Сыртқы сауда қызметінің түсінігі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1 Қазақстан Республикасының сыртқы экономикалық қызметі
1.1 Сыртқы сауда қызметінің 6
түсінігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.
1.2 Қазақстан Кеден қызметіндегі Сыртқы Экономикалық Қызметін
реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
2 Қазақстан Республикасында Сыртқы Экономикалық Қызметтерді реттеу
әдістері және кедендік – тарифтік реттеудің қазіргі жағдайы
2.1 Сыртқы экономикалық операцияларды реттеудің 16
әдістері ... ... ... ... ... ..
2.2 Мемлекеттік протекционизм дамуының 24
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ..
2.3 Тарифтік және тарифтік емес реттеудің кедендік сыртқы
экономи-калық қызметтегі 31
орны ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...
3 Қазақстан Республикасында Сыртқы Экономикалық Қызметтерді
Мемлекеттік реттеуді жетілдіру жолдары
3.1 Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының (ТМД) кедендік – тарифтік
реттеу аймағындағы кедендік 41
одақ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.
3.2 Сыртқы Экономикалық Қызметтегі үштік одақтың бірыңғай кедендік
тарифі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
Қолданылған 62
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі болып – елдің сауда экономикасына көшу
шарттарында Сыртқы Экономикалық Қызметті реттеудің кедендік – тарифтің
сферасындағы мемлекеттік басқару жүйесінің құрылымдық бөлімінің құрылуын
қамтамасыз етуін анықталуы табылады.
ХХ ғасырдың 90 жылдары әлемдік сахнада болған үлкен өзгеріске Кеңес
Одағының құлауы жатады. Соның нәтижесінде 15 жаңа тәуелсіз мемлекет пайда
болды. Солардың бірі – Қазақстан Республикасы. Еліміз 8 жыл ішінде өзін
барша әлемге тәуелсіз әрі экономикасы өтпелі демократиялық мемлекет екенін
танытты. Қазақстан мемлекеті толық тұрақты даму үшін біржағынан өнеркәсібі
дамыған мемлекеттермен, екінші жағынан ТМД бойынша әдеттегі серіптестермен
белсенді сыртқы сауда саясатын жүргізуі қажет.
Сонымен қатар, Қазақстан өзінің транспорттық жүйесін, яғни теңіз,
өзен, теміржол, автомобиль және құбыр сияқты көлік түрлерін транспорттық
инфрақұрлымын дамыту керек.
Кеден саясаты – сыртқы экокномикалық қызметке қатысушылардың іс
әрекетттерін экономикалық-құқықтық реттеді жүзеге асырады. Осы бағытта
орындалғын дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасының сыртқы
экономикалық байланыстарын реттеудің қазіргі жағдайын талдау және оны
дамыту жолдарын көрсету.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасының кеден ісінің нормативтік
базасы өзі егемендік алып шыққаннан бергі кезде белгілі бір деңгейде
қалыптасқан және дамыған елдермен әлемдік ұйымдардың құқықтық жетістіктерін
енгізу арқылы даму үстінде.
Қазақстан Республикасының халықаралық экономикалық интеграцияны дамыту
мен нығайтуы барысында, басқа мемлекеттермен Кедендік Одақтар, еркін сауда
қатынастарын құру, кедендік сұрақтарды халықаралық құқықтық нормаларына
сәйкес келісімдер жасады.
Кеден саясатын орындаудың негізгі құралдары – кедендік баждар,
жинаулар (тарифтік реттеу), кедендік бақылау мен кедендік ресімдеу
процедуралары, түрлі кедендік шектеулер, сыртқы сауда тәжірибесіндегі
лицензиялау мен үлестеу болып табылады.
Сыртқы сауда операцияларын кеден тарифтік реттеу әлемдік экономикада
маңызды орынға ие, өйткені түрлі елдердің тауарларымен қызметтері арқылы
экспорты мен импортының азаюына да, өсуге де нақты әсер етуге болады.
Қазақстанның сыртқы сауданы реттеуде әлемдік тәжірибемен танысуы, одан
сабақ алуы оның болашақта өз саясатын белсенді және тиімді жүргізуіне жол
ашады.
Әлемдік қауымдастықтағы елдердің қазіргі кездегі тәжірибесіндегі
сыртқы экономикалық байланыстарды кеден тарифтік реттеу бір – бірімен өзара
байланысты қалыптасқан екі түрлі реттеуден тұрады. Халықаралық немесе көп
жақты жеке ұлттық реттеулер.
Белсенді сыртқы сауда саясатын жүргізумен байланысты Қазақстанның
экспорттық – импорттық операциялар көлемінің өсуі, кеден тарифтік реттеудің
өсуіне әкелді. Сыртқы сауда операцияларын кеден тарифтік реттеу әлемдік
экономикада маңызды орынға ие, өйткені түрлі елдердің тауарлары мен
қызметтері арқылы экспорты мен импортының азаюына да, өсуіне де нақты әсер
етеді.
Кедендік тариф – тариф ретінде өзінің экономикалық мағынасы мен сипаты
жағынан сыртқы сауда процесін нарықтық реттеуге жатады, яғни
мемлекетіміздің экономикалық және саяси даму үшін кедендік тарифтік
реттеудің маңызды екені анық.
Құқықтық базаның төмен сапасы құқықтық реттеудегі бос орындардың болуы
кедендік бақылау мен кедендік ресімдеу кезінде әдістер мен тәжірибе
арасындағы жарылулар пайда болуына және құқықтық шығармашылық аймағы
деген құбылыстың пайда болып, кең таралуына көмектесті.
Осындай бағытта жазылған дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазақстан
Республикасындағы Сыртқы Экономикалық Қызметтерді мемлекеттік реттеуді
талдау және оның жетілдіру жолдарын ұсынуы табылады.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
- Сыртқы Экономикалық Қызметті кедендік тарифтік реттеудің теория-лық
жағдайын сипаттау;
- Қазақстан Республикасының Сыртқы Экономикалық байланыстарын талдау;
- Қазақстан Республикасының қазіргі таңдағы Сыртқы Экономикалық
істердегі кедендік – тарифті реттеуді талдау;
- Қазақстан Республикасының кедендік – тарифтік әдістерін талдау;
- Қазақстан Республикасында Сыртқы Экономикалық Қызметіндегі
мемлекеттік реттеуінің жетілдіруін ұсыну;
- Сыртқы Экономикалық Қызметті кедендік – тарифті реттеудегі
механизмді жетілдіру.
Дипломдық жұмыстың объектісі болып, Қазақстан Республикасының сыртқы
экономикалық қатынастарын, сыртқы экономикалық байланысы мен кедендік
реттеу жүйесі табылады.
Әр елдегі кедендік қызметтің ұйымдастырушылық құрылымы – елдің
экономикалық даму деңгейіне, сыртқы экономикалық байланыстардың жан-
жақтылығы мен ауқымына тәуелді болады.
Кедендік тарифтер қазіргі кездегі сыртқы сауданы реттеудің негізгі
элементі болып табылады. Қазіргі таңда кедендік тарифтерді әлемдегі жүзден
астам ел қолдануда.
Әлемдік тәжірибеде сыртқы сауданың реттеудің экономикалық әдістері
болып тарифтік реттеу саналады. Олар мемлекет шекарасынан өту кезінде
экспорттық-импорттық ағымдардың базаның көрсеткіштеріне ықпал етеді. Ең
бастысы, тарифтік реттеу тауарға кеден салығын салу әдісі мен тәртібін,
сондай-ақ салық пен тарифтердің түрлерін, оның себептерін, кеден
жеңілдіктерін беру тәртібін анықтайды.
1991 жылғы 16-желтоқсаннан бастап тәуелсіз мемлекет деп жарияланған
Қазақстан Республикасы жөнінде сөз қозғалып отырғандықтан, заңды және
тұлғалар да, жалпы алғанда, бүкіл республика оның өзі халықаралық саудаға
белсенді түрде қатыса алады.
Бірақ әлемдік кеңістіктегі кез-келген сыртқы экономикалық және ел
ішіндегі қызметтің заңдылық негізі бар екенін атап өту керек. Демек,
халықаралық саудаға өздерінің кедендік заңдылықтарына сәйкес әртүрлі
шарттарды ұсынатын көптеген елдер қатысқандықтан, сыртқы экономикалық
қызметі жүзеге асыру кезінде серіктесті анықтау қажеттілігі туындайды.
Сондықтан тауар өндіріген елді анықтаудағы мақсат – Қазақстан
Республикасы территориясына әкелінген және оның шекарасынан әкетілу
процесінде тарифтік және бейтарифтік реттеуді жүзеге асыру қажет.
Қорыта айтқанда Қазақстан Республикасында кеден саласы – сыртқы
сауданың реттелуіне өз үлесін қосып, ел экономикасының өркендеуіне өз
ықпалын тигізуде.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс 3 тараудан тұрады. 1-
тарау екі бөлімнен тұрады. 1-тарауда Қазақстан Республикасының сыртқы
экономикалық қызметінің түсінігі, Қазақстан Кеден қызметіндегі Сыртқы
Экономикалық Қызметін реттеудің түсінігі ашылған. Ал 2-тарау үш бөлімнен
тұрады. 2-тарауда Қазақстан Республикасында Сыртқы Экономикалық Қызметтерді
реттеу әдістері және кедендік – тарифтік реттеудің қазіргі жағдайы, Сыртқы
экономикалық операцияларды реттеудің әдістері, мемлекет-тік протекционизм
дамуының негіздері, тарифтік және тарифтік емес реттеудің кедендік сыртқы
экономикалық қызметтегі орны көрсетілген. 3-тарау екі бөлімнен тұрады. 3-
тарауда Қазақстан Республикасының кедендік саясатын жетілдіру жолдары, яғни
қазіргі кезеңдегі кеден саясатының жағдайы және кеден саясаты құралдарының
тиімділігінің арттыру шаралары қарастырылды. Сонымен қатар, кеден
саясатының принциптері мен ТМД елдеріндегі кеден саясаты және Қазақстан
Республикасында қазіргі таңдағы кеден ісінің даму беталысы туралы сөз
қозғалды.
Дипломдық жұмыстың методологиялық негізі Қазақстан Республика-сының
қазіргі таңдағы заң актілері зерттелген – Қазақстан Республикасының
Конституциясы; Қазақстан Республикасының кеден кодексі және басқа кеден ісі
саласына қатысты заң актілері мен нормативті құжаттары, Қазақстан
Республикасының Президентінің жарлықтары, Қазақстан Республикасының
Үкіметінің қаулы, мен өкімдері, Кедендік бақылау комитетінің бұйрықтары мен
ережелері және сонымен қатар Қазақстан Республикасының беделді, атақты
ғалымдарының еңбектері де қарастырылды.
1 Қазақстан Республикасының сыртқы экономикалық қызметі
1.1 Сыртқы сауда қызметінің түсінігі
Сыртқы сауда – тауарлармен қызметті ішке енгізуден (импорттан) және
сыртқы шығарудан (экспорттан) тұратын елдер арасындағы сауда. Сыртқы
экономиканың басты көздерінің бірі - сыртқы сауда. Ал сыртқы сауда
саясатына келетін болсақ – белгілі бір елдің немесе елдер тобының сыртқы
сауда қатынастарын дамыту жөніндегі экономикалық, саяси, ұйымдық шаралар
жүйесі және де экспортпен импорттың географиялық және тауарлық құрылы-мының
көлемін анықтауды қамтиды. Сыртқы сауда айналымы – сыртқы сауда дамуының
жинақталған көрсеткіші, алыс-беріс арқылы жүзеге асырылады.
Жалпы сауда саясаты бұл – ұлттық өнеркәсіпті шетелдік бәсекелестерден
қорғау, экспортты ынталандырумен диверсификациялау, елде жұмыс орын-дарды
құру сондай-ақ т.б. елдің дамуын жетілдіретін шараларды іске асыру
жөніндегі саясатты айтамыз[1].
Сыртқы экономикалық қызмет – сыртқы экономиканың байланыстарды реттеу
тәртібін анықтау және елдің халықаралық еңбек бөлінісіне қатысуын
оңтайландыру бойынша мемлекет пен оның органдарының нысаналы түрде
бағытталған іс-әрекеті.
Сыртқы экономиканың негізін құраушыларға жататындар:
- сыртқы сауда саясаты (құрамына экспорттық және импорттық саясат
кіреді);
- шетел инвесторларын тарту және шетелдегі ұлттық капитал
салымдарын реттеу саласындағы саясат;
- валюталық саясат.
Сонымен бірге, сытқы экономикалық саясат жекелеген мемлекеттермен,
аймақтармен сыртқы экономикалық операцияларды жүргізудің географиялық
теңестірілуі міндеттерін де шешеді, бұл іс елдің экономикалық қауіпсіздігін
қамтамасыз етумен байланысқан.
Сыртқы экономикалық саясат – сыртқы экономикалық қасиетті де (СЭҚ)
реттейді, оның айрықша белгілеріне мыналар жатады:
- тауарлар мен қызметтердің халықаралық сауда саттығы;
- материалдық, ақша, еңбек және интеллектуалдық ресурстардың
халықаралық қозғалысы;
- сыртқы экономиканың құраушыларының бірі болып сыртқы сауда
саясаты табылады.
Ал сыртқы сауда саласындағы саясатты жүзеге асыру құралдарына:
кедендік тарифтер, шеттен әкелу және шетке шығаруды реттеудің бейтарифтік
шаралары; саудалық эмбарго; кедендік одақтар және еркін сауда аймағы;
валюталық қатынастар саласын: валюталарды сатып алу – сату операциялары,
коммерциялық және басқа мақсаттардағы валюталық операйияларға шектеулік
белгілеу жатады. Төлемдік қатынастар мен несиелік саясат сферасында займдар
(қарыз) экспорттық несиелер және экспорттық несиелерді сақтандыру бойынша
есептеу мөлшерлемелері мен проценттерінің деңгейлері реттеледі.
Көптеген мемлекеттерде сыртқы экономикалық саясат құралдарының кең
ауқымды жиынтығының болуы - өздерінің сыртқы экономикалық байланы-сының
құрылымымен даму бағыттарын құруға ғана емес, сонымен бірге басқа елдермен
сыртқы экономикалық байланысы мен сыртқы экономикалық саяса-тына да
белсенді түрде ықпал етуге мүмкіндік береді. Сыртқы экономикалық саясат
құралдарының бұл жиынтығын саудалық саяси механизм ретінде қарас-тыруға
болады.
Қазақстан Республикасының қазіргі кездегі дамуы өзара бағыныштылық
және өзара араласу процесінің күшейген кезеңінде жүріп жатыр. Қазақстан
Республикасының геосаяси орны, жалпы шекарасы, басқа аймақтармен байланыс
жасайтын көлік қатынасы, сондай-ақ бай табиғи ресурс қуаты өндірістік
өнеркәсіпті кооперацялауға, біріккен кәсіпорындар ұйымдастыруға,
агроөнеркәсіптік кешендердің қызметінің дамуына алғы шарттар жасайды. Жаңа
жағдайда бұрынғы одақ мемлекеттерінің арақатынасындағы стиль де өзгереді.
Қазақстан ТМД елдері мен сауда-экономикалық байланыстарында дүние жүзінде
белгіленген сауда-құқық негіздеріне, сауда және тариф жөніндегі бас
ассосация ұйымының принциптеріне сүйенеді. Саудадағы әртүрлі лицензия
түрінде квота, баж салығы, т.б. кедергілерден құтылуға алғашқы қадамдар
жасауда.
Қазіргі кезде жалпы экономикалық бірігудің әртүрлі жолдары бар екені
белгілі болды: ТМД елдерімен екі жақты келісімдер негізінде, көпжақты
келісімдерді тереңдету, аймақтық интеграциялық бағдарламаларды іске қосу
(Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан). Сыртқы сауданы либерализациялау және
оның еркін іс-әрекетіне жағдай жасау сыртқы сауда айналымының дамуына ықпал
етеді. Шетел мемлекеттерімен сыртқы сауда саясатын іске қосу құралдарына
мемлекетаралық комиссиялар жатады, олар екі жақты байланыстардың дамуы мен
ұйымдастыру жұмыстарын, сондай-ақ ынтымақтастық көлемінде туындаған кезек
күттірмейтін мәселелерді.
Сыртқы экономикалық қызметті әрі қарай либерализациялау Қазақстан
экономикасына шетел инвесторының қатысуы, Қазақстанның интеграциялық
мүддесі және тағы басқалар кедеңдік саясат құралы мен кеден мақсаттарын
сақтай отырып, кеден ісінің элементтерін унификациялауды, жетілдіруді қажет
етеді.
Мемлекеттік жоғарғы билік органдарының кеден саясаты мен сыртқы
экономикалық қызметті мемлекеттік реттеу саласында дұрыс шешім қабылдауы
үшін оның макроэкономикалық жағдайларын зерттеудің, сыртқы сауда
динамикасына, құрылымына, деңгейіне негізделген нақты талдаудың маңызы зор.
Кеден статистикасын құруға кіретін мемлекеттерге тауарларды
декларантпен рәсімдеуде толтырылған кеден декларациясындағы жүк жөнінде
белгіленген ақпарат жатады.
Сыртқы саудадағы кеден статистикасы ережелерін жүйелеу мақсатында
Қазақстан Үкіметімен (1995 жылғы 6 шілдедегі Примьер Министрдің №238
қаулысы бойынша) барлық министрліктер мен ведомстваларға, облыс басшыларына
өз қызметі барысында әлем елдерінің топтарын қоса алғанда, ТМД мемлекет
қатысушыларының сыртқы саудадағы кедендік статистика-сының бірыңғай
әдістемелерін басшылыққа ала отырып, қолдануға тапсырма берілді.
Халықаралық экономикалық қатынастың дәстүрлі және ең кең дамыған
нысанына – сыртқы сауда жатады. Дүниежүзіндегі елдердің барлығы үшін сыртқы
сауданың ролі ерекше маңызды. Американ ғалымы Дис Сакстың пікірнше:
қандай бір ел болмасын, оның экономикалық жетістігі сыртқы саудаға
байланысты. Дүниежүзілік экономикадан оқшауланың, ешқандай ел дені сау,
жөні түзу экономика жасай алған жоқ[2].
Халықаралық сауда – еңбек бөлінісі негізіңде әр түрлі елдердің
тауар өңдірушілер арасында пайда болатын байланыстардың нысаны және
олардың өзара экономикалық тәуелділігі.
Ғылыми – техникалық прогрестің ықпалын экономикада жүріп жатқан
құрылымдық өзгерістер, өнеркәсіп өңдірісінің мамандануы мен коопера-
циялануы ұлттық шаруашылықтардың қарым - қатынасын күшейтеді. Мұның өзі
халықаралық сауданың мейлінше дамуына мүмкіндіктер туғызады. Сырт-қы
саудада фритретерствоны еркін сауда немесе протек-ционизмді өз тауар
өңдірушілерін қолдау талдап алудағы ымырасыздық өткен уақыттардың
еншісінде қалды. Қазіргі кезде бұл екі бағыт өзара кірігіп, араласып
кетті.
Фритретерство саясатың ең алғаш А.Смит өзінің Салыстырмалы
артылықшылықтар теориясында анықтаған. Ол: айырбас қандай елге болса да
қолайлы; әрбір ел одан абсолютті артықшылықтар табады - деп жазған[3].
ХХ ғ. екінші жартысынан бастап халықаралық сауда жоғары қарқынмен
жедел дами бастады. Халықаралық сауданың жедел өсуіне мынадай факторлар
әсер етті:
- халықаралық еңбек бөлінісі мен өндірісті интернационалданудың
дамуы;
- экономикада жаңа салалардың пайда болуына және негізгі
капитал-ды жаңартуға игі әсерін тигізетін ғылыми – техникалық
революция;
- дүниежүзілік нарықтағы трансұлттық корпорациялардың белсенді
қызметі;
- тарифтер мен сауда туралы. Бас келісімнің шаралары арқылы
халықаралық сауданың реттелуі;
- көптеген елдердің импортына кедергілердің жойылып, кедең
бағасы төмеңдеп, еркін экономикалық аймақтардың құрылуы;
- сауда – экономикалық интеграция процестері дамып, жалпыға
бірдей нарықтың қалыптасуы;
- сыртқы нарыққа бейімделген, экономикасы бар жаңа индустриалды
елдердің пайда болуы т.б.
Соңғы онжылдықтарға сыртқы сауда динамикасының әркелкілігі біліне
бастады. Бұл дүниежүзілік нарыққа белсенді қатысушы елдердің өзара сауда
– экономикалық қатынастарына әсерін тигізеді. АҚШ дүниежүзілік
нарықтағы басымдығынан айырыла бастады.
Егер 1950 жылы АҚШ үлесіне дүниежүзілік экспорттың 31 тиген болса,
өз кезегінде Алманияның экспорты АҚШ деңгейіне жақындады. Сөйтіп, 90-
шы жылдары Батыс Еуропа халықаралық сауда – саттықта Испания едәуір
жетістіктерге жетті. Бұл жылдары машина мен жабдықтарды экспорттауда
Испания дүниежүзінде бірінші орынға шықты. Сол кезеңде өз тауарларының
бәсекелік мүмкіндіктері бойынша Жапонияға Азияның жаңа индустриалды
елдері - Сингапур, Гонконг және Тайвань жақындады[4].
Бәсекеге қабілеттіліктің дүниежүзілік классифкациясы төрт жүзге
жуық критерийлерден тұрады. Олардың негізгілеріне жан басына шаққандағы
табыс, инфляцияның деңгейі және сыртқы сауда балансы жатады.
Классификацияда, аталғандарда басқа қазба байлықтар, инфрақұрылым,
байланыс құрал – жабдықтар т.б. факторлар ескеріледі.
Женевада өткен дүниежүзілік экономикалық форумның баяндамасында,
бәсекелікті нақты мемлекеттің дүниежүзілік нарыққа салыстырмалы түрде
бәсекелестерінен артық байлық шығаруы деп анықтады.
Мамандардын болжауы бойынша ХХІ ғ. алғашқы жылдарында бәсекеге ең
қабілетті елдер сипатына АҚШ пен Азиялық мемлекеттер болады. 2030-шы
жылы бәсекеге ең қабілетті үш мемлекеттің қатарында АҚШ, Жапония, Қытай
болмақ. Бұлардан соң Алмания, Сингапур, Оңтүстік Корея, Индия, Тайвань,
Малайзия және Швейцария мемлекеттерінің мүмкіндіктері мол.
Дамушы елдердің өз экспортын диверцификациялауға шаруашылық
қызметіне жаңа өріс табуға ұмтылыстары өнеркәсібі дамыған елдер
тарабынан қандай нысанда болмасын, қарсылыққа кездесуде. Дегенмен, кейбір
дамушы елдер ең алдымен жаңа индустриалды елдер өз экспорттарының
құрылымын өзгерту ісінде айтарлықтай жетістіктерге жетті. Олардың
экспорттарында дайын өнімнің, өнеркәсіп бұйымдарының, соның ішінде
машиналар мен жабдықтардың үлесі артты.
ХХ ғ. соңғы ширегінде халықаралық экономикалық қатынастар жүйесінде
Азия-Тынық мұхит аймағының ролі күшейді. Дүниежүзілік банктің есептеуі
бойынша 2000 жылы дүниежүзілік сауда көлемінің 40%-і Тынық мұхит
бассейнінде шоғырланады. Өнеркәсібі дамыған елдер арасындағы халықаралық
еңбек бөлінісінің тереңдеуі, олардың өзара қарым-қатынастарын
ұлғайтып, дамушы елдердің үлестерін азайтады. Қазіргі уақытта негізгі
тауар тасқыны үлкен үштік: АҚШ – Батыс Еуропа – Жапония шеңберінде ағылып
жатыр.
1.2 Қазақстан Кеден қызметіндегі Сыртқы Экономикалық Қызметін реттеу
Сыртқы экономикалық қызмет аясындағы субъектілердің тауарлар
мен қызмет көрсетулердің экспорты мен импорты бойынша, сақтандыру
бойынша,материалдық және басқа да өндірістік облысындағы республиканың
нарықтық экономикасын құру,оның әлемдік экономикаға кіру және ең бастысы
республикада тұрғындардың қажеттілігін қанағаттандыру мақсатында
бірлескен кісіпкерлік мәселелері бойынша жүргізілетін қызметі
Қазақстанның сыртқы экономикалық қызметі деп түсініледі.Осы сыртқы
экономикалық қызмет мақсатты бағытталған болуы керек, ал осы
сфера-да жұмыс істеуге құлшынатын адамдар осы қызмет қандай ережеге
сәйкес дамитынын білулері керек. Бұл ережелер мен нормативтердің жиынтығы
сыртқы экономикалық қызметтің құқығын құрайды. Бұл ержелер өзгеруі
мүмкін және Қазақстанның экономикалық жағдайына қатысты , кейде саяси
жағдайлар да болуы, көбінесе Қазақстанның экономикасын және
өндірушілерді қорғау мақсатында өзгеріп отыратын Президенттің
заңдарында , жарлықтары мен өзге де актілерінде көрініс табады. Бұл
жағдайда сыртқы экономикалық қызметтің құқығы да өзгереді.
Сыртқы экономикалық қызметтің құқығы ретінде сыртқы экономикалық
қызмет немесе халықаралық экономикалық қатынастарда Қазақстанның
қызметінің аспектілерін реттейтін құқық нормаларының жиынтығы түсініледі.
Құқық нормаларының жиынтығы - Қазақстанның сыртқы экономикалық
қызметтестік қатынасын көрсететін Қазақстанның заңдылығымен, өзге де
нормативтік актілермен бекітілген нормалар болып табылады. Сонымен бірге
нормалардың осы жиынтығына бекітілген нормалар да кіреді. Сыртқы
экономикалық қызметтің субъектілері - мемлекеттің өзі, отандық және шетел-
дік жеке тұлғалар, сонымен қатар республика территориясында әрекет
етуші отандық және шетелдік заңды тұлғалар жатады.
Сыртқы экономикалық қызметтің обьектілеріне Қазақстандық шаруа-шылық
жүргізуші субьектілердің басқа мемлекеттің шаруашылық жүргізуші
субьектілерімен құқықтық қатынасқа түсуіне себепші болатын қатынастар бо-
лып табылады. Сыртқы экономикалық қызмет құқықтың қайнар көздері оның
пәні сияқты екі түрлі сипатта болады. Мемлекеттің сыртқы экономикалық
қызметін құқықпен қамтамасыз ету біріншіден, азаматтық құқық нормала-рының
көмегімен жүргізіледі.
Бірінші жағдай сыртқы экономикалық қызметті халықаралық құқық
қамтамасыз ету деп аталады. Сондықтан сыртқы экономикалық қызмет құқық
қайнар көздеріне біріншіден келісімдер,халықаралық келісімдер, әдет –
ғұрып (халықаралық құқық және сыртқы судалық) және халықаралық ұйымдар
мен конференциялардың шешімдері, екінші жағынан ішкі мемлекеттік (
негізінен шпруашылық) заңдылықтар жатады [5].
Халықаралық экономикалық қатынастарды реттейтін халықаралық
келісімдердің арасынан мыналарды ерекше атап көрсетуге болады:
1) экономикалық сұрақтар бойынша қаулыларды қамтитын саяси
келісімдер.
2) экономикалық келісімдер.
Мемлекеттің сыртқы экономикалық қызметін халықаралық құқық
қамтамасыз ету үшін саяси келісімдермен салыстырғанда экономикалық
келісімдер маңызды болып табылады. Олардың ішінде маңыздылары сауда
келісімдері, сауда - контингенттік келісімдер халықаралық есеп
айырысулар туралы келісімдер, несие келісімдері және тағы да басқа
келісімдер болып саналады.
Сыртқы экономикалық қызмет құқығының қайнар көздеріне сонымен
қатар құзыреттіліктеріне сәйкес министірліктер ведомоствалардың сыртқы
экономикалық қызмет мәселелері бойынша қабылданған актілері де жатады.
Қазақстанның сыртқы экономикалық қызметі барлық тарихтағы даму
кезеңдерінде экономикалық мәселелерді түрлі бағытта реттеуге әсер
етті. Оған барлық халықаралық шаруашылық бөлек аудандарды,
қосылуларды жатқызуға болады. Сыртқы экономикалық қатынастардың
халықаралық шаруа-шылығының ортақ құрылымы ретінде ішкі шаруашылық
пропорциялардың іске асырылуы және шаруашылық күштердің дамуын
тежейді.
Қазақстанның экономикалық реформалары сыртқы экономикалық қыз-метке
өзінің бағыттарын қосады. Бұл уақытқа дейін белгілі бір кезеңде сырт-қы
экономикалық қатынастар мемлекеттік деңгейде қарастырылады. Әкімшілік
топтар жүйелерінің мемлекеттің шаруашылық саясат өміріне экономиканы
өзіндік қамтамасыз ету жатады. Соған байланысты біздің экономикамыз барлық
бағыттарға байланысты балансталмаған. Толық жүйедегі басқарулар,
белгілеулер және ынталандырулар сыртқы экономикалық қызметтің экспорт
құрылымының өсуіне әкелмеді. Сыртқы экономикалық қатынас реформалары
елдің жағдайларын жақсартуға көмектеседі. Сыртқа рынокқа еркін
шығуға кәсіпорындар құқық алды деуге болады.
Бірақ та соңғы уақыттарда мұндай құқықтар жиі қолданылады. Бұл жағ-
дайлардың негізгі себептері-тек қана экономикалық қана емес, сонымен
қатар мемлекеттегі саясат жағдайы да әсер етеді. Болған жағдайларды
қайтадан орнына келтіру оңай шаруа емес. Соған байланысты, осылардың
барлығы сыртқы экономикалық қатынастың тоқ-тауына әкелуі мүмкін.
Қазақстан үлкен шаруашылық потенциалды иеленеді, соған байланысты түрлі
қаржы - эконо-микалық құрылымдарға қызығушылық білдіреді. Соның
нәтижесінде біздің мемлекетіміз тікелей бағытталған серіктестік ретінде
байқалған. Бұл толық жағдайда сыртқы саясат және экономикалық
қызығушылықтар түгелімен сәйкес келеді. Сондықтан нақтырақ ештеңеге
қарамастан қатынастар даму үстінде болады. Сыртқы рынок заңдарының
білімдері тек қана министр-лерге ғана емес, сонымен қатар түрлі
коммерциялық ұйымдар жұмысшы-ларға да қатысты болады.
Сыртқы экономикалық қатынастарға көптеген мемлекеттер және бірнеше
мемлекеттік қызметкерлер қатыса алады. Бірақ қатысушылардың біраз бөлігі
сыртқы экономикалық қызмет ережелерімен таныс емес.
Мемлекеттің сыртқы рынокқа шығу үшін, көптеген экспорттық импорт-
тық қызметкерге байланысты мәселелерді шешу қажет:
-әлемдік рынокты толығымен білу қажеттілігі;
-серіктестіктерді таңдау;
-шетел фирмалары және маркетинг қызмет ережелері;
-тауарларды тарату және сатылғаннан кейінгі қызметтер.
Сыртқы экономикалық операцияларды жүзеге асырғанда сыртқы саудалық
келісім-шарт қорытындысы орын алады. Сыртқы экономикалық қызметке
мамандарды даярлау мемлекет үшін белгілі бір маңызды орын алады.
Қазақстанның сыртқы экономикалық қызметтері қазіргі уақытта сыртқы сауданы,
халықаралық бірігулер мен ұйымдар, ғылыми техникалық одақтас-тықтар,
лицензия мен технология саудасы және тағы басқа арқылы жүзеге
асырады.
Экономика жағынан 70-80 жылдардан бастап сапалық өзгерулер мен
әлемдік экономикалық қатынастың дамуы байқалды. Әлемдегі ең жоғары
дамулы және кең таралған рынок экономикасындағы сауда біздің мемлекеті-
мізге де жетті деуге де болады. Жаңа коммерциялық банкілер және
сақтан-дыру компаниялары пайда болып инжиниригтік қызметтер,
консультациялық (консалтингтік) фирмалар, қызықты жарнамалар сандары өсті
деуге болады.
Әлемде экономикалық шекараларды мемлекеттер арасында біртіндеп
Үлкейтіп ортақ организм құрылуда. Яғни олар ортақ бір заңға бағынуға
тиіс. Ұлттық экономикалық саясатты бөлек қарастыратын болсақ, егер
мемлекет басқа елмен экономика стратегиясы координацияланған жағдайда
ұтымды болады. Мысал ретінде, Европалық Одақ (ЕО)-ты қарастытырамыз. Әрине
экономикалық интеграциядан барлық мемлекеттер ұтады, бірақ әр түрлі
ұтады: біреулері – көп мөлшерде, келесілері аз мөлшерде. Біздің
мемлекеті-міз интеграциялық процестері жағынан дамыған[6].
1991 жылдан бастап экспорт және импортты реттеудегі ортақ
одақ жүйесі жойыла бастады. Сыртқы экономикалық қызмет қиын
жағдайда болып, шаруашылық байланыстар бұзылып, өндіріс орындары тез
арада қысқарды. Сыртқы экономикалық қатынастың жетістіктеріне ішкі
нарықта бәсекенің тұрақтауына байланысты емес және ұлттық өнімнің
бәсекеге түсе алуына да, сндай-ақ оны өткізу мүмкіншілігін білуі,
шетел әріптестерінің нарықта еңбек тәртібін сақтауы, сыртқы саудаға
ықпал ететін ұлттық мемлекетаралық құралдардың, қадалардың орындалуы
жатады. Сыртқы экономикалық қатынасты жүргізетін елдердің әлемдік
нарықта сыртқы сауда операцияларын шектеу жағдайларын нашар білуі
экспорттық өнімді өндіруді, еңбекте жоққа шығарады, алынатын
валюталық пайданы қысқартады, ескермеген шығынды көбейтеді, сондай-ақ
пайдалы сыртқы сауда жұмысын тоқтатады. Бұл қателіктерді болдырмау үшін
сыртқы сауданы реттеу механизмі тұрақты қадағалау, ұлттық кеден
тәртібінің ерекшелігін білу, кіргізілген халықаралық келісімдердің
нормасын білу қажет.
Сыртқы эканомикалық қатынастарға мемлекеттің араласуының күшейуі
кәсіпорындардың сыртқы эканомикалық қызметінің кеңеюінің қажеттілігіне
және жалпы эканомикалық өндірісті кооперациялау мен интернационалдан-
дырудың халықаралық көлеміне,сондай – ақ сыртқы нарықтық жағдайы және
жекелеген елдердің реттеу шараларының әр түрлі болуына байланыс-ты.
Қазіргі кездегі халықаралық тәжіриебеде сыртқы сауданы шектеу өзіне
тән ерекшелігімен көріне бастады.
Оның себебі 90 - жылдарда әлемдік сауда дамуының негізгі
бағыттарына байланысты болды, ақпараттық техни-калық және құқық
қағидаларын қалыптастыру процестерінің қарқынды да-муы мен әлемдік
нарықта өзара тығыз байланысты дамуы, сондай-ақ, халық-аралық
келісімдер жүйесінің ерекшелігіне байланысты болды. Қазіргі кезде
сыртқы сауданы реттеу құралдарының әр түрлі формалары, есеп және
төлем операциялары мен құжат айналымдары қалыптасқан десе де болады.
Ұлттық сыртқы сауданы реттеу жүйесіне тән сипат жоғары деңгейде
ұйымдас-тырылған заңмен қамтамасыз етілуі,сондай-ақ сыртқы экономикалық
қызмет-тің субъектілерінің құқын және міндеттерін анықтап беру.Оның
өзі атқарушы орындардың мүмкіншілігін көрсетеді, сонымен бірге
мемлекеттік сырт-қы сауда саясатында тұрақтылықты қамтамасыз етеді.
1991 жылы Қазақстан Республикасы егемендік алу кезеңінен бастап,
өз экономикасын радикалды реформалауға көшті. Осы кезең жалпы Қазақстан
экономикасында сыртқы экономикалық қатынастардың жаңа бастамасының алды
деп қарауға болады. Бұрынғы социалистік республикалар арасындағы
арақатынас жаңа сипат алумен қатар,алыс шетелдермен екі жақты эконо-
микалық төте байланыстардың едәуір кеңеюі басталды. Реформалау дағы ең
бастапқы нәтиже сыртқы тұйық шеңберді бұзып, өзіндік жаңа экономикалық
саясат қалыптастыру және оны іске асыру болды. Дегенмен реформа куры-
сының тиянықты бір бағытта жүруі, экономикалық ашықтығы және сыртқы
экономикалық қызметтердің ырықтандырылуына (либерализациялануына)
байланысты етеді.
Қазақстан Республикасының стратегиялық дамуын жүзеге асыру дүние
жүзілік шаруашылық жүйесімен тең құқықты әріптес ретінде интеграцияға
бағытталған өзінің жеке сыртқы экономикалық істердегі саясатының
қалып-тасуына, экономикалық реформаларды одан әрі тереңдетуге, өндірісті
тұрақ-тандыру және көтеруге, экономикалық тәуелсіздік пен
қауіпсіздікті қамтама-сыз етуге тікелей байланысты.
Сыртқы сауда-экономикасының теориясы қазіргі кездегі дүние жүзін-
дегі елдер экономикасының болып жатқан өзгерістерге сәйкес, одан әрі
дамуды қажет етеді. Өйткені 1970 жылдардан кейінгі дүние жүзі елдері
экономикасының дамуындағы болған үлкен өзгерістер өндіріс жағынан
дамыған және жаңа даму жолына түскен елдердің жақындасуына, дүние
жүзіндегі мүлде басқа халықаралық сауда құрлысының құрылғандығын және
осы болып жатқан өзгерістерді дәлелдеудесыртқы сауда теорияларының
бұрынғы тұжырымдарының шектелуі екені белгілі болды [7].
Қазіргі кезде Қазақстанда нарықтық қатынастардың қалыптасу
процесі толық анықталған жоқ. Нарық экономикасына тән мемлекттік
меншікпен қатар, жеке шаруашылықты мейлінше дамыту, оның ішінде:орта
және шағын іскерлікті өркендету,өндіріс орындарының арасында мүлде жаңа
нарықтық қатынастарды қалыптастырып, дамыту, ашық экономика саясатын
ұстау дүние жүзілік сауда экономикалық қатынастар жүесінде еліміздің өз
орнын нық алуының алғы шарттары болып табылады.
Ал, бұған керісінше, сырт елдермен сауда қатынастарын барынша
дамыту,дүние жүзіндегі бейбіт сауда ұйымдарының жұмыстарына араласып
оған белсене қатысу еліміздегі нарықтық қатынастардың тез
қалыптасуына, экономикалық реформаны екпініне және оның сәтті
жүруіне әсер етеді. Қазақстан Республикасының тәуелсіз мемлект болып
бөлініп шығуы, оның дербес тиімді сыртқы сауда экономикалық
қатынастарын жүргізуге мүмкіндік берді. Қазір Қазақстан дүниежүзілік
қауымдастыққа және халықаралық сауда - экономикалық қатынастарына жеке
субъект ретінде кіріп отыр.
Тарихқа көз жүгертсек, 1991-1995 жылдар аралығында республикада
сыртқы экономикалық қызмет жүйесін реттеу заңдарының негізі құрылды.
Көптеген шараларды қолдану нәтеижесінде сыртқы сауда балансында бірінші
рет оңды сальдо қалыптасты. Мысалы, 1995 жылы 1232,3 доллар болса,
1996 жылы 1909,8 млн. долларға жетті. Сыртқы экономикалық сферада
дағдарыстан шығудың жолдарын шетелдердің сыртқы сауданың ырықтандырылуы
тәжі-ребиесін зерттеу айрықша маңызға ие себепті көптеген дамыған
елдердің шаруашылығы өсуінің негізгі факторларының бірі сыртқы сауда.
1993-1995 жылдар аралығында Қазақстан Республикасында жақын сондай-ақ
алыс шетел арасында сыртқы сауда айналымы көлемінің өсуі тұрақты
бағыт алуы байқалды. 1992 жылы республикада экспорттық және импорттық
операциялар әлемнің 62 елімен болса, 1995 жылы 129 елмен болды.
1995 жылы Еуропалық елдер үлесіне жалпы тауар айналымының 62 % -ті,
Азия елдеріне 30,2 % -ті түседі.
1995 жылы Қазақстанның кеден одағына кіретін елдермен сыртқы
сауда айналымы ( Ресей, Беларусь ) 1994 жылымен салыстырғанда 45 % -ке
өсті, оның ішінде Ресей үлесі 45,8 % болды. 1996 жылы Қазақстанда
экспортпен импорт өнімдерін лицензиялау және квоталау тоқтатылды.
Республиканың сыртқы сауда балансының құрлымында сыртқы сауда
тәртібін ырықтандыру, тосқауылдарды жою байқалды. Экспорт көлемінің
сальдо қалыптастырды,ол АҚШ долларымен 1909,8млн.1995жылы 1332,3млн.
долл. экспорт 5822,7 млн. долл. 4974,4млн. долл. 1995ж импорт- 3912,9
млн. долл.-3742,1 млн. долл Қазақстан экспортының құрлымында
шикізат өнімдері 38 % минералдық өнімдер 32% металлургиялық өнімдер 12%
тамақ өнімдерін шығаратын шикізат 9%. Қазақстанның негізгі экспорттық
өнімдері қара және түсті металл 40%, минералдық өнімдер, мұнайды
қосқанда 33%. және химиялық өнімдер10%. болды[8].
Қазақстан үшін ең ұтымдысы - экспортқа бағытталған стратегияны
ұстау,бірақ оны таза күйінде іске асыру күрделі болғандықтан,
республиканың экономикалық қауіпсіздігін ойластыра отырып, аралас
стратегияны яғни шаруашылығының дамуының икемді орта жолын ұстау
қажет.
Алдымен, сыртқы экономикалық қызметті реттеудің топтамасына көшпей
тұрғанда, негізгі түсініктер мен анықтамаларға тоқталайық.
Коммерциялық құжаттар – шот – фактуралар, спецификациялар, тию және
орау беттері, Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарына сәйкес
келетін тауарлардың құнын дәлелдейтін құжаттары.
Жүйелендірілген тасымалдау – бір транспорттық құралымен, бір неше
тауарды жіберушілер және тауарды алушылар тауарды бірігіп тасымалдаған
кезде айтады.
Тарифтік емес реттеу шаралары – дегеніміз Қазақстан Республикасына
тауарларды кіргізуге және шығаруға шектеулерді қою немесе тасымалдауды
рұқсат етпеу, квоталау, лицензиялау, тауарлардың стандартқа сәйкес келетіні
туралы дәлелдеу.
Тарифтік реттеу шаралары – кеден ісі саласындағы сыртқы экономикалық
және басқада қызметтердің мемлекеттік реттеуді қамтамасыз ету Қазақстан
Республикасының Үкіметімен белгіленген шаралары болып табылады.
Салықтар - Қазақстан Республикасының кеден шекарасынан тасымал-даған
кезде кеден органдарына алуға жүктелген қосылған қосалқыға салық және
акциздер болып есептеледі.
Кедендік төлемдері мен салықтарды төлеуді қамтамасыз ету – төлемдерді
төлеу тәртібі Қазақстан Республикасыны Кеден кодексінде көрсетілген
тәртіптерге сәйкес жүргізіледі.
Тасымалдаушы – транспорттық құралдарды қолдануға құқығы бар, яғни
тасымалдауға міндетті тұлға болап есептеледі.
Сыртқы сауда саясатын жүзеге асыру тұтас және жекелеген мемлекет-
термен және мемлекеттер тобымен сыртқы сауда қатынасындағы мемлекеттің
стратегиялық мақсатын анықтауды, сонымен қатар аяғында жеткен нәтижені
сақтауды және қойылған мақсаттарға жетуді қамтамасыз ететін құралдар мен
әдістерді жасауды болжайды.
Кедендік құнды кедендік бағалаудың халықаралық принциптеріне сәйкес
анықтауға бақылау жүзеге асырылуда, тарифтік және тарифтік емес шаралары
қабылдануда, жеңілдіктер мен преференцияларды ұсыну заңдылығына бақылау
күшейтілуде. Біріншіден, импортталатын тауарлардың кедендік құнын дұрыс
анықтауға, тауар номенклатурасының кодтарын, сондай-ақ тауарлардың шығу
елін дұрыс айқындауға бақылауға бастапқы назар аударылады.
2 Қазақстан Республикасында Сыртқы Экономикалық Қызметтерді реттеу
әдістері және кедендік – тарифтік реттеудің қазіргі жағдайы
2.1 Сыртқы экономикалық операцияларды реттеудің әдістері
Сыртқы экономикалық қатынас әр түрлі реттегіштер, яғни рычагтар қызмет
етуімен қалыптасады, олар байланыстың пайда болуына әсер етеді және олардың
дамуын мемлекеттің қызығушылығын қорғайтын тиімді саяси-экономикалық
жүйенің дамуына бағыттайды. Сыртқы экономикалық қатынасты реттегіштер
ұйымдастырушы-биліктік және экономикалық бола алады.
Ұйымдастырушы – билік беру реттегіші - әкімшілік сипаттағы реттегіш.
Олар мемлекеттің және оның органдарының сыртқы экономикалық қатынастық
дамуы мен құрылуына тура мақсатты бағытталған әсері болып табылады. Оларға
жататындар: тауарларды жұмыстар мен қызметтер импорты мен экспортын
квоталау және лицензиялау; белгілі бір қызмет түрлерін лицензиялау,
тауарлар, қызметтер, жұмыстар экспортынан түскен валюта табыстарының бір
бөлігін міндетті түрде сату механизмі; кеден тәртіптемелері, тауарларды
шығару мен кіргізуді кедендік рәсімдеу; валюталық бақылау; кедендік
бақылау, экспорттық бақылау, импорттық бақылау және т.б.
Мемлекетпен сыртқы экономикалық қатынасты реттеу мемлекеттің сыртқы
экономикалық саясатының негізгі мақсаты болып табылады. Мемлекеттің сыртқы
экономикалық саясаты көбіне төлем балансының жағдайына байланысты.
Қазақстан Республикасының сыртқы саясатының негізгі бағыты:
• Қазақстан нарығын қорғау мен экономиканың өсуін ынталандыру
• Сыртқы экономикалық қатынастың ұзақ мерзімді сипатқа ие болуы
• Отандық экспортерлар үшін әлемдік нарықта қолайлы жағдайлар жасау[9].
Мемлекеттің сыртқы экономикалық саясаты мерзіміне байланысты және
бағытына байланысты екіге бөлінеді. Сыртқы экономикалық саясаттың уақыт-ша
аспектісі мемлекеттің сыртқы экономикалық қатынастың дамуы мен қалыптасуы
бойынша ұзақ және ағымдағы қызметтер кешенін құрайды. Бұл жерде негізгі
қағидалар өзгеріп отыруы мүмкін, өйткені ағымдағы сыртқы экономикалық
саясатты реттегенде кейбір шешімдер жедел түрде қабылданады. Бұған мысал
ретінде 1998 жылғы Қазақстанның Ресейдегі девальвацияға қатысты, саясатының
өзгеруі бола алады. Сыртқы экономикалық саясаттың кеңістіктік аспектісі
әлемдік экономикаға әсер ету бағыттары бойынша мемлекет қызметтерін
анықтауға арналған.
Мемлекеттің сыртқы саясатының құрамына әдетте, сыртқы сауда саясаты,
валюталық саясаты және әрине, кеден саясаты кіреді.
Қазақстан Республикасының кеден саясаты – Қазақстан Республикасы
саясатының ішкі және сыртқы саясатының құрамды бөлігі.
ҚР кеден саясатының мақсаттары:
• Қазақстандық нарықты қорғау бойынша сауда-саяси міндеттерді жүзеге
асыруға үлесін қосу;
• Қазақстан Республикасының кеден-территориясында тауар айналымын кедендік
реттеу мен бақылау құралдарын аса тиімді қолдануды қамтамасыз ету;
• Қазақстан экономикасының дамуын ынталандыру[10].
Кеден саясаты кеден ісінің бір бөлігі болып табылады. Оның негіздері
Қазақстан Республикасының Кеден Кодексінде анықталған. Нарықтық эконо-
микада мемлекет елдің қауіпсіздігін қамтамасыз ету және жалпы ұлттық қызы-
ғушылықты қорғау үшін сыртқы экономикалық қатынасты реттеуді жүзеге
асырады. Сыртқы экономикалық қатынасты реттеу бойынша мемлекеттік
органдардың қызметі әлемнің барлық елдерінде жүзеге асырылады, бірақ оның
масштабтары мен міндеттері елдің масштабы, көкейтестігі әлемдегі жағдайы,
мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатына негізінен анықталады.
Сыртқы экономикалық қызметті мемлекеттік реттеу сыныпталатын
белгілеріне байланысты экономикалық және әкімшілік, тарифті және тарифтік
емес деп бөлінетін әр түрлі әдістермен жүзеге асырылады.
Сыртқы экономикалық қатынасты реттеудің экономикалық әдістері сауда
саясатының экономикалық құралдарын қолдануға негізделеді, яғни кеден
баждары мен салықтар (ҚҚС мен акциздер және т.б), кеден шектеулері. Осы
құралдарды қолдану арқылы мемлекет сыртқы экономикалық қатынас
субъектілерінің экономикалық қызығушылықтарына әсер етеді, және
қорытындысында олардың іс-әрекетіне, оларға толық тәуелсіздігін қалдыра
отырып әсер етеді. Олар көп деңгейде нарықтық қатынастар табиғатына сәйкес
келеді және сондықтан қазіргі жағдайда сыртқы экономикалық қатынасты
реттеуде маңызды қызмет атқарады.
Әкімшілік әдістер қоғам қызығушылығында сыртқы экономикалық қатынасқа
қатысушылар қызметінің әр түрлі жақтарын регламенттеу, СЭҚ субъектілеріне
мемлекет тура әсер ету арқылы мемлекеттік ережелерді, нормативтерді, тиым
салуларды қамтиды. Көп жағдайда әкімшілік әдістер нарықтық қатынастар
табиғатына қарама-қайшы болады, сондықтан олардың қолдану саласы бірқалыпты
азаюда.
Сыртқы экономикалық саясаттың екі негізгі бағыты бар:
• еркін сауда саясаты
• протекционизм
Еркін сауда саясатында, мемлекет нарық артында негізгі реттегіш рөлін
қалдырып, сыртқы саудаға тікелей әсер етуден бас тартады. Бірақ бұл,
мемлекет шаруашылық қызметінің осы бағытына әсерді мүлдем жояды деуге
болмайды. Ол өзінің шаруашылық субъектілеріне максималды еркіндік беру үшін
басқа елдермен келісімге отырады.
Еркін сауда оңтайлы саяси қорытындыларды алып келеді, өйткені бұл
жағдайда мемлекеттер көп деңгейде өзара байланысады, және қорытын-дысында
бір-біріне қатысты қарсыластық іс-әрекеттер жасаудың қауіпі төмендейді.
Еркін сауда саясатын жүргізу көбіне экономикалық дамыған елдерге
халықаралық экономикалық айырбастан аса үлкен пайда алуға мүмкіндік береді.
Протекционизм – шетелдік бәсекелестіктен отандық экономиканы қорғауға
бағытталған саясат. Еркін сауда саясатына қарағанда, протекцио-низмде нарық
күштерінің еркін қызмет етуі болмайды, өйткені белгілі бір елдердің әлемдік
нарығында экономикалық әлует пен бәсекелестік әр түрлі, сондықтан нарық
күштерінің еркін қозғалысы онша дамымаған елдер үшін тиімсіз болуы мүмкін.
Аса күшті шетел мемлекеттері жағынан шектелмеген бәсекелестік онша
дамымаған елдерде экономикалық тоқырауға және белгілі бір елдің тиімсіз
экономикалық құрылымына нысандалуына алып келуі мүмкін[11].
Сыртқы сауда саясатының құралдарына сонымен қатар екі жақты және көп
жақты келісімдер жүйесі жатады. Бірақ көбінесе дамыған нарық қатынастары
жағдайында олардың көмегімен мемлекет сыртқы саудадан түсетін табыстың
өсуіне немесе азаюына әсер ету арқылы мемлекеттік саясат мақсаттарына
сәйкес осы салада шаруашылық субъектілеріне шешім қабылдауды мәжбүр етеді.
Бұл құралдарға тарифтік және тарифтік емес шектеулер жатады.
Тарифтік әдістер сыртқы экономикалық қызметті экономикалық реттеудің
негізі болып табылады (экономикалық әдістердің басқа бөлігі салықтар мен
жиналымдарды қосады). Сыртқы экономикалық қатынасты реттеуде кеден
тарифтерінің ерекше ролі олардың экономикалық реттеудің басқа әдістерімен
байланыссыз айырықша қарастырылуының мақсаттылығын анықтайды.
Тарифтік емес реттеудің әдістері шетел бәсекелестері мен отандық
тұтынушыдан отандық нарық пен отандық тұтынушының қорғалуына бағытталған,
сонымен қатар осы маңызды шикізат тауарларының аса көп экспортын
жібермейді.
Кеден тарифы – елдің мемлекеттік шекарасы арқылы өтетін, тауарларға
қолданылатын кеден баждары ставкаларының бірігуі және ол сыртқы
экономикалық қызметтің тауарлық номенклатурасына сәйкес жүйеленген.
Кеден тарифінің негізгі мақсаттары:
- елге тауарларды кіргізудің тауарлық құрылымының рационализациясы;
- тауарларды шығару мен кіргізудің, мемлекет территориясындағы
валюталық табыстар мен шығындардың рационалды қарым-қатынасын
ұстап тұру,
- тауарларды өндіру мен тұтыну құрылымында прогресивті өзгерістер
үшін жағдай жасау;
- ел экономикасын қолайсыз шетел бәсекелестігі әсерінен қорғау;
- мемлекеттің әлемдік экономикаға тиімді интеграциялануы үшін жағ-
дайларды қамтамасыз ету[12].
Кедендік тарифі тауарларды кеден территориясына кіргізу және кеден
территориясынан шығаруға қатысты қолданылады. Экспортты кеден баждарымен
бөлек экспортты кеден тарифі және импортты кеден баждарымен бөлек импортты
кеден тарифтері бар.
Кеден тарифінде үш бағана бар: СЭҚ ТН бойынша тауар коды, тауардың
қысқаша атауы және процент есебінде кедендік құннан немесе белгіленген
мөлшерде алым алынатын тауарлардың бірлігіне баж ставкасы.
Кеден тарифы – тауарлар тізімінің анықталған белгісі немесе белгілері
бойынша жүйеленеді. Тауарлардың әрбіріне кеден баждарының бір немесе
бірнеше ставкалары көрсетіледі. Қорытындысында кеден тарифтерінің екі түрін
ажыратады: қарапайым және күрделі.
Кез-келген елдің кеден тарифы шығаратын немесе кіргізетін тауарларға
салық салу үшін қолданылатын, кеден баждарының нақты ставкаларынан тұрады.
Кеден баждары астында тауарлардың мемлекеттік кеден шекарасын өту
кезінде тауарлар эспорты немесе импортына түсіреді. Импорттық кеден
баждарын енгізу, бір жағынан ішкі тұтынудың қысқаруына әсер етсе, екінші
жағынан – ұлттық тауар өндірушілерін қорғауға үлесін қосады. Әр түрлі
тауарлар бойынша қорғау (протекция) деңгейі әр түрлі. Сонымен қатар,
әрқашан нақты емес, өйткені көптеген тауарлар оларға баждар белгілене
алатын шикізат пен жартылай дайын өнімді қолданумен өндіріледі.
Кеден баждары 3 негізгі қызметті орындайды:
Фискалды, импортты және экспортты баждарға жатады, өйткені олар
мемлекеттік бюджеттің табыс бөлігі баптарының бірі болып табылады.
Протекционистік (қорғаушы) импорттық баждарға жатады, өйткені олардың
көмегімен мемлекет жергілікті өндірушілерді керексіз шетел бәсекелестігінен
қорғайды. Баланстаушы, тауарлардың ішкі бағалары бір себептерге байланысты
әлемдік бағалардан төмен тауарлардың керексіз экспортын жүзеге асырмау
мақсатында белгіленген экспорттық баждарға қатысты.
Кеден баждары келесі критерийлар бойынша сыныпталады:
Импорттық – баждар, елдің ішкі нарығында олардың еркін айналуы үшін
шығарғанда, импорттық тауарларға салынады. Шетел бәсекелестігінен ұлттық
өндірушілерді қорғау үшін барлық елдерімен қолданылатын баждың басымды
нысаны болып табылады;
Экспорттық – баждар, мемлекеттің кеден территориясынан тыс шығаруда
экспорттық тауарларға салынады, бөлек тауарларға әлемдік нарықтық еркін
бағанасын және реттелетін ішкі бағалар деңгейіндегі үлкен айырмашылықтар
болған жағдайда кейде ғана белгілі бір елдермен қолданылады, оның мақсаты
экспортты қысқарту мен бюджетті толтыру болып табылады.
Транзиттік – баждар мемлекеттің кеден территориясы арқылы транзитпен
өткізілетін тауарларға салынады, өте аз кездеседі және көбіне сауда
соғысының құралы ретінде қолданылады.
Экспорттық – импорттық операцияларды кедендік реттеуде қолданы-латын
әдістік бажды белгілеу әдісі болып табылады[13].
Белгілеу әдісіне сәйкес адвалорлы, спецификалық және аралас баждар
болып бөлінеді. Әлемдік сауда тәжірибесінде тауар бағалы пайызынан
белгіленетін адвалорлы баждар аса кең таралған. Адвалорлы баждар бір
тауарлы топ шеңберінде әр түрлі сапалы сипаттарға ие, тауарлар үшін
қолданылады. Бұл баждардың күшті жағы тауарларға бағалардың ауытқуына
қарамастан, ішкі нарықты қорғаудың бір деңгейін ұстап тұрады, тек бюджет
табыстары ғана өзгереді. Адвалорлы баждардың әлсіз жағы кеден баждарын салу
мақсатында тауарлар құнын кедендік бағалау қажеттілігін қарастыруы болып
табылады. Көптеген экономикалық (айырбас бағамы, пайыз ставкасы) және
әкімшілік (кеден реттеу) факторлары әсерінен тауар бағасы ауытқитындықтан
адвалорлық баждардың қолданылуы субъективті бағалаумен байланысты.
Айырықша (спецификалық) кеден баждары өлшеу бірлігінен абсолютті
шығарылуымен белгіленеді. Айырықша баждар әдетте стандартталған тауарларға
салынады зияндық жасауға көптеген жағдайда еркіндік қалдырмайды, және
әкімшіліктендіруде қарапайым болғандықтан бәсекеге тұрмайтын басымдылыққа
ие. Арнайы баждар көмегімен кедендік қорғаудың деңгейі тауарларға бағалар
ауытқуына қатты байланысты. Мысалы, егер импорт бағалары өссе, ішкі нарықты
қорғау деңгейі айырықша тариф көмегімен төмендейді. Бірақ басқа жағынан
қарағанда, экономикалық төмендеу мен импорттық бағалардың түсуінен айырықша
тариф ұлттық өндірушілерді қорғау деңгейін жоғарылатады.
Аралас баждар өзінің ішінде адвалорлы және айрықша баждарды
біріктіреді, төлеуге көбірек алынады (мысалы, кеден құнынан 20%, бірақ 1т
үшін 10 доллардан көп емес).
Келесі әдіс шығу тегі бойынша:
Автономды – баждар мемлекеттік орган биліктерінің біржақты шешімдері
негізінде салынады. Әдетте кеден тарифын енгізу туралы шешім заң түрінде
парламентпен қабылданады, ал кеден баждарының нақты ставкалары сәйкес
ведомствамен белгіленеді және үкіметпен мақұлданады.
Конвенционды (келісімді) – баждар сауда мен тариф туралы келісім
(ГААТ) немесе кеден одағы туралы келісім сияқты екі жақты немесе көп жақты
келісімдер негізінде белгіленеді.
Преференциалды баждар – дамушы елдерден шығатын тауарларға көп жақты
келісімдер негізінде салынатын, әдетте қызмет ететін кеден тарифымен
салыстырғанда аса төмен ставкаларға ие. Преференциалды баждардың мақсаты –
экспортты кеңейту есебінен осы елдердің экономикалық дамуын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1 Қазақстан Республикасының сыртқы экономикалық қызметі
1.1 Сыртқы сауда қызметінің 6
түсінігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.
1.2 Қазақстан Кеден қызметіндегі Сыртқы Экономикалық Қызметін
реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
2 Қазақстан Республикасында Сыртқы Экономикалық Қызметтерді реттеу
әдістері және кедендік – тарифтік реттеудің қазіргі жағдайы
2.1 Сыртқы экономикалық операцияларды реттеудің 16
әдістері ... ... ... ... ... ..
2.2 Мемлекеттік протекционизм дамуының 24
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ..
2.3 Тарифтік және тарифтік емес реттеудің кедендік сыртқы
экономи-калық қызметтегі 31
орны ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...
3 Қазақстан Республикасында Сыртқы Экономикалық Қызметтерді
Мемлекеттік реттеуді жетілдіру жолдары
3.1 Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының (ТМД) кедендік – тарифтік
реттеу аймағындағы кедендік 41
одақ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.
3.2 Сыртқы Экономикалық Қызметтегі үштік одақтың бірыңғай кедендік
тарифі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
Қолданылған 62
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі болып – елдің сауда экономикасына көшу
шарттарында Сыртқы Экономикалық Қызметті реттеудің кедендік – тарифтің
сферасындағы мемлекеттік басқару жүйесінің құрылымдық бөлімінің құрылуын
қамтамасыз етуін анықталуы табылады.
ХХ ғасырдың 90 жылдары әлемдік сахнада болған үлкен өзгеріске Кеңес
Одағының құлауы жатады. Соның нәтижесінде 15 жаңа тәуелсіз мемлекет пайда
болды. Солардың бірі – Қазақстан Республикасы. Еліміз 8 жыл ішінде өзін
барша әлемге тәуелсіз әрі экономикасы өтпелі демократиялық мемлекет екенін
танытты. Қазақстан мемлекеті толық тұрақты даму үшін біржағынан өнеркәсібі
дамыған мемлекеттермен, екінші жағынан ТМД бойынша әдеттегі серіптестермен
белсенді сыртқы сауда саясатын жүргізуі қажет.
Сонымен қатар, Қазақстан өзінің транспорттық жүйесін, яғни теңіз,
өзен, теміржол, автомобиль және құбыр сияқты көлік түрлерін транспорттық
инфрақұрлымын дамыту керек.
Кеден саясаты – сыртқы экокномикалық қызметке қатысушылардың іс
әрекетттерін экономикалық-құқықтық реттеді жүзеге асырады. Осы бағытта
орындалғын дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасының сыртқы
экономикалық байланыстарын реттеудің қазіргі жағдайын талдау және оны
дамыту жолдарын көрсету.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасының кеден ісінің нормативтік
базасы өзі егемендік алып шыққаннан бергі кезде белгілі бір деңгейде
қалыптасқан және дамыған елдермен әлемдік ұйымдардың құқықтық жетістіктерін
енгізу арқылы даму үстінде.
Қазақстан Республикасының халықаралық экономикалық интеграцияны дамыту
мен нығайтуы барысында, басқа мемлекеттермен Кедендік Одақтар, еркін сауда
қатынастарын құру, кедендік сұрақтарды халықаралық құқықтық нормаларына
сәйкес келісімдер жасады.
Кеден саясатын орындаудың негізгі құралдары – кедендік баждар,
жинаулар (тарифтік реттеу), кедендік бақылау мен кедендік ресімдеу
процедуралары, түрлі кедендік шектеулер, сыртқы сауда тәжірибесіндегі
лицензиялау мен үлестеу болып табылады.
Сыртқы сауда операцияларын кеден тарифтік реттеу әлемдік экономикада
маңызды орынға ие, өйткені түрлі елдердің тауарларымен қызметтері арқылы
экспорты мен импортының азаюына да, өсуге де нақты әсер етуге болады.
Қазақстанның сыртқы сауданы реттеуде әлемдік тәжірибемен танысуы, одан
сабақ алуы оның болашақта өз саясатын белсенді және тиімді жүргізуіне жол
ашады.
Әлемдік қауымдастықтағы елдердің қазіргі кездегі тәжірибесіндегі
сыртқы экономикалық байланыстарды кеден тарифтік реттеу бір – бірімен өзара
байланысты қалыптасқан екі түрлі реттеуден тұрады. Халықаралық немесе көп
жақты жеке ұлттық реттеулер.
Белсенді сыртқы сауда саясатын жүргізумен байланысты Қазақстанның
экспорттық – импорттық операциялар көлемінің өсуі, кеден тарифтік реттеудің
өсуіне әкелді. Сыртқы сауда операцияларын кеден тарифтік реттеу әлемдік
экономикада маңызды орынға ие, өйткені түрлі елдердің тауарлары мен
қызметтері арқылы экспорты мен импортының азаюына да, өсуіне де нақты әсер
етеді.
Кедендік тариф – тариф ретінде өзінің экономикалық мағынасы мен сипаты
жағынан сыртқы сауда процесін нарықтық реттеуге жатады, яғни
мемлекетіміздің экономикалық және саяси даму үшін кедендік тарифтік
реттеудің маңызды екені анық.
Құқықтық базаның төмен сапасы құқықтық реттеудегі бос орындардың болуы
кедендік бақылау мен кедендік ресімдеу кезінде әдістер мен тәжірибе
арасындағы жарылулар пайда болуына және құқықтық шығармашылық аймағы
деген құбылыстың пайда болып, кең таралуына көмектесті.
Осындай бағытта жазылған дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазақстан
Республикасындағы Сыртқы Экономикалық Қызметтерді мемлекеттік реттеуді
талдау және оның жетілдіру жолдарын ұсынуы табылады.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
- Сыртқы Экономикалық Қызметті кедендік тарифтік реттеудің теория-лық
жағдайын сипаттау;
- Қазақстан Республикасының Сыртқы Экономикалық байланыстарын талдау;
- Қазақстан Республикасының қазіргі таңдағы Сыртқы Экономикалық
істердегі кедендік – тарифті реттеуді талдау;
- Қазақстан Республикасының кедендік – тарифтік әдістерін талдау;
- Қазақстан Республикасында Сыртқы Экономикалық Қызметіндегі
мемлекеттік реттеуінің жетілдіруін ұсыну;
- Сыртқы Экономикалық Қызметті кедендік – тарифті реттеудегі
механизмді жетілдіру.
Дипломдық жұмыстың объектісі болып, Қазақстан Республикасының сыртқы
экономикалық қатынастарын, сыртқы экономикалық байланысы мен кедендік
реттеу жүйесі табылады.
Әр елдегі кедендік қызметтің ұйымдастырушылық құрылымы – елдің
экономикалық даму деңгейіне, сыртқы экономикалық байланыстардың жан-
жақтылығы мен ауқымына тәуелді болады.
Кедендік тарифтер қазіргі кездегі сыртқы сауданы реттеудің негізгі
элементі болып табылады. Қазіргі таңда кедендік тарифтерді әлемдегі жүзден
астам ел қолдануда.
Әлемдік тәжірибеде сыртқы сауданың реттеудің экономикалық әдістері
болып тарифтік реттеу саналады. Олар мемлекет шекарасынан өту кезінде
экспорттық-импорттық ағымдардың базаның көрсеткіштеріне ықпал етеді. Ең
бастысы, тарифтік реттеу тауарға кеден салығын салу әдісі мен тәртібін,
сондай-ақ салық пен тарифтердің түрлерін, оның себептерін, кеден
жеңілдіктерін беру тәртібін анықтайды.
1991 жылғы 16-желтоқсаннан бастап тәуелсіз мемлекет деп жарияланған
Қазақстан Республикасы жөнінде сөз қозғалып отырғандықтан, заңды және
тұлғалар да, жалпы алғанда, бүкіл республика оның өзі халықаралық саудаға
белсенді түрде қатыса алады.
Бірақ әлемдік кеңістіктегі кез-келген сыртқы экономикалық және ел
ішіндегі қызметтің заңдылық негізі бар екенін атап өту керек. Демек,
халықаралық саудаға өздерінің кедендік заңдылықтарына сәйкес әртүрлі
шарттарды ұсынатын көптеген елдер қатысқандықтан, сыртқы экономикалық
қызметі жүзеге асыру кезінде серіктесті анықтау қажеттілігі туындайды.
Сондықтан тауар өндіріген елді анықтаудағы мақсат – Қазақстан
Республикасы территориясына әкелінген және оның шекарасынан әкетілу
процесінде тарифтік және бейтарифтік реттеуді жүзеге асыру қажет.
Қорыта айтқанда Қазақстан Республикасында кеден саласы – сыртқы
сауданың реттелуіне өз үлесін қосып, ел экономикасының өркендеуіне өз
ықпалын тигізуде.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс 3 тараудан тұрады. 1-
тарау екі бөлімнен тұрады. 1-тарауда Қазақстан Республикасының сыртқы
экономикалық қызметінің түсінігі, Қазақстан Кеден қызметіндегі Сыртқы
Экономикалық Қызметін реттеудің түсінігі ашылған. Ал 2-тарау үш бөлімнен
тұрады. 2-тарауда Қазақстан Республикасында Сыртқы Экономикалық Қызметтерді
реттеу әдістері және кедендік – тарифтік реттеудің қазіргі жағдайы, Сыртқы
экономикалық операцияларды реттеудің әдістері, мемлекет-тік протекционизм
дамуының негіздері, тарифтік және тарифтік емес реттеудің кедендік сыртқы
экономикалық қызметтегі орны көрсетілген. 3-тарау екі бөлімнен тұрады. 3-
тарауда Қазақстан Республикасының кедендік саясатын жетілдіру жолдары, яғни
қазіргі кезеңдегі кеден саясатының жағдайы және кеден саясаты құралдарының
тиімділігінің арттыру шаралары қарастырылды. Сонымен қатар, кеден
саясатының принциптері мен ТМД елдеріндегі кеден саясаты және Қазақстан
Республикасында қазіргі таңдағы кеден ісінің даму беталысы туралы сөз
қозғалды.
Дипломдық жұмыстың методологиялық негізі Қазақстан Республика-сының
қазіргі таңдағы заң актілері зерттелген – Қазақстан Республикасының
Конституциясы; Қазақстан Республикасының кеден кодексі және басқа кеден ісі
саласына қатысты заң актілері мен нормативті құжаттары, Қазақстан
Республикасының Президентінің жарлықтары, Қазақстан Республикасының
Үкіметінің қаулы, мен өкімдері, Кедендік бақылау комитетінің бұйрықтары мен
ережелері және сонымен қатар Қазақстан Республикасының беделді, атақты
ғалымдарының еңбектері де қарастырылды.
1 Қазақстан Республикасының сыртқы экономикалық қызметі
1.1 Сыртқы сауда қызметінің түсінігі
Сыртқы сауда – тауарлармен қызметті ішке енгізуден (импорттан) және
сыртқы шығарудан (экспорттан) тұратын елдер арасындағы сауда. Сыртқы
экономиканың басты көздерінің бірі - сыртқы сауда. Ал сыртқы сауда
саясатына келетін болсақ – белгілі бір елдің немесе елдер тобының сыртқы
сауда қатынастарын дамыту жөніндегі экономикалық, саяси, ұйымдық шаралар
жүйесі және де экспортпен импорттың географиялық және тауарлық құрылы-мының
көлемін анықтауды қамтиды. Сыртқы сауда айналымы – сыртқы сауда дамуының
жинақталған көрсеткіші, алыс-беріс арқылы жүзеге асырылады.
Жалпы сауда саясаты бұл – ұлттық өнеркәсіпті шетелдік бәсекелестерден
қорғау, экспортты ынталандырумен диверсификациялау, елде жұмыс орын-дарды
құру сондай-ақ т.б. елдің дамуын жетілдіретін шараларды іске асыру
жөніндегі саясатты айтамыз[1].
Сыртқы экономикалық қызмет – сыртқы экономиканың байланыстарды реттеу
тәртібін анықтау және елдің халықаралық еңбек бөлінісіне қатысуын
оңтайландыру бойынша мемлекет пен оның органдарының нысаналы түрде
бағытталған іс-әрекеті.
Сыртқы экономиканың негізін құраушыларға жататындар:
- сыртқы сауда саясаты (құрамына экспорттық және импорттық саясат
кіреді);
- шетел инвесторларын тарту және шетелдегі ұлттық капитал
салымдарын реттеу саласындағы саясат;
- валюталық саясат.
Сонымен бірге, сытқы экономикалық саясат жекелеген мемлекеттермен,
аймақтармен сыртқы экономикалық операцияларды жүргізудің географиялық
теңестірілуі міндеттерін де шешеді, бұл іс елдің экономикалық қауіпсіздігін
қамтамасыз етумен байланысқан.
Сыртқы экономикалық саясат – сыртқы экономикалық қасиетті де (СЭҚ)
реттейді, оның айрықша белгілеріне мыналар жатады:
- тауарлар мен қызметтердің халықаралық сауда саттығы;
- материалдық, ақша, еңбек және интеллектуалдық ресурстардың
халықаралық қозғалысы;
- сыртқы экономиканың құраушыларының бірі болып сыртқы сауда
саясаты табылады.
Ал сыртқы сауда саласындағы саясатты жүзеге асыру құралдарына:
кедендік тарифтер, шеттен әкелу және шетке шығаруды реттеудің бейтарифтік
шаралары; саудалық эмбарго; кедендік одақтар және еркін сауда аймағы;
валюталық қатынастар саласын: валюталарды сатып алу – сату операциялары,
коммерциялық және басқа мақсаттардағы валюталық операйияларға шектеулік
белгілеу жатады. Төлемдік қатынастар мен несиелік саясат сферасында займдар
(қарыз) экспорттық несиелер және экспорттық несиелерді сақтандыру бойынша
есептеу мөлшерлемелері мен проценттерінің деңгейлері реттеледі.
Көптеген мемлекеттерде сыртқы экономикалық саясат құралдарының кең
ауқымды жиынтығының болуы - өздерінің сыртқы экономикалық байланы-сының
құрылымымен даму бағыттарын құруға ғана емес, сонымен бірге басқа елдермен
сыртқы экономикалық байланысы мен сыртқы экономикалық саяса-тына да
белсенді түрде ықпал етуге мүмкіндік береді. Сыртқы экономикалық саясат
құралдарының бұл жиынтығын саудалық саяси механизм ретінде қарас-тыруға
болады.
Қазақстан Республикасының қазіргі кездегі дамуы өзара бағыныштылық
және өзара араласу процесінің күшейген кезеңінде жүріп жатыр. Қазақстан
Республикасының геосаяси орны, жалпы шекарасы, басқа аймақтармен байланыс
жасайтын көлік қатынасы, сондай-ақ бай табиғи ресурс қуаты өндірістік
өнеркәсіпті кооперацялауға, біріккен кәсіпорындар ұйымдастыруға,
агроөнеркәсіптік кешендердің қызметінің дамуына алғы шарттар жасайды. Жаңа
жағдайда бұрынғы одақ мемлекеттерінің арақатынасындағы стиль де өзгереді.
Қазақстан ТМД елдері мен сауда-экономикалық байланыстарында дүние жүзінде
белгіленген сауда-құқық негіздеріне, сауда және тариф жөніндегі бас
ассосация ұйымының принциптеріне сүйенеді. Саудадағы әртүрлі лицензия
түрінде квота, баж салығы, т.б. кедергілерден құтылуға алғашқы қадамдар
жасауда.
Қазіргі кезде жалпы экономикалық бірігудің әртүрлі жолдары бар екені
белгілі болды: ТМД елдерімен екі жақты келісімдер негізінде, көпжақты
келісімдерді тереңдету, аймақтық интеграциялық бағдарламаларды іске қосу
(Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан). Сыртқы сауданы либерализациялау және
оның еркін іс-әрекетіне жағдай жасау сыртқы сауда айналымының дамуына ықпал
етеді. Шетел мемлекеттерімен сыртқы сауда саясатын іске қосу құралдарына
мемлекетаралық комиссиялар жатады, олар екі жақты байланыстардың дамуы мен
ұйымдастыру жұмыстарын, сондай-ақ ынтымақтастық көлемінде туындаған кезек
күттірмейтін мәселелерді.
Сыртқы экономикалық қызметті әрі қарай либерализациялау Қазақстан
экономикасына шетел инвесторының қатысуы, Қазақстанның интеграциялық
мүддесі және тағы басқалар кедеңдік саясат құралы мен кеден мақсаттарын
сақтай отырып, кеден ісінің элементтерін унификациялауды, жетілдіруді қажет
етеді.
Мемлекеттік жоғарғы билік органдарының кеден саясаты мен сыртқы
экономикалық қызметті мемлекеттік реттеу саласында дұрыс шешім қабылдауы
үшін оның макроэкономикалық жағдайларын зерттеудің, сыртқы сауда
динамикасына, құрылымына, деңгейіне негізделген нақты талдаудың маңызы зор.
Кеден статистикасын құруға кіретін мемлекеттерге тауарларды
декларантпен рәсімдеуде толтырылған кеден декларациясындағы жүк жөнінде
белгіленген ақпарат жатады.
Сыртқы саудадағы кеден статистикасы ережелерін жүйелеу мақсатында
Қазақстан Үкіметімен (1995 жылғы 6 шілдедегі Примьер Министрдің №238
қаулысы бойынша) барлық министрліктер мен ведомстваларға, облыс басшыларына
өз қызметі барысында әлем елдерінің топтарын қоса алғанда, ТМД мемлекет
қатысушыларының сыртқы саудадағы кедендік статистика-сының бірыңғай
әдістемелерін басшылыққа ала отырып, қолдануға тапсырма берілді.
Халықаралық экономикалық қатынастың дәстүрлі және ең кең дамыған
нысанына – сыртқы сауда жатады. Дүниежүзіндегі елдердің барлығы үшін сыртқы
сауданың ролі ерекше маңызды. Американ ғалымы Дис Сакстың пікірнше:
қандай бір ел болмасын, оның экономикалық жетістігі сыртқы саудаға
байланысты. Дүниежүзілік экономикадан оқшауланың, ешқандай ел дені сау,
жөні түзу экономика жасай алған жоқ[2].
Халықаралық сауда – еңбек бөлінісі негізіңде әр түрлі елдердің
тауар өңдірушілер арасында пайда болатын байланыстардың нысаны және
олардың өзара экономикалық тәуелділігі.
Ғылыми – техникалық прогрестің ықпалын экономикада жүріп жатқан
құрылымдық өзгерістер, өнеркәсіп өңдірісінің мамандануы мен коопера-
циялануы ұлттық шаруашылықтардың қарым - қатынасын күшейтеді. Мұның өзі
халықаралық сауданың мейлінше дамуына мүмкіндіктер туғызады. Сырт-қы
саудада фритретерствоны еркін сауда немесе протек-ционизмді өз тауар
өңдірушілерін қолдау талдап алудағы ымырасыздық өткен уақыттардың
еншісінде қалды. Қазіргі кезде бұл екі бағыт өзара кірігіп, араласып
кетті.
Фритретерство саясатың ең алғаш А.Смит өзінің Салыстырмалы
артылықшылықтар теориясында анықтаған. Ол: айырбас қандай елге болса да
қолайлы; әрбір ел одан абсолютті артықшылықтар табады - деп жазған[3].
ХХ ғ. екінші жартысынан бастап халықаралық сауда жоғары қарқынмен
жедел дами бастады. Халықаралық сауданың жедел өсуіне мынадай факторлар
әсер етті:
- халықаралық еңбек бөлінісі мен өндірісті интернационалданудың
дамуы;
- экономикада жаңа салалардың пайда болуына және негізгі
капитал-ды жаңартуға игі әсерін тигізетін ғылыми – техникалық
революция;
- дүниежүзілік нарықтағы трансұлттық корпорациялардың белсенді
қызметі;
- тарифтер мен сауда туралы. Бас келісімнің шаралары арқылы
халықаралық сауданың реттелуі;
- көптеген елдердің импортына кедергілердің жойылып, кедең
бағасы төмеңдеп, еркін экономикалық аймақтардың құрылуы;
- сауда – экономикалық интеграция процестері дамып, жалпыға
бірдей нарықтың қалыптасуы;
- сыртқы нарыққа бейімделген, экономикасы бар жаңа индустриалды
елдердің пайда болуы т.б.
Соңғы онжылдықтарға сыртқы сауда динамикасының әркелкілігі біліне
бастады. Бұл дүниежүзілік нарыққа белсенді қатысушы елдердің өзара сауда
– экономикалық қатынастарына әсерін тигізеді. АҚШ дүниежүзілік
нарықтағы басымдығынан айырыла бастады.
Егер 1950 жылы АҚШ үлесіне дүниежүзілік экспорттың 31 тиген болса,
өз кезегінде Алманияның экспорты АҚШ деңгейіне жақындады. Сөйтіп, 90-
шы жылдары Батыс Еуропа халықаралық сауда – саттықта Испания едәуір
жетістіктерге жетті. Бұл жылдары машина мен жабдықтарды экспорттауда
Испания дүниежүзінде бірінші орынға шықты. Сол кезеңде өз тауарларының
бәсекелік мүмкіндіктері бойынша Жапонияға Азияның жаңа индустриалды
елдері - Сингапур, Гонконг және Тайвань жақындады[4].
Бәсекеге қабілеттіліктің дүниежүзілік классифкациясы төрт жүзге
жуық критерийлерден тұрады. Олардың негізгілеріне жан басына шаққандағы
табыс, инфляцияның деңгейі және сыртқы сауда балансы жатады.
Классификацияда, аталғандарда басқа қазба байлықтар, инфрақұрылым,
байланыс құрал – жабдықтар т.б. факторлар ескеріледі.
Женевада өткен дүниежүзілік экономикалық форумның баяндамасында,
бәсекелікті нақты мемлекеттің дүниежүзілік нарыққа салыстырмалы түрде
бәсекелестерінен артық байлық шығаруы деп анықтады.
Мамандардын болжауы бойынша ХХІ ғ. алғашқы жылдарында бәсекеге ең
қабілетті елдер сипатына АҚШ пен Азиялық мемлекеттер болады. 2030-шы
жылы бәсекеге ең қабілетті үш мемлекеттің қатарында АҚШ, Жапония, Қытай
болмақ. Бұлардан соң Алмания, Сингапур, Оңтүстік Корея, Индия, Тайвань,
Малайзия және Швейцария мемлекеттерінің мүмкіндіктері мол.
Дамушы елдердің өз экспортын диверцификациялауға шаруашылық
қызметіне жаңа өріс табуға ұмтылыстары өнеркәсібі дамыған елдер
тарабынан қандай нысанда болмасын, қарсылыққа кездесуде. Дегенмен, кейбір
дамушы елдер ең алдымен жаңа индустриалды елдер өз экспорттарының
құрылымын өзгерту ісінде айтарлықтай жетістіктерге жетті. Олардың
экспорттарында дайын өнімнің, өнеркәсіп бұйымдарының, соның ішінде
машиналар мен жабдықтардың үлесі артты.
ХХ ғ. соңғы ширегінде халықаралық экономикалық қатынастар жүйесінде
Азия-Тынық мұхит аймағының ролі күшейді. Дүниежүзілік банктің есептеуі
бойынша 2000 жылы дүниежүзілік сауда көлемінің 40%-і Тынық мұхит
бассейнінде шоғырланады. Өнеркәсібі дамыған елдер арасындағы халықаралық
еңбек бөлінісінің тереңдеуі, олардың өзара қарым-қатынастарын
ұлғайтып, дамушы елдердің үлестерін азайтады. Қазіргі уақытта негізгі
тауар тасқыны үлкен үштік: АҚШ – Батыс Еуропа – Жапония шеңберінде ағылып
жатыр.
1.2 Қазақстан Кеден қызметіндегі Сыртқы Экономикалық Қызметін реттеу
Сыртқы экономикалық қызмет аясындағы субъектілердің тауарлар
мен қызмет көрсетулердің экспорты мен импорты бойынша, сақтандыру
бойынша,материалдық және басқа да өндірістік облысындағы республиканың
нарықтық экономикасын құру,оның әлемдік экономикаға кіру және ең бастысы
республикада тұрғындардың қажеттілігін қанағаттандыру мақсатында
бірлескен кісіпкерлік мәселелері бойынша жүргізілетін қызметі
Қазақстанның сыртқы экономикалық қызметі деп түсініледі.Осы сыртқы
экономикалық қызмет мақсатты бағытталған болуы керек, ал осы
сфера-да жұмыс істеуге құлшынатын адамдар осы қызмет қандай ережеге
сәйкес дамитынын білулері керек. Бұл ережелер мен нормативтердің жиынтығы
сыртқы экономикалық қызметтің құқығын құрайды. Бұл ержелер өзгеруі
мүмкін және Қазақстанның экономикалық жағдайына қатысты , кейде саяси
жағдайлар да болуы, көбінесе Қазақстанның экономикасын және
өндірушілерді қорғау мақсатында өзгеріп отыратын Президенттің
заңдарында , жарлықтары мен өзге де актілерінде көрініс табады. Бұл
жағдайда сыртқы экономикалық қызметтің құқығы да өзгереді.
Сыртқы экономикалық қызметтің құқығы ретінде сыртқы экономикалық
қызмет немесе халықаралық экономикалық қатынастарда Қазақстанның
қызметінің аспектілерін реттейтін құқық нормаларының жиынтығы түсініледі.
Құқық нормаларының жиынтығы - Қазақстанның сыртқы экономикалық
қызметтестік қатынасын көрсететін Қазақстанның заңдылығымен, өзге де
нормативтік актілермен бекітілген нормалар болып табылады. Сонымен бірге
нормалардың осы жиынтығына бекітілген нормалар да кіреді. Сыртқы
экономикалық қызметтің субъектілері - мемлекеттің өзі, отандық және шетел-
дік жеке тұлғалар, сонымен қатар республика территориясында әрекет
етуші отандық және шетелдік заңды тұлғалар жатады.
Сыртқы экономикалық қызметтің обьектілеріне Қазақстандық шаруа-шылық
жүргізуші субьектілердің басқа мемлекеттің шаруашылық жүргізуші
субьектілерімен құқықтық қатынасқа түсуіне себепші болатын қатынастар бо-
лып табылады. Сыртқы экономикалық қызмет құқықтың қайнар көздері оның
пәні сияқты екі түрлі сипатта болады. Мемлекеттің сыртқы экономикалық
қызметін құқықпен қамтамасыз ету біріншіден, азаматтық құқық нормала-рының
көмегімен жүргізіледі.
Бірінші жағдай сыртқы экономикалық қызметті халықаралық құқық
қамтамасыз ету деп аталады. Сондықтан сыртқы экономикалық қызмет құқық
қайнар көздеріне біріншіден келісімдер,халықаралық келісімдер, әдет –
ғұрып (халықаралық құқық және сыртқы судалық) және халықаралық ұйымдар
мен конференциялардың шешімдері, екінші жағынан ішкі мемлекеттік (
негізінен шпруашылық) заңдылықтар жатады [5].
Халықаралық экономикалық қатынастарды реттейтін халықаралық
келісімдердің арасынан мыналарды ерекше атап көрсетуге болады:
1) экономикалық сұрақтар бойынша қаулыларды қамтитын саяси
келісімдер.
2) экономикалық келісімдер.
Мемлекеттің сыртқы экономикалық қызметін халықаралық құқық
қамтамасыз ету үшін саяси келісімдермен салыстырғанда экономикалық
келісімдер маңызды болып табылады. Олардың ішінде маңыздылары сауда
келісімдері, сауда - контингенттік келісімдер халықаралық есеп
айырысулар туралы келісімдер, несие келісімдері және тағы да басқа
келісімдер болып саналады.
Сыртқы экономикалық қызмет құқығының қайнар көздеріне сонымен
қатар құзыреттіліктеріне сәйкес министірліктер ведомоствалардың сыртқы
экономикалық қызмет мәселелері бойынша қабылданған актілері де жатады.
Қазақстанның сыртқы экономикалық қызметі барлық тарихтағы даму
кезеңдерінде экономикалық мәселелерді түрлі бағытта реттеуге әсер
етті. Оған барлық халықаралық шаруашылық бөлек аудандарды,
қосылуларды жатқызуға болады. Сыртқы экономикалық қатынастардың
халықаралық шаруа-шылығының ортақ құрылымы ретінде ішкі шаруашылық
пропорциялардың іске асырылуы және шаруашылық күштердің дамуын
тежейді.
Қазақстанның экономикалық реформалары сыртқы экономикалық қыз-метке
өзінің бағыттарын қосады. Бұл уақытқа дейін белгілі бір кезеңде сырт-қы
экономикалық қатынастар мемлекеттік деңгейде қарастырылады. Әкімшілік
топтар жүйелерінің мемлекеттің шаруашылық саясат өміріне экономиканы
өзіндік қамтамасыз ету жатады. Соған байланысты біздің экономикамыз барлық
бағыттарға байланысты балансталмаған. Толық жүйедегі басқарулар,
белгілеулер және ынталандырулар сыртқы экономикалық қызметтің экспорт
құрылымының өсуіне әкелмеді. Сыртқы экономикалық қатынас реформалары
елдің жағдайларын жақсартуға көмектеседі. Сыртқа рынокқа еркін
шығуға кәсіпорындар құқық алды деуге болады.
Бірақ та соңғы уақыттарда мұндай құқықтар жиі қолданылады. Бұл жағ-
дайлардың негізгі себептері-тек қана экономикалық қана емес, сонымен
қатар мемлекеттегі саясат жағдайы да әсер етеді. Болған жағдайларды
қайтадан орнына келтіру оңай шаруа емес. Соған байланысты, осылардың
барлығы сыртқы экономикалық қатынастың тоқ-тауына әкелуі мүмкін.
Қазақстан үлкен шаруашылық потенциалды иеленеді, соған байланысты түрлі
қаржы - эконо-микалық құрылымдарға қызығушылық білдіреді. Соның
нәтижесінде біздің мемлекетіміз тікелей бағытталған серіктестік ретінде
байқалған. Бұл толық жағдайда сыртқы саясат және экономикалық
қызығушылықтар түгелімен сәйкес келеді. Сондықтан нақтырақ ештеңеге
қарамастан қатынастар даму үстінде болады. Сыртқы рынок заңдарының
білімдері тек қана министр-лерге ғана емес, сонымен қатар түрлі
коммерциялық ұйымдар жұмысшы-ларға да қатысты болады.
Сыртқы экономикалық қатынастарға көптеген мемлекеттер және бірнеше
мемлекеттік қызметкерлер қатыса алады. Бірақ қатысушылардың біраз бөлігі
сыртқы экономикалық қызмет ережелерімен таныс емес.
Мемлекеттің сыртқы рынокқа шығу үшін, көптеген экспорттық импорт-
тық қызметкерге байланысты мәселелерді шешу қажет:
-әлемдік рынокты толығымен білу қажеттілігі;
-серіктестіктерді таңдау;
-шетел фирмалары және маркетинг қызмет ережелері;
-тауарларды тарату және сатылғаннан кейінгі қызметтер.
Сыртқы экономикалық операцияларды жүзеге асырғанда сыртқы саудалық
келісім-шарт қорытындысы орын алады. Сыртқы экономикалық қызметке
мамандарды даярлау мемлекет үшін белгілі бір маңызды орын алады.
Қазақстанның сыртқы экономикалық қызметтері қазіргі уақытта сыртқы сауданы,
халықаралық бірігулер мен ұйымдар, ғылыми техникалық одақтас-тықтар,
лицензия мен технология саудасы және тағы басқа арқылы жүзеге
асырады.
Экономика жағынан 70-80 жылдардан бастап сапалық өзгерулер мен
әлемдік экономикалық қатынастың дамуы байқалды. Әлемдегі ең жоғары
дамулы және кең таралған рынок экономикасындағы сауда біздің мемлекеті-
мізге де жетті деуге де болады. Жаңа коммерциялық банкілер және
сақтан-дыру компаниялары пайда болып инжиниригтік қызметтер,
консультациялық (консалтингтік) фирмалар, қызықты жарнамалар сандары өсті
деуге болады.
Әлемде экономикалық шекараларды мемлекеттер арасында біртіндеп
Үлкейтіп ортақ организм құрылуда. Яғни олар ортақ бір заңға бағынуға
тиіс. Ұлттық экономикалық саясатты бөлек қарастыратын болсақ, егер
мемлекет басқа елмен экономика стратегиясы координацияланған жағдайда
ұтымды болады. Мысал ретінде, Европалық Одақ (ЕО)-ты қарастытырамыз. Әрине
экономикалық интеграциядан барлық мемлекеттер ұтады, бірақ әр түрлі
ұтады: біреулері – көп мөлшерде, келесілері аз мөлшерде. Біздің
мемлекеті-міз интеграциялық процестері жағынан дамыған[6].
1991 жылдан бастап экспорт және импортты реттеудегі ортақ
одақ жүйесі жойыла бастады. Сыртқы экономикалық қызмет қиын
жағдайда болып, шаруашылық байланыстар бұзылып, өндіріс орындары тез
арада қысқарды. Сыртқы экономикалық қатынастың жетістіктеріне ішкі
нарықта бәсекенің тұрақтауына байланысты емес және ұлттық өнімнің
бәсекеге түсе алуына да, сндай-ақ оны өткізу мүмкіншілігін білуі,
шетел әріптестерінің нарықта еңбек тәртібін сақтауы, сыртқы саудаға
ықпал ететін ұлттық мемлекетаралық құралдардың, қадалардың орындалуы
жатады. Сыртқы экономикалық қатынасты жүргізетін елдердің әлемдік
нарықта сыртқы сауда операцияларын шектеу жағдайларын нашар білуі
экспорттық өнімді өндіруді, еңбекте жоққа шығарады, алынатын
валюталық пайданы қысқартады, ескермеген шығынды көбейтеді, сондай-ақ
пайдалы сыртқы сауда жұмысын тоқтатады. Бұл қателіктерді болдырмау үшін
сыртқы сауданы реттеу механизмі тұрақты қадағалау, ұлттық кеден
тәртібінің ерекшелігін білу, кіргізілген халықаралық келісімдердің
нормасын білу қажет.
Сыртқы эканомикалық қатынастарға мемлекеттің араласуының күшейуі
кәсіпорындардың сыртқы эканомикалық қызметінің кеңеюінің қажеттілігіне
және жалпы эканомикалық өндірісті кооперациялау мен интернационалдан-
дырудың халықаралық көлеміне,сондай – ақ сыртқы нарықтық жағдайы және
жекелеген елдердің реттеу шараларының әр түрлі болуына байланыс-ты.
Қазіргі кездегі халықаралық тәжіриебеде сыртқы сауданы шектеу өзіне
тән ерекшелігімен көріне бастады.
Оның себебі 90 - жылдарда әлемдік сауда дамуының негізгі
бағыттарына байланысты болды, ақпараттық техни-калық және құқық
қағидаларын қалыптастыру процестерінің қарқынды да-муы мен әлемдік
нарықта өзара тығыз байланысты дамуы, сондай-ақ, халық-аралық
келісімдер жүйесінің ерекшелігіне байланысты болды. Қазіргі кезде
сыртқы сауданы реттеу құралдарының әр түрлі формалары, есеп және
төлем операциялары мен құжат айналымдары қалыптасқан десе де болады.
Ұлттық сыртқы сауданы реттеу жүйесіне тән сипат жоғары деңгейде
ұйымдас-тырылған заңмен қамтамасыз етілуі,сондай-ақ сыртқы экономикалық
қызмет-тің субъектілерінің құқын және міндеттерін анықтап беру.Оның
өзі атқарушы орындардың мүмкіншілігін көрсетеді, сонымен бірге
мемлекеттік сырт-қы сауда саясатында тұрақтылықты қамтамасыз етеді.
1991 жылы Қазақстан Республикасы егемендік алу кезеңінен бастап,
өз экономикасын радикалды реформалауға көшті. Осы кезең жалпы Қазақстан
экономикасында сыртқы экономикалық қатынастардың жаңа бастамасының алды
деп қарауға болады. Бұрынғы социалистік республикалар арасындағы
арақатынас жаңа сипат алумен қатар,алыс шетелдермен екі жақты эконо-
микалық төте байланыстардың едәуір кеңеюі басталды. Реформалау дағы ең
бастапқы нәтиже сыртқы тұйық шеңберді бұзып, өзіндік жаңа экономикалық
саясат қалыптастыру және оны іске асыру болды. Дегенмен реформа куры-
сының тиянықты бір бағытта жүруі, экономикалық ашықтығы және сыртқы
экономикалық қызметтердің ырықтандырылуына (либерализациялануына)
байланысты етеді.
Қазақстан Республикасының стратегиялық дамуын жүзеге асыру дүние
жүзілік шаруашылық жүйесімен тең құқықты әріптес ретінде интеграцияға
бағытталған өзінің жеке сыртқы экономикалық істердегі саясатының
қалып-тасуына, экономикалық реформаларды одан әрі тереңдетуге, өндірісті
тұрақ-тандыру және көтеруге, экономикалық тәуелсіздік пен
қауіпсіздікті қамтама-сыз етуге тікелей байланысты.
Сыртқы сауда-экономикасының теориясы қазіргі кездегі дүние жүзін-
дегі елдер экономикасының болып жатқан өзгерістерге сәйкес, одан әрі
дамуды қажет етеді. Өйткені 1970 жылдардан кейінгі дүние жүзі елдері
экономикасының дамуындағы болған үлкен өзгерістер өндіріс жағынан
дамыған және жаңа даму жолына түскен елдердің жақындасуына, дүние
жүзіндегі мүлде басқа халықаралық сауда құрлысының құрылғандығын және
осы болып жатқан өзгерістерді дәлелдеудесыртқы сауда теорияларының
бұрынғы тұжырымдарының шектелуі екені белгілі болды [7].
Қазіргі кезде Қазақстанда нарықтық қатынастардың қалыптасу
процесі толық анықталған жоқ. Нарық экономикасына тән мемлекттік
меншікпен қатар, жеке шаруашылықты мейлінше дамыту, оның ішінде:орта
және шағын іскерлікті өркендету,өндіріс орындарының арасында мүлде жаңа
нарықтық қатынастарды қалыптастырып, дамыту, ашық экономика саясатын
ұстау дүние жүзілік сауда экономикалық қатынастар жүесінде еліміздің өз
орнын нық алуының алғы шарттары болып табылады.
Ал, бұған керісінше, сырт елдермен сауда қатынастарын барынша
дамыту,дүние жүзіндегі бейбіт сауда ұйымдарының жұмыстарына араласып
оған белсене қатысу еліміздегі нарықтық қатынастардың тез
қалыптасуына, экономикалық реформаны екпініне және оның сәтті
жүруіне әсер етеді. Қазақстан Республикасының тәуелсіз мемлект болып
бөлініп шығуы, оның дербес тиімді сыртқы сауда экономикалық
қатынастарын жүргізуге мүмкіндік берді. Қазір Қазақстан дүниежүзілік
қауымдастыққа және халықаралық сауда - экономикалық қатынастарына жеке
субъект ретінде кіріп отыр.
Тарихқа көз жүгертсек, 1991-1995 жылдар аралығында республикада
сыртқы экономикалық қызмет жүйесін реттеу заңдарының негізі құрылды.
Көптеген шараларды қолдану нәтеижесінде сыртқы сауда балансында бірінші
рет оңды сальдо қалыптасты. Мысалы, 1995 жылы 1232,3 доллар болса,
1996 жылы 1909,8 млн. долларға жетті. Сыртқы экономикалық сферада
дағдарыстан шығудың жолдарын шетелдердің сыртқы сауданың ырықтандырылуы
тәжі-ребиесін зерттеу айрықша маңызға ие себепті көптеген дамыған
елдердің шаруашылығы өсуінің негізгі факторларының бірі сыртқы сауда.
1993-1995 жылдар аралығында Қазақстан Республикасында жақын сондай-ақ
алыс шетел арасында сыртқы сауда айналымы көлемінің өсуі тұрақты
бағыт алуы байқалды. 1992 жылы республикада экспорттық және импорттық
операциялар әлемнің 62 елімен болса, 1995 жылы 129 елмен болды.
1995 жылы Еуропалық елдер үлесіне жалпы тауар айналымының 62 % -ті,
Азия елдеріне 30,2 % -ті түседі.
1995 жылы Қазақстанның кеден одағына кіретін елдермен сыртқы
сауда айналымы ( Ресей, Беларусь ) 1994 жылымен салыстырғанда 45 % -ке
өсті, оның ішінде Ресей үлесі 45,8 % болды. 1996 жылы Қазақстанда
экспортпен импорт өнімдерін лицензиялау және квоталау тоқтатылды.
Республиканың сыртқы сауда балансының құрлымында сыртқы сауда
тәртібін ырықтандыру, тосқауылдарды жою байқалды. Экспорт көлемінің
сальдо қалыптастырды,ол АҚШ долларымен 1909,8млн.1995жылы 1332,3млн.
долл. экспорт 5822,7 млн. долл. 4974,4млн. долл. 1995ж импорт- 3912,9
млн. долл.-3742,1 млн. долл Қазақстан экспортының құрлымында
шикізат өнімдері 38 % минералдық өнімдер 32% металлургиялық өнімдер 12%
тамақ өнімдерін шығаратын шикізат 9%. Қазақстанның негізгі экспорттық
өнімдері қара және түсті металл 40%, минералдық өнімдер, мұнайды
қосқанда 33%. және химиялық өнімдер10%. болды[8].
Қазақстан үшін ең ұтымдысы - экспортқа бағытталған стратегияны
ұстау,бірақ оны таза күйінде іске асыру күрделі болғандықтан,
республиканың экономикалық қауіпсіздігін ойластыра отырып, аралас
стратегияны яғни шаруашылығының дамуының икемді орта жолын ұстау
қажет.
Алдымен, сыртқы экономикалық қызметті реттеудің топтамасына көшпей
тұрғанда, негізгі түсініктер мен анықтамаларға тоқталайық.
Коммерциялық құжаттар – шот – фактуралар, спецификациялар, тию және
орау беттері, Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарына сәйкес
келетін тауарлардың құнын дәлелдейтін құжаттары.
Жүйелендірілген тасымалдау – бір транспорттық құралымен, бір неше
тауарды жіберушілер және тауарды алушылар тауарды бірігіп тасымалдаған
кезде айтады.
Тарифтік емес реттеу шаралары – дегеніміз Қазақстан Республикасына
тауарларды кіргізуге және шығаруға шектеулерді қою немесе тасымалдауды
рұқсат етпеу, квоталау, лицензиялау, тауарлардың стандартқа сәйкес келетіні
туралы дәлелдеу.
Тарифтік реттеу шаралары – кеден ісі саласындағы сыртқы экономикалық
және басқада қызметтердің мемлекеттік реттеуді қамтамасыз ету Қазақстан
Республикасының Үкіметімен белгіленген шаралары болып табылады.
Салықтар - Қазақстан Республикасының кеден шекарасынан тасымал-даған
кезде кеден органдарына алуға жүктелген қосылған қосалқыға салық және
акциздер болып есептеледі.
Кедендік төлемдері мен салықтарды төлеуді қамтамасыз ету – төлемдерді
төлеу тәртібі Қазақстан Республикасыны Кеден кодексінде көрсетілген
тәртіптерге сәйкес жүргізіледі.
Тасымалдаушы – транспорттық құралдарды қолдануға құқығы бар, яғни
тасымалдауға міндетті тұлға болап есептеледі.
Сыртқы сауда саясатын жүзеге асыру тұтас және жекелеген мемлекет-
термен және мемлекеттер тобымен сыртқы сауда қатынасындағы мемлекеттің
стратегиялық мақсатын анықтауды, сонымен қатар аяғында жеткен нәтижені
сақтауды және қойылған мақсаттарға жетуді қамтамасыз ететін құралдар мен
әдістерді жасауды болжайды.
Кедендік құнды кедендік бағалаудың халықаралық принциптеріне сәйкес
анықтауға бақылау жүзеге асырылуда, тарифтік және тарифтік емес шаралары
қабылдануда, жеңілдіктер мен преференцияларды ұсыну заңдылығына бақылау
күшейтілуде. Біріншіден, импортталатын тауарлардың кедендік құнын дұрыс
анықтауға, тауар номенклатурасының кодтарын, сондай-ақ тауарлардың шығу
елін дұрыс айқындауға бақылауға бастапқы назар аударылады.
2 Қазақстан Республикасында Сыртқы Экономикалық Қызметтерді реттеу
әдістері және кедендік – тарифтік реттеудің қазіргі жағдайы
2.1 Сыртқы экономикалық операцияларды реттеудің әдістері
Сыртқы экономикалық қатынас әр түрлі реттегіштер, яғни рычагтар қызмет
етуімен қалыптасады, олар байланыстың пайда болуына әсер етеді және олардың
дамуын мемлекеттің қызығушылығын қорғайтын тиімді саяси-экономикалық
жүйенің дамуына бағыттайды. Сыртқы экономикалық қатынасты реттегіштер
ұйымдастырушы-биліктік және экономикалық бола алады.
Ұйымдастырушы – билік беру реттегіші - әкімшілік сипаттағы реттегіш.
Олар мемлекеттің және оның органдарының сыртқы экономикалық қатынастық
дамуы мен құрылуына тура мақсатты бағытталған әсері болып табылады. Оларға
жататындар: тауарларды жұмыстар мен қызметтер импорты мен экспортын
квоталау және лицензиялау; белгілі бір қызмет түрлерін лицензиялау,
тауарлар, қызметтер, жұмыстар экспортынан түскен валюта табыстарының бір
бөлігін міндетті түрде сату механизмі; кеден тәртіптемелері, тауарларды
шығару мен кіргізуді кедендік рәсімдеу; валюталық бақылау; кедендік
бақылау, экспорттық бақылау, импорттық бақылау және т.б.
Мемлекетпен сыртқы экономикалық қатынасты реттеу мемлекеттің сыртқы
экономикалық саясатының негізгі мақсаты болып табылады. Мемлекеттің сыртқы
экономикалық саясаты көбіне төлем балансының жағдайына байланысты.
Қазақстан Республикасының сыртқы саясатының негізгі бағыты:
• Қазақстан нарығын қорғау мен экономиканың өсуін ынталандыру
• Сыртқы экономикалық қатынастың ұзақ мерзімді сипатқа ие болуы
• Отандық экспортерлар үшін әлемдік нарықта қолайлы жағдайлар жасау[9].
Мемлекеттің сыртқы экономикалық саясаты мерзіміне байланысты және
бағытына байланысты екіге бөлінеді. Сыртқы экономикалық саясаттың уақыт-ша
аспектісі мемлекеттің сыртқы экономикалық қатынастың дамуы мен қалыптасуы
бойынша ұзақ және ағымдағы қызметтер кешенін құрайды. Бұл жерде негізгі
қағидалар өзгеріп отыруы мүмкін, өйткені ағымдағы сыртқы экономикалық
саясатты реттегенде кейбір шешімдер жедел түрде қабылданады. Бұған мысал
ретінде 1998 жылғы Қазақстанның Ресейдегі девальвацияға қатысты, саясатының
өзгеруі бола алады. Сыртқы экономикалық саясаттың кеңістіктік аспектісі
әлемдік экономикаға әсер ету бағыттары бойынша мемлекет қызметтерін
анықтауға арналған.
Мемлекеттің сыртқы саясатының құрамына әдетте, сыртқы сауда саясаты,
валюталық саясаты және әрине, кеден саясаты кіреді.
Қазақстан Республикасының кеден саясаты – Қазақстан Республикасы
саясатының ішкі және сыртқы саясатының құрамды бөлігі.
ҚР кеден саясатының мақсаттары:
• Қазақстандық нарықты қорғау бойынша сауда-саяси міндеттерді жүзеге
асыруға үлесін қосу;
• Қазақстан Республикасының кеден-территориясында тауар айналымын кедендік
реттеу мен бақылау құралдарын аса тиімді қолдануды қамтамасыз ету;
• Қазақстан экономикасының дамуын ынталандыру[10].
Кеден саясаты кеден ісінің бір бөлігі болып табылады. Оның негіздері
Қазақстан Республикасының Кеден Кодексінде анықталған. Нарықтық эконо-
микада мемлекет елдің қауіпсіздігін қамтамасыз ету және жалпы ұлттық қызы-
ғушылықты қорғау үшін сыртқы экономикалық қатынасты реттеуді жүзеге
асырады. Сыртқы экономикалық қатынасты реттеу бойынша мемлекеттік
органдардың қызметі әлемнің барлық елдерінде жүзеге асырылады, бірақ оның
масштабтары мен міндеттері елдің масштабы, көкейтестігі әлемдегі жағдайы,
мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатына негізінен анықталады.
Сыртқы экономикалық қызметті мемлекеттік реттеу сыныпталатын
белгілеріне байланысты экономикалық және әкімшілік, тарифті және тарифтік
емес деп бөлінетін әр түрлі әдістермен жүзеге асырылады.
Сыртқы экономикалық қатынасты реттеудің экономикалық әдістері сауда
саясатының экономикалық құралдарын қолдануға негізделеді, яғни кеден
баждары мен салықтар (ҚҚС мен акциздер және т.б), кеден шектеулері. Осы
құралдарды қолдану арқылы мемлекет сыртқы экономикалық қатынас
субъектілерінің экономикалық қызығушылықтарына әсер етеді, және
қорытындысында олардың іс-әрекетіне, оларға толық тәуелсіздігін қалдыра
отырып әсер етеді. Олар көп деңгейде нарықтық қатынастар табиғатына сәйкес
келеді және сондықтан қазіргі жағдайда сыртқы экономикалық қатынасты
реттеуде маңызды қызмет атқарады.
Әкімшілік әдістер қоғам қызығушылығында сыртқы экономикалық қатынасқа
қатысушылар қызметінің әр түрлі жақтарын регламенттеу, СЭҚ субъектілеріне
мемлекет тура әсер ету арқылы мемлекеттік ережелерді, нормативтерді, тиым
салуларды қамтиды. Көп жағдайда әкімшілік әдістер нарықтық қатынастар
табиғатына қарама-қайшы болады, сондықтан олардың қолдану саласы бірқалыпты
азаюда.
Сыртқы экономикалық саясаттың екі негізгі бағыты бар:
• еркін сауда саясаты
• протекционизм
Еркін сауда саясатында, мемлекет нарық артында негізгі реттегіш рөлін
қалдырып, сыртқы саудаға тікелей әсер етуден бас тартады. Бірақ бұл,
мемлекет шаруашылық қызметінің осы бағытына әсерді мүлдем жояды деуге
болмайды. Ол өзінің шаруашылық субъектілеріне максималды еркіндік беру үшін
басқа елдермен келісімге отырады.
Еркін сауда оңтайлы саяси қорытындыларды алып келеді, өйткені бұл
жағдайда мемлекеттер көп деңгейде өзара байланысады, және қорытын-дысында
бір-біріне қатысты қарсыластық іс-әрекеттер жасаудың қауіпі төмендейді.
Еркін сауда саясатын жүргізу көбіне экономикалық дамыған елдерге
халықаралық экономикалық айырбастан аса үлкен пайда алуға мүмкіндік береді.
Протекционизм – шетелдік бәсекелестіктен отандық экономиканы қорғауға
бағытталған саясат. Еркін сауда саясатына қарағанда, протекцио-низмде нарық
күштерінің еркін қызмет етуі болмайды, өйткені белгілі бір елдердің әлемдік
нарығында экономикалық әлует пен бәсекелестік әр түрлі, сондықтан нарық
күштерінің еркін қозғалысы онша дамымаған елдер үшін тиімсіз болуы мүмкін.
Аса күшті шетел мемлекеттері жағынан шектелмеген бәсекелестік онша
дамымаған елдерде экономикалық тоқырауға және белгілі бір елдің тиімсіз
экономикалық құрылымына нысандалуына алып келуі мүмкін[11].
Сыртқы сауда саясатының құралдарына сонымен қатар екі жақты және көп
жақты келісімдер жүйесі жатады. Бірақ көбінесе дамыған нарық қатынастары
жағдайында олардың көмегімен мемлекет сыртқы саудадан түсетін табыстың
өсуіне немесе азаюына әсер ету арқылы мемлекеттік саясат мақсаттарына
сәйкес осы салада шаруашылық субъектілеріне шешім қабылдауды мәжбүр етеді.
Бұл құралдарға тарифтік және тарифтік емес шектеулер жатады.
Тарифтік әдістер сыртқы экономикалық қызметті экономикалық реттеудің
негізі болып табылады (экономикалық әдістердің басқа бөлігі салықтар мен
жиналымдарды қосады). Сыртқы экономикалық қатынасты реттеуде кеден
тарифтерінің ерекше ролі олардың экономикалық реттеудің басқа әдістерімен
байланыссыз айырықша қарастырылуының мақсаттылығын анықтайды.
Тарифтік емес реттеудің әдістері шетел бәсекелестері мен отандық
тұтынушыдан отандық нарық пен отандық тұтынушының қорғалуына бағытталған,
сонымен қатар осы маңызды шикізат тауарларының аса көп экспортын
жібермейді.
Кеден тарифы – елдің мемлекеттік шекарасы арқылы өтетін, тауарларға
қолданылатын кеден баждары ставкаларының бірігуі және ол сыртқы
экономикалық қызметтің тауарлық номенклатурасына сәйкес жүйеленген.
Кеден тарифінің негізгі мақсаттары:
- елге тауарларды кіргізудің тауарлық құрылымының рационализациясы;
- тауарларды шығару мен кіргізудің, мемлекет территориясындағы
валюталық табыстар мен шығындардың рационалды қарым-қатынасын
ұстап тұру,
- тауарларды өндіру мен тұтыну құрылымында прогресивті өзгерістер
үшін жағдай жасау;
- ел экономикасын қолайсыз шетел бәсекелестігі әсерінен қорғау;
- мемлекеттің әлемдік экономикаға тиімді интеграциялануы үшін жағ-
дайларды қамтамасыз ету[12].
Кедендік тарифі тауарларды кеден территориясына кіргізу және кеден
территориясынан шығаруға қатысты қолданылады. Экспортты кеден баждарымен
бөлек экспортты кеден тарифі және импортты кеден баждарымен бөлек импортты
кеден тарифтері бар.
Кеден тарифінде үш бағана бар: СЭҚ ТН бойынша тауар коды, тауардың
қысқаша атауы және процент есебінде кедендік құннан немесе белгіленген
мөлшерде алым алынатын тауарлардың бірлігіне баж ставкасы.
Кеден тарифы – тауарлар тізімінің анықталған белгісі немесе белгілері
бойынша жүйеленеді. Тауарлардың әрбіріне кеден баждарының бір немесе
бірнеше ставкалары көрсетіледі. Қорытындысында кеден тарифтерінің екі түрін
ажыратады: қарапайым және күрделі.
Кез-келген елдің кеден тарифы шығаратын немесе кіргізетін тауарларға
салық салу үшін қолданылатын, кеден баждарының нақты ставкаларынан тұрады.
Кеден баждары астында тауарлардың мемлекеттік кеден шекарасын өту
кезінде тауарлар эспорты немесе импортына түсіреді. Импорттық кеден
баждарын енгізу, бір жағынан ішкі тұтынудың қысқаруына әсер етсе, екінші
жағынан – ұлттық тауар өндірушілерін қорғауға үлесін қосады. Әр түрлі
тауарлар бойынша қорғау (протекция) деңгейі әр түрлі. Сонымен қатар,
әрқашан нақты емес, өйткені көптеген тауарлар оларға баждар белгілене
алатын шикізат пен жартылай дайын өнімді қолданумен өндіріледі.
Кеден баждары 3 негізгі қызметті орындайды:
Фискалды, импортты және экспортты баждарға жатады, өйткені олар
мемлекеттік бюджеттің табыс бөлігі баптарының бірі болып табылады.
Протекционистік (қорғаушы) импорттық баждарға жатады, өйткені олардың
көмегімен мемлекет жергілікті өндірушілерді керексіз шетел бәсекелестігінен
қорғайды. Баланстаушы, тауарлардың ішкі бағалары бір себептерге байланысты
әлемдік бағалардан төмен тауарлардың керексіз экспортын жүзеге асырмау
мақсатында белгіленген экспорттық баждарға қатысты.
Кеден баждары келесі критерийлар бойынша сыныпталады:
Импорттық – баждар, елдің ішкі нарығында олардың еркін айналуы үшін
шығарғанда, импорттық тауарларға салынады. Шетел бәсекелестігінен ұлттық
өндірушілерді қорғау үшін барлық елдерімен қолданылатын баждың басымды
нысаны болып табылады;
Экспорттық – баждар, мемлекеттің кеден территориясынан тыс шығаруда
экспорттық тауарларға салынады, бөлек тауарларға әлемдік нарықтық еркін
бағанасын және реттелетін ішкі бағалар деңгейіндегі үлкен айырмашылықтар
болған жағдайда кейде ғана белгілі бір елдермен қолданылады, оның мақсаты
экспортты қысқарту мен бюджетті толтыру болып табылады.
Транзиттік – баждар мемлекеттің кеден территориясы арқылы транзитпен
өткізілетін тауарларға салынады, өте аз кездеседі және көбіне сауда
соғысының құралы ретінде қолданылады.
Экспорттық – импорттық операцияларды кедендік реттеуде қолданы-латын
әдістік бажды белгілеу әдісі болып табылады[13].
Белгілеу әдісіне сәйкес адвалорлы, спецификалық және аралас баждар
болып бөлінеді. Әлемдік сауда тәжірибесінде тауар бағалы пайызынан
белгіленетін адвалорлы баждар аса кең таралған. Адвалорлы баждар бір
тауарлы топ шеңберінде әр түрлі сапалы сипаттарға ие, тауарлар үшін
қолданылады. Бұл баждардың күшті жағы тауарларға бағалардың ауытқуына
қарамастан, ішкі нарықты қорғаудың бір деңгейін ұстап тұрады, тек бюджет
табыстары ғана өзгереді. Адвалорлы баждардың әлсіз жағы кеден баждарын салу
мақсатында тауарлар құнын кедендік бағалау қажеттілігін қарастыруы болып
табылады. Көптеген экономикалық (айырбас бағамы, пайыз ставкасы) және
әкімшілік (кеден реттеу) факторлары әсерінен тауар бағасы ауытқитындықтан
адвалорлық баждардың қолданылуы субъективті бағалаумен байланысты.
Айырықша (спецификалық) кеден баждары өлшеу бірлігінен абсолютті
шығарылуымен белгіленеді. Айырықша баждар әдетте стандартталған тауарларға
салынады зияндық жасауға көптеген жағдайда еркіндік қалдырмайды, және
әкімшіліктендіруде қарапайым болғандықтан бәсекеге тұрмайтын басымдылыққа
ие. Арнайы баждар көмегімен кедендік қорғаудың деңгейі тауарларға бағалар
ауытқуына қатты байланысты. Мысалы, егер импорт бағалары өссе, ішкі нарықты
қорғау деңгейі айырықша тариф көмегімен төмендейді. Бірақ басқа жағынан
қарағанда, экономикалық төмендеу мен импорттық бағалардың түсуінен айырықша
тариф ұлттық өндірушілерді қорғау деңгейін жоғарылатады.
Аралас баждар өзінің ішінде адвалорлы және айрықша баждарды
біріктіреді, төлеуге көбірек алынады (мысалы, кеден құнынан 20%, бірақ 1т
үшін 10 доллардан көп емес).
Келесі әдіс шығу тегі бойынша:
Автономды – баждар мемлекеттік орган биліктерінің біржақты шешімдері
негізінде салынады. Әдетте кеден тарифын енгізу туралы шешім заң түрінде
парламентпен қабылданады, ал кеден баждарының нақты ставкалары сәйкес
ведомствамен белгіленеді және үкіметпен мақұлданады.
Конвенционды (келісімді) – баждар сауда мен тариф туралы келісім
(ГААТ) немесе кеден одағы туралы келісім сияқты екі жақты немесе көп жақты
келісімдер негізінде белгіленеді.
Преференциалды баждар – дамушы елдерден шығатын тауарларға көп жақты
келісімдер негізінде салынатын, әдетте қызмет ететін кеден тарифымен
салыстырғанда аса төмен ставкаларға ие. Преференциалды баждардың мақсаты –
экспортты кеңейту есебінен осы елдердің экономикалық дамуын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz