Қазақстан Республикасының әлеуметтік саясатының негізгі бағыттарын талдау
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
I МЕМЛЕКЕТТІК ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Мемлекеттік әлеуметтік саясаттың мәні, негізгі
бағыттары ... ... ... ... .
1.2 Табыстар дифференциациясының әдіснамалық
негіздері ... ... ... ... ... ...
1.3 Әлемдік тәжірибе тұрғысынан мемлекеттік әлеуметтік саясат
басымдылықтары мен
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
II ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
МЕН ДАМУЫН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Қазақстан Республикасының мемлекеттік әлеуметтік саясатының
заңнамалық негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 2.2 Қазақстан
Республикасының әлеуметтік саясатының негізгі бағыттарын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Қазақстан Республикасының әлеуметтік саласындағы ахуал және
мемлекеттік әлеуметтік саясаттың өзекті проблемалары ... ... ... ... ... .
III ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІН
АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1 Қазақстанның мемлекеттік әлеуметтік саясатын жетілдіру шаралары ... ...
3.2 Қазақстан Республикасының әлеуметтік реформаларды одан әрі ... ... ... .
тереңдетудің 2007-2009 жылдарға арналған бағдарламасы.
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Қазақстанда бүгінгі таңда әлеуметтік- экономикалық жаңару мен саяси
демократияландырудың жаңа кезеңіне қадам басқалы тұр. Еліміз тәуелсіздік
алған жылдардан бері, мемлекетіміз әлеуметтік бағытқа үлкен мән беріп
келеді, себебі біз нарықтық әлеуметтік бағытты таңдадық.
Бірақ елімізде жүргізіліп отырған әлеуметтік саясат, әрине мемлекеттің
қаржылық мүмкіндігіне, экономикалық дамуға байланысты. Соңғы жылдардағы
экономикамыздың қарқында өсуі, ЖІӨ еселеп жоғарлауы әлеуметтік салаға
құйылатын қаржының көлемін ұлғайтты. Бұның бәрі түптеп келгенде халықтың
әлеуметтік жағдайын жақсартуға бағытталған мемлекетіміздің сындарлы
саясатына байланысты.
Әлеуметтік-саяси шаралардың мақсаты нарықтық еркіндік принципінің
әлеуметтік өтеу принципімен және әр адамның лайықты өмір сүруге ажырамас
құқығының үйлесімімен қамтамасыз етілуі қажет, ал бұл міндеттерді шешуге
және халықтың әлеуметтік әлсіз қабатына адамға лайықты өмір сүру деңгейін
қамтамасыз етуге бағытталған мемлекеттік шаралардың жиынтығы оның
әлеуметтік саясатын анықтайды.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты сол елдің бастан кешіріп отырған
экономикалық даму кезеңінен, сол мемлекеттің ұстанып отырған экономикалық
саясатынан және тағы да басқа факторлардан тәуелді болады.
Еліміз әлеуметтік саясаттың қалыптасуы мен дамуында, әлеуметтік саясаттың
заңнамалық негізін, негізгі бағыттарын жасап алды. Негізгі білім,
денсаулық, демографиялық жағдай, халықты әлеуметтік қорғау мен
қамсыздандыруға, зейнетақы төлеу, халықты жұмыспен қамту саясаты болып
келеді.
Сонымен әлеуметтік саясат қоғамдағы әлеуметтік теңсіздікті жұмсартуға,
әр адамның лайықты өмір сүруге деген құқығын қамтамасыз етуге бағытталған
іс-шаралар жиынтығы. Бұл саясатты жүргізу және әр адамның осы ажырамас
құқығының орындалуы үшін жауапкершілік мемлекетке жүктеледі, бұл
мақсаттарда ол сәйкесінше табыстар қайта бөлінуін ұйымдастырады, еңбек
нарығы мен еңбек қатынастарын реттеуді жүзеге асырады, әлеуметтік қорғау
және әлеуметтік қамтамасыз ету жүйелерін қалыптастырады және дамытады,
осының барлығы әлеуметтік саясаттың негізгі бағыттарын құрайды.
Сондықтан да бұл дипломдық жұмыс өзекті мәселеге айналып отыр.
Бұл жұмыстың мақсаты мемлекеттің әлеуметтік саясаттың мазмұнын ашып,
қазіргі жағдайына талдау жасап,ары қарай дамыту және жетілдіру жолдарын
ұсыну.
Міндеті:
1.Әлеуметтік саясат мәнін, негізгі бағыттарын қарастыру;
2. Мемлекеттің әлеуметтік саясатының дамуына талдау жүргізіп, ахуалын
қарастыру
3. Әлеуметтік саясатқа қатысты дамыту жолдарын ұсыну
Зерттеу обьектісі ретінде: Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау
министрлігі жұмысының қызметі алынды.
Дипломдық жұмыс 3 бөлімнен тұрады:
Бірінші тарауында Мемлекеттік әлеуметтік саясаттың теориялық
аспектілері қарастырылып, негізгі бағыттары.,табыстар дифференциясының
әдіснамалық негіздері, әлемдік тәжірибе тұрғысынан әлеуметтік саясат
басымдылықтары мен ерекшеліктері қарастырылды.
Екінші тарауында Қазақстан Республикасының мемлекеттік әлеуметтік
саясатының қалыптасуы мен дамуын талдау жасалынды.
Үшінші тарауында Қазақстанның мемлекеттік әлеуметтік саясатының
тиімділігін арттыру жолдары ұсынылды.
I МЕМЛЕКЕТТІК ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Мемлекеттік әлеуметтік саясаттың мәні , негізгі бағыттары
1988 жылы экономика облысынан Нобель сыйлығы Үндістанның гуманисі
Амартия Сенға берілді. Ол қоғамның әр мүшесі қандай да жағдайда оған өмір
сүруге белгілі бір мүмкіндіктерді кепілдендіретін мемлекеттік мекеме
табатынына сенімді болмайынша, әлеуметтік байланыстар тығыз және тұрақты
болмайды деген көзқарасты ұстанды. Егер бұл шарт орындалмаса, лажсыз
жағдайдан шығу үшін бастапқыда жұмыс табудың құштарлығын туғызатын
кедейшілік пен жалғыздық сезімі, нәтижесінде фанатизм мен соғысқа әкеледі.
Бұл ойларын А. Сен Экономика – адамгершілікті ғылым кітабында жазған. Бұл
кітап экономика негізінен нарық философиясына жат, әділеттілік
философиясыз болуы мүмкін емес, гуманды ғылым екенін еске салады.
Батыс елдерінің тәжірибесі көрсетіп отырғандай қазіргі уақытта
мемлекеттің минималды араласуымен нарықтық экономика жоқ. Кез келген ел
шаруашылығы аралас, әлеуметтік бағытталған болып табылады. Рейганомика
және тетчеризм жылдарының өзінде американдық және ағылшындық үкіметтер
экономикадан кетіп, әлеуметтік бағдарламаларды тоқтатқан жоқ және еркін
экономикалық тәртіпті қалыптастырумен айналысқан жоқ.
Нарықтық жүйе - әлеуметтік бейтарап, қатаң механизм бола отырып,
әр адамға оның экономикалық қызметінің нәтижесіне байланыссыз, лайықты
табыс алуына кепілдік бермейді. Сондықтан қолданылған өндіріс факторларының
тиімділігіне сәйкес бірінші нарықтық бөлу барысында алынатын табыстарға
әлеуметтік – саяси шаралар арқылы түзетулер жасауы керек. Бұл шаралар
нарықтық еркіндік принципінің әлеуметтік өтеу принципімен және әр адамның
лайықты өмір сүруге ажырамас құқығының үйлесімімен қамтамасыз етілуі
қажет, ал бұл міндеттерді шешуге және халықтың әлеуметтік әлсіз қабатына
адамға лайықты өмір сүру деңгейін қамтамасыз етуге бағытталған мемлекеттік
шаралардың жиынтығы оның әлеуметтік саясатын анықтайды.
Зертттеушілер арасында мемлекеттің әлеуметтік саясатына
бірауыздан берілген анықтама жоқ.
Ресейлік ғалым, экономика ғалымдарының докторы, профессор Океанова
З.К. әлеуметтік саясатты - әлеуметтік міндеттемелер, қоғам мүшелерінің
ауқаттылығының белгілі бір деңгейін сақтау бойынша мемлекет пен қоғамның
әлеуметтік қабаттары, жеке адамдары арасында өзара байланыстар жүйесі
ретінде анықтайды.
П.Э.Шлендер және Ю.П. Кохин өздерінің Еңбек экономикасы кітабында
әлеуметтік саясат — мемлекеттің әлеуметтік бағдарламаларында және
тәжірибеде жүзеге асырылған тұрғындардың негізгі әлеуметтік топтарының
мүдделерін көздей отырып және олардың мүдделері арқылы қоғамда қатынастарды
реттейтін мемлекеттің ішкі саясатының құрамдас бөлігі деп жазады.
Нарықтық экономиканы басқару негіздері кітабының авторлары Алимбаев
А.А., Айнабек К.С., Ахметов С.Н., және тағы басқалары мемлекеттің
әлеуметтік саясатының мәні қоғамда әділеттілік қатынастарын сақтауда немесе
әлеуметтік топтар, қоғам қабаттары арасында, сондай- ақ олардың ішінде
қарым қатынастарды реттеуде, қоғам мүшелерінің өмір сүру деңгейлерін,
ауқаттылығын жоғарлату үшін жағдайлар беруде, қоғамдық өндірісте қатысу
үшін экономикалық ынталарды қалыптастыруда, әлеуметтік кепілдемелер жасауда
деп түсіндіреді.
Сонымен әлеуметтік саясат қоғамдағы әлеуметтік теңсіздікті жұмсартуға,
әр адамның лайықты өмір сүруге деген құқығын қамтамасыз етуге бағытталған
іс-шаралар жиынтығы. Бұл саясатты жүргізу және әр адамның осы ажырамас
құқығының орындалуы үшін жауапкершілік мемлекетке жүктеледі, бұл
мақсаттарда ол сәйкесінше табыстар қайта бөлінуін ұйымдастырады, еңбек
нарығы мен еңбек қатынастарын реттеуді жүзеге асырады, әлеуметтік қорғау
және әлеуметтік қамтамасыз ету жүйелерін қалыптастырады және дамытады,
осының барлығы әлеуметтік саясаттың негізгі бағыттарын құрайды. Әлеуметтік
саясатты ерекшелендіретін қасиет, ол мақсаттарды жүзеге асыруды қамтамасыз
ететін өзінің жеке құралдары механизмдері жоқ. Әлеуметтік саясат заңнама
(әлеуметтік, еңбектік, шаруашылық) және эконмикалық саясат негізінде пайда
болады.
Әлеуметтік саясат проблемалардың екі блогын қамтиды:
1. Барлық еңбекке жарамдылар үшін кәсіпкерлікте және еңбекте қолайлы
жағдайлар жасау:
бизнес либерализациясы;
шағын кәсіпкерлікті қорғау;
еңбек қатынастарын реттеу;
жұмыспен қамтылуды сақтау.
2. Қоғамның барлық мүшелері үшін ауқаттылықтың белгілі бір деңгейін
сақтау:
қоғамда табыстарды бөлу;
еңбекке қабілетсіздерге, аз қамтамасыз етілгендерге, жұмыссыздарға
зейнетақылар мен жәрдемақылар;
әр адамға білім мен медициналық көмектің белгілі бір деңгейін қамтамасыз
ету.
Табыстар экономикалық қызмет нәтижесі және оның тиімділігінің
көрсеткіші болып табылатыны белгілі, өз кезегінде табыстар ең алдымен
ауқаттылық деңгейін сипаттайды.
Табыстардың үш деңгейін бөліп көрсетуге болады:
номиналды табыс;
қолдағы бар табыс;
нақты табыс.
Өз кезегінде номиналды табыс келесілерден тұрады:
факторлы табыстар (жалақы, пайда, процент, рента);
трансфертті төлемдер (зейнетақылар, жәрдемақылар, стипендиялар және тағы
басқалар);
басқа түсімдер (дивидедтер және тағы осы сияқтылар).
Екі негізгі табыстар көзінен, біріншісі – факторлы табыстар негізінен
бәсекелестік шарттарына байланысты. Екіншісі трансфертті төлемдер—үкіметпен
ұстанып отырған әлеуметтік саясатпен анықталады.
Қолдағы бар табыс — бұл салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді алып
тастағандағы номиналды табыс немесе таза табыс.
Нақты табыс — бұл қолдағы бар табыс сомасына сатып алуға болатын
тауарлар мен қызметтер.
Кез келген ел тұрғындарының табыстары объективті немесе субъективті
сипаттағы факторлар есебінен айтарлықтай немесе кішігірім дәрежеде
дифферециацияланған болады. Дифференциациялану дәрежесі елдің экономикалық
даму деңгейінен және оның әлеуметтік қамтамасыз ету жүйесінен тәуелді
болады. Бұл көрсеткішті сандық бағалау үшін Лоренц қисығы, Джини
коэффициенті, сондай-ақ децильді коэффициент қолданылады.
Табыстарды бөлу сферасына араласа отырып, мемлекет ешқашан табыстарды
теңестіруге тырыспауы керек. Табыстар теңсіздігі — нарықтық жүйенің тиімді
жұмыс істеуінің бірден бір шарты, тек ол ғана еңбекке деген,
иевестициялауға деген ынталарды қалыптастыра алады.
Табыстарды қайта бөлудегі мемлекет белсеңділігін негізінен орталық не
жергілікті бюджеттер арқылы асыратын оның әлеуметтік шығыстарының көлемі
мен динамикасынан бағалауға болады. Дамыған елдерде бұл көрсеткіш өте
жоғары. Осылайша АҚШ-та трансфертті төлемдер федералды бюджет төлемдерінің
60% құрайды, ал ЖІӨ-нің 15%. Германия мен Швецияда әлеуметтік қорғауға
шығыстар ЖІӨ-нің 30%-нен асады.
Дамыған елдерде мемлекет әлеуметтік қорғаудың басты, бірақ жалғыз ғана
көзі болып табылмайды. Мұнда әлеуметтік шығыстарды қаржыландырудың үш
сатылы жүйесі қалыптасты, онда мемлекеттен басқа, жұмыс берушілер мен
трансфертті төлемдерді алушылардың өзі айтарлықтай үлесті иемденеді.
Осылайша нарықтақ экономикасы дамыған елдерде әлеуметтік сақтандыру жүйесі
мемлекеттің әлеуметтік саясатының маңызды бөлігі болып табылады.
Мемлекеттің әлеуметтік саясатының мазмұнын тереңірек қарастырайық.
Әлеуметтік - экономикалық тұрғыдан еңбек нарығындағы жақтардың теңсіздігін
ескере отыра, мемлекет еңбек қатынастарын реттейді және жұмыспен
қамтылғандарды әлеуметтік қорғау облысында белсеңді саясат жүргізеді. Кез
келген жұмысшы жұмыс берушімен салыстырғанда әлсіз жақ болып табылады,
өйткені ол меншік иесі емес және еңбек нарығында өзі сияқты көптеген
сатушылармен бәсекелесе отырып, өз жұмысшы күшін сатады. Еңбек
қатынастарына мемлекеттің араласуы әр түрлі формаларда болуы мүмкін.
Мемлекет еңбекті қолдану шарттарын анықтай алады: әйелдер мен балалар
еңбегін қолдануға қатысты шектеулер орната алады; жұмыс күнінің, жыл
сайынғы демалыстың, апталық демалыстың ұзақтығын анықтай алады; еңбек
жағдайлары мен қауіпсіздігіне талаптар қоя алады; еңбек келісім –шартының
шарттарының орындалуын бақылай алады.
Мемлекет еңбекті төлеу шарттарына әсер ете алады: жалақының минималды
нормасын және экономика секторларында оны анықтау процедураны бекітеді;
жалақыға қосымшалар анықтайды (транспортты жәрдемақылар, басқаруға қатысу
үшін сыйақылар және әлеуметтік жалақының басқа да элементтері); еңбектік
қызметпен байланысты өтем ақылар (өндірісте жазатайым оқиғалардан зардап
шеккендерге жәрдемақылар мен зейнетақылар). Кейбір жағдайларда жалақы
саясаты жалақының шекті деңгейін енгізуді және оны белгілі уақыт бойы
сақтауды қарастырады. Еңбекті төлеу қарқынына шектеулер салу да мүмкін.
Мемлекет өзіне әлеуметтік әріптестер арасында келіссөздер жүргізу
бастамасын да ала алады.
Мемлекет белгілі бір құрылымдық саясат жүргізу шеңберінде жұмысшы күшінің
территориялық қозғалысын күшейту мақсатында қажетті тұрғын үй жағдайларымен
қамтамасыз ету саясатын жүргізеді. Әлеуметтік саясаттың бұл бағыты дәстүрлі
нұсқада баспана жалдаушы жұмыскерлерге көмек беру үшін бюджеттен қаржы бөлу
арқылы жүзеге асырылады. Бұған қосымша басқа да мүмкіндіктер қолданылады.
Негізінен муниципалды органдар құрылыс компанияларына жеңілдіктермен немесе
ақысыз жер учаскілерін береді, жеңілдетілген қаржыландыру ашады, жұмсақ
салық салуды қолданады.
Халықтың әлеуметтік қорғалуының дәрежесі қайта бөлу процесстерін мемлекетің
реттеу шекараларымен анықталады. Мұндай реттеудің максималды және минималды
шекараларын нақты анықтау мүмкін емес, тек кейбір сапалық бағыттарын ғана
атауға болады.
Табыстарды қайта бөлудің максималды мүмкін болатын шекарасын анықтау –
экономикалық теория мен әлемдік саяси-эконмикалық қанағаттанарлық шешімін
таппаған, күрделі мәселелердің бірі. Максималды шекара бірқатар
факторлардан тәуелді және ең алдымен жалпы мемлекеттің және оның бюджетінің
қаржылық мүмкіндіктеріне байланысты.Салықтар мөлшері өндіріс факторларының
иегерлерінің экономикалық ынталарын түсірмеуі қажет. Аз қамсыздандырылған
азаматтар алдында өз міндеттерін орындай отырып, мемлекет шамадан тыс салық
салмауы керек. Өйткені бұл нарықтық механизмнің бұзылуына, экономикалық
өсудің тежелуіне және инфляцияға алып келеді. Бұндай бұзылуға салықтан
жалтару, бизнестің салығы жоғары сфералар мен өндірістерден кетуі, оның
көлеңкелі экономикаға өтуі жатады. Сондай-ақ шамадан тыс салық салу орын
алса, жинақтаулардың, ал олар арқылы инвестициялардың тапшылығы орын алады.
Әлеуметтік жәрдемақылар мөлшері мен төлеу мерзімін анықтаған кезде кем
дегенде тағы да екі сәтті ескеру қажет. Біріншіден, жәрдемақылар мен
төлемдер мөлшері оларды алушыда жұмыс орнын іздеуге деген ынтаны түсірмеу
керек. Керісінше жағдайда бұл жұмысшы күшінің ұсынысын төмендеуіне,
бюджетке табыс салығының түсуінің қысқаруына және бұл себептен еңбек
нарығында жалақының көтерілуі инфляциялық сипатта болуы салдарынан
инфляцияның күшеюіне алып келеді. Екіншіден, бұндай жағдайларда әлеуметтік
жәрдемақыға өмір сұріп үйреніп қалған, өздерінің өмір сүру деңгейлері
оларды қанағаттандыратын және оны өзгертуге тырыспайтын халықтың қабаты
қалыптасады. АҚШ-та мұндай адамдар саны 2 млн.-ға жуық.
Сондай-ақ әлеуметтік қамсыздандырудың қандай да нысаның ұйымдастыра отырып,
мемлекет кейбір салдарларды ескеруі қажет. Мысалы, мемлекеттік зейнетақылар
адамдардың экономикалық тәртібіне айтарлықтай әсер етеді. Зейнеткерлік
кезеңде мемлекеттік көмекке сене отырып, олар еңбек қызметі барысында
тұтынуға көбірек қаржы жұмсап, жинақтауды азайтады. Жоғарыда аталған
шамадан тыс салық салу әсері нәтижесінде жинақтаулар тапшылығының жағдайы
күшейеді.
1.2 Табыстар дифференциациясының әдіснамалық негіздері
Кез келген ел халқының табыстары диффренцицияланған болады. Адамзат
тарихында орын алған әлеуметтік дифферециацияның негізгі модельдерін
қарастырудан бастайық. Қоғамның даму тәжірибесімен тиімділік және
ауқаттылық критерийлері тұрғысынан қарастырсақ табыстар дифференцициясының
оптималды және шекті деңгейлері болатындығы дәлелденген. Шартты түрде
дифференциацияның 4 негізгі моделін бөліп көрсетуге болады: аса полярлы,
қалыпты полярлы, қалыпты және эгалитарлы.
Аса полярлы модельдерде шекті децильді топтар арасында дифференциация 20-
30:1-ден кем емес. Бұл модельдер XIX ғ. социалистік және коммунистік
концепциялардың пайда болуына түрткі болды.
Қалыпты полярлы модельдер XX ғ. бірінші жартысында индустриалды
қоғамдарда, ал қазіргі уақытта дамушы елдердің бір бөлігінде орын алып
отыр. Бұндай модельдер үшін орташа децильді дифференциация 10-15:1 құрайды.
Мұндай модельдегі әлеуметтік саясат өз алдына өте шектеулі мақсаттар қояды.
Қалыпты модель қазіргі уақытта батыстың өнеркәсіптік дамыған елдеріне және
Жапонияға тән. Шекті децильді топтар арасында табыстар дифференциациясы 3:1-
ден 6:1 арасында. Ауытқу диапазоны экономикалық саясат либеральділігімен
түсіндіріледі. Осылайша экономикасы дәстүрлі түрде либеральді деп саналатын
АҚШ-та табыстар дифференциациясы 6:1 құрайды. Батыс Еуропаға керісінше
әлеуметтік бағытталу тән болғандықтан мұнда бұл көрсеткіш 4-5:1 құрайды, ал
Швецияда одан да аз 3:1 құрайды.
Нарықтық модельдер мен қатар нарықтық емес те модельдер орын алуы мүмкін.
Бұл модельдер бұрынғы социалистік елдерде, реформалауға дейінгі Қытайда, ал
қазіргі уақытта Куба мен ҚХДР-да орын алып отыр.
Сонымен нарықтық экономикада табыстарды бөлуде теңсіздік орын алады, бұл
оны өлшеу қажеттігін тудырады. ( сурет1)
Y
1.0 A
0.5
B
N
0 0.5 1.0
1 суретте көрсетілген
Мұндағы Y- жалпы табыс; ал N- ел халқының жалпы саны. Егер жалпы табыс Y
бірге тең деп алсақ және халықтың саны N-да бірге тең деп ескерсек, онда А
нүктесі табыстың 100% халықтың 100% арасында бөлінгендігін көрсетеді.
Айталық, жалпы табыс жекелеген тұлғалар арсында абсолютті біркелкі
бөлінеді. Онда графикалық бұл келесідей көрінеді: ОЕА диагоналі ОСАВ
квадратын екі бірдей бөлікке бөледі. Онда Е нүктесі халықтың 50%-не жалпы
табыстың 50% тиесілі екенін көрсетеді.
Бірақ біз нарықтық экономикада табыстар бөлінуде теңдік болмауы қажет
екенін білеміз. Нақты бөліну түзу сызықпен емес, Лоренц қисығы деп аталатын
ОFA қисығымен сипатталады
Егер ОЕА сызығынан және OFA қисығынан тұратын ауданды ОЕАВ үшбұрышының
ауданына бөлсек, онда теңсіздік деңгейін өлшейтін және Джини коэффициенті
деп аталатын көрсеткішті табамыз. Бұл коэффициент үлкен болған сайын,
Лоренц қисығы ОВ және АВ кесінділеріне жақынрақ болады.
Джини коэффициентін анықтау үшін, Лоренц қисығын сынық түзумен
алмастырайық, бұл жеке табыстар мөлшері жөнінде бар статистикалық
мәліметтер сипатына барынша сәйкес келеді. Халықтың барлық саны N-ге
теңестіріліп, бір бірлік деп алынғандықтан, әр адам үлесі 1 n мөлшерін
құрайды. Енді жалпы өнімді бөлуге жүгінейік. Бірінші субъектінің ондағы
үлесі y1y, ал екіншісінікі y1+y2y және тағы да сол сияқты. N осінде
бірде 1n кесінділерін орналастырайық, ал y осінде жалпы табыстың
бөлінуінің сәйкесінше көрсеткіштерін жатқызайық (сурет 2)
Алдымен OFAВ ауданын анықтайық. Оның бірінші бөлімі S=-12*1n*y1y-тең
өйткені оның бір жағы 1n,ал екіншісі( y1y)-тең үшбұрыштың ауданы болады.
ОFAB фигурасының қалған бөліктері трапециялар болып табылады, олардың
аудандары формула бойынша анықталады (негіздерінің жарты сомасының
биіктігіне көбейтіндісі). Осыдан: Sofab=y12ny+(2y1+y2)ny+...(y1+y2+...+ yn-
1)+(y1+y2+...yn))ny
Енді штрихталған Soeaf облысының ауданын анықтау қалды: Soeaf=Soeab-Sofab
Осыдан Джини коэффициенті келесідей табылады:
H= 1-(2[n-12)y2+...2yn-1+yn]ny)+1n
Y
y1+y2+y3y
y1+y2y
y1y
0 N
1n 1n 1n 1.0
2 суретте көрсетілген
Джини коэффициенті халықтың 20%-тік топтарының арасында ақшалай табыстың
жалпы көлемінің бөлінуін сипаттайды.
Есептеу үшін ең қарапайым коэффициент бұл децильді коэффициент (немесе
қорлар коэффициенті). Ол халықтың ең бай топтарының 10%-нің ең кедей
азаматтардың 10 %-нің табысынан қаншалықты жоғары екенін сипаттайды.
Көптеген зерттеулер 10:1 қатынасы нашар әлеуметтік ауқаттылықтың көрсеткіші
екенін көрсетті.
Көптеген елдерде халық топтарының үш деңгейі бөлінеді: байлар —10-15%,
орташа деңгей — 70-80%, кедейлер — 15-20%. Бұндай қатынастарда жеткілікті
әлеуметтік тұрақтылық қамтамасыз етіледі.
Қоғамдағы экономикалық теңсіздік кедейлік құбылысының орын алуынан
көрініс табады. Мемлекеттің әлеуметтің саясатын жасау үшін кедейлік пен
экономикалық теңсіздікті сандық және сапалық бағалау өте маңызды.
Кедейлікті анықтау үшін қолданылатын көрсеткіштердің кең тарағандары – бұл
елдің барлық халқының құрамындағы кедейлер үлесі, кедейлік тереңдігі мен
кедейлік шиеленісі болып табылады.
Кедейлік деңгейі немесе әдетте күнкөрістің ең төменгі деңгейіне
теңестірілетін елде орнатылған шекті деңгейден тұтынуы төмен халықтың
үлесі. Кедейлік масштабын бағалау үшін күнкөрістің ең төменгі деңгейін
қолданудың екі артықшылығы бар. Біріншіден, күнкөрістің ең төменгі деңгейі
елдің киіну және тамақтану дәстүрі мен климаттық жағдайларға сәйкес ұлттық
ерекшеліктерін сипаттай отырып, адамға минималды қажетті тауарлар мен
қызметтердің тұтыну деңгейіне сәйкес анықталады. Екіншіден, күнүкөрістің ең
төменгі деңгейі әр түрлі елдердегі және әр түрлі уақыттардағы адамдардың
өмір сүру деңгейін салыстыруға мүмкіндік береді. Елдегі кедейшілік
масштабын сипаттай отырып, кедейлік деңгейінің көрсеткіші кедей халықтың
жағдайындағы өзгерістерді (жақсарудынашарлауды) сипаттамайды.Табыстар
бойынша кедейлікті сапалық тереңрек сипаттау үшін кедейлік тереңдігінің
және шиеленісуінің индекстері қолданылады.
Кедейлік тереңдігі кедей адам қаншалықты кедей екенін көрсетеді және
кедейлік шегіне сәйкес келетін табыстардың ең төменгі қажетті деңгейі мен
кедей халықтың табыстары арасында айырма болып табылады. Осылайша кедейлік
тереңдігі кедей халық табыстарының тапшылығын сипаттайды. Кедей халықтың
табыстары мен кедейлік шегіне сәйкес келетін табыстардың қатынастарының
тапшылығы кедейлік тереңдігінің индексі болып табылады.
Кедейлік шиеленісі қоғамдағы ең кедей адамдардың қаншалықты кедей екенін
сипаттайды, яғни кедей халық арасында теңсіздіктің көрінісі болып табылады.
Бұл индекстерді қолдану кедейлерде табыстар тапшылығын жою үшін қажетті
қаржылық құралдар көлемін анықтауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар
кедейліктің тереңдігі мен шиеленуінің индекстеріең кедей халыққа атаулы
әлеуметтік көмекті ұйымдастырғанда қолданылуы мүмкін.
Кедейлікті экономиканың даму деңгейімен және қоғамның барлық қабаттарының
әл-ауқаттылық деңгейімен, яғни қоғамдағы экономикалық теңсіздік пен
байланыстыра отырып қарау керек. Қоғамдағы экономикалық теңсіздік деңгейіне
әсер ететін факторларды бірнеше топқа бөлуге болады:
табыстар деңгейіндегі айырмашылық. Бұл топқа жеке меншік көлемінен
болатын, сондай-ақ қандай да бір адамдар категорияларында байлықтың
жинақталу деңгейінен болатын айырмашылықтарды да жатқызуға болады;
білім деңгейіндегі айырмашылықтар.Бұл топты сонымен қатар білім сапасы
мен деңгеіндегі өзгерісте, жеке жетістіктердің айырмашылықтары мен пайда
болу тегінен туындайтын айырмашылықтар да құрайды;
адамдардың жастық және физиологиялық айырмашылықтары, бұдан басқа
қандай да бір игілікке қол жеткізу мүмкіндігі.
Бұл факторлардың әсерімен қоғамның негізгі әлеуметтік қабаттары
қалыптасады. Бүкілресейлік өмір сүру деңгейі орталығының мамандар әл-
ауқаттылықтың белгілі бір критерийлеріне сәйкес елдің бүкіл халқын белгілі
топтарға бөлуге мүмкіндік беретін халықтың тұтыну бюджеттерінің жүйесін
жасады. Бұл жүйе үш негізгі стандарттан тұрады: күнкөрістің ең төменгі
деңгейі (ҚЕТД), ең төменгі деңгейдегі тұтынушылық бюджет, жоғары деңгейдегі
бюджет.
Ең төменгі күнкөріс деңгейі, жоғарыда айтылғандай абсолютті кедейлік
шегін анықтайды және мемлекеттің кедейлікпен күресуіндегі маңызды норматив
болып табылады.
Ең төменгі деңгейдегі тұтынушылық бюджет адамдардың тұтынуының қалпына
келтіруші деңгейін қамтамасыз ететін жоғарырақ әлеуметтік стандарт болып
табылады.
Ең төменгі деңгейдегі тұтынушылық бюджет екі ең төменгі күнкөріс деңгейінің
мөлшеріне тең болып, адамның физикалық және интеллектуалды күшін қалпына
келтіру үшін, балалар мен жасөспірімдердің физикалық және әлеуметтік дамуы
үшін, зейнеткерлердің әлеуметтік және физикалық белсеңді қалпын сақтау үшін
қажетті халықтың рухани және материалды қажеттіліктерін қанағаттандыруы
қажет.
Жоғары деңгейдегі бюджет адамның физиологиялық және әлеуметтік
қажеттіліктерін толық қанағаттандыруды, сонымен қатар міндетті төлемдерге,
бұл типтегі бюджетті сақтау үшін қажетті жинақтарды қалыптастыруға
шығындары қамтамасыз етуі қажет.
1 кесте
Тұтынушылық бюджеттер жүйсіне сүйенекритерилар
отырып, елдің бүкіл халқын төрт
әлеуметтік қабатқа бөлуге
болады:Әлеуметтік қабат
Кедейлер Табыстары күнкөрістің ең төменгі
деңгейінен төмен
Аз қамтамасыз етілгендер Табыстары күнкөрістің ең төменгі
деғгейінен жоғары, бірақ ең төменгі
тұтынушылық бюджеттен (2 КЕТД) төмен
Орташа қамтамасыз етілгендер Табыстары ең төменгі тұтынушылық
бюджеттен жоғары, бірақ жоғары
деңгейдегі бюджеттен (7 КЕТД) төмен
Жоғары қамтамасыз етілгендер Табыстары жоғары деңгейдегі
бюджеттен жоғары
1
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты қоғамдағы топтар арасындағы
арақатынасты шиеленістірмей, олардың арасында белгілі бір тиімді қатынасты
қамтамасыз ете отырып, нарықтық механизмнің жұмыс істеуіне кедергі жасамай
табыстардың тиімді қайта бөлінуін ұйымдастыратын құрал болуы керек.
Қазіргі уақытта қоғамның аз қамтамасыз етілген еңбекке қабілетсіз және
тағы да басқа әлсіз топтарының, сондай-ақ белсеңді топтардың мүдделерін
қорғап, жағдайын жақсартуға бағытталған мемлекеттік әлеуметтік саясаттыың
бағыттарының бірі әлеуметтік қорғау болып табылады.
Бүгінгі таңда әдейі әдебиетте де, отандық және халықаралық нормативтік-
құқықтық актілерде де халықты әлеуметтік қорғауға қатысты түсініктер мен
олардың анықтамаларының өте кең тізімі қолданылады. Әлеуметтік қорғау,
әлеуметтік қамсыздандыру, әлеуметтік көмек, әлеуметтік өтемақы,
әлеуметтік төлем, әлеуметтік жәрдемақы және тағы да басқа терминдер
қолданылады.
Сонымен қатар экономикалық әдебиетте әлеуметтік қорғау түсінігінің
әр түрлі түсіндірмелері де бар. Олар екі негізгі топқа бөлінеді. Бірінші
топ зертеушілері әлеуметтік қорғауды ұйымдастыруда мемлекеттің ерекше рөлін
атап көрсетеді. Мысалы, Еңбек экономикасы монографиялық зерттеуінің
авторлары бұл түсінікті өмір сүру деңгейі облысында құқықтар мен
кепілдемелерді қамтамасыз ету бойынша сәйкесінше мемлекеттік саясат деп
түсінеді: өмірге қажетті жеткілікті минималды қаражатқа құқық; еңбекке және
демалысқа құқық; жасына байланысты әлеуметтік қамтамасыз етілуге құқық және
тағы да басқа құқықтар. Басқа анықтамаға сәйкес әлеуметтік қорғау адамды
лайықты өмірмен қамтамасыз ету үшін мемлекетпен кепілдендірілетін және
жүргізілетін құқықтық, әлеуметтік-экономикалық және ұйымдастырушылық
сипаттағы шаралар жиынтығы. Г.Н. Сансызбаевтың пікірінше бұл түсінікпен
мемлекеттің бүкіл әлеуметтік саясаты және оның органдарының бұл саясатты
жүзеге асыру бойынша қызметі қамтылады. Өзінің бұл анықтамасын ол
экономиканың дағдарыс жағдайында халықтың көптеген қабаттары әлеуметтік
қорғауды қажет етумен түсіндіреді.
Екінші топ өкілдері әлеуметтік қорғау мәнің сипаттаған кезде оны
тікелей мемлекетпен жүргізетін саясатпен байланыстырмайды. Осылайша Еңбек
экономикасы оқулығында әлеуметтік қорғау негізінен еңбекке қабілетсіз
халықты және еңбекке қабілетті халықтың әлеуметтік әлсіз топтарының
әлеуметтік қорғалуын қамтамасыз ететін шаралар жиынтығы ретінде сипаттайды.
Қазіргі еңбек экономикасы монографиясында әлеуметтік қорғау жұмыскерлерді
олардың еңбектік өмірінің сапасын нашарлататын факторлардан қорғау бойынша,
жұмыскерлердің денсаулығын, еңбекке қабілетін сақту мақсатында
кәсіпорындардағы, аймақтардағы, мемлекеттегі әдейі механизмдер, қорлар оның
ішінде сақтандыру қорларын, әлеуметтік қорғау институттарын құру арқылы
олардың материалды жағдайын сақтау мақсатында экономикалық, әлеуметтік,
құқықтық, ұйымдастырушылық, медициналық және техникалық шаралар жүйесі.
Әрине, әлеуметтік қорғау жүйесін қалыптастыруда мемлекет рөлі басым.
Мемлекеттік әсер ету негізінен минималды кепілдемелер түрінде, әлеуметтік
қорғаудың әр түрлі аспектілерін анықтайтын сәйкесінше заң актілерін
қабылдау арқылы жүзеге асады.
Бірақ нарықтық экономикада әлеуметтік-экономикалық қатынастарды реттеу
тек мемлекеттік әсер етумен ғана шектелмейді. Әлеуметтік саясат және
әлеуметтік қорғау еңбек қатынастарының барлық субъектілерінің бірдей
жауапкершілігімен басқарылуы тиіс.
Халықты әлеуметтік қорғаудың қазіргі жүйесін келесідей элементтер
құрастырады: мемлекеттік көмектің дәстүрлі формасы (әлеуметтік көмек);
мемлекеттің әлеуметтік кепілдемелерінің жиынтығы, оның ішінде халықтың
жекелеген категорияларына әлеуметтік жеңілдіктер (категоиялық әлеуметтік
жеңілдіктер); әлеуметтік сақтандыру (еркін-кооперативті, міндетті және
мемлекеттік).
Әлеуметтік кепілдеме – бұл мөлшерлік көрсеткіштерде көрініс тапқан,
заңмен немесе атқарушы билік шешімімен анықталған, міндетті түрде орындалуы
қажетті, тұрғындардың тұтынуы мен қамтамасыз етілуінің минималды нормасы.
Өз кезгінде әлеуметтік кепілдемелер жүйесі деп барлық азаматтарға олардың
ел экономикасына қосқан салымын ескеруінсіз және олардың қажетсінуін
тексерусіз әлеуметтік маңызды игіліктер мен қызметтерді беру деп түсінуге
болады.
Әлеуметтік кепілдемелер жүйесіне, тұрғындардың жекелеген
категорияларына әлеуметтік кепілдемелер болып табылатын әлеуметтік
жеңілдіктер де кіреді. Әлеуметтік қорғаудың бұл формасы да халықтың нақты
бір әлеуметтік –демографиялық тобы шеңберінде әлеуметтік игіліктер мен
қызметтер берудің әмбебаптылығымен және мемлекеттің салықтық-бюджеттік
жүйесі есебінен қамтамасыз етілуімен сипатталады.
1.3 Әлемдік тәжірибе тұрғысынан мемлекеттік әлеуметтік саясат
басымдылықтары мен ерекшеліктері
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты сол елдің бастан кешіріп отырған
экономикалық даму кезеңінен, сол мемлекеттің ұстанып отырған экономикалық
саясатынан және тағы да басқа факторлардан тәуелді болады.
Дамыған елдерде дамудың әр кезеңіне сәйкес ұстанған әлеуметтік
саясаттарының басымдылықтарын қарастырған дұрыс. Дамыған елдердің барлығы
дерлік үшін адам дамуы, азаматтардың әлеуметтік қорғалу мәселелері ұзақ
уақыт бойы алдыңғы қатарда және бұл бағытта олар айтарлықтай жетістіктерге
жетіп отыр.
Жоғарыда айтып кеткендей дамыған нарықтық экономикаларда мемлекет
әлеуметтік қорғау бойынша қаражаттардың жалғыз ғана қайнар - көзі емес.
Мұнда әлеуметтік шығындарды қаржыландырудың үш сатылы жүйесі қалыптасты,
онда айтарлықтай үлесті мемлекеттен басқа жұмыс берушілер мен трансфертті
төлемдерді алушылардың өзі алады.Осылайша АҚШ-та, алушы, жұмыс беруші және
басқа көздер әр қайсысы жуықтап алғанда 20%-тен, ал мемлекет шамамен 35%-
тін құрайды; Францияда алушы мен мемлекет 21% -тен, ал басқа көздер 7%, ал
жұмыс берушілер болса 50%; Швецияда алушы әлеуметтік сақтандыру бойынша
салымдардан босатылған, мұндағы жұмыс берушілердің үлесі 44% , қалған
көздер 36% , мемлекет 20% құрайды. Бұның барлығынан экономикасы дамыған
елдердің әлеуметтік саясатының маңызды құраушысы ретінде әлеуметтік
сақтандыру жүйесінің болатынын көреміз.
Әр елдің өзіне тән ерекшеліктеріне сәйкес, ондағы әлеуметтік саясаттың
мазмұны да, жүзеге асыру механизмдері де ерекшеленеді.Осы тұрғыдан біз
жекелеген елдердің әлеуметтік дамуына тоқталып, әрқайсысының әлеуметтік
құраушысын жеке-жеке талдап алғаннан кейін, белгілі бір түйіндеме
жасағанымыз дұрыс деп санаймыз.
АҚШ-тың әлеуметтік саясаты және әлеуметтік қамтамасыз ету жүйесі. 70-
жылдары бастау алып, 80-жылдары қарқынды жалғасқан американдық мемлекеттік
саясатты консервативті жолға көшіру мемлекеттің әлеуметтік шығындарының өсу
қарқының күрт қысқартты. Бірқатар бағдарламалар жойылды немесе қысқартылып
тасталды. Әлеуметтік саясаттың мақсаттары мен міндеттері, мемлекеттің бұл
сфераға араласуының шекаралары мен мүмкіндіктері, әлеуметтік әділеттілік
пен экономикалық тиімділік арасындағы таңдау сияқты басты мәселелерге
басқарушы топтардың да, қоғамның кең қабаттарының да көзқарастары өзгерді.
Алайда өзгерістер айтарлықтай радикалды болған жоқ және 80- жылдары
әлеуметтік қажеттіліктерге шығындар федералды бюджеттің жартысын штаттар
мен жергілікті басқару органдары бюджеттерінің 60 % құрады. Ал 2000 жылы
әлеуметтік шығындардың ЖІӨ-гі үлесі 20,8 %-тең болды.
АҚШ-та әлеуметтік қамтамасыз ету әр түрлі төлемдердің, жәрдемақылардың,
дотациялардың күрделі жүйесі болып табылады. Әлеуметтік шығындар жүйесі
жұмысын еңбекке қабілеттілігін, асыраушысын жоғалтқан жағдайда халықтың
мүддесін қорғайтын мықты сақтандыру торын құрайды.
Соңғы 35-40 жыл ішінде АҚШ-та тұрақты денсаулық сақтауға жұмсалатын
шығындардың өсу үрдісі орын алып отыр: 1960жылы – ЖІӨ-нен-5,3 %, 1989жылы
-11,6 %, 1995 жылы -14 %, 1997жылы –15 %.Осы сома ішіндегі 54 % жеке
төлемдер, сонымен қатарерікті сақтандыру арқылы; 33 % федералды шығындар;
13 % -штаттар шығындары.
Заң бойынша жұмыс беруші өз жұмыскерлерін медициналық сақтандырумен
қамтамасыз етуге міндетті емес, алайда 80-жылдарға дейін әрекет еткен өз
жұмыскерлеріне медициналық жәрдемақы ұсынатын кәсіпкерлер үшін салықтық
жеңілдіктер және жұмыскерлерді олардың жұмыс берушілері төлеп отырған
медициналық төлемдері үшін салық төлеуден босату туралы федералды үкіметтің
шешімі жеке медициналық сақтандырудың дамуына септігін тигізді, сол кездері
медициналық сақтандыру полюсінің иегерлерінің 73 % -і оны жұмыс орындарында
алды.
АҚШ-тағы 6500 аурухананың 300-і ғана мемлекеттікі (еңбек ардагерлері үшін
және әскери госпитальдар), 1400-і штаттар мен жергілікті билік органдарының
қарамағында, ал қалған 4800-і жеке меншік иелігінде.
Клинтон тұсында әлеуметтік қамтамасыз ету шығындарына реформа жасалды, ол
шығындардың өсуіне шек қойды. Реформаның басты бағыты ретінде әр түрлі
көмек бағдарламаларын оларды алушылардың еңбек нарығындағы бәсеке
қабілеттілігін жоғарлатуға арналған бағдарламалармен алмастыру мақсаты
болды. 1997 жылы реципиенттердің еңбектік қызметте міндетті түрде қатысу
қажеттігін қарастыратын (аптасына 20 сағаттан аз емес) заң күшіне енді.
Елде әлеуметтік қамтамасыз етудің екі тәуелсіз тармағы қалыптасты –
мемлекеттік және жеке. Мемлекет негізінен минималды көмек үшін және оның
барлық қажетсінетіндерге қол жеткізерлік болуы үшін жауап береді. Бизнес
әдетте көбірек мөлшердегі және сапасы жақсырақ әлеуметтік қызметтер
ұсынады, олар көбінесе әр компанияда болатын әлеуметтік даму
бағдарламаларымен байланысты.
Федералды үкімет пен штаттардың үкіметтерінің бірлесуінен қаржыландырылып,
басқарылатын жұмыссыздық бойынша сақтандыру бағдарламасы ерекше орын алады.
Биліктің екі деңгейінің функционалды міндеттері келесідей бөлінген:
қаржылық құралдардың бөлінуі негізінен федералды үкіметпен бақыланады, ал
бағдарламалармен басқару және оны жүзеге асыру механизмі штаттардың
қарауында болады.
Жалпы әлеуметтік көмек үш негізгі жолмен жасалады:
мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру бойынша (жалпы федералды
бағдарламалар бойынша төлемдер жасына, мүгедектікке, асыраушының өліміне
байланысты зейнетақылар,кәрі адамдар мен мүгедектерге медициналық көмек);
мемлекеттік көмек;
әлеуметтік сақтандыру мен көмектің жеке меншікті жүйесі.
Швециядағы әлеуметтік саясат еркешеліктері. Швеция қоғамның әлеуметтік-
экономикалық дамуының ерекше жолын жүзеге асырып, барлық азаматтары әл-
ауқатты мемлекет құра алды. Швецияда барлығы үшін бірдей мүмкіндіктер бере
алу өте маңызды болып табылады.Мысалы, жанұяда жалғыз болып өскен бала,
жанұяда үшеу болып өскен балалармен салыстырғанда жақсырақ білім алуы
немесе жақсырақ медициналық қызметке иеленіп, жақсырақ қамтамасыз етілген
болмауы қажет. Анасымен қатар әкесі де жаңа туған баланы күту процесстеріне
қатысу қажет. Швеция ерлер мен әйелдер теңдігі бойынша әлемде бірінші
орынды алады. Жалақыны орнатуда да бұл ынтымақтастық саясатының принципі
жұмыс істейді, оған сәйкес бірдей еңбек үшін бірдей сый ақы талап етіледі
(яғни жұмыскер өзі еңбек ететін кәсіпорынныңтөлем рентабельділігі үшін
зардап шекпеуі қажет), сондай-ақ ерлер мен әйелдер еңбегін төлеудегі
теңдік, өңдеу өнеркәсібінің әр түрлі салалары арасында бірдей
квалификациялы еңбекті төлеудің төмен дифференциациясы.
Швед моделінің идеологиялық негізі ретінде 30-жылдары қалыптастырылған
Швеция – халық үшін баспана концепциясы жатыр, ол тек Швеция азаматтары
үшін ғана емес, сонымен қатар оның барлық тұрғындары үшін экономикалық
ауқаттылықты қамтамасыз етуді қарастырады.
Швед моделінің саяси алғышарттары болып, жоғары дамыған келісімге келу
мәдениеті болып табылады. Әріптестік арқылы халықтың әртүрлі класстары,
топтары мен қабаттары арасындағы қақтығыстар өз шешімін табады.
Халықты әлеуметтік қорғаудың швед нұсқасының қаржылық негізі болып,
прогрессивті шкала бойынша алынатын табыс салықтарын, басқа да салықтарды,
әлеуметтік салымдарды мемлекеттік бюджет арқылы қайта бөлу болып табылады.
Өндірілетін өнімнің жоғары сапсы мен бай табиғи ресурстарды рационалды
қолдану, халықтың жоғары білімділігі және өндірістік потенциалды дамытуды
инновациялық бағыттау арқылы мүмкін болған өндірістің тиімді халықаралық
мамандануы швед моделінің жүзеге асуының экономикалық алғышарттары болды.
Швеция ғылым сферасын қаржыландыру бойынша әлемдегі озат елдердің бірі (
ЖІӨ-нің 3,8% және 1999 жылы әлем бойынша 4-ші орын), бұл қаржыландырудың
жартысына жуығы елдің 15 ірі компаниясы есебінен жүзеге асады. Швеция
ақпараттық технологияларға капитал салымдарының көлемі бойынша бірінші
орынды алады (ЖІӨ-нен 10%). Ғылыми сыйымды мамандануды сақтаудың ажырамас
шарты ретінде адам потенциалын дамытуға ерекше көңіл бөлінеді. 25 жасқа
дейінгі жас адамдардың жартысын жоғарғы біліммен қамту мақсаты
қойылғандықтан, соңғы оң жылдықта университеттердегі орындар саны екі есе
көбейтілді. 1997 жылдан бастап үлкендер үшін , оның ішінде жұмыссыздар үшін
білім алуды жалғастыру бағдарламалары жүзеге асуда, бұл олардың жұмысқа
орналасу мүмкіндіктерін жоғарлатады.
90-жылдары Швецияда дағдарыс басталды. Нәтижесінде үш жылда (1991
жылдан 1993 жылға дейін) елдің ЖІӨ-нің көлемі 5% қысқарды. Швециядағы
мемлекеттік қарыз өсті ( 1989жылғы 42%-тен 1996 жылы 81 %-ке дейін ), ал
мемлекеттік бюджет тапшылығы күрт ұлғайып кетті ( ЖІӨ-нің 12%-не дейін).
Бұл дағдарыстан қаржылық жүйе мен еңбек нарығының либерализациясы, шведтік
кронаны еркін қалқымалы бағымға көшіру, мемлкеттік шығындардың қаржылық
дисциплинасын қаталдандыру, салық, зейнетақы реформаларын жүргізу арқылы,
сондай-ақ халықты әлеуметтік қорғау жүйсін қайтақарау арқылы жетістіктермен
бастан кешіруге мүмкіндік болды.
Табыс салығы салынады, тек өте төмен табыстар ғана салықтық
төлемдерден босатылады, салық салудың максималды деңгейі 60 %-ке дейін
жетіп, еңбек етушілер табыстарының 35-40%-тін ұстап қалуы мүмкін. Салықтық
міндеттемелер табыс салығымен ғана шектелмен ғана шектелмей, өзіне
жергілікті салықтарды, жылжымайтын мүлікке салықты, зейнетақымен қамтамасыз
етілу бойынша салықтарды енгізеді.
Швецияда жанама салықтар да ( қосымша құн салығы) жоғары деңгейде
орнатылған - 25 %. Тек азық-түлік өнімдері мен мәдени тағайындалуы бар
тауарларға ғана төменрек мөлшерлеме бойынша (сәйкесінше 12 % және 6%)
салынады. Сонымен қатар Швецияда төмен мөлшерлеме бойынша (1,5%) байлыққа
салық салынады.
90-жылдары экономикалық реформалар нәтижесінде Швецияда жаңа зейнетақы
жүйесі енгізілді. Зейнетақы сферасындағы жаңашылдықты бағалау үшін, бұрынғы
жүйеге қысқа ғана тоқталайық:
базалық зейнетақы (елде соңғы үш жылда өмір сүру шартымен );
толық базалық зейнетақы. Оны алу шарты Швецияда 40 жыл бойы тұру
немесе 30 жыл еңбек өтілінің болуы;
зейнетақылық салымдар бойынша қосымша зейнетақы.Оның мөлшері еңбек
өтілінен және бұрынғы жалақы мөлшеріне байланысты болады;
ұжымдық келісім-шарттың шарттары бойынша зейнетақыға қосымша, ол соңғы
жалақының 10-15%-не дейін құруы мүмкін.
Жаңа зейнетағы жүйесі 1999 жылдан бастап енгізілді. Оның басты ерекшелігі
келесіде, ендігәрі зейнетақылар өзара сақтандыру түріндегі сақтандыру
жәрдем ақыларынан емес, дербес зейнетақы шоттарындағы, жеке зейнетақы
қорларындағы жинақтаулар көлемінен тәуелді болады. Зейнетақымен қамтамасыз
етудің бұл түрі бойынша әр азамат өз табыстарының 18,5%-тін зейнетақы
қорына аударады. Бұл соманың 16%-ті қазіргі зейнеткерлерге төленуге
жұмсалып, ал 2,5% жеке шотта жинақталады.
Швед моделінің құрастырушы бөлімдерінің бірі еңбек нарығын және
еңбектік қатынастарды реттеудің реттелген жүйесі болып табылады.
1989 жылы 1,7-тен 1991жылы 8,2%-ке дейін өсіп кеткен жұмыссыздықты
азайту мақсатында үкімет ересектер үшін оқыту және қайта оқыту
бағдарламаларын кеңейтті. Нәтижесінде бұндай бағдарламаларға қатысушы
экономикалық белсеңді халықтың үлесі 2,2%-тен 6,2%-ке дейін өсті.
Жұмыссыздықтың шарықтаған шағы 1993 жылға келді, бұл кезде ол 15%-ті
құрады. Қазіргі уақытта Швеция жұмыссыздық деңгейін 4%-ке дейін төмендетті.
Кәсіпкерлер тарапынан еңбек және еңбек қатынастары туралы үш заң
қанағаттанбаушылық тудырады.
1974 жылғы жұмысшы өкілдері туралы заң ( жұмысшы өкілдеріне жұмыс
уақытында еңбек етушілердің мүдделерін қорғау бойынша өз функцияларын
орындауға құқық береді);
1974 жылғы кепілдендірілген жұмыспен қамту туралы заң (жасы 25 жастан
кіші қызметкер немесе жұмыскер үшін жұмыстан шығару туралы оны бір ай бұрын
хабардар ету және объективті себептерді ұсыну керек, жас ұлғайған сайын
жұмыстан шығару туралы ххабардар ету мерзімі де ұзартыла береді және 55
жастан асқан тұлғалар үшін мұндай мерзім 12 ай құрауы мүмкін).
1978 жылғы еңбек етушілердің өндірісті басқаруда қатысуы
туралы заң.
1978 жылы қабылданған заң еңбек етушілердің мүддесін қорғайтын екі институт
енгізді. Бұл – жұмысшы өкілдері, олар өндірістегі қауіпсіздік жағдайын
бақылайды және зиянды немесе қауіпті жұмыстарды тоқтата алады. Бұл заң
негізінде кәсіби аурулар профилактикасы мен емдеу орталықтарының жүйесі
ашылды. Барлдығы елде мұндай 700 орталық жұмыс істейді және оларға жұмысшы
күшінің 72 %-ті қол жеткізе алады. 1991 жылы заңға түзету қабылданды, ол
жұмыс берушілердің еңбектік қолайсыз жағдайлары үшін жауапкершілігін
кеңейтті, енді ол тек физикалық ауыртпашылықты ғана емес, сонымен қатар
психолгиялық өзгерістерді де қарастырады. Бұл түзетуге сәйкес кәсіпкерлер
мемлекеттік инспекция органдарына еңбек шарттарын жақсарту туралы жоспарын
жасап, ұсынуы қажет.
Германиядағы әлеуметтік саясат мазмұны. Германия дамуындағы әлеуметтік
бағытталуды алдыңғы қатарға қоятын ел. Оның әлеуметтік саясатының басты
құрастырушысы болып, әлеуметтік сақтандыру жүйесі табылады. Германияның
әлеуметтік сақтандыру жүйесінің қызметтерінің үлкен көлемі барлық елдермен
мойындалған. Осылайша өзін әлеуметтік мемлекет деп мойындай отырып,оның
мақсаты жан-жақты қамтамасыз етілген адам емес, керісінше бұндай мемлекет
азаматтардың өз құқытарын өздері қамтамсыз етуде құрылады. Бұл мақсатта
ауруға шалдығуға , жасының қартаюына, қандайда бір келеңсіз оқиғаға
байланысты, тұрғын үйді төлеу үшін жәрдемақыларды қамтитын әлеуметтік
заңдардың кең спектрі қабылданды.
Германия тұрғындарының басым көпшілігі медициналық сақтандыруға ие
(халықтың 90 %). Міндетті медициналық сақтандыру бойынша жұмыс
істейтіндерден басқа, зейнеткерлер, студенттер, жұмыссыздар да сақтандырылу
қажет. Ауруханалық кассалардың қызметі жартылай жұмыс берушілермен,
жартылай жұмыскерлердің салымдарынан қаржыландырылады. Зейнеткерлер үшін
сақтандыру салымдары Зейнетақы қорымен және зейнеткерлердің өзімен
төленеді. Жұмыссыздарды сақтандыру еңбекепен қамту бойынша федералды
ведомствамен жүзеге асырылады.
Германиядағы зейнеткерлік сақтандыру келесі мақсаттарды көздейді:
еңбекке қабілетсіздік, сондай-ақ жасы бойынша зейнетақыларды
төлеу;
жанұяның сақтандырылған асыраушысының өлімі жағдайында зейнетақыларды
ұсыну;
сақтандырылған халықтың өмір сүруі деңгейіндегі санитарлы жағдайларды
жақсарту бойынша шаралар.
Міндетті зейнеткерлік сақтандыруға маңызды қосымша болып, көп
кәсіпорындар өз қызметкерлерін еркін төлейтін кәсіпорындар зейнетақылары
болып табылады.
Жұмыссыздықтан сақтандыру мақсаты жұмыссыз болып қалғандарға өмірге
қажетті қаражатпен қамту және жұмыссыздықтың әлеуметтік-экономикалық
салдарларын төмендету болып табылады.
Жұмыссыздықтан сақтандыру және жұмыссыздықтан төлемдер жасау жұмыспен
қамтудың федералды ведомствасымен жүзеге асырылады. Сақтандыру салымдарын
жасау жұмыскерлер мен қызметкерлер үшін олардың табыстарына байланссыз
міндетті болып табылады. Жұмыссыздар жұмыссыздық бойынша жәрдемақылар
алады. Оның көлемі жұмыссыздыққа дейінгі еңбек өтілі, жұмысты жоғалтқанға
дейінгі жалақысынан, жасынан және балаларының бар болуынан тәуелді болады.
Осылайша Германияның әлеуметті саясатының негізінде ынтымақтастық
қағидаттарына негізделген әлеуметтік сақтандыру жүйесі жатыр.
Көріп отырғанымыздай дамыған елдердегі әлеуметтік саясат мазмұндары,
оны жүзеге асыру механизмдері әр түрлі. Бірақ олардың қайсысының болмасын
жүргізіп отырған әлеуметтік саясатын алып қарастыратын болсақ, барлығында
бір ортақ сипаттама бар – олардың әлеуметтік саясаттарының басты мақсаты
жоғары маманданған, жан-жақты, еркін адам капиталын қалыптастыру үшін
мүмкіндік жасау. Жоғарыда қарастырылған мемлекеттердің біреу де белсеңді
емес, әлеуметтік саясат жүргізіп отырған жоқ, яғни бұл елдер жеткілікті
мөлшердегі жәрдемақылар мен зейнетақыларды төлеу арқылы халықтың өмір сүру
деңгейін, сапасын жоғарлатпайды. Әлеуметтік бағытталуы басым деп саналатын
Германияның өзінде әр түрлі көмектерді алу мүмкіндігін халық жалақыдан
көптеген шегерімдер жасау арқылы өзі сатып алады. Сонымен қатар көріп
отырғанымыздай, дамыған мемлекеттердің әлеуметтік саясаты да экономикалық
даму деңгейімен анықталады. 20-ғасырдың екінші жартысында бастан кешріп
отырған экономикалық өсім бұл мемлекеттерге әлеуметтік саланы жақсарту үшін
инвестициялардың үлкен салымын жасауға мүмкіндік берді. Қазіргі уақытта
экономикалық өсім баяулағаннан кейін, сонымен қатар Еуропалық одаққа
кірумен байланысты, бизнестің либерализациясының ауқымының өсуіне
байланысты Германия, Швеция сияқты әлеметтік бағытталған мемлекеттер
өздерінің әлеуметтік саладағы шығындарын қысқартуға, кейбір тұрақты болып
қалған қағидаттарын өзгертулеріне тура келді, бірақ дер кезінде дұрыс
жүргізілген әлеуметтік саясат арқасында олар экономиканың өсуінің басты
факторы болып табылатын ең маңызды ресурс — дамыған адам капиталының
қалыптастырды.
II ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
МЕН ДАМУЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасының мемлекеттік әлеуметтік саясатының
заңнамалық негізі
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес әлеуметтік мемлекет
құру дамудың негізгі мақсаттарының бірі болып табылады. Мемлекеттің бұл
әлеуметтік функцияларын жүзеге асыру үшін республикада айтарлықтай
заңнамалық база қалыптасқан.
Қазақстан Республикасының әлеуметтік саясатының негізгі бағытттарын
келесідей топтарға біріктіре отырып, сәйкесінше заңнамалық базаны
қарастырайық:
Білім сапасын жетілдіру мен білім сферасының жан-жақты дамуы үшін
жағдай жасау және білімге қол жеткізу теңдігін қамтамасыз ету;
денсаулық сақтау ісін дамыту;
демографиялық жағдайды жақсарту;
еңбек қатынастарын жетілдіру және халықтың экономикалық белсеңділігін
арттыру;
халықты әлеуметтік қорғау және қамсыздандыру.
Қазақстанның әлеуметтік саясатында білімді дамыту мәселесі ерекше орын
алады. Білім беру облысындағы мемлекеттік саясаттың негізгі принциптері мен
бағыттары Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында анықталған. Осы
заңның 4-ші тармағында білім беру облысындағы азаматтардың құқықтарының
мемлекеттік кепілдемелері туралы көрсетілген. Білім туралы заңның осы
тармағына сәйкес:
- мемлекет білім беру жүйесін дамыту және Қазақстан Республикасының
Конституциясына сәйкес білім алу үшін сәйкесінше әлеуметтік-экономикалық
жағдайлар жасау арқылы азаматтардың білім алуға құқығын қамтамасыз етеді;
- мемлекет Қазақстан Республикасының азаматтарына тегін жалпы орта және
кәсіптік бастауыш білімді алуға және мемлекеттік білім беру тапсырысына
сәйкес конкурстық негізде тегін орта кәсіптік білімді, кәсіптік жоғары
білімді және жоғарғы оқу орнынан кейінгі кәсіптік білімді алуға
кепілдендіреді, егер білімнің әр осы сатыларын азамат бірінші рет алып
отырса; мемлекет, мемлекеттік көмекті қажет ететін азаматтардың оқу
барысында олардың шығындарын толығымен немесе жартылай жабады. Әлеуметтік
көмек көрсетілетін азаматтардың категорияларына заңға сәйкес жататындар:
жетім балалар, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалар; көп балалы
жанұялардың балалары; заңмен анықталған азаматтардың басқа да
категориялары. Денсаулығының жағдайына байланысты жалпы білім беру
мектебіне бара алмайтын азаматтар үшін емдеу мекемелерінде немесе үйде
тегін жеке оқыту ұйымдастырылады; мемлекет дамуында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
I МЕМЛЕКЕТТІК ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Мемлекеттік әлеуметтік саясаттың мәні, негізгі
бағыттары ... ... ... ... .
1.2 Табыстар дифференциациясының әдіснамалық
негіздері ... ... ... ... ... ...
1.3 Әлемдік тәжірибе тұрғысынан мемлекеттік әлеуметтік саясат
басымдылықтары мен
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
II ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
МЕН ДАМУЫН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Қазақстан Республикасының мемлекеттік әлеуметтік саясатының
заңнамалық негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 2.2 Қазақстан
Республикасының әлеуметтік саясатының негізгі бағыттарын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Қазақстан Республикасының әлеуметтік саласындағы ахуал және
мемлекеттік әлеуметтік саясаттың өзекті проблемалары ... ... ... ... ... .
III ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІН
АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1 Қазақстанның мемлекеттік әлеуметтік саясатын жетілдіру шаралары ... ...
3.2 Қазақстан Республикасының әлеуметтік реформаларды одан әрі ... ... ... .
тереңдетудің 2007-2009 жылдарға арналған бағдарламасы.
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Қазақстанда бүгінгі таңда әлеуметтік- экономикалық жаңару мен саяси
демократияландырудың жаңа кезеңіне қадам басқалы тұр. Еліміз тәуелсіздік
алған жылдардан бері, мемлекетіміз әлеуметтік бағытқа үлкен мән беріп
келеді, себебі біз нарықтық әлеуметтік бағытты таңдадық.
Бірақ елімізде жүргізіліп отырған әлеуметтік саясат, әрине мемлекеттің
қаржылық мүмкіндігіне, экономикалық дамуға байланысты. Соңғы жылдардағы
экономикамыздың қарқында өсуі, ЖІӨ еселеп жоғарлауы әлеуметтік салаға
құйылатын қаржының көлемін ұлғайтты. Бұның бәрі түптеп келгенде халықтың
әлеуметтік жағдайын жақсартуға бағытталған мемлекетіміздің сындарлы
саясатына байланысты.
Әлеуметтік-саяси шаралардың мақсаты нарықтық еркіндік принципінің
әлеуметтік өтеу принципімен және әр адамның лайықты өмір сүруге ажырамас
құқығының үйлесімімен қамтамасыз етілуі қажет, ал бұл міндеттерді шешуге
және халықтың әлеуметтік әлсіз қабатына адамға лайықты өмір сүру деңгейін
қамтамасыз етуге бағытталған мемлекеттік шаралардың жиынтығы оның
әлеуметтік саясатын анықтайды.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты сол елдің бастан кешіріп отырған
экономикалық даму кезеңінен, сол мемлекеттің ұстанып отырған экономикалық
саясатынан және тағы да басқа факторлардан тәуелді болады.
Еліміз әлеуметтік саясаттың қалыптасуы мен дамуында, әлеуметтік саясаттың
заңнамалық негізін, негізгі бағыттарын жасап алды. Негізгі білім,
денсаулық, демографиялық жағдай, халықты әлеуметтік қорғау мен
қамсыздандыруға, зейнетақы төлеу, халықты жұмыспен қамту саясаты болып
келеді.
Сонымен әлеуметтік саясат қоғамдағы әлеуметтік теңсіздікті жұмсартуға,
әр адамның лайықты өмір сүруге деген құқығын қамтамасыз етуге бағытталған
іс-шаралар жиынтығы. Бұл саясатты жүргізу және әр адамның осы ажырамас
құқығының орындалуы үшін жауапкершілік мемлекетке жүктеледі, бұл
мақсаттарда ол сәйкесінше табыстар қайта бөлінуін ұйымдастырады, еңбек
нарығы мен еңбек қатынастарын реттеуді жүзеге асырады, әлеуметтік қорғау
және әлеуметтік қамтамасыз ету жүйелерін қалыптастырады және дамытады,
осының барлығы әлеуметтік саясаттың негізгі бағыттарын құрайды.
Сондықтан да бұл дипломдық жұмыс өзекті мәселеге айналып отыр.
Бұл жұмыстың мақсаты мемлекеттің әлеуметтік саясаттың мазмұнын ашып,
қазіргі жағдайына талдау жасап,ары қарай дамыту және жетілдіру жолдарын
ұсыну.
Міндеті:
1.Әлеуметтік саясат мәнін, негізгі бағыттарын қарастыру;
2. Мемлекеттің әлеуметтік саясатының дамуына талдау жүргізіп, ахуалын
қарастыру
3. Әлеуметтік саясатқа қатысты дамыту жолдарын ұсыну
Зерттеу обьектісі ретінде: Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау
министрлігі жұмысының қызметі алынды.
Дипломдық жұмыс 3 бөлімнен тұрады:
Бірінші тарауында Мемлекеттік әлеуметтік саясаттың теориялық
аспектілері қарастырылып, негізгі бағыттары.,табыстар дифференциясының
әдіснамалық негіздері, әлемдік тәжірибе тұрғысынан әлеуметтік саясат
басымдылықтары мен ерекшеліктері қарастырылды.
Екінші тарауында Қазақстан Республикасының мемлекеттік әлеуметтік
саясатының қалыптасуы мен дамуын талдау жасалынды.
Үшінші тарауында Қазақстанның мемлекеттік әлеуметтік саясатының
тиімділігін арттыру жолдары ұсынылды.
I МЕМЛЕКЕТТІК ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Мемлекеттік әлеуметтік саясаттың мәні , негізгі бағыттары
1988 жылы экономика облысынан Нобель сыйлығы Үндістанның гуманисі
Амартия Сенға берілді. Ол қоғамның әр мүшесі қандай да жағдайда оған өмір
сүруге белгілі бір мүмкіндіктерді кепілдендіретін мемлекеттік мекеме
табатынына сенімді болмайынша, әлеуметтік байланыстар тығыз және тұрақты
болмайды деген көзқарасты ұстанды. Егер бұл шарт орындалмаса, лажсыз
жағдайдан шығу үшін бастапқыда жұмыс табудың құштарлығын туғызатын
кедейшілік пен жалғыздық сезімі, нәтижесінде фанатизм мен соғысқа әкеледі.
Бұл ойларын А. Сен Экономика – адамгершілікті ғылым кітабында жазған. Бұл
кітап экономика негізінен нарық философиясына жат, әділеттілік
философиясыз болуы мүмкін емес, гуманды ғылым екенін еске салады.
Батыс елдерінің тәжірибесі көрсетіп отырғандай қазіргі уақытта
мемлекеттің минималды араласуымен нарықтық экономика жоқ. Кез келген ел
шаруашылығы аралас, әлеуметтік бағытталған болып табылады. Рейганомика
және тетчеризм жылдарының өзінде американдық және ағылшындық үкіметтер
экономикадан кетіп, әлеуметтік бағдарламаларды тоқтатқан жоқ және еркін
экономикалық тәртіпті қалыптастырумен айналысқан жоқ.
Нарықтық жүйе - әлеуметтік бейтарап, қатаң механизм бола отырып,
әр адамға оның экономикалық қызметінің нәтижесіне байланыссыз, лайықты
табыс алуына кепілдік бермейді. Сондықтан қолданылған өндіріс факторларының
тиімділігіне сәйкес бірінші нарықтық бөлу барысында алынатын табыстарға
әлеуметтік – саяси шаралар арқылы түзетулер жасауы керек. Бұл шаралар
нарықтық еркіндік принципінің әлеуметтік өтеу принципімен және әр адамның
лайықты өмір сүруге ажырамас құқығының үйлесімімен қамтамасыз етілуі
қажет, ал бұл міндеттерді шешуге және халықтың әлеуметтік әлсіз қабатына
адамға лайықты өмір сүру деңгейін қамтамасыз етуге бағытталған мемлекеттік
шаралардың жиынтығы оның әлеуметтік саясатын анықтайды.
Зертттеушілер арасында мемлекеттің әлеуметтік саясатына
бірауыздан берілген анықтама жоқ.
Ресейлік ғалым, экономика ғалымдарының докторы, профессор Океанова
З.К. әлеуметтік саясатты - әлеуметтік міндеттемелер, қоғам мүшелерінің
ауқаттылығының белгілі бір деңгейін сақтау бойынша мемлекет пен қоғамның
әлеуметтік қабаттары, жеке адамдары арасында өзара байланыстар жүйесі
ретінде анықтайды.
П.Э.Шлендер және Ю.П. Кохин өздерінің Еңбек экономикасы кітабында
әлеуметтік саясат — мемлекеттің әлеуметтік бағдарламаларында және
тәжірибеде жүзеге асырылған тұрғындардың негізгі әлеуметтік топтарының
мүдделерін көздей отырып және олардың мүдделері арқылы қоғамда қатынастарды
реттейтін мемлекеттің ішкі саясатының құрамдас бөлігі деп жазады.
Нарықтық экономиканы басқару негіздері кітабының авторлары Алимбаев
А.А., Айнабек К.С., Ахметов С.Н., және тағы басқалары мемлекеттің
әлеуметтік саясатының мәні қоғамда әділеттілік қатынастарын сақтауда немесе
әлеуметтік топтар, қоғам қабаттары арасында, сондай- ақ олардың ішінде
қарым қатынастарды реттеуде, қоғам мүшелерінің өмір сүру деңгейлерін,
ауқаттылығын жоғарлату үшін жағдайлар беруде, қоғамдық өндірісте қатысу
үшін экономикалық ынталарды қалыптастыруда, әлеуметтік кепілдемелер жасауда
деп түсіндіреді.
Сонымен әлеуметтік саясат қоғамдағы әлеуметтік теңсіздікті жұмсартуға,
әр адамның лайықты өмір сүруге деген құқығын қамтамасыз етуге бағытталған
іс-шаралар жиынтығы. Бұл саясатты жүргізу және әр адамның осы ажырамас
құқығының орындалуы үшін жауапкершілік мемлекетке жүктеледі, бұл
мақсаттарда ол сәйкесінше табыстар қайта бөлінуін ұйымдастырады, еңбек
нарығы мен еңбек қатынастарын реттеуді жүзеге асырады, әлеуметтік қорғау
және әлеуметтік қамтамасыз ету жүйелерін қалыптастырады және дамытады,
осының барлығы әлеуметтік саясаттың негізгі бағыттарын құрайды. Әлеуметтік
саясатты ерекшелендіретін қасиет, ол мақсаттарды жүзеге асыруды қамтамасыз
ететін өзінің жеке құралдары механизмдері жоқ. Әлеуметтік саясат заңнама
(әлеуметтік, еңбектік, шаруашылық) және эконмикалық саясат негізінде пайда
болады.
Әлеуметтік саясат проблемалардың екі блогын қамтиды:
1. Барлық еңбекке жарамдылар үшін кәсіпкерлікте және еңбекте қолайлы
жағдайлар жасау:
бизнес либерализациясы;
шағын кәсіпкерлікті қорғау;
еңбек қатынастарын реттеу;
жұмыспен қамтылуды сақтау.
2. Қоғамның барлық мүшелері үшін ауқаттылықтың белгілі бір деңгейін
сақтау:
қоғамда табыстарды бөлу;
еңбекке қабілетсіздерге, аз қамтамасыз етілгендерге, жұмыссыздарға
зейнетақылар мен жәрдемақылар;
әр адамға білім мен медициналық көмектің белгілі бір деңгейін қамтамасыз
ету.
Табыстар экономикалық қызмет нәтижесі және оның тиімділігінің
көрсеткіші болып табылатыны белгілі, өз кезегінде табыстар ең алдымен
ауқаттылық деңгейін сипаттайды.
Табыстардың үш деңгейін бөліп көрсетуге болады:
номиналды табыс;
қолдағы бар табыс;
нақты табыс.
Өз кезегінде номиналды табыс келесілерден тұрады:
факторлы табыстар (жалақы, пайда, процент, рента);
трансфертті төлемдер (зейнетақылар, жәрдемақылар, стипендиялар және тағы
басқалар);
басқа түсімдер (дивидедтер және тағы осы сияқтылар).
Екі негізгі табыстар көзінен, біріншісі – факторлы табыстар негізінен
бәсекелестік шарттарына байланысты. Екіншісі трансфертті төлемдер—үкіметпен
ұстанып отырған әлеуметтік саясатпен анықталады.
Қолдағы бар табыс — бұл салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді алып
тастағандағы номиналды табыс немесе таза табыс.
Нақты табыс — бұл қолдағы бар табыс сомасына сатып алуға болатын
тауарлар мен қызметтер.
Кез келген ел тұрғындарының табыстары объективті немесе субъективті
сипаттағы факторлар есебінен айтарлықтай немесе кішігірім дәрежеде
дифферециацияланған болады. Дифференциациялану дәрежесі елдің экономикалық
даму деңгейінен және оның әлеуметтік қамтамасыз ету жүйесінен тәуелді
болады. Бұл көрсеткішті сандық бағалау үшін Лоренц қисығы, Джини
коэффициенті, сондай-ақ децильді коэффициент қолданылады.
Табыстарды бөлу сферасына араласа отырып, мемлекет ешқашан табыстарды
теңестіруге тырыспауы керек. Табыстар теңсіздігі — нарықтық жүйенің тиімді
жұмыс істеуінің бірден бір шарты, тек ол ғана еңбекке деген,
иевестициялауға деген ынталарды қалыптастыра алады.
Табыстарды қайта бөлудегі мемлекет белсеңділігін негізінен орталық не
жергілікті бюджеттер арқылы асыратын оның әлеуметтік шығыстарының көлемі
мен динамикасынан бағалауға болады. Дамыған елдерде бұл көрсеткіш өте
жоғары. Осылайша АҚШ-та трансфертті төлемдер федералды бюджет төлемдерінің
60% құрайды, ал ЖІӨ-нің 15%. Германия мен Швецияда әлеуметтік қорғауға
шығыстар ЖІӨ-нің 30%-нен асады.
Дамыған елдерде мемлекет әлеуметтік қорғаудың басты, бірақ жалғыз ғана
көзі болып табылмайды. Мұнда әлеуметтік шығыстарды қаржыландырудың үш
сатылы жүйесі қалыптасты, онда мемлекеттен басқа, жұмыс берушілер мен
трансфертті төлемдерді алушылардың өзі айтарлықтай үлесті иемденеді.
Осылайша нарықтақ экономикасы дамыған елдерде әлеуметтік сақтандыру жүйесі
мемлекеттің әлеуметтік саясатының маңызды бөлігі болып табылады.
Мемлекеттің әлеуметтік саясатының мазмұнын тереңірек қарастырайық.
Әлеуметтік - экономикалық тұрғыдан еңбек нарығындағы жақтардың теңсіздігін
ескере отыра, мемлекет еңбек қатынастарын реттейді және жұмыспен
қамтылғандарды әлеуметтік қорғау облысында белсеңді саясат жүргізеді. Кез
келген жұмысшы жұмыс берушімен салыстырғанда әлсіз жақ болып табылады,
өйткені ол меншік иесі емес және еңбек нарығында өзі сияқты көптеген
сатушылармен бәсекелесе отырып, өз жұмысшы күшін сатады. Еңбек
қатынастарына мемлекеттің араласуы әр түрлі формаларда болуы мүмкін.
Мемлекет еңбекті қолдану шарттарын анықтай алады: әйелдер мен балалар
еңбегін қолдануға қатысты шектеулер орната алады; жұмыс күнінің, жыл
сайынғы демалыстың, апталық демалыстың ұзақтығын анықтай алады; еңбек
жағдайлары мен қауіпсіздігіне талаптар қоя алады; еңбек келісім –шартының
шарттарының орындалуын бақылай алады.
Мемлекет еңбекті төлеу шарттарына әсер ете алады: жалақының минималды
нормасын және экономика секторларында оны анықтау процедураны бекітеді;
жалақыға қосымшалар анықтайды (транспортты жәрдемақылар, басқаруға қатысу
үшін сыйақылар және әлеуметтік жалақының басқа да элементтері); еңбектік
қызметпен байланысты өтем ақылар (өндірісте жазатайым оқиғалардан зардап
шеккендерге жәрдемақылар мен зейнетақылар). Кейбір жағдайларда жалақы
саясаты жалақының шекті деңгейін енгізуді және оны белгілі уақыт бойы
сақтауды қарастырады. Еңбекті төлеу қарқынына шектеулер салу да мүмкін.
Мемлекет өзіне әлеуметтік әріптестер арасында келіссөздер жүргізу
бастамасын да ала алады.
Мемлекет белгілі бір құрылымдық саясат жүргізу шеңберінде жұмысшы күшінің
территориялық қозғалысын күшейту мақсатында қажетті тұрғын үй жағдайларымен
қамтамасыз ету саясатын жүргізеді. Әлеуметтік саясаттың бұл бағыты дәстүрлі
нұсқада баспана жалдаушы жұмыскерлерге көмек беру үшін бюджеттен қаржы бөлу
арқылы жүзеге асырылады. Бұған қосымша басқа да мүмкіндіктер қолданылады.
Негізінен муниципалды органдар құрылыс компанияларына жеңілдіктермен немесе
ақысыз жер учаскілерін береді, жеңілдетілген қаржыландыру ашады, жұмсақ
салық салуды қолданады.
Халықтың әлеуметтік қорғалуының дәрежесі қайта бөлу процесстерін мемлекетің
реттеу шекараларымен анықталады. Мұндай реттеудің максималды және минималды
шекараларын нақты анықтау мүмкін емес, тек кейбір сапалық бағыттарын ғана
атауға болады.
Табыстарды қайта бөлудің максималды мүмкін болатын шекарасын анықтау –
экономикалық теория мен әлемдік саяси-эконмикалық қанағаттанарлық шешімін
таппаған, күрделі мәселелердің бірі. Максималды шекара бірқатар
факторлардан тәуелді және ең алдымен жалпы мемлекеттің және оның бюджетінің
қаржылық мүмкіндіктеріне байланысты.Салықтар мөлшері өндіріс факторларының
иегерлерінің экономикалық ынталарын түсірмеуі қажет. Аз қамсыздандырылған
азаматтар алдында өз міндеттерін орындай отырып, мемлекет шамадан тыс салық
салмауы керек. Өйткені бұл нарықтық механизмнің бұзылуына, экономикалық
өсудің тежелуіне және инфляцияға алып келеді. Бұндай бұзылуға салықтан
жалтару, бизнестің салығы жоғары сфералар мен өндірістерден кетуі, оның
көлеңкелі экономикаға өтуі жатады. Сондай-ақ шамадан тыс салық салу орын
алса, жинақтаулардың, ал олар арқылы инвестициялардың тапшылығы орын алады.
Әлеуметтік жәрдемақылар мөлшері мен төлеу мерзімін анықтаған кезде кем
дегенде тағы да екі сәтті ескеру қажет. Біріншіден, жәрдемақылар мен
төлемдер мөлшері оларды алушыда жұмыс орнын іздеуге деген ынтаны түсірмеу
керек. Керісінше жағдайда бұл жұмысшы күшінің ұсынысын төмендеуіне,
бюджетке табыс салығының түсуінің қысқаруына және бұл себептен еңбек
нарығында жалақының көтерілуі инфляциялық сипатта болуы салдарынан
инфляцияның күшеюіне алып келеді. Екіншіден, бұндай жағдайларда әлеуметтік
жәрдемақыға өмір сұріп үйреніп қалған, өздерінің өмір сүру деңгейлері
оларды қанағаттандыратын және оны өзгертуге тырыспайтын халықтың қабаты
қалыптасады. АҚШ-та мұндай адамдар саны 2 млн.-ға жуық.
Сондай-ақ әлеуметтік қамсыздандырудың қандай да нысаның ұйымдастыра отырып,
мемлекет кейбір салдарларды ескеруі қажет. Мысалы, мемлекеттік зейнетақылар
адамдардың экономикалық тәртібіне айтарлықтай әсер етеді. Зейнеткерлік
кезеңде мемлекеттік көмекке сене отырып, олар еңбек қызметі барысында
тұтынуға көбірек қаржы жұмсап, жинақтауды азайтады. Жоғарыда аталған
шамадан тыс салық салу әсері нәтижесінде жинақтаулар тапшылығының жағдайы
күшейеді.
1.2 Табыстар дифференциациясының әдіснамалық негіздері
Кез келген ел халқының табыстары диффренцицияланған болады. Адамзат
тарихында орын алған әлеуметтік дифферециацияның негізгі модельдерін
қарастырудан бастайық. Қоғамның даму тәжірибесімен тиімділік және
ауқаттылық критерийлері тұрғысынан қарастырсақ табыстар дифференцициясының
оптималды және шекті деңгейлері болатындығы дәлелденген. Шартты түрде
дифференциацияның 4 негізгі моделін бөліп көрсетуге болады: аса полярлы,
қалыпты полярлы, қалыпты және эгалитарлы.
Аса полярлы модельдерде шекті децильді топтар арасында дифференциация 20-
30:1-ден кем емес. Бұл модельдер XIX ғ. социалистік және коммунистік
концепциялардың пайда болуына түрткі болды.
Қалыпты полярлы модельдер XX ғ. бірінші жартысында индустриалды
қоғамдарда, ал қазіргі уақытта дамушы елдердің бір бөлігінде орын алып
отыр. Бұндай модельдер үшін орташа децильді дифференциация 10-15:1 құрайды.
Мұндай модельдегі әлеуметтік саясат өз алдына өте шектеулі мақсаттар қояды.
Қалыпты модель қазіргі уақытта батыстың өнеркәсіптік дамыған елдеріне және
Жапонияға тән. Шекті децильді топтар арасында табыстар дифференциациясы 3:1-
ден 6:1 арасында. Ауытқу диапазоны экономикалық саясат либеральділігімен
түсіндіріледі. Осылайша экономикасы дәстүрлі түрде либеральді деп саналатын
АҚШ-та табыстар дифференциациясы 6:1 құрайды. Батыс Еуропаға керісінше
әлеуметтік бағытталу тән болғандықтан мұнда бұл көрсеткіш 4-5:1 құрайды, ал
Швецияда одан да аз 3:1 құрайды.
Нарықтық модельдер мен қатар нарықтық емес те модельдер орын алуы мүмкін.
Бұл модельдер бұрынғы социалистік елдерде, реформалауға дейінгі Қытайда, ал
қазіргі уақытта Куба мен ҚХДР-да орын алып отыр.
Сонымен нарықтық экономикада табыстарды бөлуде теңсіздік орын алады, бұл
оны өлшеу қажеттігін тудырады. ( сурет1)
Y
1.0 A
0.5
B
N
0 0.5 1.0
1 суретте көрсетілген
Мұндағы Y- жалпы табыс; ал N- ел халқының жалпы саны. Егер жалпы табыс Y
бірге тең деп алсақ және халықтың саны N-да бірге тең деп ескерсек, онда А
нүктесі табыстың 100% халықтың 100% арасында бөлінгендігін көрсетеді.
Айталық, жалпы табыс жекелеген тұлғалар арсында абсолютті біркелкі
бөлінеді. Онда графикалық бұл келесідей көрінеді: ОЕА диагоналі ОСАВ
квадратын екі бірдей бөлікке бөледі. Онда Е нүктесі халықтың 50%-не жалпы
табыстың 50% тиесілі екенін көрсетеді.
Бірақ біз нарықтық экономикада табыстар бөлінуде теңдік болмауы қажет
екенін білеміз. Нақты бөліну түзу сызықпен емес, Лоренц қисығы деп аталатын
ОFA қисығымен сипатталады
Егер ОЕА сызығынан және OFA қисығынан тұратын ауданды ОЕАВ үшбұрышының
ауданына бөлсек, онда теңсіздік деңгейін өлшейтін және Джини коэффициенті
деп аталатын көрсеткішті табамыз. Бұл коэффициент үлкен болған сайын,
Лоренц қисығы ОВ және АВ кесінділеріне жақынрақ болады.
Джини коэффициентін анықтау үшін, Лоренц қисығын сынық түзумен
алмастырайық, бұл жеке табыстар мөлшері жөнінде бар статистикалық
мәліметтер сипатына барынша сәйкес келеді. Халықтың барлық саны N-ге
теңестіріліп, бір бірлік деп алынғандықтан, әр адам үлесі 1 n мөлшерін
құрайды. Енді жалпы өнімді бөлуге жүгінейік. Бірінші субъектінің ондағы
үлесі y1y, ал екіншісінікі y1+y2y және тағы да сол сияқты. N осінде
бірде 1n кесінділерін орналастырайық, ал y осінде жалпы табыстың
бөлінуінің сәйкесінше көрсеткіштерін жатқызайық (сурет 2)
Алдымен OFAВ ауданын анықтайық. Оның бірінші бөлімі S=-12*1n*y1y-тең
өйткені оның бір жағы 1n,ал екіншісі( y1y)-тең үшбұрыштың ауданы болады.
ОFAB фигурасының қалған бөліктері трапециялар болып табылады, олардың
аудандары формула бойынша анықталады (негіздерінің жарты сомасының
биіктігіне көбейтіндісі). Осыдан: Sofab=y12ny+(2y1+y2)ny+...(y1+y2+...+ yn-
1)+(y1+y2+...yn))ny
Енді штрихталған Soeaf облысының ауданын анықтау қалды: Soeaf=Soeab-Sofab
Осыдан Джини коэффициенті келесідей табылады:
H= 1-(2[n-12)y2+...2yn-1+yn]ny)+1n
Y
y1+y2+y3y
y1+y2y
y1y
0 N
1n 1n 1n 1.0
2 суретте көрсетілген
Джини коэффициенті халықтың 20%-тік топтарының арасында ақшалай табыстың
жалпы көлемінің бөлінуін сипаттайды.
Есептеу үшін ең қарапайым коэффициент бұл децильді коэффициент (немесе
қорлар коэффициенті). Ол халықтың ең бай топтарының 10%-нің ең кедей
азаматтардың 10 %-нің табысынан қаншалықты жоғары екенін сипаттайды.
Көптеген зерттеулер 10:1 қатынасы нашар әлеуметтік ауқаттылықтың көрсеткіші
екенін көрсетті.
Көптеген елдерде халық топтарының үш деңгейі бөлінеді: байлар —10-15%,
орташа деңгей — 70-80%, кедейлер — 15-20%. Бұндай қатынастарда жеткілікті
әлеуметтік тұрақтылық қамтамасыз етіледі.
Қоғамдағы экономикалық теңсіздік кедейлік құбылысының орын алуынан
көрініс табады. Мемлекеттің әлеуметтің саясатын жасау үшін кедейлік пен
экономикалық теңсіздікті сандық және сапалық бағалау өте маңызды.
Кедейлікті анықтау үшін қолданылатын көрсеткіштердің кең тарағандары – бұл
елдің барлық халқының құрамындағы кедейлер үлесі, кедейлік тереңдігі мен
кедейлік шиеленісі болып табылады.
Кедейлік деңгейі немесе әдетте күнкөрістің ең төменгі деңгейіне
теңестірілетін елде орнатылған шекті деңгейден тұтынуы төмен халықтың
үлесі. Кедейлік масштабын бағалау үшін күнкөрістің ең төменгі деңгейін
қолданудың екі артықшылығы бар. Біріншіден, күнкөрістің ең төменгі деңгейі
елдің киіну және тамақтану дәстүрі мен климаттық жағдайларға сәйкес ұлттық
ерекшеліктерін сипаттай отырып, адамға минималды қажетті тауарлар мен
қызметтердің тұтыну деңгейіне сәйкес анықталады. Екіншіден, күнүкөрістің ең
төменгі деңгейі әр түрлі елдердегі және әр түрлі уақыттардағы адамдардың
өмір сүру деңгейін салыстыруға мүмкіндік береді. Елдегі кедейшілік
масштабын сипаттай отырып, кедейлік деңгейінің көрсеткіші кедей халықтың
жағдайындағы өзгерістерді (жақсарудынашарлауды) сипаттамайды.Табыстар
бойынша кедейлікті сапалық тереңрек сипаттау үшін кедейлік тереңдігінің
және шиеленісуінің индекстері қолданылады.
Кедейлік тереңдігі кедей адам қаншалықты кедей екенін көрсетеді және
кедейлік шегіне сәйкес келетін табыстардың ең төменгі қажетті деңгейі мен
кедей халықтың табыстары арасында айырма болып табылады. Осылайша кедейлік
тереңдігі кедей халық табыстарының тапшылығын сипаттайды. Кедей халықтың
табыстары мен кедейлік шегіне сәйкес келетін табыстардың қатынастарының
тапшылығы кедейлік тереңдігінің индексі болып табылады.
Кедейлік шиеленісі қоғамдағы ең кедей адамдардың қаншалықты кедей екенін
сипаттайды, яғни кедей халық арасында теңсіздіктің көрінісі болып табылады.
Бұл индекстерді қолдану кедейлерде табыстар тапшылығын жою үшін қажетті
қаржылық құралдар көлемін анықтауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар
кедейліктің тереңдігі мен шиеленуінің индекстеріең кедей халыққа атаулы
әлеуметтік көмекті ұйымдастырғанда қолданылуы мүмкін.
Кедейлікті экономиканың даму деңгейімен және қоғамның барлық қабаттарының
әл-ауқаттылық деңгейімен, яғни қоғамдағы экономикалық теңсіздік пен
байланыстыра отырып қарау керек. Қоғамдағы экономикалық теңсіздік деңгейіне
әсер ететін факторларды бірнеше топқа бөлуге болады:
табыстар деңгейіндегі айырмашылық. Бұл топқа жеке меншік көлемінен
болатын, сондай-ақ қандай да бір адамдар категорияларында байлықтың
жинақталу деңгейінен болатын айырмашылықтарды да жатқызуға болады;
білім деңгейіндегі айырмашылықтар.Бұл топты сонымен қатар білім сапасы
мен деңгеіндегі өзгерісте, жеке жетістіктердің айырмашылықтары мен пайда
болу тегінен туындайтын айырмашылықтар да құрайды;
адамдардың жастық және физиологиялық айырмашылықтары, бұдан басқа
қандай да бір игілікке қол жеткізу мүмкіндігі.
Бұл факторлардың әсерімен қоғамның негізгі әлеуметтік қабаттары
қалыптасады. Бүкілресейлік өмір сүру деңгейі орталығының мамандар әл-
ауқаттылықтың белгілі бір критерийлеріне сәйкес елдің бүкіл халқын белгілі
топтарға бөлуге мүмкіндік беретін халықтың тұтыну бюджеттерінің жүйесін
жасады. Бұл жүйе үш негізгі стандарттан тұрады: күнкөрістің ең төменгі
деңгейі (ҚЕТД), ең төменгі деңгейдегі тұтынушылық бюджет, жоғары деңгейдегі
бюджет.
Ең төменгі күнкөріс деңгейі, жоғарыда айтылғандай абсолютті кедейлік
шегін анықтайды және мемлекеттің кедейлікпен күресуіндегі маңызды норматив
болып табылады.
Ең төменгі деңгейдегі тұтынушылық бюджет адамдардың тұтынуының қалпына
келтіруші деңгейін қамтамасыз ететін жоғарырақ әлеуметтік стандарт болып
табылады.
Ең төменгі деңгейдегі тұтынушылық бюджет екі ең төменгі күнкөріс деңгейінің
мөлшеріне тең болып, адамның физикалық және интеллектуалды күшін қалпына
келтіру үшін, балалар мен жасөспірімдердің физикалық және әлеуметтік дамуы
үшін, зейнеткерлердің әлеуметтік және физикалық белсеңді қалпын сақтау үшін
қажетті халықтың рухани және материалды қажеттіліктерін қанағаттандыруы
қажет.
Жоғары деңгейдегі бюджет адамның физиологиялық және әлеуметтік
қажеттіліктерін толық қанағаттандыруды, сонымен қатар міндетті төлемдерге,
бұл типтегі бюджетті сақтау үшін қажетті жинақтарды қалыптастыруға
шығындары қамтамасыз етуі қажет.
1 кесте
Тұтынушылық бюджеттер жүйсіне сүйенекритерилар
отырып, елдің бүкіл халқын төрт
әлеуметтік қабатқа бөлуге
болады:Әлеуметтік қабат
Кедейлер Табыстары күнкөрістің ең төменгі
деңгейінен төмен
Аз қамтамасыз етілгендер Табыстары күнкөрістің ең төменгі
деғгейінен жоғары, бірақ ең төменгі
тұтынушылық бюджеттен (2 КЕТД) төмен
Орташа қамтамасыз етілгендер Табыстары ең төменгі тұтынушылық
бюджеттен жоғары, бірақ жоғары
деңгейдегі бюджеттен (7 КЕТД) төмен
Жоғары қамтамасыз етілгендер Табыстары жоғары деңгейдегі
бюджеттен жоғары
1
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты қоғамдағы топтар арасындағы
арақатынасты шиеленістірмей, олардың арасында белгілі бір тиімді қатынасты
қамтамасыз ете отырып, нарықтық механизмнің жұмыс істеуіне кедергі жасамай
табыстардың тиімді қайта бөлінуін ұйымдастыратын құрал болуы керек.
Қазіргі уақытта қоғамның аз қамтамасыз етілген еңбекке қабілетсіз және
тағы да басқа әлсіз топтарының, сондай-ақ белсеңді топтардың мүдделерін
қорғап, жағдайын жақсартуға бағытталған мемлекеттік әлеуметтік саясаттыың
бағыттарының бірі әлеуметтік қорғау болып табылады.
Бүгінгі таңда әдейі әдебиетте де, отандық және халықаралық нормативтік-
құқықтық актілерде де халықты әлеуметтік қорғауға қатысты түсініктер мен
олардың анықтамаларының өте кең тізімі қолданылады. Әлеуметтік қорғау,
әлеуметтік қамсыздандыру, әлеуметтік көмек, әлеуметтік өтемақы,
әлеуметтік төлем, әлеуметтік жәрдемақы және тағы да басқа терминдер
қолданылады.
Сонымен қатар экономикалық әдебиетте әлеуметтік қорғау түсінігінің
әр түрлі түсіндірмелері де бар. Олар екі негізгі топқа бөлінеді. Бірінші
топ зертеушілері әлеуметтік қорғауды ұйымдастыруда мемлекеттің ерекше рөлін
атап көрсетеді. Мысалы, Еңбек экономикасы монографиялық зерттеуінің
авторлары бұл түсінікті өмір сүру деңгейі облысында құқықтар мен
кепілдемелерді қамтамасыз ету бойынша сәйкесінше мемлекеттік саясат деп
түсінеді: өмірге қажетті жеткілікті минималды қаражатқа құқық; еңбекке және
демалысқа құқық; жасына байланысты әлеуметтік қамтамасыз етілуге құқық және
тағы да басқа құқықтар. Басқа анықтамаға сәйкес әлеуметтік қорғау адамды
лайықты өмірмен қамтамасыз ету үшін мемлекетпен кепілдендірілетін және
жүргізілетін құқықтық, әлеуметтік-экономикалық және ұйымдастырушылық
сипаттағы шаралар жиынтығы. Г.Н. Сансызбаевтың пікірінше бұл түсінікпен
мемлекеттің бүкіл әлеуметтік саясаты және оның органдарының бұл саясатты
жүзеге асыру бойынша қызметі қамтылады. Өзінің бұл анықтамасын ол
экономиканың дағдарыс жағдайында халықтың көптеген қабаттары әлеуметтік
қорғауды қажет етумен түсіндіреді.
Екінші топ өкілдері әлеуметтік қорғау мәнің сипаттаған кезде оны
тікелей мемлекетпен жүргізетін саясатпен байланыстырмайды. Осылайша Еңбек
экономикасы оқулығында әлеуметтік қорғау негізінен еңбекке қабілетсіз
халықты және еңбекке қабілетті халықтың әлеуметтік әлсіз топтарының
әлеуметтік қорғалуын қамтамасыз ететін шаралар жиынтығы ретінде сипаттайды.
Қазіргі еңбек экономикасы монографиясында әлеуметтік қорғау жұмыскерлерді
олардың еңбектік өмірінің сапасын нашарлататын факторлардан қорғау бойынша,
жұмыскерлердің денсаулығын, еңбекке қабілетін сақту мақсатында
кәсіпорындардағы, аймақтардағы, мемлекеттегі әдейі механизмдер, қорлар оның
ішінде сақтандыру қорларын, әлеуметтік қорғау институттарын құру арқылы
олардың материалды жағдайын сақтау мақсатында экономикалық, әлеуметтік,
құқықтық, ұйымдастырушылық, медициналық және техникалық шаралар жүйесі.
Әрине, әлеуметтік қорғау жүйесін қалыптастыруда мемлекет рөлі басым.
Мемлекеттік әсер ету негізінен минималды кепілдемелер түрінде, әлеуметтік
қорғаудың әр түрлі аспектілерін анықтайтын сәйкесінше заң актілерін
қабылдау арқылы жүзеге асады.
Бірақ нарықтық экономикада әлеуметтік-экономикалық қатынастарды реттеу
тек мемлекеттік әсер етумен ғана шектелмейді. Әлеуметтік саясат және
әлеуметтік қорғау еңбек қатынастарының барлық субъектілерінің бірдей
жауапкершілігімен басқарылуы тиіс.
Халықты әлеуметтік қорғаудың қазіргі жүйесін келесідей элементтер
құрастырады: мемлекеттік көмектің дәстүрлі формасы (әлеуметтік көмек);
мемлекеттің әлеуметтік кепілдемелерінің жиынтығы, оның ішінде халықтың
жекелеген категорияларына әлеуметтік жеңілдіктер (категоиялық әлеуметтік
жеңілдіктер); әлеуметтік сақтандыру (еркін-кооперативті, міндетті және
мемлекеттік).
Әлеуметтік кепілдеме – бұл мөлшерлік көрсеткіштерде көрініс тапқан,
заңмен немесе атқарушы билік шешімімен анықталған, міндетті түрде орындалуы
қажетті, тұрғындардың тұтынуы мен қамтамасыз етілуінің минималды нормасы.
Өз кезгінде әлеуметтік кепілдемелер жүйесі деп барлық азаматтарға олардың
ел экономикасына қосқан салымын ескеруінсіз және олардың қажетсінуін
тексерусіз әлеуметтік маңызды игіліктер мен қызметтерді беру деп түсінуге
болады.
Әлеуметтік кепілдемелер жүйесіне, тұрғындардың жекелеген
категорияларына әлеуметтік кепілдемелер болып табылатын әлеуметтік
жеңілдіктер де кіреді. Әлеуметтік қорғаудың бұл формасы да халықтың нақты
бір әлеуметтік –демографиялық тобы шеңберінде әлеуметтік игіліктер мен
қызметтер берудің әмбебаптылығымен және мемлекеттің салықтық-бюджеттік
жүйесі есебінен қамтамасыз етілуімен сипатталады.
1.3 Әлемдік тәжірибе тұрғысынан мемлекеттік әлеуметтік саясат
басымдылықтары мен ерекшеліктері
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты сол елдің бастан кешіріп отырған
экономикалық даму кезеңінен, сол мемлекеттің ұстанып отырған экономикалық
саясатынан және тағы да басқа факторлардан тәуелді болады.
Дамыған елдерде дамудың әр кезеңіне сәйкес ұстанған әлеуметтік
саясаттарының басымдылықтарын қарастырған дұрыс. Дамыған елдердің барлығы
дерлік үшін адам дамуы, азаматтардың әлеуметтік қорғалу мәселелері ұзақ
уақыт бойы алдыңғы қатарда және бұл бағытта олар айтарлықтай жетістіктерге
жетіп отыр.
Жоғарыда айтып кеткендей дамыған нарықтық экономикаларда мемлекет
әлеуметтік қорғау бойынша қаражаттардың жалғыз ғана қайнар - көзі емес.
Мұнда әлеуметтік шығындарды қаржыландырудың үш сатылы жүйесі қалыптасты,
онда айтарлықтай үлесті мемлекеттен басқа жұмыс берушілер мен трансфертті
төлемдерді алушылардың өзі алады.Осылайша АҚШ-та, алушы, жұмыс беруші және
басқа көздер әр қайсысы жуықтап алғанда 20%-тен, ал мемлекет шамамен 35%-
тін құрайды; Францияда алушы мен мемлекет 21% -тен, ал басқа көздер 7%, ал
жұмыс берушілер болса 50%; Швецияда алушы әлеуметтік сақтандыру бойынша
салымдардан босатылған, мұндағы жұмыс берушілердің үлесі 44% , қалған
көздер 36% , мемлекет 20% құрайды. Бұның барлығынан экономикасы дамыған
елдердің әлеуметтік саясатының маңызды құраушысы ретінде әлеуметтік
сақтандыру жүйесінің болатынын көреміз.
Әр елдің өзіне тән ерекшеліктеріне сәйкес, ондағы әлеуметтік саясаттың
мазмұны да, жүзеге асыру механизмдері де ерекшеленеді.Осы тұрғыдан біз
жекелеген елдердің әлеуметтік дамуына тоқталып, әрқайсысының әлеуметтік
құраушысын жеке-жеке талдап алғаннан кейін, белгілі бір түйіндеме
жасағанымыз дұрыс деп санаймыз.
АҚШ-тың әлеуметтік саясаты және әлеуметтік қамтамасыз ету жүйесі. 70-
жылдары бастау алып, 80-жылдары қарқынды жалғасқан американдық мемлекеттік
саясатты консервативті жолға көшіру мемлекеттің әлеуметтік шығындарының өсу
қарқының күрт қысқартты. Бірқатар бағдарламалар жойылды немесе қысқартылып
тасталды. Әлеуметтік саясаттың мақсаттары мен міндеттері, мемлекеттің бұл
сфераға араласуының шекаралары мен мүмкіндіктері, әлеуметтік әділеттілік
пен экономикалық тиімділік арасындағы таңдау сияқты басты мәселелерге
басқарушы топтардың да, қоғамның кең қабаттарының да көзқарастары өзгерді.
Алайда өзгерістер айтарлықтай радикалды болған жоқ және 80- жылдары
әлеуметтік қажеттіліктерге шығындар федералды бюджеттің жартысын штаттар
мен жергілікті басқару органдары бюджеттерінің 60 % құрады. Ал 2000 жылы
әлеуметтік шығындардың ЖІӨ-гі үлесі 20,8 %-тең болды.
АҚШ-та әлеуметтік қамтамасыз ету әр түрлі төлемдердің, жәрдемақылардың,
дотациялардың күрделі жүйесі болып табылады. Әлеуметтік шығындар жүйесі
жұмысын еңбекке қабілеттілігін, асыраушысын жоғалтқан жағдайда халықтың
мүддесін қорғайтын мықты сақтандыру торын құрайды.
Соңғы 35-40 жыл ішінде АҚШ-та тұрақты денсаулық сақтауға жұмсалатын
шығындардың өсу үрдісі орын алып отыр: 1960жылы – ЖІӨ-нен-5,3 %, 1989жылы
-11,6 %, 1995 жылы -14 %, 1997жылы –15 %.Осы сома ішіндегі 54 % жеке
төлемдер, сонымен қатарерікті сақтандыру арқылы; 33 % федералды шығындар;
13 % -штаттар шығындары.
Заң бойынша жұмыс беруші өз жұмыскерлерін медициналық сақтандырумен
қамтамасыз етуге міндетті емес, алайда 80-жылдарға дейін әрекет еткен өз
жұмыскерлеріне медициналық жәрдемақы ұсынатын кәсіпкерлер үшін салықтық
жеңілдіктер және жұмыскерлерді олардың жұмыс берушілері төлеп отырған
медициналық төлемдері үшін салық төлеуден босату туралы федералды үкіметтің
шешімі жеке медициналық сақтандырудың дамуына септігін тигізді, сол кездері
медициналық сақтандыру полюсінің иегерлерінің 73 % -і оны жұмыс орындарында
алды.
АҚШ-тағы 6500 аурухананың 300-і ғана мемлекеттікі (еңбек ардагерлері үшін
және әскери госпитальдар), 1400-і штаттар мен жергілікті билік органдарының
қарамағында, ал қалған 4800-і жеке меншік иелігінде.
Клинтон тұсында әлеуметтік қамтамасыз ету шығындарына реформа жасалды, ол
шығындардың өсуіне шек қойды. Реформаның басты бағыты ретінде әр түрлі
көмек бағдарламаларын оларды алушылардың еңбек нарығындағы бәсеке
қабілеттілігін жоғарлатуға арналған бағдарламалармен алмастыру мақсаты
болды. 1997 жылы реципиенттердің еңбектік қызметте міндетті түрде қатысу
қажеттігін қарастыратын (аптасына 20 сағаттан аз емес) заң күшіне енді.
Елде әлеуметтік қамтамасыз етудің екі тәуелсіз тармағы қалыптасты –
мемлекеттік және жеке. Мемлекет негізінен минималды көмек үшін және оның
барлық қажетсінетіндерге қол жеткізерлік болуы үшін жауап береді. Бизнес
әдетте көбірек мөлшердегі және сапасы жақсырақ әлеуметтік қызметтер
ұсынады, олар көбінесе әр компанияда болатын әлеуметтік даму
бағдарламаларымен байланысты.
Федералды үкімет пен штаттардың үкіметтерінің бірлесуінен қаржыландырылып,
басқарылатын жұмыссыздық бойынша сақтандыру бағдарламасы ерекше орын алады.
Биліктің екі деңгейінің функционалды міндеттері келесідей бөлінген:
қаржылық құралдардың бөлінуі негізінен федералды үкіметпен бақыланады, ал
бағдарламалармен басқару және оны жүзеге асыру механизмі штаттардың
қарауында болады.
Жалпы әлеуметтік көмек үш негізгі жолмен жасалады:
мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру бойынша (жалпы федералды
бағдарламалар бойынша төлемдер жасына, мүгедектікке, асыраушының өліміне
байланысты зейнетақылар,кәрі адамдар мен мүгедектерге медициналық көмек);
мемлекеттік көмек;
әлеуметтік сақтандыру мен көмектің жеке меншікті жүйесі.
Швециядағы әлеуметтік саясат еркешеліктері. Швеция қоғамның әлеуметтік-
экономикалық дамуының ерекше жолын жүзеге асырып, барлық азаматтары әл-
ауқатты мемлекет құра алды. Швецияда барлығы үшін бірдей мүмкіндіктер бере
алу өте маңызды болып табылады.Мысалы, жанұяда жалғыз болып өскен бала,
жанұяда үшеу болып өскен балалармен салыстырғанда жақсырақ білім алуы
немесе жақсырақ медициналық қызметке иеленіп, жақсырақ қамтамасыз етілген
болмауы қажет. Анасымен қатар әкесі де жаңа туған баланы күту процесстеріне
қатысу қажет. Швеция ерлер мен әйелдер теңдігі бойынша әлемде бірінші
орынды алады. Жалақыны орнатуда да бұл ынтымақтастық саясатының принципі
жұмыс істейді, оған сәйкес бірдей еңбек үшін бірдей сый ақы талап етіледі
(яғни жұмыскер өзі еңбек ететін кәсіпорынныңтөлем рентабельділігі үшін
зардап шекпеуі қажет), сондай-ақ ерлер мен әйелдер еңбегін төлеудегі
теңдік, өңдеу өнеркәсібінің әр түрлі салалары арасында бірдей
квалификациялы еңбекті төлеудің төмен дифференциациясы.
Швед моделінің идеологиялық негізі ретінде 30-жылдары қалыптастырылған
Швеция – халық үшін баспана концепциясы жатыр, ол тек Швеция азаматтары
үшін ғана емес, сонымен қатар оның барлық тұрғындары үшін экономикалық
ауқаттылықты қамтамасыз етуді қарастырады.
Швед моделінің саяси алғышарттары болып, жоғары дамыған келісімге келу
мәдениеті болып табылады. Әріптестік арқылы халықтың әртүрлі класстары,
топтары мен қабаттары арасындағы қақтығыстар өз шешімін табады.
Халықты әлеуметтік қорғаудың швед нұсқасының қаржылық негізі болып,
прогрессивті шкала бойынша алынатын табыс салықтарын, басқа да салықтарды,
әлеуметтік салымдарды мемлекеттік бюджет арқылы қайта бөлу болып табылады.
Өндірілетін өнімнің жоғары сапсы мен бай табиғи ресурстарды рационалды
қолдану, халықтың жоғары білімділігі және өндірістік потенциалды дамытуды
инновациялық бағыттау арқылы мүмкін болған өндірістің тиімді халықаралық
мамандануы швед моделінің жүзеге асуының экономикалық алғышарттары болды.
Швеция ғылым сферасын қаржыландыру бойынша әлемдегі озат елдердің бірі (
ЖІӨ-нің 3,8% және 1999 жылы әлем бойынша 4-ші орын), бұл қаржыландырудың
жартысына жуығы елдің 15 ірі компаниясы есебінен жүзеге асады. Швеция
ақпараттық технологияларға капитал салымдарының көлемі бойынша бірінші
орынды алады (ЖІӨ-нен 10%). Ғылыми сыйымды мамандануды сақтаудың ажырамас
шарты ретінде адам потенциалын дамытуға ерекше көңіл бөлінеді. 25 жасқа
дейінгі жас адамдардың жартысын жоғарғы біліммен қамту мақсаты
қойылғандықтан, соңғы оң жылдықта университеттердегі орындар саны екі есе
көбейтілді. 1997 жылдан бастап үлкендер үшін , оның ішінде жұмыссыздар үшін
білім алуды жалғастыру бағдарламалары жүзеге асуда, бұл олардың жұмысқа
орналасу мүмкіндіктерін жоғарлатады.
90-жылдары Швецияда дағдарыс басталды. Нәтижесінде үш жылда (1991
жылдан 1993 жылға дейін) елдің ЖІӨ-нің көлемі 5% қысқарды. Швециядағы
мемлекеттік қарыз өсті ( 1989жылғы 42%-тен 1996 жылы 81 %-ке дейін ), ал
мемлекеттік бюджет тапшылығы күрт ұлғайып кетті ( ЖІӨ-нің 12%-не дейін).
Бұл дағдарыстан қаржылық жүйе мен еңбек нарығының либерализациясы, шведтік
кронаны еркін қалқымалы бағымға көшіру, мемлкеттік шығындардың қаржылық
дисциплинасын қаталдандыру, салық, зейнетақы реформаларын жүргізу арқылы,
сондай-ақ халықты әлеуметтік қорғау жүйсін қайтақарау арқылы жетістіктермен
бастан кешіруге мүмкіндік болды.
Табыс салығы салынады, тек өте төмен табыстар ғана салықтық
төлемдерден босатылады, салық салудың максималды деңгейі 60 %-ке дейін
жетіп, еңбек етушілер табыстарының 35-40%-тін ұстап қалуы мүмкін. Салықтық
міндеттемелер табыс салығымен ғана шектелмен ғана шектелмей, өзіне
жергілікті салықтарды, жылжымайтын мүлікке салықты, зейнетақымен қамтамасыз
етілу бойынша салықтарды енгізеді.
Швецияда жанама салықтар да ( қосымша құн салығы) жоғары деңгейде
орнатылған - 25 %. Тек азық-түлік өнімдері мен мәдени тағайындалуы бар
тауарларға ғана төменрек мөлшерлеме бойынша (сәйкесінше 12 % және 6%)
салынады. Сонымен қатар Швецияда төмен мөлшерлеме бойынша (1,5%) байлыққа
салық салынады.
90-жылдары экономикалық реформалар нәтижесінде Швецияда жаңа зейнетақы
жүйесі енгізілді. Зейнетақы сферасындағы жаңашылдықты бағалау үшін, бұрынғы
жүйеге қысқа ғана тоқталайық:
базалық зейнетақы (елде соңғы үш жылда өмір сүру шартымен );
толық базалық зейнетақы. Оны алу шарты Швецияда 40 жыл бойы тұру
немесе 30 жыл еңбек өтілінің болуы;
зейнетақылық салымдар бойынша қосымша зейнетақы.Оның мөлшері еңбек
өтілінен және бұрынғы жалақы мөлшеріне байланысты болады;
ұжымдық келісім-шарттың шарттары бойынша зейнетақыға қосымша, ол соңғы
жалақының 10-15%-не дейін құруы мүмкін.
Жаңа зейнетағы жүйесі 1999 жылдан бастап енгізілді. Оның басты ерекшелігі
келесіде, ендігәрі зейнетақылар өзара сақтандыру түріндегі сақтандыру
жәрдем ақыларынан емес, дербес зейнетақы шоттарындағы, жеке зейнетақы
қорларындағы жинақтаулар көлемінен тәуелді болады. Зейнетақымен қамтамасыз
етудің бұл түрі бойынша әр азамат өз табыстарының 18,5%-тін зейнетақы
қорына аударады. Бұл соманың 16%-ті қазіргі зейнеткерлерге төленуге
жұмсалып, ал 2,5% жеке шотта жинақталады.
Швед моделінің құрастырушы бөлімдерінің бірі еңбек нарығын және
еңбектік қатынастарды реттеудің реттелген жүйесі болып табылады.
1989 жылы 1,7-тен 1991жылы 8,2%-ке дейін өсіп кеткен жұмыссыздықты
азайту мақсатында үкімет ересектер үшін оқыту және қайта оқыту
бағдарламаларын кеңейтті. Нәтижесінде бұндай бағдарламаларға қатысушы
экономикалық белсеңді халықтың үлесі 2,2%-тен 6,2%-ке дейін өсті.
Жұмыссыздықтың шарықтаған шағы 1993 жылға келді, бұл кезде ол 15%-ті
құрады. Қазіргі уақытта Швеция жұмыссыздық деңгейін 4%-ке дейін төмендетті.
Кәсіпкерлер тарапынан еңбек және еңбек қатынастары туралы үш заң
қанағаттанбаушылық тудырады.
1974 жылғы жұмысшы өкілдері туралы заң ( жұмысшы өкілдеріне жұмыс
уақытында еңбек етушілердің мүдделерін қорғау бойынша өз функцияларын
орындауға құқық береді);
1974 жылғы кепілдендірілген жұмыспен қамту туралы заң (жасы 25 жастан
кіші қызметкер немесе жұмыскер үшін жұмыстан шығару туралы оны бір ай бұрын
хабардар ету және объективті себептерді ұсыну керек, жас ұлғайған сайын
жұмыстан шығару туралы ххабардар ету мерзімі де ұзартыла береді және 55
жастан асқан тұлғалар үшін мұндай мерзім 12 ай құрауы мүмкін).
1978 жылғы еңбек етушілердің өндірісті басқаруда қатысуы
туралы заң.
1978 жылы қабылданған заң еңбек етушілердің мүддесін қорғайтын екі институт
енгізді. Бұл – жұмысшы өкілдері, олар өндірістегі қауіпсіздік жағдайын
бақылайды және зиянды немесе қауіпті жұмыстарды тоқтата алады. Бұл заң
негізінде кәсіби аурулар профилактикасы мен емдеу орталықтарының жүйесі
ашылды. Барлдығы елде мұндай 700 орталық жұмыс істейді және оларға жұмысшы
күшінің 72 %-ті қол жеткізе алады. 1991 жылы заңға түзету қабылданды, ол
жұмыс берушілердің еңбектік қолайсыз жағдайлары үшін жауапкершілігін
кеңейтті, енді ол тек физикалық ауыртпашылықты ғана емес, сонымен қатар
психолгиялық өзгерістерді де қарастырады. Бұл түзетуге сәйкес кәсіпкерлер
мемлекеттік инспекция органдарына еңбек шарттарын жақсарту туралы жоспарын
жасап, ұсынуы қажет.
Германиядағы әлеуметтік саясат мазмұны. Германия дамуындағы әлеуметтік
бағытталуды алдыңғы қатарға қоятын ел. Оның әлеуметтік саясатының басты
құрастырушысы болып, әлеуметтік сақтандыру жүйесі табылады. Германияның
әлеуметтік сақтандыру жүйесінің қызметтерінің үлкен көлемі барлық елдермен
мойындалған. Осылайша өзін әлеуметтік мемлекет деп мойындай отырып,оның
мақсаты жан-жақты қамтамасыз етілген адам емес, керісінше бұндай мемлекет
азаматтардың өз құқытарын өздері қамтамсыз етуде құрылады. Бұл мақсатта
ауруға шалдығуға , жасының қартаюына, қандайда бір келеңсіз оқиғаға
байланысты, тұрғын үйді төлеу үшін жәрдемақыларды қамтитын әлеуметтік
заңдардың кең спектрі қабылданды.
Германия тұрғындарының басым көпшілігі медициналық сақтандыруға ие
(халықтың 90 %). Міндетті медициналық сақтандыру бойынша жұмыс
істейтіндерден басқа, зейнеткерлер, студенттер, жұмыссыздар да сақтандырылу
қажет. Ауруханалық кассалардың қызметі жартылай жұмыс берушілермен,
жартылай жұмыскерлердің салымдарынан қаржыландырылады. Зейнеткерлер үшін
сақтандыру салымдары Зейнетақы қорымен және зейнеткерлердің өзімен
төленеді. Жұмыссыздарды сақтандыру еңбекепен қамту бойынша федералды
ведомствамен жүзеге асырылады.
Германиядағы зейнеткерлік сақтандыру келесі мақсаттарды көздейді:
еңбекке қабілетсіздік, сондай-ақ жасы бойынша зейнетақыларды
төлеу;
жанұяның сақтандырылған асыраушысының өлімі жағдайында зейнетақыларды
ұсыну;
сақтандырылған халықтың өмір сүруі деңгейіндегі санитарлы жағдайларды
жақсарту бойынша шаралар.
Міндетті зейнеткерлік сақтандыруға маңызды қосымша болып, көп
кәсіпорындар өз қызметкерлерін еркін төлейтін кәсіпорындар зейнетақылары
болып табылады.
Жұмыссыздықтан сақтандыру мақсаты жұмыссыз болып қалғандарға өмірге
қажетті қаражатпен қамту және жұмыссыздықтың әлеуметтік-экономикалық
салдарларын төмендету болып табылады.
Жұмыссыздықтан сақтандыру және жұмыссыздықтан төлемдер жасау жұмыспен
қамтудың федералды ведомствасымен жүзеге асырылады. Сақтандыру салымдарын
жасау жұмыскерлер мен қызметкерлер үшін олардың табыстарына байланссыз
міндетті болып табылады. Жұмыссыздар жұмыссыздық бойынша жәрдемақылар
алады. Оның көлемі жұмыссыздыққа дейінгі еңбек өтілі, жұмысты жоғалтқанға
дейінгі жалақысынан, жасынан және балаларының бар болуынан тәуелді болады.
Осылайша Германияның әлеуметті саясатының негізінде ынтымақтастық
қағидаттарына негізделген әлеуметтік сақтандыру жүйесі жатыр.
Көріп отырғанымыздай дамыған елдердегі әлеуметтік саясат мазмұндары,
оны жүзеге асыру механизмдері әр түрлі. Бірақ олардың қайсысының болмасын
жүргізіп отырған әлеуметтік саясатын алып қарастыратын болсақ, барлығында
бір ортақ сипаттама бар – олардың әлеуметтік саясаттарының басты мақсаты
жоғары маманданған, жан-жақты, еркін адам капиталын қалыптастыру үшін
мүмкіндік жасау. Жоғарыда қарастырылған мемлекеттердің біреу де белсеңді
емес, әлеуметтік саясат жүргізіп отырған жоқ, яғни бұл елдер жеткілікті
мөлшердегі жәрдемақылар мен зейнетақыларды төлеу арқылы халықтың өмір сүру
деңгейін, сапасын жоғарлатпайды. Әлеуметтік бағытталуы басым деп саналатын
Германияның өзінде әр түрлі көмектерді алу мүмкіндігін халық жалақыдан
көптеген шегерімдер жасау арқылы өзі сатып алады. Сонымен қатар көріп
отырғанымыздай, дамыған мемлекеттердің әлеуметтік саясаты да экономикалық
даму деңгейімен анықталады. 20-ғасырдың екінші жартысында бастан кешріп
отырған экономикалық өсім бұл мемлекеттерге әлеуметтік саланы жақсарту үшін
инвестициялардың үлкен салымын жасауға мүмкіндік берді. Қазіргі уақытта
экономикалық өсім баяулағаннан кейін, сонымен қатар Еуропалық одаққа
кірумен байланысты, бизнестің либерализациясының ауқымының өсуіне
байланысты Германия, Швеция сияқты әлеметтік бағытталған мемлекеттер
өздерінің әлеуметтік саладағы шығындарын қысқартуға, кейбір тұрақты болып
қалған қағидаттарын өзгертулеріне тура келді, бірақ дер кезінде дұрыс
жүргізілген әлеуметтік саясат арқасында олар экономиканың өсуінің басты
факторы болып табылатын ең маңызды ресурс — дамыған адам капиталының
қалыптастырды.
II ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
МЕН ДАМУЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасының мемлекеттік әлеуметтік саясатының
заңнамалық негізі
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес әлеуметтік мемлекет
құру дамудың негізгі мақсаттарының бірі болып табылады. Мемлекеттің бұл
әлеуметтік функцияларын жүзеге асыру үшін республикада айтарлықтай
заңнамалық база қалыптасқан.
Қазақстан Республикасының әлеуметтік саясатының негізгі бағытттарын
келесідей топтарға біріктіре отырып, сәйкесінше заңнамалық базаны
қарастырайық:
Білім сапасын жетілдіру мен білім сферасының жан-жақты дамуы үшін
жағдай жасау және білімге қол жеткізу теңдігін қамтамасыз ету;
денсаулық сақтау ісін дамыту;
демографиялық жағдайды жақсарту;
еңбек қатынастарын жетілдіру және халықтың экономикалық белсеңділігін
арттыру;
халықты әлеуметтік қорғау және қамсыздандыру.
Қазақстанның әлеуметтік саясатында білімді дамыту мәселесі ерекше орын
алады. Білім беру облысындағы мемлекеттік саясаттың негізгі принциптері мен
бағыттары Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында анықталған. Осы
заңның 4-ші тармағында білім беру облысындағы азаматтардың құқықтарының
мемлекеттік кепілдемелері туралы көрсетілген. Білім туралы заңның осы
тармағына сәйкес:
- мемлекет білім беру жүйесін дамыту және Қазақстан Республикасының
Конституциясына сәйкес білім алу үшін сәйкесінше әлеуметтік-экономикалық
жағдайлар жасау арқылы азаматтардың білім алуға құқығын қамтамасыз етеді;
- мемлекет Қазақстан Республикасының азаматтарына тегін жалпы орта және
кәсіптік бастауыш білімді алуға және мемлекеттік білім беру тапсырысына
сәйкес конкурстық негізде тегін орта кәсіптік білімді, кәсіптік жоғары
білімді және жоғарғы оқу орнынан кейінгі кәсіптік білімді алуға
кепілдендіреді, егер білімнің әр осы сатыларын азамат бірінші рет алып
отырса; мемлекет, мемлекеттік көмекті қажет ететін азаматтардың оқу
барысында олардың шығындарын толығымен немесе жартылай жабады. Әлеуметтік
көмек көрсетілетін азаматтардың категорияларына заңға сәйкес жататындар:
жетім балалар, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалар; көп балалы
жанұялардың балалары; заңмен анықталған азаматтардың басқа да
категориялары. Денсаулығының жағдайына байланысты жалпы білім беру
мектебіне бара алмайтын азаматтар үшін емдеу мекемелерінде немесе үйде
тегін жеке оқыту ұйымдастырылады; мемлекет дамуында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz