осыған сәйкес, 2002 жылдың 6 қыркүйегінен (осы қаулы қол қойылған
күннен бастап күшіне енеді) бастап кеден органдары Кедендік бақылау
комитетінің құрамына кірді және орталық атқарушы орган болып табылады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 64-бабының 1-тармағында Үкімет
Қазақстан Республикасының атқарушы билігін жүзеге асырады, атқарушы
органдардың жүйесін басқарады және олардың қызметіне басшылық жасайды. Ал
Конституцияның 66-бабының 6-тармақшасына сәйкес Үкімет министрліктердің,
мемлекеттік комитеттердің, өзге де орталық және жергілікті атқарушы
органдардың қызметіне басшылық жасайды. Демек, Қазақстан Республикасы
Үкіметі Кедендік бақылау комитетінің қызметін бақылайды, ал ол Қазақстан
Республикасы кеден органдарының қызметін бақылайды.
Конституцияның 70-бабының 1-тармағында бекітілгендей, Үкімет жаңадан
сайланған Қазақстан Республикасы Президентінің алдында өз өкілеттілігін
доғарады. Үкімет өзінің өкілеттілігін Республиканың жаңадан сайланған
Президентінің алдында тоқтатады деген сөз, барлық Республиканың атқарушы
органдары жүйесінің өкілеттілігі, сонымен қатар кеден органдары қайтадан
сайланған Президенттің алдында тоқтатады дегенді білдіреді ме?
Конституциясының 64-бабының 1- тармағында Үкімет атқарушы органдардың
жүйесін басқарады және олардың қызметіне басшылық жасайды? Егер белгіленген
Конституциялық норманың әріпі мен рухына сүйенсек, солай болуы да
керек. Үкімет өзінің өкілеттілігін Республиканың жаңадан сайланған
Президентінің алдында тоқтатса, бұл барлық Үкімет мүшелерінің барлығы
өзінің өкіліттіктерін тоқтатады деген сөз.
Одан басқа, Конституцияның 87-бабының 5-тармағында, облыстар,
республикалық маңызы бар қала және астана әкімдерінің өкілеттілігі жаңадан
сайланған Республика Президенті қызметіне кіріскен кезден тоқтатылады деп
бекітілген. Ал әкімдер әкімшілік-аумақтық бөліністерге сәйкес атқару
органдарының жүйесін басқарады. Осыған сәйкес, белгіленген атқарушы
органдардың басшылары өзінің өкілеттіктерін тоқтатса, төмен тұрған атқарушы
органдар басшылары да өзінің өкіліттігін тоқтатады қағидасынан туындайтын
өз бейнелі жіп пайда болады. Осыған сәйкес атқарушы органдардың өздері
атқарушы органдардың басшыларының ізімен өзінің өклеттіктерін тоқтатады. Ал
кеден органдары ше? Өзінің өкілеттіктерін жаңадан сайланған Республика
Президенті қызметіне кіріскен кезде тоқтата ма? Сол сияқты кеден органдары
атқарушы органдар жүйесіне кіреді ме? Берілген сұраққа жауап беру үшін
кеден органдарының құқықтық мәртебесін тікелей реттейтін заң нормаларын
талдау керек.
Қазақстан Республикасы Кеден кодексінің 16-бабының 2-тармағына назар
аударайық, онда: Кеден органдарына жалпы басшылықты кеден iсi мәселелерi
жөнiндегi уәкiлеттi мемлекеттiк орган жүзеге асырады. Кеден органдарына
тiкелей басшылықты орталық кеден органы жүзеге асырады деп көрсетілген.
Кеден iсi мәселелерi жөнiндегi уәкiлеттi мемлекеттiк органы ретінде қазіргі
уақытта Қазақстан Республикасы Кедендік бақылау комитеті түсіндіріледі.
Егер коллегиялық жауаптылық қағидасынан алсақ, онда Үкімет немесе Премьер-
Министрдің өкілеттілігі тоқтатылған жағдайда орталық кеден органдарының
басшысы өзінің өкілеттілігін тоқтатуы керек. Қазақстан Республикасы орталық
кеден органдарының басшысы мемлекеттік лауазымда болатын және қызмет
өкілеттіктерге ие болатын лауазымды тұлға болып табылады. Қазақстан
Республикасы орталық кеден органдарының басшысына 1999 ж. 23 шілдедегі
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қызмет туралы заңы таратылады.
Берілген заң мемлекеттік қызметкерлердің құқықтық жағдайына байланысты
оларды саяси және әкімшілік мемлекеттік қызметкер деп саралайды. Сонымен
қатар, жоғарыдағы заң саяси және әкімшілік мемлекеттік қызметкерлердің
лауазымдарын саралайды. Жекелеген түрде, Мемлекеттік қызмет туралы заңның
7-бабының 2- тармағында саяси лауазымдар қатарына келесі лауазымдарды
жатқызды:
1) Қазақстан Республикасының Президентi тағайындайтын мемлекеттiк саяси
қызметшiлер, олардың орынбасарлары;
2) Қазақстан Республикасы Парламентiнiң палаталары және Парламент
палаталарының Төрағалары тағайындайтын және сайлайтын мемлекеттiк
саяси қызметшiлер, олардың орынбасарлары;
3) Конституцияға сәйкес Президент пен Үкiметтiң өкiлдерi болып табылатын
мемлекеттiк саяси қызметшiлер;
4) орталық атқарушы органдар мен ведомстволарды басқаратын мемлекеттiк
саяси қызметшiлер (басшылар) олардың орынбасарлары атқаратын
лауазымдар жатады.
Мемлекеттiк әкiмшiлiк қызметкерлер үшiн санаттар белгiленедi.
Лауазымдылық санаттары мен әкiмшiлiк лауазымдарды санаттарға жатқызу
тәртiбiн уәкiлеттi органның ұсынуы бойынша Республиканың Президентi
бекiтедi.
Жоғарыдағы заңның 7-бабының 4-тармағына сәйкес мемлекеттiк саяси
қызметшілер үшiн лауазым санаттары белгiленбейдi.
Қазақстан Республикасы орталық кеден органдары лауазымын қандай лауазым
құрамына жатқызуға болады, саяси немесе әкімшілік пе? Егер Мемлекеттік
қызмет туралы заңның 7-бабының 4-тармағын алсақ, біздің ойымызша орталық
кеден органдары лауазымы саралауға сәйкес саяси болуы керек.
Біріншіден, Мемлекеттік қызмет туралы заңның 7-бабындағы норма
мемлекеттік қызметшілердің саяси лауазымын мемлекеттік органның құрылымдық
бөлімінің басшысына емес, оның бөлімдеріне, басқармаларына, және т.б.,
сонымен қатар мемлекеттік аппараттық техникалық пен көмекші персоналына
емес, тиісті өзінің қызметін мемлекеттік органның басшысы мен оның
орынбасарына ғана қатысты қағидасынан туындайды. Ал республиканың орталық
кеден органдарының басшысы барлық кеден органдарының жүйесін басқарады.
Екіншіден, саяси лауазым туралы норма республикалық деңгейдегі
мемлекеттік органдардың басшылары және олардың орынбасарлары, сонымен қатар
облыс әкімдері, республикалық маңызы бар қала және астана әкімдері
Конституцияның 87-бабының 3-тармағына сәйкес Республика Президентi мен
Үкiметiнiң өкiлi болып табылады. Ал орталық кеден органының басшысы
республикалық деңгейдегі басшы болып табылады.
Үшіншіден, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2002 жылғы 6 қыркүйектің
№981 Қазақстан Республикасы Кедендік бақылау комитетінің мәселелері
туралы қаулысында бекітілген ереженің 1-бабында Қазақстан Республикасының
Кедендік бақылау комитеті Қазақстан Республикасы Үкіметінің құрамына
кірмейтін, Қазақстан Республикасының экономикасының қауіпсіздігін қамтамсыз
ету мақсатында кеден ісі саласында тікелей басшылықты, салааралық
үлестіруді және өзге де арнайы атқарушылық, рұқсат ету функцияларын жүзеге
асыратын Қазақстан Республикасының орталық атқарушы органы болып табылады
деп айқын көрсетілген. Қазақстан Республикасы Кедендік бақылау комитеті
орталық кеден органы болғандықтан кеден органдары орталық атқару органдары
болып табылады. Орталық кеден органы мен төмен тұрған кеден органдары бір
жүйені құрайды, бұл мемлекеттік басқарудың орталық органы болып табылады.
Төртіншіден, Қазақстан Республикасы Конституциясының 64-бабының 1-
тармағында Үкімет барлық атқарушы органдардың жүйесін басқарады және
олардың қызметіне басшылық жасайды. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2002
жылғы 6 қыркүйектің №981 Қазақстан Республикасы Кедендік бақылау
комитетінің мәселелері туралы қаулысында бекітілген ереженің 17-бабында
Агенттікке Қазақстан Республикасының Үкіметі қызметке тағайындайтын және
қызметтен босататын төраға басшылық жасайды.
Сонымен, Қазақстан Республикасының орталық кеден органдарының басшы
лауазымы саяси лауазым болып табылады. Бұл орталық кеден органдарының басшы
лауазым өкілеттілігі оның қызметін босатуынан ғана емес, сонымен қатар оған
байланысты жоғары тұрған орган лауазымына қайта тағайындалған саяси
мемлекеттік қызметкерге байланысты болып табылады. Орталық кеден органының
басшысының өкілеттілігі тоқтатылуы өзінің өкілеттілігін орталық кеден
органы, сонымен қатар кеден басқармаларының басшысының өкілеттіктері,
кедендер мен кеден бекеттерінің өкілеттіктері тоқтай ма деген сұрақ пайда
болады. Егер белгіленген Конституциялық норманың әріпі мен рухынан
алсақ солай шығуы керек. Кеден органдары Қазақстан Республикасының атқарушы
органдар жүйесіне кіретін мемлекеттік орган болып табылады. Ал жоғарыдағы
көрсетілгендей Қазақстан Республикасы Конституциясының 64-бабының 1-
бөлімінде Үкімет барлық атқарушы органдардың жүйесін басқарады және олардың
қызметіне басшылық жасайды. Қазақстан Республикасы Президенті атқару
органдарының құрылуына тікелей және жанама қатысады. Онымен қоса,
Конституциясының 65-бабының 1-бөліміне сәйкес Қазақстан Республикасының
Президенті Үкіметті Конституцияда көзделген тәртіппен құрады. Осыдан шығып,
Конституция Республика Президентінің өкілеттілігі тоқтатылғаннан кейін
Үкімет құрамына кіретін орталық атқарушы органдар өзінің өкілеттіктерін
тоқтатты, сонымен қатар Үкімет құрамына кірмейтін орталық атқарушы
органдар өзінің өкілеттіктерін тоқтаттады етіп жасады. Сонымен қатар,
Президенттің өкілеттігі тоқтатылған уақытта облыс әкімдерінің,
республикалық маңызы бар қала және астана әкімдерінің өкілеттілігі
тоқтатылғанда, басқа әкімшілік-аумақтық бөлініс әкімдерінің өкілеттіктері
тоқталсын конституция жол береді. Мысалы, аудан, қала, қаладағы аудан
әкімдері. Атқарушы органдардың барлық қызметкерлеріне қатысты өзінің
өкілеттіктерін тоқтатуға байланысты Конституция егер атқарушы орган
басшысының өкілеттілігі тоқтатылған уақытта жол береді.
Конституция нормаларында белгіленген негізде барлық атқарушы органдар
қызметкерлерін қызметке тағайындау мен өкілеттілігін тоқтату ережелері
Қазақстан Республикасы Президентінің өкілеттілігінің басталуы мен
аяқталуына байланысты тәуелділікте болуына бағытталатын ой, қағида
көрінетінін атап өту керек. Конституцияның 87-бабының 1- тармағынан Үкімет
пен Президенттің басшылығында атқарушы биліктің жалпымемлекеттік саясатты
жүргізуге керек екенін ескертеді. Сондықтан Конституцияның 68-бабының 1-
тармағында Үкiметтiң жүргiзiп отырған саясатымен келiспейтiн немесе оны
жүргiзбейтiн Үкiмет мүшесi орнынан түсуге өтiнiш бередi не ол лауазымнан
босатылуға тиiс деп кездейсоқ көрсетілмеген. Бұндай ереже басқа атқару
органдар қызметкерлеріне де байланысты. Мысалы, Конституцияның 87-бабының 4-
тармағында былай делінген: Республика Президентi өзiнiң ұйғаруы бойынша
әкiмдердi қызметтерiнен босата алады. Бұл байланыста Мемлекеттік қызмет
туралы заңның 27-бабының 4-тармағында Мемлекеттiк саяси қызметшiлердің
ауысуы мемлекеттiк әкiмшiлiк қызметшілердiң жаңадан тағайындалған
мемлекеттiк саяси қызметшiлердiң бастамасы бойынша атқарып отырған
лауазымдағы мемлекеттiк қызметтi тоқтатуы үшiн негiз бола алмайды деп
көрсетілген. Бұл Конституцияға тура қайшы келмейді, бірақ берілген норма
атқарушы биліктің бірлігі мен вертикалдылығы туралы Конституциялық
нормалардың рухқа, ойға қайшы келеді, атқарушы биліктің бір құраушы
ауысуы төмен тұрған құраушының ауысуына әкеліп соқтырады.
Жоғарыдағыларға қарап Конституция норма көзқарасы деңгейінен қарағанда
егер Қазақстан Республикасы орталық кеден органының және Қазақстан
Республикасы Президентінің өкілеттіктері тоқтатылған уақытта барлық кеден
органдарының өкілеттіктері тоқтатылады деген қорытынды шығаруға болады.
Бұл Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан-2030 Қазақстан
халқына жолдауында көрсетілген. Яғни: Әлемдiк тәжiрибе мекеме басшысына
iшкi басқару жөнiнен кен өкiлеттiк берудiң билiктi асыра пайдалану
мүмкiндiгiнен келетiн залалдан гөрi әлдеқайда көп артықшылықтар беретiнiн
дәлелдеп отыр. Министр мен әкiм кең өкiлеттiктер иеленуге тиiс және солай
болуы керек, алайда, олардың қызметi жоғары тұрған органдарға есептi болуы
қажет, әрi ұдайы жасалып отыратын тәптiштеушi бақылау емес, стратегиялық
бақылауға алынуы керек. [8,96]
Сонымен, қоғам тіршілік әрекеті мен мемлекеттің жекелеген кеңістігін
нәтижелі басқару атқарушы билік органының жекелеген звеноларын жасау немесе
керісінше жою қажет. Осыған байланысты Кеден кодексінің 17-бабының 4-
тармағында былай көрсетілген: Кеден басқармалары және кедендер заңды
тұлғалар болып табылады және Қазақстан Республикасының Yкiметi бекiтетiн
ережелердiң негiзiнде iс-әрекет жасайды. Ал кеден бекеттеріне қатысты бұл
бапта былай бекітілген: Кеден бекетi мен бақылау-өткiзу пункттерi заңды
тұлғалар болып табылмайды және орталық кеден органының ұсынымы бойынша
кеден iсi мәселелерi жөнiндегi уәкiлеттi мемлекеттiк орган бекiтетiн
ережелер негiзiнде iс-әрекет жасайды.
1.3 Қазақстан Республикасының кеден органдар қызметкерлерінің құқықтық
мәртебесі
Қазақстан Республикасының кеден органдар қызметкерлерінің құқықтық
мәртебесі Қазақстан Республикасы кеден кодексінің 69 тарауында
айқындалған. Заңның осы тарауында заң шығарушы кеден органдарының
қызметкерлері лауазымды тұлға ретінде анықталады. Лауазымды тұлға
ұғымының мазмұнын заңшығарушы әр түрлі нормативтік құқықтық актілерде
айқындалады. Атап айтқанда, Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінің
307-бабының ескертуінде, тұрақты, уақытша немесе арнаулы өкілеттік бойынша
өкіметтің өкілі қызметін жүзеге асырушы не мемлекеттік органдарда,
жергілікті өзін-өзі басқару органдарында, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының Қарулы Күштерінде, Қазақстан Республикасының басқа да
әскерлері мен әскери құрамаларында ұйымдық-өкімдік немесе әкімшілік-
шаруашылық қызметтерді орындаушы адамдар лауазымды тұлғалар деп танылады
делінген.
Лауазымды тұлға ұғымының Ұйымдасқан қылмыс пен сыбайлас жемқорлықпен
күрес туралы заңының 2-бабының 4-тармақшасында және Мемлекеттік қызмет
туралы заңның 1-бабына да бар.
Кеден органдары қызметкерлерінің Лауазымды тұлға ұғымына жатқызылуы
заңдылық, себебі олар құқықтық шаралар арқылы қимыл жасайтын мемлекеттік
билік құзіретін иеленеді, Бұдан кеден огандарының қызметкерлері
мемлекеттік билік құзіретін иеленеді, яғни билік өкілі болып табылады.
Кеден органдары қызметкерлері мемлекеттік – билік құзіреттері заңына
сәйкес, мемлекеттік билік міндеттері мен функцияларын мемлекеттік
қызметінің бөлігі болатын кеден қызметі шеңберінде жүзеге асырады. Демек,
кеден органдарының қызметкерлеріне іске 1 қаңтарда 2000 ж. күшіне енген
Қазақстан Реcпубликасының мемлекеттік қызмет туралы 1999 ж. 23 шілдедегі
заңы таратылады. Аталған заңның 1-бабына сәйкес мемлекеттік қызмет деп,
мемлекеттік билік міндеттері мен функцияларын жүзеге асыру бағытында
мемлекеттік органдарға лауазымды құзіреттерін орындайтын мемлекеттік
қызметкердің қызметі түсініледі. Онымен қоса осы заң орындалатын
мемлекеттік міндеттер мен функциялардың сипатына және лауазым құзіретінің
көлемі мен сипатына байланысты мемлекеттік қызметкерлерді: әкімшілік және
саяси мемлекеттік қызметкерлерге бөледі. Сондықтан, кеден органдарының
қызметкерлері әкімшілік мемлекеттік қызметкерге немесе саяси мемлекеттік
қызметкерге жата ма? деген сауалға жауап іздеу қажет болады.
Мемлекеттік қызметкердің, оның ішінде кеден органдарының
қызметкерлерінің құқықтық мәртебесін зерттеу қазіргі таңда өзекті мәселе
болып табылады. Ол мына жағдайлармен байланысты болады.
Біріншіден, 1998 ж. 7 қазанда өзгертулер мен толықтырулар кемелденген
1995 жылғы Қазақстан Республикасының Ата заңы мемлекеттік қызметкерлердің
құқықтық жағдайы анықталған құраушыларының негізін қалады. Конституцияның
мемлекеттік органдардың құқықтық мәртебесіне қатысты негізгі идеялары мен
қағидаларына сүйене отырып, конституция қоғам мен мемлекет дамуының өтпелі
кезеңінде ел экономикасын әрі қарай дамыту үшін барлық мемлекеттік
органдар, ұйымдар, қоғамдық бірлестіктер мен азаматтар күшін біріктіре
алатын мемлекеттік биліктің күшті атқарушысы тармағының болу негізін қалап
береді. Ел экономикасындағы дағдарысты жою, тұрғындарды өмір сүру деңгейін
көтеру, қылмыстылықпен және бақа құқықбұзушылықпен күресу үшін барлық
мемлекеттік органдардың жұмыстары дұрыс жолға қойылуы керек. Бірінші
кезекте, Президент пен Үкімет жүргізіп отырған жалпы мемлекеттік саясатты
алға апаратын атқарушы органдрының жұмыстары бірлестік сипатқа ие болуы
қажет. Конституцияға сәйкес Президент пен Үкіметтің өкілдері болып
саналатын Үкімет пен жергілікті атқарушы органдарды басқарушы әкімдер,
Республиканың жаңа Президенті қызметіне кіріскенде өз өкілеттілігін
тоқтатады. Бұл барлық атқарушы органдар, оның ішінде кеден органдары үшін
саяси курсының бірліге мен сабақтастығын қамтамасыз етуде заң жүзінде
негізделгендігін білдіреді.
Екіншіден, Республиканың жаңа Президенті қызметіне кіріскенде Үкімет пен
жергілікті атқарушы органдарды басқарушы әкімдердің өз өкілеттілігін
тоқтату туралы конституциялық норма, бұл реттілік барлық атқарушы
органдарға, атап айтқанда кеден органдары үшін де сақталатындығын
көрсетеді. Бұл атқарушы органның жаңа тағайындалған басшысы сол органның
техникалық және қосымша жұмыскерлерімен басқа барлық қызметкерлерінің
өкілеттілігін тоқтатады деген сөз.
Ал атқарушы органдардың басшылары түрлі жағдайларға байланысты жиі
ауысып отырады. Басшы ауысуынан оның қызметкерлерінің де ауысуы ортақ іске
елеулі нұқсан келтіреді. Осыдан келіп заңшығарушы 1995 ж. 26 желтоқсандағы
Мемлекетік қызмет туралы заңына үш жылдан соң Президенттің араласуыменен
1999 ж. 23 шілдедегі Мемлекеттік қызмет туралы заңға әкімшілік
мемлекеттік қызметкерлер институтын енгізді. Аталған заңның 1-бабына сәйкес
әкімшілік мемлекеттік қызметкер – саяси мемлекеттік қызметкер құрамына
енбейтін, мемлекеттік органда тұрақты кәсіби негізде лауазымдық құзіретті
жүзеге асыратын мемлекеттік қызметкер.
Бұл жөнінде А.Т.Братько: ... демократиялық негізде құрылған мемлекетте
саясат бұтағына, саяси бағдарламалардың ауысуына және олардың артында
тұрған комндаларға тәуелсіз болатын мемлекеттік органдар әруақытта болуы
керек. Саясаткерлер келеді, кетеді, ал әкімшілік қалады - деп дәл тауып
айтқан.[9,156] Сондықтан мемлекеттік қызмет туралы заңның 27-бабының 4-
тармағы Мемлекеттiк саяси қызметшiлердiң ауысуы мемлекеттiк әкiмшiлiк
қызметшілердiң жаңадан тағайындалған мемлекеттiк саяси қызметшiлердiң
бастамасы бойынша атқарып отырған лауазымдағы мемлекеттiк қызметтi тоқтатуы
үшiн негiз бола алмайды - деп көрсетеді.
Сонымен, 1999 ж. 23 шілдедегі Мемлекеттік қызмет туралы Заңға сәйкес
Қазақстан Республикасының орталық кеден органдарының басшыларынан басқа
кеден органдарының лауазымды қызметкерлері әкімшілік мемлекеттік
қызметкерлері мәртебесіне ие болады және Кеден бақылау комитетінің, я
Үкіметтің өз өкілеттілігін тоқтатуы, жалпы жағдайда Қазақстан
Республикасының жаңа сайланған Президенті өз жұмысына кірісуі олар үшін
кеден огандарындағы мемлекеттік қызметкерлерді тоқтату болып есептелмейді.
Мемлекеттік қызмет туралы заңға сәйкес ҚР орталық кеден органдарының
басшыларының қызметі – олардың лауазымдық құзіреттерінің көлемі мен
сипатына, атқаратын міндеттері мен функцияларына байланысты қызметтерінен
босату және қызметке қою әкімшілік қызметкерінен гөрі саяси қызметкер
категориясына жатады. Олай болса, Мемлекеттік қызмет туралы заңның 27-
бабының 4-тармағына сәйкес ҚР орталық кеден огандарының басшыларының ауысуы
кеден органдары қызметкерлерінің лауазымдық өкілеттілігін тоқтатуға әкеліп
соқтырмайды.
Кеден органдары қызметкерлерінің құқықтық мәртебесі тұлғаның құқықтық
мәртебесі жөніндегі жалпы ұғымда қамтылады. Заң әдебиеттерінде (Первалов,
Леушин ...) тұлғаның жалпы (халықаралық), конституциялық (базалық),
салалық, тектілік (арнайы) және даралық мәртебелері көрсетіледі.[10,б.50]
Кеден органдары қызметкерлерінің құқықтық мәртебесінің мазмұнына арнайы
құқық пен міндеттерді иеленетін билік өкілі ретіндегі кейбір ерекшеліктер
де енеді. Ең бастысы – кеден органдары қызметкерлері құқық қорғау
органдарының қызметкерлері болып табылады, себебі Қазақстан Республикасы
Кеден кодексінің 505-бабына сәйкес, кеден органдарындағы қызмет Қазақстан
Республикасының заң актілеріне сәйкес кеден органдарының міндеттерін,
құқықтарын және міндеттемелерін, сондай-ақ құқық қорғау органдарының
функцияларын іске асыру жөніндегі кәсіби қызметті жүзеге асыратын Қазақстан
Республикасы азаматтары мемлекеттік қызметінің арнаулы түрі болып табылады.
Яғни, Қазақстан Республикасының Кеден органдары заңды түрде құқық қорғау
органдарының мәртебесін иеленеді. Е.Т.Жалбыров былай дейді: Қазақстан
Республикасы құқық қорғау органдарының құқықтық мәртебесі осы категориядағы
қызметкерлердің мемлекеттік қызмет жүйесіне заңды түрде бекітілгенімен
көрінеді.[11,б.15] Және кеден органдары қызметкерлерінің мәртебесі өзіндік
арнайы (тектілік) мәртебесімен ерекшеленеді. Атап айтқанда, Ата заңның 23-
бабының 2-тармағында құқық қорғау органдары саяси құқығына шектеу қойылған.
Олардың партияларға, кәсіптік одақтарға мүше болмауы керек, онымен қоса
қандай болмасын саяси партияны жақтап сөйлемеуі тиіс. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz