Қазақстан - Қытай қатынастарының негізгі кезеңдері және стратегиялық мүдделері
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3 - 5
1. Қазақстан – Қытай қарым қатынастарын зерттеудің теориялық-методологиялық
мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6 - 30
1.1 Қазіргі заманғы геосаясат және Қазақстанның сыртқы сясаты
... ... ... .. 6- 14
1.2 Қазақстан мен Қытайдың жаңа геосаяси кеңістіктегі орны
... ... ... ... . 14 - 22
1.3 Қазақстан - Қытай қатынастарының негізгі кезеңдері және
стратегиялық мүдделері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
. 22 - 30
2. Қазақстан – Қытай қарым-қатынастарының қазіргі жағдайы және дамуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 31 - 62
2.1 Қазақстан-Қытай сыртқы саяси қатынастары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 31 - 42
2.2 Қазақстан экономикасына Қытайдың ықпалы: қауіп пен мүмкіндік ... 42 –
50
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... . 63 - 66
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 66-68
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Кез-келген мемлекет үшін көршілес
мемлекеттермен бибітшілік қарым-қатынаста болу, тиімді байланыс орнату және
оны дамыту барлық уақытта күн тәртібінен түспейтін негізгі мәселе екені
анық нәрсе. Қазақстан өз тәуелсіздігін алған күннен бастап көрші
мемлекеттермен жақсы қарым-қатынас орнатуға көңіл бөлгені белгілі.
Қазақстан үшін көрші мемелекеттердің ішінде Күн Шығыс Елі деп аталатын
Қытай Халық Республикасының орны ерекше. Қытай Халық Республикасымен
Қазақстан Республикасының арасындағы қарым-қатынастардың барысына талдау
жасаушылардың бір тобы қауіпті жағын көтерсе, екінші бір тобы біздің
мемлекетіміз үшін пайдалы жақтарын алға тартады. Қалай болғанда да біз
көршілес жатқан Қытаймен қарым-қатынас, байланыс жасамай, тұра алмаймыз.
Екі елдің арасында әртүрлі мәселелер әрдайым туындап отырады, мәселен
шекерадағы татулық мәселесі, трансшекралық суды пайдалануға байланысты
мәселелер, импорт пен экспорт мәселелері, сияқты т.б. мәселелерді атай
отырып екі елдің дамуында бір-біріне тәуелділік бар деуге болады. Екі ел
арасындағы қатынас ұзақ жылдар бойы жасалып келеді және бола бермек. Екі ел
арасындағы қарым-қатынастарға екі мемлекетте үлкен мән беріп келеді.
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев 2008 жылғы халыққа жолдауында: Біз Ресеймен,
Қытймен және Орталық Азия мемлекеттерімен өзіміздің экономикалық және саяси
ынтымақтастығымызды одан әрі нығайта беруге тиіспіз. Өңірдегі тұрақтылық,
ашық, пікір алысу және өзара іс-қимыл таныту үшін берік негіз қалауымыз
қажет [1] деп атап көрсеткен болатын.
Жалпы айтқанда еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан басшылығының
алдында Қытай сияқты ірі әрі көп жағдайда бірегей мемлекетпен жаңа қарым-
қатынастар орнатудың байсалды міндеті тұрды. Әңгіме шынында да өзара қарым-
қатынастың жаңа үлгісі туралы еді, өйткені оның алдындағы Кеңестер Одағы
мен Қытай арасындағы тікетірес ұзақ жылдарға созылды. Бұл орайда Даманский
аралы мен Жалаңашкөл көліндегі қарулы қақтығыстардан кейін екі неғұрлым
күшті социалистік мемлекеттер ядролық қару қолданылуы мүмкін ауқымды соғыс
алдында болып қайтқанын айтсақ та жеткілікті.
Біздің жас мемлекетіміздің қауіпсіздігінің сенімді кепілі ретінде
Қытаймен тұрақты, тату көршілік қатынастарды құру қажеттігі бар екені
түсінікті. Тікетірестік және өзара күдік келтіру Қазақстанның стратегиялық
мүдделеріне қайшы келген болар еді. Өйткені Қазақстанның өркениетті
елдердің әлемдік қоғамдастығына кіру және экономикада құрылымдық қайта
құрулар жүргізу сияқты күрделі міндеттерді шешуі қажет болатын.
Қытайда іс жүзінде әлемнің барлық ірі компанияларының кәсіпорындары
орналасқан. Әрбір бесінші "Боинг" ұшағы Қытайда шығарылады. ҚХР түрлі-түсті
теледидардың өндірісі жөнінен әлемде бірінші орынға шықты. Көптеген
көрсеткіштер бойынша Азияда жетекші позицияға ие болып, Қытай Жапонияны
басып озды. Жыл сайын ҚХР экономикасына 40 миллиард долларға дейін шетелдік
инвестициялар түседі. Және де 2000 жылы елдің сыртқы сауда айналымы 474
млрд. долларды құрады.
1992 жылғы ақпанда Премьер-министр С. Тереченко ҚХР-ға ресми сапармен
келді. Келіссөздер нәтижесі бойынша Пекинде бірқатар құжаттарға қол
қойылды, олардың ішінен төмендегілерді бөліп көрсетуге болады:
Сауда-экономикалық және ғылыми- техникалық ынтымақтастық жөніндегі
үкіметаралық комиссияны кұру туралы келісім.
Қызмет бабындағы істер бойынша сапарға жүретін, барлық түрдегі
паспорттардың иегерлері үшін визасыз режимді көздейтін азаматтардың өзара
сапарлары туралы келісім (кейінірек өзара сапарлардың визасыз режимі
дипломаттық және қызметтік паспорттардың иегерлері үшін ғана сақталды).
Мемлекеттік шекара арқылы өткізу пункттерін ашу туралы келісім (Қорғас
(Қазақстан) - Хоргос (ҚХР), "Достық" (Қазақстан) - "Алашанькоу" (ҚХР).
"Бахты" (Қазақстан) - "Покиту" (ҚХР) өткізу пункттеріне халықаралық мәртебе
берілді) [2].
Жоғары саяси деңгейдегі алғашқы байланыстар, сөз жоқ, сауда-
экономикалық қатынастарды дамытуға серпін берді. Өзара қоян-қолтық араласу,
ынтымақтастықтың перспективалық салаларын іздестіру процесі басталды.
Шекаралық аудандар белсенді жұмысқа кірісті, оның үстіне Қытайда оларға
сыртқы экономикалық қызметте өте үлкен құқықтар берілді. Делегациялармен
алмасу да қарқынды түрде дами бастады. Қазақстан 1990 жылдардың басында-ақ
Қытайдың негізгі Орталық Азиялық әріптесіне айналды. Бірақ Тараптар жоғары
деңгейдегі диалогты жалғастыруға мұқтаж екенін түсінді. 1993 жылғы қазанда
Қазақстан Республикасы Президентінің ҚХР-ға сапары болды. Сол сапардың
барысында Н.Назарбаев және Цзян Цзэмин екі мемлекеттің өзара қатынастарының
принциптерін айқындайтын тұңғыш ресми құжатқа - Қазақстан Республикасы мен
Қытай Халық Республикасы арасындағы достық қатынастардың негіздері туралы
бірлескен декларацияға қол қойды.
Тараптар барлық даулы мәселелер бейбіт жолдармен шешілетінін, екінші
тараптың қауіпсіздігіне катер төндіруі мүмкін күш қолданудан немесе қандай
да бір нысанда болсын күш қолдану қаупінен тартынатынын, қандай да бір іс-
қимыл қолданбайтынын қуаттады. Тараптардың әркайсысы екінші тарапқа қарсы
бағытталған қандай да бір әскери-саяси одаққа қатысудан, екінші тараптың
мемлекеттік егемендігі мен ұлттық қауіпсіздік мүдделеріне нұқсан келтіретін
қандай да бір үшінші тараппен шарт немесе келісім жасасудан бас тартатынын
мәлімдеді. Декларацияда Қазакстан мен Қытайдың сауда-экономикалық
ынтымактастықтың дамуына ерекше мән беретіндігі атап өтілді. Шекаралық
мәселелер бойынша кеңес-қытай келіссөздерінде қол жеткізілген
уағдаластықтарды қуаттаудың принципті маңызы болды.
Өзара қабыдауға болатын, әділетті және ұтымды шешім үшін жалпыға бірдей
қабылданған халықаралық құқық нормаларына сәйкес екі ел арасындағы казіргі
шекара туралы шарттардың негізінде шешілмеген мәселелерді талқылауды
жалғастыру туралы уағдаластыққа қол жеткізілді. Н.Ә. Назарбаев 1994 жылдың
өзінде шекараны құқытық тұрғыдан сипаттау туралы екі жақты келісімге қол
қоюды ұсынды, екі келісілмеген учаске кейінгі келіссөздерде қаралатын болып
шешілді.
1996 жылғы 4-6 шілдеде Қазақстан-Қытай қатынасында тұңғыш рет ҚХР
Төрағасы Цзян Цзэминнің Алматыға ресми сапары болды. Екі мемлекет басшылары
қабылдаған бірлескен декларацияда XXI ғасырға бағдарланған өзара қарым-
қатынастардың принциптері белгіленді. Тараптар Қазақстан мен Қытай
арасындағы тату көршілік, достық және өзара тиімді ынтымақтастық
қатынастарын өзара іс-қимыл жасау және әріптестік деңгейіне көтеруге бекем
бел байлап отырғандарын мәлімдеді, мұның өзі екі елдің халықтарының түбірлі
мүдделеріне жауап беріп қана қоймайды, сонымөн бірге Азиядағы, сондай-ақ
бүкіл әлемдегі бейбітшілікке, тұрақтылыққа және дамуға қолайлы жағдай
туғызады". Оның үстіне тараптар Қазақстан мен Қытай арасындағы мемлекеттік
шекара туралы 1994 жылғы 26 сәуірдегі келісімді қатаң түрде сақтай отырып,
ықтимал қысқа мерзімдерде демаркациялық жұмыстарға кірісуге және шешілмеген
шекаралық мәселелер бойынша келіссөздерді жалғастыруға міндеттеме алды.
1997 жылғы 24 қыркүйекте шекара процесін түпкілікті делимитациялауды
аяқтаған, Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасының арасындағы
Қазақстан-Қытай мемлекеттік шекарасы туралы қосымша келісімге қол қойылды.
Жалпы Қазақстан-Қытай арасында мелекетаралық қарым-қатынастар орнаған,
саяси-экономикалық байланыстар даму үстінде. Дегенмен екі ел арасындағы
қарым-қатынастың сипаты, барысы, қазіргі деңгейі қандай және болашақтаға
даму сипаты қандай болады неге мән берілу қажет, екі елдің арасындағы
байланыстарда қандай өзекті мәселелер бар, мемлекет аралық қарым-қатынаста
қандай кемшіліктер мен проблемалар орын алып отыр және оларды шешу үшін
қандай іс-шаралар іске асуға тиіс? бұл сұрақтарға жауап беру үшін екі ел
арасындағы қарым-қатынасты ғылыми тұрғыдан терең талдауды қажет етеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстан тәуелсіздігін алғанға дейінгі
уақыттардағы яғни, Кеңес Одағы мен қытайдың арасындағы қатынастарды, одан
алдынғы Қазақ хандығының Күн Шығыс елі Қытай хандығымен арадағы қарым-
қатынастарды зерттеген бірнеше тарихшы ғалымдар мен олардың маңызды тарихи
еңбектерін атауға болады. Дегенмен, біздің тақырыбымыз қазіргі таңдағы
Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасы арасындағы қарым-
қатынастарға қатысты болып отыр. Бұл орайда Қазақстан Қытай қарым-
қатынастарын зерттеген белгілі шығыстанушы, дипломат әрі саясаткер
Қ.Тоқаевты атауға болады. Оның Қазақстан Республикасының дипломатиясы
деген еңбегінде Қазақстан мен Қытайдың ара қатынасы қалай басталғандлығы
толық баяндалған.
Еуразиялық идеяның негізін салушылар болып табылатын орыс ойшылдары (Н.
Трубецкой, Л. Карсавин, Г.Флоренский. Г.Бернадский, Л.Гумилев) Еуразия
кеңістігін мекендейтін халықтардың тарихи, географиялық және мәдени
бірлігімен органикалық түрде байланысқан Еуразияның құрлықтық бөлігінің
ерекше жағдайын атап өтті. Н.Трубецкой: Еуразиялық халықтардың тағдыры бір-
бірімен тығыз өріліп жатыр, берік түрде бір үлкен түйінді құрайды, оны енді
ажыратып алу мүмкін емес, өйткені осы бірліктен бір халықты бөліп алу
табиғатқа жасанды жолмен қиянат көрсету арқылы жүргізілуі мүмкін және ол
қайғы-қасіретке әкелуі тиіс - деп жазды.
Сондай-ақ, ресейлік және отандық ғалымдардың еңбектерінде бұл тақырып
төңірегінде біршама еңбектер жазылған.
Курстық жұмысытың мақсаты мен міндеттері. Қазақстан республикасы мен
Қытай Халық Республикасы арасындағы қарым-қатынастарды сипаттау, оған
ғылыми талдау жасау және екі жақты байланыстың перспективасын зерттеу
диплом жұмысының мақсаты етіп алынды. Осы мақсатқа сәйкес келесідей
міндеттер қойылды:
- Қазақстан-Қытай арасындағы қарым-қатынастың қазіргі жағдайына талдау
жасау;
- Екі жақты байланыстардың мәнін ашу;
- Екі жақты бірлескен жобалардың пайдалы және зиянды жақтарын анықтау,
жағдайды нақты сипаттау;
- Екі ел арасындағы қарым-қатнасты (саяси, экономикалық, әлеуметтік,
мәдени, т.б.) дамытудың жаңа мүмкіндіктерін қарастыру.
Курстық жұмыстың объектісі мен пәні. Зерттеудің объектісі ретінде
Қазақстан-Қытай арасындағы қарым-қатынастар алынды. Зерттеу пәні ретінде
екі ел арасындағы саяси, экономикадлық байланыстардың, қарым-қатынастырдың
орнауы, дамуы, оған әсер етіп отырған факторлар, екі жақты мүдде,
бірлескен ірі жобалар және олардың жай-күйі, пайдасы мен келтірген зардабы
т.б. мәселелер қарастырылды.
Курстық жұмыстың эмпирикалық негізі.
- Ресми статистика;
- Қазақстан Республикасының Сыртқы Істер Министрлігінің ресми
құжаттары;
- Қазақстан Республикасының Халықаралық Келісімдері;
- Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасы арасындағы 2003-
2008 жылдарға арналған ынтымақтастық бағдарламасы;
- ҚР президентінің жыл сайынғы дәстүрлі халыққа жолдауы.
Курстық жұмыстың құрылымы.
Курстық жұмыс кіріспеден, 2 бөлімнен, (әрбір бөлім бөлімшелерге
бөлінген), қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттерден және қосымшалардан
тұрады.
1. Қазақстан-Қытай қарым қатынастарын зерттеудің теориялық-
методологиялық мәселелері
1.1 Қазіргі заманғы геосаясат және Қазақстанның сыртқы сясаты
Қазақстан Республикасының сыртқы саясатының басымдық берілетін
бағыттары бірінші кезекте біздің еліміздің географиялық орналасуы және оның
ұлттық мүдделері сияқты ұзақ мерзімді сипаты бар факторлардың ықпалымен
қалыптасты. Жаңа технологиялардың және ғаламдану процесінің дамуына,
планеталық сипаттағы қауіп-қатердің пайда болуына, жаңа экономикалық
құрылымның қалыптасуына, аймақтық деңгейдегі халықаралық ынтымақтастықтың
тереңдеуі мен сан алуандығына байланысты әлемде болып жатқан өзгерістер
мұның бәрі мемлекетіміздің сыртқы саясатының бағытына өзгертулер енгізуге
мәжбүр етеді, көкейкесті халықаралық проблемаларды шешуге қатысты жедел әрі
икемді үн қатуға, осы мәселелерде жаңа көзқарастарды әзірлеуді және іске
асыруды талап етеді. Алайда, сыртқы саясаттың негізге алынатын қағидаттары
өзгеріссіз қала береді.
Азия мен Еуропаның қиылысындағы геосаяси орналасуы, экономикалық және
әскери-саяси мүдделері, сондай-ақ қазіргі бар экономикалық әлеуеті
Қазақстанды ірі аймақтық мемлекет ретінде қалыптастырудың алғышарттары
болды, Қазақстан өзара қауіпсіздік, егемеңдікті құрмет тұту, аумақтық
тұтастық принциптерімен өзінің төңірегінде тұрақтылық пен ізгі көршілік
аймағын қалытастыруға мүдделі.
Екі дуниежүзілік соғыстың және көптеген аймақтық жан-жалдардың
Ресейдегі Қазан төңкерісінің, Ирандағы Ислам революциясының, Германиядағы
фашизм мен Жапониядағы милитаризмнің пайда болуы мен күйреуінің, отарлық
жүйенің кирауы мен социалистік жүйенің ыдырауына куә болған XX ғасыр сапалы
жаңа дәуірге өтумен аяқталды. Бұрынғы қалыптасқан таптаурын түсініктердің
геоэкономикалық, геосаяси және геостратегиялық жаңа өлшемдердің уақыты
келді.
Орталык Азия әлемдік державалардың страгегиялық мүдделерінің түйісу
орнына айналды Осыған айғақ ретінде АҚШ мүдделері үшін аймақтардың маңызын
атап көрсететін, белгілі американдық, саясаткер 3. Бжезинскийдің төмендегі
сөздері мысал бола алады. Геосаясат аймақтык пайымдаудан ғаламдық сипат алу
үстінде, бұл бүкіл Еуроазиялық құрлықтан үстем болу – ғаламдық тұрғыдан
жетекшілік ету үшін негіз қызметін атқарады. Қазіргі уақытта еуропалық
держава болып табылмайтын Құрама Штаттар халықаралық ауқымда жетекшілік
етуде, бұл орайда оның билігі Еуразиялық құрлықтын үш перифериялық аймағына
тікелей жүреді, осы позиция тұрғысынан ол әлгі аймақтардың ішкі аудандарына
орналасқан мемлекетгерге өзінің қуатты ықпалын жүзеге асырады" [3].
Кез келген мемлекеттің геосаяси жағдайы - саяси күштердің орналасуымен
және олардың аумақтық үйлесуімен, сондай-ақ осы факторлардың қоғамның саяси
өмірінің кеңістікте ұйымдастырылуының өзара байланысымен белгіленеді.
Геосаясаттан дәстүрлі түрде географиялық детерменизм принципін негізге
алып, мүмкіндікті айқындауға жағдай жасайтын сыртқы саясаттың құралын
көреді. География мемлекеттердің сыртқы саясатындағы анағұрлым іргелі
факторы, өйткені ол мейлінше тұрақты, өзгеріссіз сипатымен ерекшеленеді.
Минстрлер келеді және кетеді, тіпті диктаторлар да қайтыс болады, ал тау
тізбектері өзгеріссіз қалады"-деп жазады американдык геосаясаткер Спайкмен
[4].
Осы заманғы түсініктегі геосаясат - негізінен ұлттык кауіпсіздікті
қамтамасыз ету тұрғысында халықаралық катынастардағы және сыртқы саясаттағы
кисынға байланысты.
Осы мәселеде профессор Чжень Кунь Фудың геосаясатты айқындауы
кызығушылық туғызады, ол былай деп жазады: Геосаяси тұрғыдан ойлау
өркениеттін гүдденуімен бірге туыңдады және географиялық аумақ пен жұтаң
ресурстарға бақылау жасау жолында ғаламдық жарыс тұрғысында дамып отырды"
[5]. Оның анықтамасы геосаясатты батыс және қытай өркениеттері
қоғамдарымен салғастыруымен қызық. Оның сондай-ақ, "геосаясатты айқындау,
оның әдістемесі мен мақсаттары бір елмен екінші елді қатар алып қарағанда
айырмашылығымен айрықша кезге түседі... Геосаясатқа казіргі уақытта
Халыкаралық Валюта Қоры, Дүниежүзілік Банк және БҰҰ сияқты көпұлтты әрі
мемлекеттен жоғары тұрған көптеген зaңды тұлғaлap тapтылғaн,, [6] деген
корытындысымен еріксіз келісесіз.
Еуразиялық идеяның негізін салушылар болып табылатын орыс ойшылдары
(Н. Трубецкой, Л. Карсавин, Г.Флоренский. Г.Бернадский, Л.Гумилев) Еуразия
кеңістігін мекендейтін халықтардың тарихи, географиялық және мәдени
бірлігімен органикалық түрде байланысқан Еуразияның құрлықтық бөлігінің
ерекше жағдайын атап өтті. Н.Трубецкой: Еуразиялық халықтардың тағдыры бір-
бірімен тығыз өріліп жатыр, берік түрде бір үлкен түйінді құрайды, оны енді
ажыратып алу мүмкін емес, өйткені осы бірліктен бір халықты бөліп алу
табиғатқа жасанды жолмен қиянат көрсету арқылы жүргізілуі мүмкін және ол
қайғы-қасіретке әкелуі тиіс [7] - деп жазды.
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында өзінің экономикалық әлеуетін, өзінің
геосаяси жағдайын барабар бағалай білу айрықша маңызды болды. Осы істегі
қателік Қазакстанның сыртқы саяси бағытына зияңды ыкпал етуі мүмкін еді.
Шынында да егер Қазақстан халықаралық мәселелерде өзінің мәртебесіне
сәйкес келмейтін жетекші позиция ұстануға әрекет етсе, кереғар құбылысқа
душар болар едік. Сонымен бірге өзінің проблемалары шеңберінде шектеліп
қалуды және төңірегінде болып жатқан оқиғаларға енжарлықпен қарауды ақтауға
болмайды. Әлемде болып жатқан геосаяси өзгерістерді де ескермесе болмайтын,
өйткені олар белгілі бір деңгейде Орталық Азиядағы жағдайға ықпал етіп
жатты. Сондыктан Қазаксганның сыртқы саясат тұжырымдамасын әзірлеуде осы
факторлардың бәрі де есепке алынды.
1990 жылдары экономикалық саладағы негізгі тенденция жаңа халықаралық
экономикалық тәртіпті калыптастыру болды. Осы заманғы технологиялардың
дамуы және ақпараттық революция өнеркәсіптің дәстүрлі негізгі салаларының
рөлін өзгерткен жаңа өндірістерді құруға әкелді. Таяуда ғана әлемдік
шаруашылық байланыстарында еліміздің бәсекелестік позициясын айқындаған
табиғи ресурстарға бақылау жасау бірте-бірте өзінің маңызын жоғалта
бастады. Ғылыми зерттеулердің, басқару факторларының, банктік-несиелік
саланын, сақтандыру ісінің дамуының экономикаға ықпалы елеулі түрде өсті.
Жаңа технологиялар әлемдік рынокта анағұрлым өтімді тауар ғана емес,
сонымен бірге осы рынокты шұғыл өзгертетін құрылғыға да айналды.
Осы заманғы технологияны игеруді және пайдалануды мұрат тұтқан
"азиялық жолбарыстар" орта және жоғары деңгейдегі күрделі өнімдерді
өндіруде жетекші индустриалды державалардың бәсекелестеріне айналды.
Кейбір елдердің (мәселен, Жапония) немесе түрлі ұйымдардың (мәселен,
Еуропалық Одақ) экономикалық куаты мен олардың саяси ықпалы арасындағы
сөйкессіздік уакыт озған сайын елеулі бола түсті. Олардың осы
сәйкессіздікті өзгертуге, халықаралық кауіпсіздік жүйесінде өз рөлін
күшейтуге, сөйтіп БҰҰ құрылымдарында лайықты орын алуға ұмтылуы табиғи
құбылысқа айналуда.
Трансұлттық корпорациялардың қызметі бұрын-соңды болмаған ауқымда
өрістеді. Бұл кұбылыс әлемдік рыноктағы бәсекелестіктің күрт шиеленісуімен
қатар, мемлекеттердің әлемдік шаруашылық байланыстарындағы рөлін өзгертуге
де әкелді. Бұл орайда қаржылық рыноктардың бет алысы ұлттық шекара
түріндегі кедергілерді білмейтін, ғаламдық тәртіп факторларымен
белгіленеді.
Қаржылық кұйылыстардың ұлғаюы, тауарлар мен кызмет көрсетудің ауқымы
мен орын ауыстыруының шапшандығы ретіңде түсіндірілетін ғаламдану -
мемлекеттік институттар алдына осы процестерден мейлінше пайда табу және
екінші жағынан олар ұлттық экономикаға әкелуі мүмкін қауіп-қатерre қарсы
тиімді тікелей жария шараларды қабылдау міндетін қойды. Осы міндетті шешу
қажеттілігі халықаралық, ең әуелі аймақтық деңгейдегі экономикалық
ынтымақтастықты дамытудың жаңа, қуатты дем берушісі болды. Ғаламдану
халықаралық экономикалық және қаржылық құрылымдардың (ХБҚ, Дүкиежүзілік
банк және басқалары) экономикалық, дағдарыстарды болдырмау жөніндегі өзінің
функцияларын орындауға қабілеттілігі туралы мәселе көтерді. Дағдарысты
жағдайларға талдау жасаған кезде олардың ұлттық және аймақтық ерекшелікті
ескеру кабілеттілігіне күмән туындай бастады.
Саяси салада халықаралық проблемаларды ғаламдандыру үрдісі байқалады.
"Қырғи-қабақ" соғыстың аяқталуы және екі ядролық державаның, сондай-ақ екі
қоғамдық-саяси жүйенің текетіресінің келмеске кетуі - принципінде ядролық
қаруды таратпау проблемасын шешкен жоқ. Онға жуық жаңа елдер ядролық қаруды
иемдену табалдырығында тұр. Экономикалық кауіпсіздік проблемасы ғаламдық
сипат алды. Коммуникацияның дамуы қарудык, есірткінің және қаржының заңсыз
айналымының ауқымын ұлғайтуға ықпал етті. Ұлттық ше-каралар символикалық
функциялар аткаратын жана акпараттық кеңістік калыптасты. Адамзат осы
ғаламдық проблемаларды шешудің барабар нысаны мен әдістерін әзірге таба
алмай отыр [8].
Жалпыға бірдей турақтылық пен қауіпсіздікке катер төндіретін аймақтық
жанжалдар адамзатың бас ауруына айналды. Кейбір саясаткерлердің пікірі
бойынша барлық құрлықтарда дерлік көрініс берген аймақтық соғыстарды
жиынтық түрінде үшінші дүниежүзілік соғыстың басталуы деп қарауға болады.
Бұл орайда казіргі жанжалдардың түп тамырында көп жағдайда қандай да бір
идеологиялық белгілер жоқ, олардың козғаушы күші негізінен этникалық, діни
жане басқа да карама-қайшылықтар болып табылады.
Ұлттардың мемлекеттік құрылысын өзі шеш құқығы мен мемлекеттердің
аумақтық тұтастығы принципі арасындағы қарама-қайшылық, уақыт озған сайын
айқын көзге түсуде, мұның өзі, айналып келгенде, ғаламдық, тұрақтылыкқа
қауіп төндіретіні белгілі. Отарлық жүйенің күйреу дәуірінде ұлттардың
мемлекеттік құрылысын өзі шешу құқығына үстемдік берілгені заңды болатын,
Бірақ аумақтық тұтастық принципіне басымдық, берілуі тиіс уақыт келді.
Әлемде көптеген ұлттық азшылықтары бар 100-ден астам елдер бар және оларға
мемлекеттік кұрылысын өзі шешу құқығын беру қазіргі ірі мемлекеттердің
жартысынан астамының ыдырауына әрі әлемдік қоғамдастық негіздерінің
күйреуіне әкелетіні сөзсіз.
Бүгінгі күні билік құрып отырған батыстық жүйе құндылықтарын
халықаралық қатынастар саласынан ығыстыру үрдісі өсіп келеді "Батыстық"
және "шығыстық" құндылықтарды, олардың халықаралық саяси және экономикалық
ынтымақтастыққаа ықпалын талқылау "Азия-Еуропа" форумындағы тақырыптардың
біріне айналды. Түрлі елдердің саяси құрылысындағы айырмашылықтар екінші
қатарға шығып қалды. Мәселен, Қытай АҚШ пен Жапонияның аса маңызды сауда
әріптесіне айналды. Вьетнам Социалистік Республикасы аймақтағы коммунистік
басшылыққа қарсы іс-қимыл жасау үшін құрылған ұйымның - АСЕАН-ның тек
құкықты мүшелігіне өтті [9].
Америка Құрама Штаттары - қазіргі заманның ең ірі державасы -
экономикалық, саяси және мәдени-ақпараттық салада әлемдік жетекші
мәртебесін сақтап қалды. Оның халықаралық құрылым шеңберіндегі, сондай-ақ
екі жақты байланыстар деңгейіндегі тұрақтылықты қамтамасыз етудегі, жан-
жалдарды болдырмаудағы және реттеудегі рөлі шешуші болып сипатталмаса да,
аса маңызды болып табылады.
XXI ғасырда басқа бір ірі державаның - Қытайдың әлемдік істердегі ролі
елеулі түрде арта түседі. Қисапсыз көп халық, экономикалық өсімнің жоғары
қарқыны, өндірістік және адамдық ресурстарды шоғырландыруды қамтамасыз
ететін мемлекеттік күшті идеология - бүгінгі күннің өзінде ҚХР -ды әлемдік
қоғамдастықта жетекші позицияларға шығарды.
Өзінің геосаяси жағдайына, аумағына, экономикалық, ғылыми және мәдени
әлеуетіне байланысты Ресей осы заманғы әлем күштерінің жетекші
орталықтарының біріне айналатындай мүмкіндігі бар.
Аталмыш жолмен таяудағы тарихи болашақта әлемге жетекшілік етуге
талаптанатын үлкен үштіктің пайда болуы мүмкін. Сонымен бірге осы
елдердің арасында елеулі қарама-кайшылықтың болатыны сөзсіз. Бұған қоса
аталған үш елдің екеуі Қазакстанның жақын көршілері болып табылатынын да
естен шығармаған абзал. Тепе-теңдіктің кенеттен өзгеруін болдырмауға және
әлемдік тұрақтылықты сақтауға "үлкен үштіктің" объективті түрдегі
мүдделілігіне байланысты үш держава арасыңдағы бақталастық ғаламдық
денгейдегі ынтымақтастықпен катар жүруі мүмкін деп есептеуге барлық негіз
бар.
Еуропа, Жапония және кейбір дамушы елдерді каперге алатын болсақ,
күштердің басқа да орталыктарының күшейе түсуін күтуге болады. Бірақ
күштердің әралуандығы әлемдік кұрылымның күйреуіне әкелуі екіталай.
Керісінше, өркениетті мемлекеттердің казіргі бар әлемдік тәртіпті сақтауға
ұмтылысы осы заманғы халыкаралық катынастардың түзілімін нығайтуға
жәрдемдеседі. Бұл әлемдік тепе-теңдікті және ғалам-дық тұрақтылыкты сақтау
мүмкіндігі туралы айтуға себепші болады.
Географиялық орналасу ерекшелігі Қазақстанға белгілі бір геосаяси
артықшылықтар береді, сонымен бірге геоэкономика көзқарасы тұрғысынан
елеулі қиындықтар туғызуда. Екі ірі державалар арасындағы үлан-байтақ
аумақта орналасқан біздің еліміз белсенді саясат жүргізудің қосымша
мүмкіндігін алады. Мұндай саясат ұзақ мерзімді мүдделерді қамтамасыз
етудегі табандылықпен катар жоғары деңгейдегі ептілік пен икемділікті де
талап етеді. Әлемдік теңіз комуникацияларына тікелей жолдың жоқтығы,
халықтын шашырап орналасуы, аумақтың көлемімен салыстырғанда қазақстандық
экономиканың ауқымының аздығы сияқты әлсіз тұстарымыз жоқ емес.
Бір есептен географиялық жағдайдың өзгермейтіндігі экономикалық және
саяси ахуалдың тұрақтылығын білдірмейді. Ортаяық Азия мемлекеттерінің
аумағында діни экстремизмнің таралу үрдісінің белең алуы еліміздің ұлттық
кауіпсіздігіне қатер төндіреді, бұл қатер тіпті Қазакстанның өзінің
көршілерімен тұрақты достық қатынастары жағдайында да сақталады. Екінші
жағынан Солтүстік және Оңтүстік Корея арасындағы катынастардың реттелуі
"теміржолдық жібек жол" жобасын - Кореяның тынық мұхиттық айлақтарын
Еуропамен байланыстыратын арнайы әзірлеуге түрткі болды. Осы түрғыдан
еліміздің транзиттік әлеуетінің маңызын лайықты түрде бағалау және ен
бастысы - оны іске асыруға күш-жігер жұмсау маңызды.
Әлемдік экономиканың өсе түсіп отырған интеграциясы қаржылық
ресурстарға, жаңа технологиялар мен рыноктарға қолжеткізуді жеңілдетеді.
Капиталдар рыногында шиеленісті бәсекелестік Қазақстандағы инвестициялық
ахуалды одан әрі жақсартуды талап етеді. Бұл ірі трансұлттық
корпорацияларды еліміздің экономикасына тарту үшін маңызды алғышарттар
жасайды. Бірақ Қазақстан экономикасының ашық есік саясатын жургізуі
экономиканың барлық салаларының тепе-тең сипатта дамуына жәрдемдесетін
мемлекеттік реттеу шараларымен үйлесім табуы тиіс.
Қазіргі әлемдегі жанжалдар көп жағдайда түрлі өркениеттердің,
қақтығысы сипатында көрініп жүр. Батыстық (христиандық) және шығыстық,
(мұсылмандық) өркениеттердің жарастығының немесе бері койғанда, олардың
өзара үйлесімінің жоғары деңгейінің мысалы болып табылатын Қазақстанның,
Шығыс пен Батыстың дәстүрлі құндылықтарына тең құрметпен қарайтын коғамның
мысалы ретіндегі Қазақстанның жекелеген мемлекеттер мен аймақтар деңгейінде
де, сондай-ақ ғаламдық өлшем деңгейінде де кешенді қауіпсіздікті камтамасыз
етуге бағытталған бастамаларды көтеруге толық құқығы бар.
Өзінің ұзақ мерзімді мүдделерін қамтамасыз етуде Қазақстан саяси іс-
қимылдар үшін кең ауқымды өpic сақтауға мүдделі Сондықтан, алға қойған
мақсатқа қолжеткізуде ептілік пен икемділіктің үйлесімін, сондай-ақ кеп
векторлық пен теңгерімділікті сақтай отырып, ұлттық-мемлекеттік мүдделерді
корғауда жігерлілік таныту қазақстандық дипломатияның өзіне тән ерекшелігі
болмақшы. Көп векторлық- дипломатиялық күш-жігерді барлық бағыттар бойынша
бір мезгілде жұмсау дегенді біддірмейді, өйткені бұл олардың арқайсысында
қандай да бір елеулі нәтижеге қол жеткізбестен кушті құр бекер рәсуә ету
болар еді. Көп векторлық - сыртқы саяси бағыттың бөлгілі бір әріптестің
жүрісін, белгілі бір аймақ жағдайының дамуын алдын ала болжауға
болмайтындығына тәуедділікті болдырмауды көздейді. Kөп векторлық іс жүзінде
біздің жақын көршілеріміз болып табылатын елдермен, сондай-ақ ТМД
мемлекеттерімен және Батыстың, Азияның, Таяу Шығыстың жетекші елдерімен
өзара тиімді ынтымақтастықты білдіреді.
Мұндай ынтымақтастықты жемісті түрде дамыту мемлекетішілік, сондай-ақ
халықаралық деңгейлердегі саяси тұрақтылық жағдайында ғана мүмкін болады.
Қазақстаңдық қоғамның бірлігін нығайту, мемлекеттік жүйе жұмысының
тиімділігін арттыру, демократиялық институттарды дамыту Президент
Н.Назарбаев әзірлеген "Қазакстан-2030" стратегиясының негізгі ережелерінің
бірі.
Қазақстанның ішкі саяси тұрақтылығы барлық негізгі бағыттардағы сыртқы
саясаттың ұғынықтылығына, ашықтығына және болжап білуге болатындығына
байланысты, мұндай сыртқы саясат мемлекет ретінде оның әлемдік
қоғамдастықтағы позициясын нығайтады. Қазақстан халықаралық қатынастарда
негізге алатын қағидаттарды, БҰҰ Жарғысын, сыртқы саяси істерде парасатты
ойды және сындарлы бағытты берік ұстанады, ал ішкі істерде - азаматтық
татулық, тұрақтылық, коғамдық құрылысты демократияландыру және адам құқығын
сақтау саясатына адал.
Әлемдік қоғамдастықта айрықша мәртебе алу үшін ядролық
кеудемсоқтықтан, осы өлім себетін қаруды иемденуден бас тарту сыртқы
саясаттағы басымдық берілетін бағыт екенін бүкіл әлемге таныту маңызды
қадам болды. Оның орнына Қазақстан жетекші ядролық мемлекеттер тарапынан
өзінің кауіпсіз өмір сүруіне сенімді кепілдіктер алды. Осындай жолмен
егемендікті, тәуелсіздікті, аумақтық тұтастықты және шекараның
мызғымастығын сақтауды камтамасыз етудің стратегиялық міндеті шешілді.
Қазақстанның қауіпсіздігінің кепілдері ретніде біздің еліміздің екі ұлы
көршісінің - Ресей мен Қытайдың міндеттеме алуы - осы акцияның маңыздылығын
арттыра түседі.
Негізгі халықаралық проблемаларға қатысты өзінің шешімдеріне
жауапкершілікпен қарайтын, ғаламдық қауіпсіздікті нығайтудың қажетті
шарттары ретінде тұрақтылықтық сақталуына мүдделілік білдіріп журген
Қазақстанның тұлғасынан әлем кемелденген мемлекетті көріп отыр. Біздің
еліміз егемендікті, тәуелсіздікті және мемлекетіміздің аумақ-тық
тұтастығын, адам құқығын және заңның үстемдігін құрмет тұту принциптерін
сақтауға негізделген әлемдік тәртіпті қалыптастыру жөніндегі халықаралық
жұмыстарға белсенді түрде қатысуға дайын екеңдігін білдірді. Қарусыздану
саласындағы Қазақстанның кейінгі кездегі акциялары жетекші әлемдік
державалармен халықаралық ұйымдардың жоғары бағасын алды.
1995 жылғы 8 маусымда Женевада Қарусыздану жөніндегі конференцияның
сессиясында сөйлеген сезінде Президент Н.Назарбаев былай деп атап керсеткен
болатын: "Қарусыздану процесінің жемісті болуы - біздің оқтұмсыктар мен
зымыран ұшырғыштарды, танкілер мен зеңбіректерді қанша пайызға
қысқартқанымызбен ғана елшенбейді, соңдай-ақ ол қарапайым адамдардың әл-
ауқатының жаксаруымен де бағаланады. Қару-жарақтың саны кысқарған жерде
емес, балаларын дуниеге әкелген аналар олардың болашағы үшін алаңдамайтын
жерде шынайы қауіпсіздік орнайды [10].
Бұған қарусыздану процесі көп жағдайда кәзіргі халықаралық кауіпсіздік
жүйесінің тиімдідігіне байланысты деп қосуға болады. Қарусыздануды бірнеше
қуатты елдердің ерекше жауапкершілігі емес, барлық мемлекеттердің бірлескен
іс-шарасы деп қарау керек.
Осы идеяны дамыта отырып, қазақстандық басшы былай деп атап көрсетті,
егер кең ауқымда алып қарайтын болсақ, халықаралық қауіпсіздіктің тиімді
ғаламдық жүйесін құру бірлескен іс-шара болып табылады, ал қарусыздану
осындай "бүкіләлемдік бірлескен іс-шараның" түпкілікті нәтижелерінің бірі.
Бүгінгі күні қарусыздану процесін осындай көзқарас тұрғысынан бағамдайтын
болсақ, қазірдің өзінде бірқатар елеулі проблемалардың пісіп-жетілгендігін
байқар едік.
Қазіргі халықаралык қауіпсіздік жүйесінің тиімділігі әлі де
жетілдіруді талап етеді. Егер осы кауіпсіздік туралы бейбіт халықтың
алаңдаушылығы, босқындар саны сияқты объективті көрсеткіштер бойынша
тұжырымдама жасайтын болсақ, онда әлемдегі босқындардың саны сонғы он жыл
ішінде жүздеген есе өсті. Егер 1983 жылы әдемде 50 мың түрғыңдары босып
кеткен 9 ел болса, 15 жыл өткен соң мұндай мемлекеттердің саны 30-дан асып
кетті, ал босқындардың есебі болса миллиондап саналады. Соңғы 10 жыл ішінде
әлемде ушыққан жан-жал әлеуеті елеулі түрде ұлғайғандығын мойындау керек.
Әлі күнге дейін Үшінші әлем (дамушы елдер) өкілдерінің карусыздану
жөніндегі келіссөздерге қатысуы туралы мәселе шешілген жоқ. Қарусыздану
жөніндегі барлық басты келіссөздер әзірге Үшінші әлем өкілдерінің
катысуынсыз Шығыс пен Батыстың ірі державалары арасында жүргізілуде. Мұндай
бағдарды жемісті болады деп есептеу киын. Жаңа геосаяси жағдай -
карусыздану және халықаралық кауіпсіздік жүйесін кұру процестерінде
дамушы еддердің жаңа рөлін белгілейді. Дамушы елдер қарусыздану жөніндегі
келіссөздер процесіне нақты түрде қатысуы тиіс. Бұл осындай процестерді
басы артық идеологияландыру сияқты улкен державаларға тән сипаттан арылуға
мүмкіңдік береді және қазіргі халықаралық қауіпсіздік жүйесі мен
қарусыздануға қатысты жаңа көзқарасты өмірге әкеледі.
Осы заманғы әлем дамуының казіргі үрдістерін және халыкаралық
қауіпсіздік пен қарусыздану проблемаларына қатысты жеке көзқарасын негізге
ала отырып, Қазақстан халықаралық ынтымақтастықтың барлық деңгейлерінде
қауіпсіздік пен қарусыздану жуйесін құрудың бүкіл процестеріне мақсатты
түрде әрі белсенді сипатта қатысуда.
Біріншіден, бұл Орталық Азияда бейбітшілік пен тұрақтылықты қолдау
жөніндегі Орталық Азия мемлекеттерінің күш-жігерін үйлестіру саясаты,
Екіншіден, бұл халыкаралық қауіпсіздік пен қарусыздану саласына
Қазақстанның ТМД-дағы белсенді интеграциядык саясаты.
Үшіншіден, бұл Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім білдіру шаралары
жөніндегі кеңесті шақыру жөніндегі Қазақстанның бастамасы, сондай-ақ біздің
еліміздің Шанхай ынтымактастық ұйымының қызметіне катысуы.
Төртіншіден, бұл Қазақстанның ЕҚЫҰ жұмысына, ядролық қаруды таратпау
туралы шарттар шеңберінде "Бейбітшілік жолындағы әріптестік"
бағдарламасына, CHB-1-re, сондай-ақ Қарусыздану жөніңдегі конфереицияға
қатысуы.
1.2 Қазақстан мен Қытайдың жаңа геосаяси кеңістіктегі орны
Тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан басшылығының алдында Қытай сияқты
ірі әрі көп жағдайда бірегей мемлекетпен жаңа қарым-қатынастар орнатудың
байсалды міндеті тұрды. Әңгіме шынында да өзара қарым-қатынастың жаңа
үлгісі туралы еді, өйткені оның алдындағы Кеңестер Одағы мен Қытай
арасындағы тікетірес ұзақ жылдарға созылды. Бұл орайда Даманский аралы мен
Жалаңашкөл көліндегі қарулы қақтығыстардан кейін екі неғұрлым күшті
социалистік мемлекеттер ядролық қару қолданылуы мүмкін ауқымды соғыс
алдында болып қайтқанын айтсақ та жеткілікті.
Көршілес державалар арасындағы ресми тікетірес М. Горбачевтің
1989жылғы мамырдағы Пекинге сапары барысында аяқталды. Сол сапар кезінде
Қытай басшысы Дэн Сяопиннің "Өткенді ұмытайық әрі болашаққа көз салайық"
деген сөзі әлемді шарлап кетті.
КСРО мен ҚХР арасындағы шиеленісті бәсеңдетуге М.Гарбачевтың қосқан
үлесін де атап ету керек. Ол 1985 жылғы қыркүйекте Қытайдың жоғары
басшыларымен келіссездер жүргізу үшін Пекинге келген кеңестік парламенттік
делегацияны басқарды. Бұл ұзақ жылдарға созылған екі жақты қарым-
қатынастардағы шиеленістен кейінгі және партиялық сондай-ақ үкіметтік
бағыттар бойынша қандай да бір байланыс үзілгеннен кейінгі жоғары
деңгейдегі тұңғыш ресми делегация болды.
Сондықтан саяси қайраткер және Қазақстанның басшысы ретіндегі
Н.Назарбаевтың тұлғасы Ресеймен көршілес Орталық Азия республикаларына ғана
емес, Қытайда да кеңінен белгілі болатын. Оның үстіне Н.Назарбаев КСРО~ның
ыдырауынан сәл бұрын 1991 жылғы шілдеде Қазақстан Президенті ретінде
Қытайда тағы да болды. Мұның бәрі, сөз жоқ, Қазақстан-Қытай қарым-
қатынастарының одан әрі дамуына он ықпалын тигізді.
Қазақстанда біздің жас мемлекетіміздің қауіпсіздігінің сенімді кепілі
ретінде Қытаймен тұрақты, тату көршілік қатынастарды құру қажеттігін жақсы
түсінеді. Тікетірестік және өзара күдік келтіру Қазақстанның стратегиялық
мүдделеріне қайшы келген болар еді. Өйткені Қазақстанның өркениетті
елдердің әлемдік қоғамдастығына кіру және экономикада құрылымдық қайта
құрулар жүргізу сияқты күрделі міндеттерді шешуі қажет болатын. Қытай
басшылығына қатысты айтсақ, оның тарапынан екі елдің арасындағы өзара қарым-
қатынастардың барлық аспектілері бойынша Қазақстанмен кең, ауқымды диалогты
бастауға дайындық білдірілді. Көршілес мемлекеттің басында Н.Назарбаев
сияқты ескіше ойлау стереотипінен таза, жаңа геосаяси өмір болмысын барабар
қабылдай алатын тәжірибелі саяси қайраткердің болғандығы Пекинге де
ұнайтын. Онын үстіне Қытай Орталық Азияның басқа мемлекеттерімен
байланыстырушы буын ретінде және экстремизм мен діни жікшілдіктің таралу
жолындағы қамал ретінде Қазақстанның геостратегиялық жағдайын есепке алды.
Осы тұрғыдан Қытай саясаткерлерінің қорытындысы назар аударарлық:
"Қазақстанда пантюркизм мен фундаментализмге сақтықпен қарайды, олар
әсіресе ислам фундаментализмнің таралу өрісіне қатаң түрде шектеу қояды"
[11].
Іс жузінде Қәзақстанға көңіл бөлу саяси қатынаспен шектелмейді.
Пекинде жан-жақты ынтымақтастықты дамытудың перспективасы тұрғысында біздің
мемлекетіміздің экономикалық әлеуетін тиісті түрде бағалап отыр. 1978 жылы
реформалар бағытын жария еткен Қытай 15 жыл ішінде жалпы ұлттық өнімді төрт
есе ұлғайтты (қазіргі уақытта 1 трлн. доллардан астам). Осы кезең ішінде
200 миллионға жуық қытайлықтар кедейшілік тұрмысты еңсеріп, орташа тапты
толықтырды. Азиялық дағдарыс жағдайының өзінде ел экономикасы кісі
қызығарлықтай тұрақтылық көрсетуде. Соңғы 20 жыл ішінде ұлттық валютаның
(юанның) американдық долларға қарым-қатынасы өзгеріссіз калуы да көп
нәрсені аңғартады. Бұл шынында да назар аударуға тұрарлық жағдай, өйткені
іс жүзінде барлық азиялық мемлекеттерде валюта елеулі түрде құнсызданды.
Әлемдік экономикалық қоғамдастықта Қытай орасан зор инвестиция салуға
болатын, рыногы ұлан-ғайыр мемлекет ретінде қаралады.
Қытайда іс жүзінде әлемнің барлық ірі компанияларының кәсіпорындары
орналасқан. Әрбір бесінші "Боинг" ұшағы Қытайда шығарылады. ҚХР түрлі-түсті
теледидардың өндірісі жөнінен әлемде бірінші орынға шықты. 17 миллионға
жуық қытайлықтар Интернеттің қызметін тұрақты түрде пайдалана-ды. Көптеген
көрсеткіштер бойынша Азияда жетекші позицияға ие болып, Қытай Жапонияны
басып озды. Жыл сайын ҚХР экономикасына 40 миллиард долларға дейін шетелдік
инвестициялар түседі. Және де 2000 жылы елдің сыртқы сауда айналымы 474
млрд. долларды құрады.
1992 жылы қаңтарда дипломатиялық қарым-қатынас орнатып, Қазақстан мен
Қытай екі жақты қарым-қатынастардың құқықтық базасын құру мақсатында нақты
дипломатиялық іс-қимылға кірісті.
1992 жылғы ақпанда Премьер-министр С. Тереченко ҚХР-ға ресми сапармен
келді. Келіссөздер нәтижесі бойынша Пекинде бірқатар құжаттарға қол
қойылды, олардың ішінен төмендегілерді бөліп көрсетуге болады:
Сауда-экономикалық және ғылыми- техникалық ынтымақтастық жөніндегі
үкіметаралық комиссияны кұру туралы келісім.
Қызмет бабындағы істер бойынша сапарға жүретін, барлық түрдегі
паспорттардың иегерлері үшін визасыз режимді көздейтін азаматтардың өзара
сапарлары туралы келісім (кейінірек өзара сапарлардың визасыз режимі
дипломаттық және қызметтік паспорттардың иегерлері үшін ғана сақталды).
Мемлекеттік шекара арқылы өткізу пункттерін ашу туралы келісім (Қорғас
(Қазақстан) - Хоргос (ҚХР), "Достық" (Қазақстан) - "Алашанькоу" (ҚХР).
"Бахты" (Қазақстан) - "Покиту" (ҚХР) өткізу пункттеріне халықаралық мәртебе
берілді) [12].
1992 жылы сыртқы ісгер министрлері өзара сапарлар алмасты. Тиісті
келіссөздердің қорытындысы регінде инвестицияларды көтермелеу және өзара
қорғау туралы келісімге тамызда қол қойылды (1994 жылгы 18 тамызда
бекітілгеннен кейін күшіне енді). Тараптар өзара инвестициялардың шарттары,
принципгері, режимі және туындайтын дауларды шешудің тәртібі туралы
уағдаласты.
Жоғары саяси деңгейдегі алғашқы байланыстар, сөз жоқ, сауда-
экономикалық қатынастарды дамытуға серпін берді. Өзара қоян-қолтық араласу,
ынтымақтастықтың перспективалық салаларын іздестіру процесі басталды.
Шекаралық аудандар белсенді жұмысқа кірісті, оның үстіне Қытайда оларға
сыртқы экономикалық қызметте өте үлкен құқықтар берілді. Делегациялармен
алмасу да қарқынды түрде дами бастады. Қазақстан 1990 жылдардың басында-ақ
Қытайдың негізгі Орталык Азиялық әріптесіне айналды. Бірақ Тараптар жоғары
деңгейдегі диалогты жалғастыруға мұқтаж екенін түсінді. 1993 жылғы қазанда
Қазақстан Республикасы Президентінің ҚХР-ға сапары болды. Сол сапардың
барысында Н.Назарбаев және Цзян Цзэмин екі мемлекеттің өзара қатынастарының
принциптерін айқындайтын тұңғыш ресми қужатқа - Қазақстан Республикасы мен
Қытай Халық Республикасы арасындағы достық қатынастардың негіздері туралы
бірлескен декларацияға қол қойды.
Тараптар барлық даулы мәселелер бейбіт жолдармен шешілетінін, екінші
тараптың қауіпсіздігіне катер төндіруі мүмкін күш қолданудан немесе қандай
да бір нысанда болсын күш қолдану қаупінен тартынатынын, қандай да бір іс-
қимыл қолданбайтынын қуаттады. Тараптардың әркайсысы екінші тарапқа қарсы
бағытталған қандай да бір әскери-саяси одаққа қатысудан, екінші тараптың
мемлекеттік егемендігі мен ұлттық қауіпсіздік мүдделеріне нұқсан келтіретін
қандай да бір үшінші тараппен шарт немесе келісім жасасудан бас тартатынын
мәлімдеді. Декларацияда Қазакстан мен Қытайдың сауда-экономикалық
ынтымактастықтың дамуына ерекше мән беретіндігі атап өтілді. Шекаралық
мәселелер бойынша кеңес-қытай келіссөздерінде қол жеткізілген
уағдаластықтарды қуаттаудың принципті маңызы болды.
Өзара кабылдауға болатын, әділетті және ұтымды шешім үшін жалпыға
бірдей қабылданған халықаралық құқық нормаларына сәйкес екі ел арасындағы
казіргі шекара туралы шарттардың негізінде шешілмеген мәселелерді
талқылауды жалғастыру туралы уағдаластыққа қол жеткізілді. Н. Назарбаев
1994 жылдың өзінде шекараны құқытық тұрғыдан сипаттау туралы екі жақты
келісімге қол қоюды ұсынды, екі келісілмеген учаске кейінгі келіссөздерде
қаралатын болып шешілді.
Қазақстанның селаратизмді және діни фундаментализмді қабылдамайтыны
туралы, сондай-ақ Тайвань аралының Қытайға тиесілігіне қатысты біздің
еліміздің принципті көзқарасы туралы Н.Назарбаевтың ашық мәлімдемесі екі
жақты қатынастарды дамытуда он сипатты рөл ойнады. Бұл Пекинде
ынтымақтастықты дамытудағы шынайы мүдделілік ретінде қабылданды.
Сонымен бірге Президент Лобнорда жалғасып отырған ядролық жарылыстар
Қазақстан тарапынан алаңдаушылық туғызбай қоймайтыидығы туралы мәселе
көтерді және Лобнор мен Семей ядролық сынақ алаңдарын зерттеу үшін
бірлескен сарапшылар тобын құруды ұсынды.
ҚХР Мемлекеттік кеңесінің Премьері Ли Пэн 1994 жылғы сәуірде Орталық
Азия мемлекеттеріне сапарға шықты, ол өзінің Ташкенттегі сөйлеген сөзінде
ҚХР мен осы елдер арасындағы қарым-қатынастардың принциптерін баяндады, Ол
Қытай мен Орталық Азия мемлекеттері арасындағы қатынастар тату көршілік пен
бейбіт қатар өмір сүру, өзара тиімді ынтымақтастықты дамыту және ортақ
гүлденуге жөрдемдесу; әрбір ел халқының таңдауын құрмет тұту және бір-
бірінің ішкі істеріне араласпау; егемендікті сыйлау және аймақта
тұрақтылықты қолдау принциптері негізінде құрылуы керек деп атап көрсетті
[13].
Алматыда болған келіссездердің нәтижесінде Н.Назарбаев пен Ли Пэн
бірқатар үкіметаралық құжаттарға қол қойды, олардың ішінде ҚР мен ҚХР
арасындағы Қазақстан-Қытай мемлекеттік шекарасы туралы келісім де бар. Бұл
құжат жалпы келемі 900 шаршы километр Сары-Шілде өзені ауданындағы және
Шаған-Оба жеріндегі екі учаскені қоспағанда, шекаранын бүкіл ен бойында
шекара сызығының өтуін айқындады. Осы арқылы өзара аумақтық талаптар қою
негізінде жан-жалдардың туындау мүмкіндігі мейлінше азайтылды. Тараптар
жалпыға бірдей қабылданған халықаралық құқық нормаларына сәйкес, тең
құқықты консультациялардың, өзара түсіністік пен өзара ымыраға келу рухында
келісілмеген учаскелерде мемлекеттік шекара сызығының өтуі туралы
мәселелерді шешу үшін келіссөздерді жалғастыруға уағдаласты.
Сол жылы "Шығыс Түркістанды азат ету майданы" деп аталатын іc-
әрекеттің жандануына байланысты Синьцзянда шиеленісе түскен ішкі саяси
жағдай Қытай мен Орталық Азия мемлекеттөрінің қарым-қатынасына байланысты
күн тәртібіне тағы бір күрделі проблеманы - этникалық сеператизм
проблемасын шығарды. Осы тенденциядан ұлттық қауіпсіздікке қатер төнетінін
әділетті түрде байқаған Қытай үшін Орталық Азия мемлекеттері тарапынан,
бірінші кезекте Қазакстан тарапынан сепаратизмді ықтимал қолдауға қатысты
бөлікте ҚХР-дың ішкі істеріне араласпау туралы сенімді кепілдіктер алу аса
маңызды болатын.
Осындай саяси жағдайда жоғары деңгейде кезекті Қазақстан-Қытай
кездесуі болды. 1995 жылғы қыркүйекте Пекинде болған келіссөздер екі жақты
ынтымақтастық перспективасына қатысты барлық мәселелерге байланысты
көзқарастардың толық сәйкес келетінін паш етті. Тайвань, сондай-ақ ұлттық
сепаратизм сияқты мәселелерде Қазақстанның көзқарасы өзгермейтіндігі және
дәйекті болатындығы туралы Пекинге хабарланды. Н Назарбаев Қазақстанда
Қытаймен өзара тату көршілік қарым-қатынасқа айрықша маңыз беретіндігін
мәлімдеді [14].
Өз кезегіндегі жауап тәртібімен Қытай басшылығы Қазақстанның ішкі
істеріне араласпайтындығын, біздің еліміздің қауіпсіздігі мен егемендігіне
нұқсан келетін қандай да бір іс-әрекет жасамайтындығын мәлімдеді және сауда
-экономикалық ынтымақтастықты ұлғайту үшін белсенді күш-жігер
жұмсайтындығын куаттады. Барлық осы маңызды ережелер Бірлескен Декларацияда
көрініс тапты.
1996 жылғы 4-6 шілдеде Қазақстан-Қытай қатынасында тұңгыш рет ҚХР
Төрағасы Цзян Цзэминнің Алматыға ресми сапары болды. Екі мемлекет басшылары
қабылдаған бірлескен декларацияда XXI ғасырға бағдарланған өзара қарым-қаты-
настардың принциптері белгіленді. Тараптар Қазақстан мен Қытай арасындағы
тату көршілік, достық және өзара тиімді ынтымақтастық қатынастарын өзара іс-
кимыл жасау және әріптестік деңгейіне көтеруге бекем бел байлап
отырғандарын мәлімдеді, мұның өзі екі елдің халықтарының түбірлі
мүдделеріне жауап беріп қана қоймайды, сонымөн бірге Азиядағы, сондай-ақ
бүкіл әлемдегі бейбітшілікке, тұрақтылыққа және дамуға қолайлы жағдай
туғызады". Оның үстіне тараптар Қазақстан мен Қытай арасындағы мемлекеттік
шекара туралы 1994 жылғы 26 сәуірдегі келісімді қатаң түрде сақтай отырып,
ықтимал қысқа мерзімдерде демаркациялық жумыстарға кірісуге және шешілмеген
шекаралық мәселелер бойынша келіссөздерді жалғастыруға міндеттеме алды. Екі
елдің басшылары тұрақты саяси диалог пен түрлі деңгейлердегі
консультацияларды жалғастыруға уағдаласты.
Цзян Цзэминь Қазақстан қауіпсіздігінің кепілдіктері туралы Қытай
үкіметінің мәлімдемесін қуаттады, Қазақстан Республикасының мемлекеттік
тәуелсіздік пен егемендікті, аумақтық тұтастықты қорғау, саяси тұрақтылықты
сақтау және ұлттық экономиканы дамыту үшін қолға алатын барлық күш-жігеріне
қолдау жасайтынын білдірді [15].
Қытай басшысының сөздерінің астары түсінікті болатын: Қытай он бес
жылға созылған реформалардан кейін күшейіп шықты, қайта жаңғырды және қазір
осы заманғы әлемде айрықша орынды иемденеді. Н.Назарбаевпен болған
келіссөздер кезінде Қытай армиясы Тайвань шығанағында өткізген жаттығуға
Цзян Цзэмимь сілтеме жасады. Оның сөзінен осы ауқымды әскери акция аралмен
арадағы шиеленісті одан әрі тереңдетпеудің және тіпті соғыстың алдын алуға
жағдай жасады, өйткені Тайвань тәуелсіздігін жариялауға күш салып жүрген
саясатшыларды тәубесіне түсірген көрінеді. Қытай басшысы сондай-ақ Пекин
Қазақстанды тең құқықты және перспективалық әріптес ретінде қарайтындығын
атап көрсетті.
Жоғары деңгейдегі жиі кездесулер ынтымақтастықты дамытудағы екі жақты
мүдделілікті қуаттады.
Цзян Цзэминнің (1996 жылғы шілде) және Ли Пэннің (1997 жылғы ақпан)
және Н. Балғымбаевтың (1997 жылғы мамыр) Пекинге қарымта сапарлары, сосын
Цзян Цзэминнің Алматыға (1997 жылғы қыркүйек) қайталанған сапары өзара
түсіністікті тереңдетуге және екі жақты қатынастарды жаңа шептерге
ілгерілегуге елеулі деңгейде жағдай жасады.
1997 жылғы 24 қыркүйекте шекара процесін түпкілікті делимитациялауды
аяқтаған, Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасының арасындағы
Қазақстан-Қытай мемлекеттік шекарасы туралы қосымша келісімге қол қойылды.
Келісімнің екі жақты қарым-қатынастардың болашағы үшін ғана емес, сонымен
бірге Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін де зор маңызы
бар. Өзара қарым- қатынастарының түрліше сипаты болған тарихыңда туңғыш рет
Қазақстан мен Қытай XX ғасырдың соңында орыс-қытай шарттарына сәйкес, өзара
ымыраға келу рухыңда аумақтық проблеманы шеше алды. Қазақстанға тиесілі
болғанның бәрі де біздің мемлекетімізге өтті. Бұл даулы аумақтың 53 пайызын
құрады [16]. Шекаралық дау-дамайға нүкте қойылды.
Шекараны делимитациялауға қатысты жұмыста Қазақстанның үкіметтік
делегациясы ҚР мен ҚХР арасындағы достық қарым-қатынастардың негіздері
туралы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3 - 5
1. Қазақстан – Қытай қарым қатынастарын зерттеудің теориялық-методологиялық
мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6 - 30
1.1 Қазіргі заманғы геосаясат және Қазақстанның сыртқы сясаты
... ... ... .. 6- 14
1.2 Қазақстан мен Қытайдың жаңа геосаяси кеңістіктегі орны
... ... ... ... . 14 - 22
1.3 Қазақстан - Қытай қатынастарының негізгі кезеңдері және
стратегиялық мүдделері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
. 22 - 30
2. Қазақстан – Қытай қарым-қатынастарының қазіргі жағдайы және дамуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 31 - 62
2.1 Қазақстан-Қытай сыртқы саяси қатынастары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 31 - 42
2.2 Қазақстан экономикасына Қытайдың ықпалы: қауіп пен мүмкіндік ... 42 –
50
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... . 63 - 66
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 66-68
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Кез-келген мемлекет үшін көршілес
мемлекеттермен бибітшілік қарым-қатынаста болу, тиімді байланыс орнату және
оны дамыту барлық уақытта күн тәртібінен түспейтін негізгі мәселе екені
анық нәрсе. Қазақстан өз тәуелсіздігін алған күннен бастап көрші
мемлекеттермен жақсы қарым-қатынас орнатуға көңіл бөлгені белгілі.
Қазақстан үшін көрші мемелекеттердің ішінде Күн Шығыс Елі деп аталатын
Қытай Халық Республикасының орны ерекше. Қытай Халық Республикасымен
Қазақстан Республикасының арасындағы қарым-қатынастардың барысына талдау
жасаушылардың бір тобы қауіпті жағын көтерсе, екінші бір тобы біздің
мемлекетіміз үшін пайдалы жақтарын алға тартады. Қалай болғанда да біз
көршілес жатқан Қытаймен қарым-қатынас, байланыс жасамай, тұра алмаймыз.
Екі елдің арасында әртүрлі мәселелер әрдайым туындап отырады, мәселен
шекерадағы татулық мәселесі, трансшекралық суды пайдалануға байланысты
мәселелер, импорт пен экспорт мәселелері, сияқты т.б. мәселелерді атай
отырып екі елдің дамуында бір-біріне тәуелділік бар деуге болады. Екі ел
арасындағы қатынас ұзақ жылдар бойы жасалып келеді және бола бермек. Екі ел
арасындағы қарым-қатынастарға екі мемлекетте үлкен мән беріп келеді.
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев 2008 жылғы халыққа жолдауында: Біз Ресеймен,
Қытймен және Орталық Азия мемлекеттерімен өзіміздің экономикалық және саяси
ынтымақтастығымызды одан әрі нығайта беруге тиіспіз. Өңірдегі тұрақтылық,
ашық, пікір алысу және өзара іс-қимыл таныту үшін берік негіз қалауымыз
қажет [1] деп атап көрсеткен болатын.
Жалпы айтқанда еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан басшылығының
алдында Қытай сияқты ірі әрі көп жағдайда бірегей мемлекетпен жаңа қарым-
қатынастар орнатудың байсалды міндеті тұрды. Әңгіме шынында да өзара қарым-
қатынастың жаңа үлгісі туралы еді, өйткені оның алдындағы Кеңестер Одағы
мен Қытай арасындағы тікетірес ұзақ жылдарға созылды. Бұл орайда Даманский
аралы мен Жалаңашкөл көліндегі қарулы қақтығыстардан кейін екі неғұрлым
күшті социалистік мемлекеттер ядролық қару қолданылуы мүмкін ауқымды соғыс
алдында болып қайтқанын айтсақ та жеткілікті.
Біздің жас мемлекетіміздің қауіпсіздігінің сенімді кепілі ретінде
Қытаймен тұрақты, тату көршілік қатынастарды құру қажеттігі бар екені
түсінікті. Тікетірестік және өзара күдік келтіру Қазақстанның стратегиялық
мүдделеріне қайшы келген болар еді. Өйткені Қазақстанның өркениетті
елдердің әлемдік қоғамдастығына кіру және экономикада құрылымдық қайта
құрулар жүргізу сияқты күрделі міндеттерді шешуі қажет болатын.
Қытайда іс жүзінде әлемнің барлық ірі компанияларының кәсіпорындары
орналасқан. Әрбір бесінші "Боинг" ұшағы Қытайда шығарылады. ҚХР түрлі-түсті
теледидардың өндірісі жөнінен әлемде бірінші орынға шықты. Көптеген
көрсеткіштер бойынша Азияда жетекші позицияға ие болып, Қытай Жапонияны
басып озды. Жыл сайын ҚХР экономикасына 40 миллиард долларға дейін шетелдік
инвестициялар түседі. Және де 2000 жылы елдің сыртқы сауда айналымы 474
млрд. долларды құрады.
1992 жылғы ақпанда Премьер-министр С. Тереченко ҚХР-ға ресми сапармен
келді. Келіссөздер нәтижесі бойынша Пекинде бірқатар құжаттарға қол
қойылды, олардың ішінен төмендегілерді бөліп көрсетуге болады:
Сауда-экономикалық және ғылыми- техникалық ынтымақтастық жөніндегі
үкіметаралық комиссияны кұру туралы келісім.
Қызмет бабындағы істер бойынша сапарға жүретін, барлық түрдегі
паспорттардың иегерлері үшін визасыз режимді көздейтін азаматтардың өзара
сапарлары туралы келісім (кейінірек өзара сапарлардың визасыз режимі
дипломаттық және қызметтік паспорттардың иегерлері үшін ғана сақталды).
Мемлекеттік шекара арқылы өткізу пункттерін ашу туралы келісім (Қорғас
(Қазақстан) - Хоргос (ҚХР), "Достық" (Қазақстан) - "Алашанькоу" (ҚХР).
"Бахты" (Қазақстан) - "Покиту" (ҚХР) өткізу пункттеріне халықаралық мәртебе
берілді) [2].
Жоғары саяси деңгейдегі алғашқы байланыстар, сөз жоқ, сауда-
экономикалық қатынастарды дамытуға серпін берді. Өзара қоян-қолтық араласу,
ынтымақтастықтың перспективалық салаларын іздестіру процесі басталды.
Шекаралық аудандар белсенді жұмысқа кірісті, оның үстіне Қытайда оларға
сыртқы экономикалық қызметте өте үлкен құқықтар берілді. Делегациялармен
алмасу да қарқынды түрде дами бастады. Қазақстан 1990 жылдардың басында-ақ
Қытайдың негізгі Орталық Азиялық әріптесіне айналды. Бірақ Тараптар жоғары
деңгейдегі диалогты жалғастыруға мұқтаж екенін түсінді. 1993 жылғы қазанда
Қазақстан Республикасы Президентінің ҚХР-ға сапары болды. Сол сапардың
барысында Н.Назарбаев және Цзян Цзэмин екі мемлекеттің өзара қатынастарының
принциптерін айқындайтын тұңғыш ресми құжатқа - Қазақстан Республикасы мен
Қытай Халық Республикасы арасындағы достық қатынастардың негіздері туралы
бірлескен декларацияға қол қойды.
Тараптар барлық даулы мәселелер бейбіт жолдармен шешілетінін, екінші
тараптың қауіпсіздігіне катер төндіруі мүмкін күш қолданудан немесе қандай
да бір нысанда болсын күш қолдану қаупінен тартынатынын, қандай да бір іс-
қимыл қолданбайтынын қуаттады. Тараптардың әркайсысы екінші тарапқа қарсы
бағытталған қандай да бір әскери-саяси одаққа қатысудан, екінші тараптың
мемлекеттік егемендігі мен ұлттық қауіпсіздік мүдделеріне нұқсан келтіретін
қандай да бір үшінші тараппен шарт немесе келісім жасасудан бас тартатынын
мәлімдеді. Декларацияда Қазакстан мен Қытайдың сауда-экономикалық
ынтымактастықтың дамуына ерекше мән беретіндігі атап өтілді. Шекаралық
мәселелер бойынша кеңес-қытай келіссөздерінде қол жеткізілген
уағдаластықтарды қуаттаудың принципті маңызы болды.
Өзара қабыдауға болатын, әділетті және ұтымды шешім үшін жалпыға бірдей
қабылданған халықаралық құқық нормаларына сәйкес екі ел арасындағы казіргі
шекара туралы шарттардың негізінде шешілмеген мәселелерді талқылауды
жалғастыру туралы уағдаластыққа қол жеткізілді. Н.Ә. Назарбаев 1994 жылдың
өзінде шекараны құқытық тұрғыдан сипаттау туралы екі жақты келісімге қол
қоюды ұсынды, екі келісілмеген учаске кейінгі келіссөздерде қаралатын болып
шешілді.
1996 жылғы 4-6 шілдеде Қазақстан-Қытай қатынасында тұңғыш рет ҚХР
Төрағасы Цзян Цзэминнің Алматыға ресми сапары болды. Екі мемлекет басшылары
қабылдаған бірлескен декларацияда XXI ғасырға бағдарланған өзара қарым-
қатынастардың принциптері белгіленді. Тараптар Қазақстан мен Қытай
арасындағы тату көршілік, достық және өзара тиімді ынтымақтастық
қатынастарын өзара іс-қимыл жасау және әріптестік деңгейіне көтеруге бекем
бел байлап отырғандарын мәлімдеді, мұның өзі екі елдің халықтарының түбірлі
мүдделеріне жауап беріп қана қоймайды, сонымөн бірге Азиядағы, сондай-ақ
бүкіл әлемдегі бейбітшілікке, тұрақтылыққа және дамуға қолайлы жағдай
туғызады". Оның үстіне тараптар Қазақстан мен Қытай арасындағы мемлекеттік
шекара туралы 1994 жылғы 26 сәуірдегі келісімді қатаң түрде сақтай отырып,
ықтимал қысқа мерзімдерде демаркациялық жұмыстарға кірісуге және шешілмеген
шекаралық мәселелер бойынша келіссөздерді жалғастыруға міндеттеме алды.
1997 жылғы 24 қыркүйекте шекара процесін түпкілікті делимитациялауды
аяқтаған, Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасының арасындағы
Қазақстан-Қытай мемлекеттік шекарасы туралы қосымша келісімге қол қойылды.
Жалпы Қазақстан-Қытай арасында мелекетаралық қарым-қатынастар орнаған,
саяси-экономикалық байланыстар даму үстінде. Дегенмен екі ел арасындағы
қарым-қатынастың сипаты, барысы, қазіргі деңгейі қандай және болашақтаға
даму сипаты қандай болады неге мән берілу қажет, екі елдің арасындағы
байланыстарда қандай өзекті мәселелер бар, мемлекет аралық қарым-қатынаста
қандай кемшіліктер мен проблемалар орын алып отыр және оларды шешу үшін
қандай іс-шаралар іске асуға тиіс? бұл сұрақтарға жауап беру үшін екі ел
арасындағы қарым-қатынасты ғылыми тұрғыдан терең талдауды қажет етеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстан тәуелсіздігін алғанға дейінгі
уақыттардағы яғни, Кеңес Одағы мен қытайдың арасындағы қатынастарды, одан
алдынғы Қазақ хандығының Күн Шығыс елі Қытай хандығымен арадағы қарым-
қатынастарды зерттеген бірнеше тарихшы ғалымдар мен олардың маңызды тарихи
еңбектерін атауға болады. Дегенмен, біздің тақырыбымыз қазіргі таңдағы
Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасы арасындағы қарым-
қатынастарға қатысты болып отыр. Бұл орайда Қазақстан Қытай қарым-
қатынастарын зерттеген белгілі шығыстанушы, дипломат әрі саясаткер
Қ.Тоқаевты атауға болады. Оның Қазақстан Республикасының дипломатиясы
деген еңбегінде Қазақстан мен Қытайдың ара қатынасы қалай басталғандлығы
толық баяндалған.
Еуразиялық идеяның негізін салушылар болып табылатын орыс ойшылдары (Н.
Трубецкой, Л. Карсавин, Г.Флоренский. Г.Бернадский, Л.Гумилев) Еуразия
кеңістігін мекендейтін халықтардың тарихи, географиялық және мәдени
бірлігімен органикалық түрде байланысқан Еуразияның құрлықтық бөлігінің
ерекше жағдайын атап өтті. Н.Трубецкой: Еуразиялық халықтардың тағдыры бір-
бірімен тығыз өріліп жатыр, берік түрде бір үлкен түйінді құрайды, оны енді
ажыратып алу мүмкін емес, өйткені осы бірліктен бір халықты бөліп алу
табиғатқа жасанды жолмен қиянат көрсету арқылы жүргізілуі мүмкін және ол
қайғы-қасіретке әкелуі тиіс - деп жазды.
Сондай-ақ, ресейлік және отандық ғалымдардың еңбектерінде бұл тақырып
төңірегінде біршама еңбектер жазылған.
Курстық жұмысытың мақсаты мен міндеттері. Қазақстан республикасы мен
Қытай Халық Республикасы арасындағы қарым-қатынастарды сипаттау, оған
ғылыми талдау жасау және екі жақты байланыстың перспективасын зерттеу
диплом жұмысының мақсаты етіп алынды. Осы мақсатқа сәйкес келесідей
міндеттер қойылды:
- Қазақстан-Қытай арасындағы қарым-қатынастың қазіргі жағдайына талдау
жасау;
- Екі жақты байланыстардың мәнін ашу;
- Екі жақты бірлескен жобалардың пайдалы және зиянды жақтарын анықтау,
жағдайды нақты сипаттау;
- Екі ел арасындағы қарым-қатнасты (саяси, экономикалық, әлеуметтік,
мәдени, т.б.) дамытудың жаңа мүмкіндіктерін қарастыру.
Курстық жұмыстың объектісі мен пәні. Зерттеудің объектісі ретінде
Қазақстан-Қытай арасындағы қарым-қатынастар алынды. Зерттеу пәні ретінде
екі ел арасындағы саяси, экономикадлық байланыстардың, қарым-қатынастырдың
орнауы, дамуы, оған әсер етіп отырған факторлар, екі жақты мүдде,
бірлескен ірі жобалар және олардың жай-күйі, пайдасы мен келтірген зардабы
т.б. мәселелер қарастырылды.
Курстық жұмыстың эмпирикалық негізі.
- Ресми статистика;
- Қазақстан Республикасының Сыртқы Істер Министрлігінің ресми
құжаттары;
- Қазақстан Республикасының Халықаралық Келісімдері;
- Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасы арасындағы 2003-
2008 жылдарға арналған ынтымақтастық бағдарламасы;
- ҚР президентінің жыл сайынғы дәстүрлі халыққа жолдауы.
Курстық жұмыстың құрылымы.
Курстық жұмыс кіріспеден, 2 бөлімнен, (әрбір бөлім бөлімшелерге
бөлінген), қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттерден және қосымшалардан
тұрады.
1. Қазақстан-Қытай қарым қатынастарын зерттеудің теориялық-
методологиялық мәселелері
1.1 Қазіргі заманғы геосаясат және Қазақстанның сыртқы сясаты
Қазақстан Республикасының сыртқы саясатының басымдық берілетін
бағыттары бірінші кезекте біздің еліміздің географиялық орналасуы және оның
ұлттық мүдделері сияқты ұзақ мерзімді сипаты бар факторлардың ықпалымен
қалыптасты. Жаңа технологиялардың және ғаламдану процесінің дамуына,
планеталық сипаттағы қауіп-қатердің пайда болуына, жаңа экономикалық
құрылымның қалыптасуына, аймақтық деңгейдегі халықаралық ынтымақтастықтың
тереңдеуі мен сан алуандығына байланысты әлемде болып жатқан өзгерістер
мұның бәрі мемлекетіміздің сыртқы саясатының бағытына өзгертулер енгізуге
мәжбүр етеді, көкейкесті халықаралық проблемаларды шешуге қатысты жедел әрі
икемді үн қатуға, осы мәселелерде жаңа көзқарастарды әзірлеуді және іске
асыруды талап етеді. Алайда, сыртқы саясаттың негізге алынатын қағидаттары
өзгеріссіз қала береді.
Азия мен Еуропаның қиылысындағы геосаяси орналасуы, экономикалық және
әскери-саяси мүдделері, сондай-ақ қазіргі бар экономикалық әлеуеті
Қазақстанды ірі аймақтық мемлекет ретінде қалыптастырудың алғышарттары
болды, Қазақстан өзара қауіпсіздік, егемеңдікті құрмет тұту, аумақтық
тұтастық принциптерімен өзінің төңірегінде тұрақтылық пен ізгі көршілік
аймағын қалытастыруға мүдделі.
Екі дуниежүзілік соғыстың және көптеген аймақтық жан-жалдардың
Ресейдегі Қазан төңкерісінің, Ирандағы Ислам революциясының, Германиядағы
фашизм мен Жапониядағы милитаризмнің пайда болуы мен күйреуінің, отарлық
жүйенің кирауы мен социалистік жүйенің ыдырауына куә болған XX ғасыр сапалы
жаңа дәуірге өтумен аяқталды. Бұрынғы қалыптасқан таптаурын түсініктердің
геоэкономикалық, геосаяси және геостратегиялық жаңа өлшемдердің уақыты
келді.
Орталык Азия әлемдік державалардың страгегиялық мүдделерінің түйісу
орнына айналды Осыған айғақ ретінде АҚШ мүдделері үшін аймақтардың маңызын
атап көрсететін, белгілі американдық, саясаткер 3. Бжезинскийдің төмендегі
сөздері мысал бола алады. Геосаясат аймақтык пайымдаудан ғаламдық сипат алу
үстінде, бұл бүкіл Еуроазиялық құрлықтан үстем болу – ғаламдық тұрғыдан
жетекшілік ету үшін негіз қызметін атқарады. Қазіргі уақытта еуропалық
держава болып табылмайтын Құрама Штаттар халықаралық ауқымда жетекшілік
етуде, бұл орайда оның билігі Еуразиялық құрлықтын үш перифериялық аймағына
тікелей жүреді, осы позиция тұрғысынан ол әлгі аймақтардың ішкі аудандарына
орналасқан мемлекетгерге өзінің қуатты ықпалын жүзеге асырады" [3].
Кез келген мемлекеттің геосаяси жағдайы - саяси күштердің орналасуымен
және олардың аумақтық үйлесуімен, сондай-ақ осы факторлардың қоғамның саяси
өмірінің кеңістікте ұйымдастырылуының өзара байланысымен белгіленеді.
Геосаясаттан дәстүрлі түрде географиялық детерменизм принципін негізге
алып, мүмкіндікті айқындауға жағдай жасайтын сыртқы саясаттың құралын
көреді. География мемлекеттердің сыртқы саясатындағы анағұрлым іргелі
факторы, өйткені ол мейлінше тұрақты, өзгеріссіз сипатымен ерекшеленеді.
Минстрлер келеді және кетеді, тіпті диктаторлар да қайтыс болады, ал тау
тізбектері өзгеріссіз қалады"-деп жазады американдык геосаясаткер Спайкмен
[4].
Осы заманғы түсініктегі геосаясат - негізінен ұлттык кауіпсіздікті
қамтамасыз ету тұрғысында халықаралық катынастардағы және сыртқы саясаттағы
кисынға байланысты.
Осы мәселеде профессор Чжень Кунь Фудың геосаясатты айқындауы
кызығушылық туғызады, ол былай деп жазады: Геосаяси тұрғыдан ойлау
өркениеттін гүдденуімен бірге туыңдады және географиялық аумақ пен жұтаң
ресурстарға бақылау жасау жолында ғаламдық жарыс тұрғысында дамып отырды"
[5]. Оның анықтамасы геосаясатты батыс және қытай өркениеттері
қоғамдарымен салғастыруымен қызық. Оның сондай-ақ, "геосаясатты айқындау,
оның әдістемесі мен мақсаттары бір елмен екінші елді қатар алып қарағанда
айырмашылығымен айрықша кезге түседі... Геосаясатқа казіргі уақытта
Халыкаралық Валюта Қоры, Дүниежүзілік Банк және БҰҰ сияқты көпұлтты әрі
мемлекеттен жоғары тұрған көптеген зaңды тұлғaлap тapтылғaн,, [6] деген
корытындысымен еріксіз келісесіз.
Еуразиялық идеяның негізін салушылар болып табылатын орыс ойшылдары
(Н. Трубецкой, Л. Карсавин, Г.Флоренский. Г.Бернадский, Л.Гумилев) Еуразия
кеңістігін мекендейтін халықтардың тарихи, географиялық және мәдени
бірлігімен органикалық түрде байланысқан Еуразияның құрлықтық бөлігінің
ерекше жағдайын атап өтті. Н.Трубецкой: Еуразиялық халықтардың тағдыры бір-
бірімен тығыз өріліп жатыр, берік түрде бір үлкен түйінді құрайды, оны енді
ажыратып алу мүмкін емес, өйткені осы бірліктен бір халықты бөліп алу
табиғатқа жасанды жолмен қиянат көрсету арқылы жүргізілуі мүмкін және ол
қайғы-қасіретке әкелуі тиіс [7] - деп жазды.
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында өзінің экономикалық әлеуетін, өзінің
геосаяси жағдайын барабар бағалай білу айрықша маңызды болды. Осы істегі
қателік Қазакстанның сыртқы саяси бағытына зияңды ыкпал етуі мүмкін еді.
Шынында да егер Қазақстан халықаралық мәселелерде өзінің мәртебесіне
сәйкес келмейтін жетекші позиция ұстануға әрекет етсе, кереғар құбылысқа
душар болар едік. Сонымен бірге өзінің проблемалары шеңберінде шектеліп
қалуды және төңірегінде болып жатқан оқиғаларға енжарлықпен қарауды ақтауға
болмайды. Әлемде болып жатқан геосаяси өзгерістерді де ескермесе болмайтын,
өйткені олар белгілі бір деңгейде Орталық Азиядағы жағдайға ықпал етіп
жатты. Сондыктан Қазаксганның сыртқы саясат тұжырымдамасын әзірлеуде осы
факторлардың бәрі де есепке алынды.
1990 жылдары экономикалық саладағы негізгі тенденция жаңа халықаралық
экономикалық тәртіпті калыптастыру болды. Осы заманғы технологиялардың
дамуы және ақпараттық революция өнеркәсіптің дәстүрлі негізгі салаларының
рөлін өзгерткен жаңа өндірістерді құруға әкелді. Таяуда ғана әлемдік
шаруашылық байланыстарында еліміздің бәсекелестік позициясын айқындаған
табиғи ресурстарға бақылау жасау бірте-бірте өзінің маңызын жоғалта
бастады. Ғылыми зерттеулердің, басқару факторларының, банктік-несиелік
саланын, сақтандыру ісінің дамуының экономикаға ықпалы елеулі түрде өсті.
Жаңа технологиялар әлемдік рынокта анағұрлым өтімді тауар ғана емес,
сонымен бірге осы рынокты шұғыл өзгертетін құрылғыға да айналды.
Осы заманғы технологияны игеруді және пайдалануды мұрат тұтқан
"азиялық жолбарыстар" орта және жоғары деңгейдегі күрделі өнімдерді
өндіруде жетекші индустриалды державалардың бәсекелестеріне айналды.
Кейбір елдердің (мәселен, Жапония) немесе түрлі ұйымдардың (мәселен,
Еуропалық Одақ) экономикалық куаты мен олардың саяси ықпалы арасындағы
сөйкессіздік уакыт озған сайын елеулі бола түсті. Олардың осы
сәйкессіздікті өзгертуге, халықаралық кауіпсіздік жүйесінде өз рөлін
күшейтуге, сөйтіп БҰҰ құрылымдарында лайықты орын алуға ұмтылуы табиғи
құбылысқа айналуда.
Трансұлттық корпорациялардың қызметі бұрын-соңды болмаған ауқымда
өрістеді. Бұл кұбылыс әлемдік рыноктағы бәсекелестіктің күрт шиеленісуімен
қатар, мемлекеттердің әлемдік шаруашылық байланыстарындағы рөлін өзгертуге
де әкелді. Бұл орайда қаржылық рыноктардың бет алысы ұлттық шекара
түріндегі кедергілерді білмейтін, ғаламдық тәртіп факторларымен
белгіленеді.
Қаржылық кұйылыстардың ұлғаюы, тауарлар мен кызмет көрсетудің ауқымы
мен орын ауыстыруының шапшандығы ретіңде түсіндірілетін ғаламдану -
мемлекеттік институттар алдына осы процестерден мейлінше пайда табу және
екінші жағынан олар ұлттық экономикаға әкелуі мүмкін қауіп-қатерre қарсы
тиімді тікелей жария шараларды қабылдау міндетін қойды. Осы міндетті шешу
қажеттілігі халықаралық, ең әуелі аймақтық деңгейдегі экономикалық
ынтымақтастықты дамытудың жаңа, қуатты дем берушісі болды. Ғаламдану
халықаралық экономикалық және қаржылық құрылымдардың (ХБҚ, Дүкиежүзілік
банк және басқалары) экономикалық, дағдарыстарды болдырмау жөніндегі өзінің
функцияларын орындауға қабілеттілігі туралы мәселе көтерді. Дағдарысты
жағдайларға талдау жасаған кезде олардың ұлттық және аймақтық ерекшелікті
ескеру кабілеттілігіне күмән туындай бастады.
Саяси салада халықаралық проблемаларды ғаламдандыру үрдісі байқалады.
"Қырғи-қабақ" соғыстың аяқталуы және екі ядролық державаның, сондай-ақ екі
қоғамдық-саяси жүйенің текетіресінің келмеске кетуі - принципінде ядролық
қаруды таратпау проблемасын шешкен жоқ. Онға жуық жаңа елдер ядролық қаруды
иемдену табалдырығында тұр. Экономикалық кауіпсіздік проблемасы ғаламдық
сипат алды. Коммуникацияның дамуы қарудык, есірткінің және қаржының заңсыз
айналымының ауқымын ұлғайтуға ықпал етті. Ұлттық ше-каралар символикалық
функциялар аткаратын жана акпараттық кеңістік калыптасты. Адамзат осы
ғаламдық проблемаларды шешудің барабар нысаны мен әдістерін әзірге таба
алмай отыр [8].
Жалпыға бірдей турақтылық пен қауіпсіздікке катер төндіретін аймақтық
жанжалдар адамзатың бас ауруына айналды. Кейбір саясаткерлердің пікірі
бойынша барлық құрлықтарда дерлік көрініс берген аймақтық соғыстарды
жиынтық түрінде үшінші дүниежүзілік соғыстың басталуы деп қарауға болады.
Бұл орайда казіргі жанжалдардың түп тамырында көп жағдайда қандай да бір
идеологиялық белгілер жоқ, олардың козғаушы күші негізінен этникалық, діни
жане басқа да карама-қайшылықтар болып табылады.
Ұлттардың мемлекеттік құрылысын өзі шеш құқығы мен мемлекеттердің
аумақтық тұтастығы принципі арасындағы қарама-қайшылық, уақыт озған сайын
айқын көзге түсуде, мұның өзі, айналып келгенде, ғаламдық, тұрақтылыкқа
қауіп төндіретіні белгілі. Отарлық жүйенің күйреу дәуірінде ұлттардың
мемлекеттік құрылысын өзі шешу құқығына үстемдік берілгені заңды болатын,
Бірақ аумақтық тұтастық принципіне басымдық, берілуі тиіс уақыт келді.
Әлемде көптеген ұлттық азшылықтары бар 100-ден астам елдер бар және оларға
мемлекеттік кұрылысын өзі шешу құқығын беру қазіргі ірі мемлекеттердің
жартысынан астамының ыдырауына әрі әлемдік қоғамдастық негіздерінің
күйреуіне әкелетіні сөзсіз.
Бүгінгі күні билік құрып отырған батыстық жүйе құндылықтарын
халықаралық қатынастар саласынан ығыстыру үрдісі өсіп келеді "Батыстық"
және "шығыстық" құндылықтарды, олардың халықаралық саяси және экономикалық
ынтымақтастыққаа ықпалын талқылау "Азия-Еуропа" форумындағы тақырыптардың
біріне айналды. Түрлі елдердің саяси құрылысындағы айырмашылықтар екінші
қатарға шығып қалды. Мәселен, Қытай АҚШ пен Жапонияның аса маңызды сауда
әріптесіне айналды. Вьетнам Социалистік Республикасы аймақтағы коммунистік
басшылыққа қарсы іс-қимыл жасау үшін құрылған ұйымның - АСЕАН-ның тек
құкықты мүшелігіне өтті [9].
Америка Құрама Штаттары - қазіргі заманның ең ірі державасы -
экономикалық, саяси және мәдени-ақпараттық салада әлемдік жетекші
мәртебесін сақтап қалды. Оның халықаралық құрылым шеңберіндегі, сондай-ақ
екі жақты байланыстар деңгейіндегі тұрақтылықты қамтамасыз етудегі, жан-
жалдарды болдырмаудағы және реттеудегі рөлі шешуші болып сипатталмаса да,
аса маңызды болып табылады.
XXI ғасырда басқа бір ірі державаның - Қытайдың әлемдік істердегі ролі
елеулі түрде арта түседі. Қисапсыз көп халық, экономикалық өсімнің жоғары
қарқыны, өндірістік және адамдық ресурстарды шоғырландыруды қамтамасыз
ететін мемлекеттік күшті идеология - бүгінгі күннің өзінде ҚХР -ды әлемдік
қоғамдастықта жетекші позицияларға шығарды.
Өзінің геосаяси жағдайына, аумағына, экономикалық, ғылыми және мәдени
әлеуетіне байланысты Ресей осы заманғы әлем күштерінің жетекші
орталықтарының біріне айналатындай мүмкіндігі бар.
Аталмыш жолмен таяудағы тарихи болашақта әлемге жетекшілік етуге
талаптанатын үлкен үштіктің пайда болуы мүмкін. Сонымен бірге осы
елдердің арасында елеулі қарама-кайшылықтың болатыны сөзсіз. Бұған қоса
аталған үш елдің екеуі Қазакстанның жақын көршілері болып табылатынын да
естен шығармаған абзал. Тепе-теңдіктің кенеттен өзгеруін болдырмауға және
әлемдік тұрақтылықты сақтауға "үлкен үштіктің" объективті түрдегі
мүдделілігіне байланысты үш держава арасыңдағы бақталастық ғаламдық
денгейдегі ынтымақтастықпен катар жүруі мүмкін деп есептеуге барлық негіз
бар.
Еуропа, Жапония және кейбір дамушы елдерді каперге алатын болсақ,
күштердің басқа да орталыктарының күшейе түсуін күтуге болады. Бірақ
күштердің әралуандығы әлемдік кұрылымның күйреуіне әкелуі екіталай.
Керісінше, өркениетті мемлекеттердің казіргі бар әлемдік тәртіпті сақтауға
ұмтылысы осы заманғы халыкаралық катынастардың түзілімін нығайтуға
жәрдемдеседі. Бұл әлемдік тепе-теңдікті және ғалам-дық тұрақтылыкты сақтау
мүмкіндігі туралы айтуға себепші болады.
Географиялық орналасу ерекшелігі Қазақстанға белгілі бір геосаяси
артықшылықтар береді, сонымен бірге геоэкономика көзқарасы тұрғысынан
елеулі қиындықтар туғызуда. Екі ірі державалар арасындағы үлан-байтақ
аумақта орналасқан біздің еліміз белсенді саясат жүргізудің қосымша
мүмкіндігін алады. Мұндай саясат ұзақ мерзімді мүдделерді қамтамасыз
етудегі табандылықпен катар жоғары деңгейдегі ептілік пен икемділікті де
талап етеді. Әлемдік теңіз комуникацияларына тікелей жолдың жоқтығы,
халықтын шашырап орналасуы, аумақтың көлемімен салыстырғанда қазақстандық
экономиканың ауқымының аздығы сияқты әлсіз тұстарымыз жоқ емес.
Бір есептен географиялық жағдайдың өзгермейтіндігі экономикалық және
саяси ахуалдың тұрақтылығын білдірмейді. Ортаяық Азия мемлекеттерінің
аумағында діни экстремизмнің таралу үрдісінің белең алуы еліміздің ұлттық
кауіпсіздігіне қатер төндіреді, бұл қатер тіпті Қазакстанның өзінің
көршілерімен тұрақты достық қатынастары жағдайында да сақталады. Екінші
жағынан Солтүстік және Оңтүстік Корея арасындағы катынастардың реттелуі
"теміржолдық жібек жол" жобасын - Кореяның тынық мұхиттық айлақтарын
Еуропамен байланыстыратын арнайы әзірлеуге түрткі болды. Осы түрғыдан
еліміздің транзиттік әлеуетінің маңызын лайықты түрде бағалау және ен
бастысы - оны іске асыруға күш-жігер жұмсау маңызды.
Әлемдік экономиканың өсе түсіп отырған интеграциясы қаржылық
ресурстарға, жаңа технологиялар мен рыноктарға қолжеткізуді жеңілдетеді.
Капиталдар рыногында шиеленісті бәсекелестік Қазақстандағы инвестициялық
ахуалды одан әрі жақсартуды талап етеді. Бұл ірі трансұлттық
корпорацияларды еліміздің экономикасына тарту үшін маңызды алғышарттар
жасайды. Бірақ Қазақстан экономикасының ашық есік саясатын жургізуі
экономиканың барлық салаларының тепе-тең сипатта дамуына жәрдемдесетін
мемлекеттік реттеу шараларымен үйлесім табуы тиіс.
Қазіргі әлемдегі жанжалдар көп жағдайда түрлі өркениеттердің,
қақтығысы сипатында көрініп жүр. Батыстық (христиандық) және шығыстық,
(мұсылмандық) өркениеттердің жарастығының немесе бері койғанда, олардың
өзара үйлесімінің жоғары деңгейінің мысалы болып табылатын Қазақстанның,
Шығыс пен Батыстың дәстүрлі құндылықтарына тең құрметпен қарайтын коғамның
мысалы ретіндегі Қазақстанның жекелеген мемлекеттер мен аймақтар деңгейінде
де, сондай-ақ ғаламдық өлшем деңгейінде де кешенді қауіпсіздікті камтамасыз
етуге бағытталған бастамаларды көтеруге толық құқығы бар.
Өзінің ұзақ мерзімді мүдделерін қамтамасыз етуде Қазақстан саяси іс-
қимылдар үшін кең ауқымды өpic сақтауға мүдделі Сондықтан, алға қойған
мақсатқа қолжеткізуде ептілік пен икемділіктің үйлесімін, сондай-ақ кеп
векторлық пен теңгерімділікті сақтай отырып, ұлттық-мемлекеттік мүдделерді
корғауда жігерлілік таныту қазақстандық дипломатияның өзіне тән ерекшелігі
болмақшы. Көп векторлық- дипломатиялық күш-жігерді барлық бағыттар бойынша
бір мезгілде жұмсау дегенді біддірмейді, өйткені бұл олардың арқайсысында
қандай да бір елеулі нәтижеге қол жеткізбестен кушті құр бекер рәсуә ету
болар еді. Көп векторлық - сыртқы саяси бағыттың бөлгілі бір әріптестің
жүрісін, белгілі бір аймақ жағдайының дамуын алдын ала болжауға
болмайтындығына тәуедділікті болдырмауды көздейді. Kөп векторлық іс жүзінде
біздің жақын көршілеріміз болып табылатын елдермен, сондай-ақ ТМД
мемлекеттерімен және Батыстың, Азияның, Таяу Шығыстың жетекші елдерімен
өзара тиімді ынтымақтастықты білдіреді.
Мұндай ынтымақтастықты жемісті түрде дамыту мемлекетішілік, сондай-ақ
халықаралық деңгейлердегі саяси тұрақтылық жағдайында ғана мүмкін болады.
Қазақстаңдық қоғамның бірлігін нығайту, мемлекеттік жүйе жұмысының
тиімділігін арттыру, демократиялық институттарды дамыту Президент
Н.Назарбаев әзірлеген "Қазакстан-2030" стратегиясының негізгі ережелерінің
бірі.
Қазақстанның ішкі саяси тұрақтылығы барлық негізгі бағыттардағы сыртқы
саясаттың ұғынықтылығына, ашықтығына және болжап білуге болатындығына
байланысты, мұндай сыртқы саясат мемлекет ретінде оның әлемдік
қоғамдастықтағы позициясын нығайтады. Қазақстан халықаралық қатынастарда
негізге алатын қағидаттарды, БҰҰ Жарғысын, сыртқы саяси істерде парасатты
ойды және сындарлы бағытты берік ұстанады, ал ішкі істерде - азаматтық
татулық, тұрақтылық, коғамдық құрылысты демократияландыру және адам құқығын
сақтау саясатына адал.
Әлемдік қоғамдастықта айрықша мәртебе алу үшін ядролық
кеудемсоқтықтан, осы өлім себетін қаруды иемденуден бас тарту сыртқы
саясаттағы басымдық берілетін бағыт екенін бүкіл әлемге таныту маңызды
қадам болды. Оның орнына Қазақстан жетекші ядролық мемлекеттер тарапынан
өзінің кауіпсіз өмір сүруіне сенімді кепілдіктер алды. Осындай жолмен
егемендікті, тәуелсіздікті, аумақтық тұтастықты және шекараның
мызғымастығын сақтауды камтамасыз етудің стратегиялық міндеті шешілді.
Қазақстанның қауіпсіздігінің кепілдері ретніде біздің еліміздің екі ұлы
көршісінің - Ресей мен Қытайдың міндеттеме алуы - осы акцияның маңыздылығын
арттыра түседі.
Негізгі халықаралық проблемаларға қатысты өзінің шешімдеріне
жауапкершілікпен қарайтын, ғаламдық қауіпсіздікті нығайтудың қажетті
шарттары ретінде тұрақтылықтық сақталуына мүдделілік білдіріп журген
Қазақстанның тұлғасынан әлем кемелденген мемлекетті көріп отыр. Біздің
еліміз егемендікті, тәуелсіздікті және мемлекетіміздің аумақ-тық
тұтастығын, адам құқығын және заңның үстемдігін құрмет тұту принциптерін
сақтауға негізделген әлемдік тәртіпті қалыптастыру жөніндегі халықаралық
жұмыстарға белсенді түрде қатысуға дайын екеңдігін білдірді. Қарусыздану
саласындағы Қазақстанның кейінгі кездегі акциялары жетекші әлемдік
державалармен халықаралық ұйымдардың жоғары бағасын алды.
1995 жылғы 8 маусымда Женевада Қарусыздану жөніндегі конференцияның
сессиясында сөйлеген сезінде Президент Н.Назарбаев былай деп атап керсеткен
болатын: "Қарусыздану процесінің жемісті болуы - біздің оқтұмсыктар мен
зымыран ұшырғыштарды, танкілер мен зеңбіректерді қанша пайызға
қысқартқанымызбен ғана елшенбейді, соңдай-ақ ол қарапайым адамдардың әл-
ауқатының жаксаруымен де бағаланады. Қару-жарақтың саны кысқарған жерде
емес, балаларын дуниеге әкелген аналар олардың болашағы үшін алаңдамайтын
жерде шынайы қауіпсіздік орнайды [10].
Бұған қарусыздану процесі көп жағдайда кәзіргі халықаралық кауіпсіздік
жүйесінің тиімдідігіне байланысты деп қосуға болады. Қарусыздануды бірнеше
қуатты елдердің ерекше жауапкершілігі емес, барлық мемлекеттердің бірлескен
іс-шарасы деп қарау керек.
Осы идеяны дамыта отырып, қазақстандық басшы былай деп атап көрсетті,
егер кең ауқымда алып қарайтын болсақ, халықаралық қауіпсіздіктің тиімді
ғаламдық жүйесін құру бірлескен іс-шара болып табылады, ал қарусыздану
осындай "бүкіләлемдік бірлескен іс-шараның" түпкілікті нәтижелерінің бірі.
Бүгінгі күні қарусыздану процесін осындай көзқарас тұрғысынан бағамдайтын
болсақ, қазірдің өзінде бірқатар елеулі проблемалардың пісіп-жетілгендігін
байқар едік.
Қазіргі халықаралык қауіпсіздік жүйесінің тиімділігі әлі де
жетілдіруді талап етеді. Егер осы кауіпсіздік туралы бейбіт халықтың
алаңдаушылығы, босқындар саны сияқты объективті көрсеткіштер бойынша
тұжырымдама жасайтын болсақ, онда әлемдегі босқындардың саны сонғы он жыл
ішінде жүздеген есе өсті. Егер 1983 жылы әдемде 50 мың түрғыңдары босып
кеткен 9 ел болса, 15 жыл өткен соң мұндай мемлекеттердің саны 30-дан асып
кетті, ал босқындардың есебі болса миллиондап саналады. Соңғы 10 жыл ішінде
әлемде ушыққан жан-жал әлеуеті елеулі түрде ұлғайғандығын мойындау керек.
Әлі күнге дейін Үшінші әлем (дамушы елдер) өкілдерінің карусыздану
жөніндегі келіссөздерге қатысуы туралы мәселе шешілген жоқ. Қарусыздану
жөніндегі барлық басты келіссөздер әзірге Үшінші әлем өкілдерінің
катысуынсыз Шығыс пен Батыстың ірі державалары арасында жүргізілуде. Мұндай
бағдарды жемісті болады деп есептеу киын. Жаңа геосаяси жағдай -
карусыздану және халықаралық кауіпсіздік жүйесін кұру процестерінде
дамушы еддердің жаңа рөлін белгілейді. Дамушы елдер қарусыздану жөніндегі
келіссөздер процесіне нақты түрде қатысуы тиіс. Бұл осындай процестерді
басы артық идеологияландыру сияқты улкен державаларға тән сипаттан арылуға
мүмкіңдік береді және қазіргі халықаралық қауіпсіздік жүйесі мен
қарусыздануға қатысты жаңа көзқарасты өмірге әкеледі.
Осы заманғы әлем дамуының казіргі үрдістерін және халыкаралық
қауіпсіздік пен қарусыздану проблемаларына қатысты жеке көзқарасын негізге
ала отырып, Қазақстан халықаралық ынтымақтастықтың барлық деңгейлерінде
қауіпсіздік пен қарусыздану жуйесін құрудың бүкіл процестеріне мақсатты
түрде әрі белсенді сипатта қатысуда.
Біріншіден, бұл Орталық Азияда бейбітшілік пен тұрақтылықты қолдау
жөніндегі Орталық Азия мемлекеттерінің күш-жігерін үйлестіру саясаты,
Екіншіден, бұл халыкаралық қауіпсіздік пен қарусыздану саласына
Қазақстанның ТМД-дағы белсенді интеграциядык саясаты.
Үшіншіден, бұл Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім білдіру шаралары
жөніндегі кеңесті шақыру жөніндегі Қазақстанның бастамасы, сондай-ақ біздің
еліміздің Шанхай ынтымактастық ұйымының қызметіне катысуы.
Төртіншіден, бұл Қазақстанның ЕҚЫҰ жұмысына, ядролық қаруды таратпау
туралы шарттар шеңберінде "Бейбітшілік жолындағы әріптестік"
бағдарламасына, CHB-1-re, сондай-ақ Қарусыздану жөніңдегі конфереицияға
қатысуы.
1.2 Қазақстан мен Қытайдың жаңа геосаяси кеңістіктегі орны
Тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан басшылығының алдында Қытай сияқты
ірі әрі көп жағдайда бірегей мемлекетпен жаңа қарым-қатынастар орнатудың
байсалды міндеті тұрды. Әңгіме шынында да өзара қарым-қатынастың жаңа
үлгісі туралы еді, өйткені оның алдындағы Кеңестер Одағы мен Қытай
арасындағы тікетірес ұзақ жылдарға созылды. Бұл орайда Даманский аралы мен
Жалаңашкөл көліндегі қарулы қақтығыстардан кейін екі неғұрлым күшті
социалистік мемлекеттер ядролық қару қолданылуы мүмкін ауқымды соғыс
алдында болып қайтқанын айтсақ та жеткілікті.
Көршілес державалар арасындағы ресми тікетірес М. Горбачевтің
1989жылғы мамырдағы Пекинге сапары барысында аяқталды. Сол сапар кезінде
Қытай басшысы Дэн Сяопиннің "Өткенді ұмытайық әрі болашаққа көз салайық"
деген сөзі әлемді шарлап кетті.
КСРО мен ҚХР арасындағы шиеленісті бәсеңдетуге М.Гарбачевтың қосқан
үлесін де атап ету керек. Ол 1985 жылғы қыркүйекте Қытайдың жоғары
басшыларымен келіссездер жүргізу үшін Пекинге келген кеңестік парламенттік
делегацияны басқарды. Бұл ұзақ жылдарға созылған екі жақты қарым-
қатынастардағы шиеленістен кейінгі және партиялық сондай-ақ үкіметтік
бағыттар бойынша қандай да бір байланыс үзілгеннен кейінгі жоғары
деңгейдегі тұңғыш ресми делегация болды.
Сондықтан саяси қайраткер және Қазақстанның басшысы ретіндегі
Н.Назарбаевтың тұлғасы Ресеймен көршілес Орталық Азия республикаларына ғана
емес, Қытайда да кеңінен белгілі болатын. Оның үстіне Н.Назарбаев КСРО~ның
ыдырауынан сәл бұрын 1991 жылғы шілдеде Қазақстан Президенті ретінде
Қытайда тағы да болды. Мұның бәрі, сөз жоқ, Қазақстан-Қытай қарым-
қатынастарының одан әрі дамуына он ықпалын тигізді.
Қазақстанда біздің жас мемлекетіміздің қауіпсіздігінің сенімді кепілі
ретінде Қытаймен тұрақты, тату көршілік қатынастарды құру қажеттігін жақсы
түсінеді. Тікетірестік және өзара күдік келтіру Қазақстанның стратегиялық
мүдделеріне қайшы келген болар еді. Өйткені Қазақстанның өркениетті
елдердің әлемдік қоғамдастығына кіру және экономикада құрылымдық қайта
құрулар жүргізу сияқты күрделі міндеттерді шешуі қажет болатын. Қытай
басшылығына қатысты айтсақ, оның тарапынан екі елдің арасындағы өзара қарым-
қатынастардың барлық аспектілері бойынша Қазақстанмен кең, ауқымды диалогты
бастауға дайындық білдірілді. Көршілес мемлекеттің басында Н.Назарбаев
сияқты ескіше ойлау стереотипінен таза, жаңа геосаяси өмір болмысын барабар
қабылдай алатын тәжірибелі саяси қайраткердің болғандығы Пекинге де
ұнайтын. Онын үстіне Қытай Орталық Азияның басқа мемлекеттерімен
байланыстырушы буын ретінде және экстремизм мен діни жікшілдіктің таралу
жолындағы қамал ретінде Қазақстанның геостратегиялық жағдайын есепке алды.
Осы тұрғыдан Қытай саясаткерлерінің қорытындысы назар аударарлық:
"Қазақстанда пантюркизм мен фундаментализмге сақтықпен қарайды, олар
әсіресе ислам фундаментализмнің таралу өрісіне қатаң түрде шектеу қояды"
[11].
Іс жузінде Қәзақстанға көңіл бөлу саяси қатынаспен шектелмейді.
Пекинде жан-жақты ынтымақтастықты дамытудың перспективасы тұрғысында біздің
мемлекетіміздің экономикалық әлеуетін тиісті түрде бағалап отыр. 1978 жылы
реформалар бағытын жария еткен Қытай 15 жыл ішінде жалпы ұлттық өнімді төрт
есе ұлғайтты (қазіргі уақытта 1 трлн. доллардан астам). Осы кезең ішінде
200 миллионға жуық қытайлықтар кедейшілік тұрмысты еңсеріп, орташа тапты
толықтырды. Азиялық дағдарыс жағдайының өзінде ел экономикасы кісі
қызығарлықтай тұрақтылық көрсетуде. Соңғы 20 жыл ішінде ұлттық валютаның
(юанның) американдық долларға қарым-қатынасы өзгеріссіз калуы да көп
нәрсені аңғартады. Бұл шынында да назар аударуға тұрарлық жағдай, өйткені
іс жүзінде барлық азиялық мемлекеттерде валюта елеулі түрде құнсызданды.
Әлемдік экономикалық қоғамдастықта Қытай орасан зор инвестиция салуға
болатын, рыногы ұлан-ғайыр мемлекет ретінде қаралады.
Қытайда іс жүзінде әлемнің барлық ірі компанияларының кәсіпорындары
орналасқан. Әрбір бесінші "Боинг" ұшағы Қытайда шығарылады. ҚХР түрлі-түсті
теледидардың өндірісі жөнінен әлемде бірінші орынға шықты. 17 миллионға
жуық қытайлықтар Интернеттің қызметін тұрақты түрде пайдалана-ды. Көптеген
көрсеткіштер бойынша Азияда жетекші позицияға ие болып, Қытай Жапонияны
басып озды. Жыл сайын ҚХР экономикасына 40 миллиард долларға дейін шетелдік
инвестициялар түседі. Және де 2000 жылы елдің сыртқы сауда айналымы 474
млрд. долларды құрады.
1992 жылы қаңтарда дипломатиялық қарым-қатынас орнатып, Қазақстан мен
Қытай екі жақты қарым-қатынастардың құқықтық базасын құру мақсатында нақты
дипломатиялық іс-қимылға кірісті.
1992 жылғы ақпанда Премьер-министр С. Тереченко ҚХР-ға ресми сапармен
келді. Келіссөздер нәтижесі бойынша Пекинде бірқатар құжаттарға қол
қойылды, олардың ішінен төмендегілерді бөліп көрсетуге болады:
Сауда-экономикалық және ғылыми- техникалық ынтымақтастық жөніндегі
үкіметаралық комиссияны кұру туралы келісім.
Қызмет бабындағы істер бойынша сапарға жүретін, барлық түрдегі
паспорттардың иегерлері үшін визасыз режимді көздейтін азаматтардың өзара
сапарлары туралы келісім (кейінірек өзара сапарлардың визасыз режимі
дипломаттық және қызметтік паспорттардың иегерлері үшін ғана сақталды).
Мемлекеттік шекара арқылы өткізу пункттерін ашу туралы келісім (Қорғас
(Қазақстан) - Хоргос (ҚХР), "Достық" (Қазақстан) - "Алашанькоу" (ҚХР).
"Бахты" (Қазақстан) - "Покиту" (ҚХР) өткізу пункттеріне халықаралық мәртебе
берілді) [12].
1992 жылы сыртқы ісгер министрлері өзара сапарлар алмасты. Тиісті
келіссөздердің қорытындысы регінде инвестицияларды көтермелеу және өзара
қорғау туралы келісімге тамызда қол қойылды (1994 жылгы 18 тамызда
бекітілгеннен кейін күшіне енді). Тараптар өзара инвестициялардың шарттары,
принципгері, режимі және туындайтын дауларды шешудің тәртібі туралы
уағдаласты.
Жоғары саяси деңгейдегі алғашқы байланыстар, сөз жоқ, сауда-
экономикалық қатынастарды дамытуға серпін берді. Өзара қоян-қолтық араласу,
ынтымақтастықтың перспективалық салаларын іздестіру процесі басталды.
Шекаралық аудандар белсенді жұмысқа кірісті, оның үстіне Қытайда оларға
сыртқы экономикалық қызметте өте үлкен құқықтар берілді. Делегациялармен
алмасу да қарқынды түрде дами бастады. Қазақстан 1990 жылдардың басында-ақ
Қытайдың негізгі Орталык Азиялық әріптесіне айналды. Бірақ Тараптар жоғары
деңгейдегі диалогты жалғастыруға мұқтаж екенін түсінді. 1993 жылғы қазанда
Қазақстан Республикасы Президентінің ҚХР-ға сапары болды. Сол сапардың
барысында Н.Назарбаев және Цзян Цзэмин екі мемлекеттің өзара қатынастарының
принциптерін айқындайтын тұңғыш ресми қужатқа - Қазақстан Республикасы мен
Қытай Халық Республикасы арасындағы достық қатынастардың негіздері туралы
бірлескен декларацияға қол қойды.
Тараптар барлық даулы мәселелер бейбіт жолдармен шешілетінін, екінші
тараптың қауіпсіздігіне катер төндіруі мүмкін күш қолданудан немесе қандай
да бір нысанда болсын күш қолдану қаупінен тартынатынын, қандай да бір іс-
қимыл қолданбайтынын қуаттады. Тараптардың әркайсысы екінші тарапқа қарсы
бағытталған қандай да бір әскери-саяси одаққа қатысудан, екінші тараптың
мемлекеттік егемендігі мен ұлттық қауіпсіздік мүдделеріне нұқсан келтіретін
қандай да бір үшінші тараппен шарт немесе келісім жасасудан бас тартатынын
мәлімдеді. Декларацияда Қазакстан мен Қытайдың сауда-экономикалық
ынтымактастықтың дамуына ерекше мән беретіндігі атап өтілді. Шекаралық
мәселелер бойынша кеңес-қытай келіссөздерінде қол жеткізілген
уағдаластықтарды қуаттаудың принципті маңызы болды.
Өзара кабылдауға болатын, әділетті және ұтымды шешім үшін жалпыға
бірдей қабылданған халықаралық құқық нормаларына сәйкес екі ел арасындағы
казіргі шекара туралы шарттардың негізінде шешілмеген мәселелерді
талқылауды жалғастыру туралы уағдаластыққа қол жеткізілді. Н. Назарбаев
1994 жылдың өзінде шекараны құқытық тұрғыдан сипаттау туралы екі жақты
келісімге қол қоюды ұсынды, екі келісілмеген учаске кейінгі келіссөздерде
қаралатын болып шешілді.
Қазақстанның селаратизмді және діни фундаментализмді қабылдамайтыны
туралы, сондай-ақ Тайвань аралының Қытайға тиесілігіне қатысты біздің
еліміздің принципті көзқарасы туралы Н.Назарбаевтың ашық мәлімдемесі екі
жақты қатынастарды дамытуда он сипатты рөл ойнады. Бұл Пекинде
ынтымақтастықты дамытудағы шынайы мүдделілік ретінде қабылданды.
Сонымен бірге Президент Лобнорда жалғасып отырған ядролық жарылыстар
Қазақстан тарапынан алаңдаушылық туғызбай қоймайтыидығы туралы мәселе
көтерді және Лобнор мен Семей ядролық сынақ алаңдарын зерттеу үшін
бірлескен сарапшылар тобын құруды ұсынды.
ҚХР Мемлекеттік кеңесінің Премьері Ли Пэн 1994 жылғы сәуірде Орталық
Азия мемлекеттеріне сапарға шықты, ол өзінің Ташкенттегі сөйлеген сөзінде
ҚХР мен осы елдер арасындағы қарым-қатынастардың принциптерін баяндады, Ол
Қытай мен Орталық Азия мемлекеттері арасындағы қатынастар тату көршілік пен
бейбіт қатар өмір сүру, өзара тиімді ынтымақтастықты дамыту және ортақ
гүлденуге жөрдемдесу; әрбір ел халқының таңдауын құрмет тұту және бір-
бірінің ішкі істеріне араласпау; егемендікті сыйлау және аймақта
тұрақтылықты қолдау принциптері негізінде құрылуы керек деп атап көрсетті
[13].
Алматыда болған келіссездердің нәтижесінде Н.Назарбаев пен Ли Пэн
бірқатар үкіметаралық құжаттарға қол қойды, олардың ішінде ҚР мен ҚХР
арасындағы Қазақстан-Қытай мемлекеттік шекарасы туралы келісім де бар. Бұл
құжат жалпы келемі 900 шаршы километр Сары-Шілде өзені ауданындағы және
Шаған-Оба жеріндегі екі учаскені қоспағанда, шекаранын бүкіл ен бойында
шекара сызығының өтуін айқындады. Осы арқылы өзара аумақтық талаптар қою
негізінде жан-жалдардың туындау мүмкіндігі мейлінше азайтылды. Тараптар
жалпыға бірдей қабылданған халықаралық құқық нормаларына сәйкес, тең
құқықты консультациялардың, өзара түсіністік пен өзара ымыраға келу рухында
келісілмеген учаскелерде мемлекеттік шекара сызығының өтуі туралы
мәселелерді шешу үшін келіссөздерді жалғастыруға уағдаласты.
Сол жылы "Шығыс Түркістанды азат ету майданы" деп аталатын іc-
әрекеттің жандануына байланысты Синьцзянда шиеленісе түскен ішкі саяси
жағдай Қытай мен Орталық Азия мемлекеттөрінің қарым-қатынасына байланысты
күн тәртібіне тағы бір күрделі проблеманы - этникалық сеператизм
проблемасын шығарды. Осы тенденциядан ұлттық қауіпсіздікке қатер төнетінін
әділетті түрде байқаған Қытай үшін Орталық Азия мемлекеттері тарапынан,
бірінші кезекте Қазакстан тарапынан сепаратизмді ықтимал қолдауға қатысты
бөлікте ҚХР-дың ішкі істеріне араласпау туралы сенімді кепілдіктер алу аса
маңызды болатын.
Осындай саяси жағдайда жоғары деңгейде кезекті Қазақстан-Қытай
кездесуі болды. 1995 жылғы қыркүйекте Пекинде болған келіссөздер екі жақты
ынтымақтастық перспективасына қатысты барлық мәселелерге байланысты
көзқарастардың толық сәйкес келетінін паш етті. Тайвань, сондай-ақ ұлттық
сепаратизм сияқты мәселелерде Қазақстанның көзқарасы өзгермейтіндігі және
дәйекті болатындығы туралы Пекинге хабарланды. Н Назарбаев Қазақстанда
Қытаймен өзара тату көршілік қарым-қатынасқа айрықша маңыз беретіндігін
мәлімдеді [14].
Өз кезегіндегі жауап тәртібімен Қытай басшылығы Қазақстанның ішкі
істеріне араласпайтындығын, біздің еліміздің қауіпсіздігі мен егемендігіне
нұқсан келетін қандай да бір іс-әрекет жасамайтындығын мәлімдеді және сауда
-экономикалық ынтымақтастықты ұлғайту үшін белсенді күш-жігер
жұмсайтындығын куаттады. Барлық осы маңызды ережелер Бірлескен Декларацияда
көрініс тапты.
1996 жылғы 4-6 шілдеде Қазақстан-Қытай қатынасында тұңгыш рет ҚХР
Төрағасы Цзян Цзэминнің Алматыға ресми сапары болды. Екі мемлекет басшылары
қабылдаған бірлескен декларацияда XXI ғасырға бағдарланған өзара қарым-қаты-
настардың принциптері белгіленді. Тараптар Қазақстан мен Қытай арасындағы
тату көршілік, достық және өзара тиімді ынтымақтастық қатынастарын өзара іс-
кимыл жасау және әріптестік деңгейіне көтеруге бекем бел байлап
отырғандарын мәлімдеді, мұның өзі екі елдің халықтарының түбірлі
мүдделеріне жауап беріп қана қоймайды, сонымөн бірге Азиядағы, сондай-ақ
бүкіл әлемдегі бейбітшілікке, тұрақтылыққа және дамуға қолайлы жағдай
туғызады". Оның үстіне тараптар Қазақстан мен Қытай арасындағы мемлекеттік
шекара туралы 1994 жылғы 26 сәуірдегі келісімді қатаң түрде сақтай отырып,
ықтимал қысқа мерзімдерде демаркациялық жумыстарға кірісуге және шешілмеген
шекаралық мәселелер бойынша келіссөздерді жалғастыруға міндеттеме алды. Екі
елдің басшылары тұрақты саяси диалог пен түрлі деңгейлердегі
консультацияларды жалғастыруға уағдаласты.
Цзян Цзэминь Қазақстан қауіпсіздігінің кепілдіктері туралы Қытай
үкіметінің мәлімдемесін қуаттады, Қазақстан Республикасының мемлекеттік
тәуелсіздік пен егемендікті, аумақтық тұтастықты қорғау, саяси тұрақтылықты
сақтау және ұлттық экономиканы дамыту үшін қолға алатын барлық күш-жігеріне
қолдау жасайтынын білдірді [15].
Қытай басшысының сөздерінің астары түсінікті болатын: Қытай он бес
жылға созылған реформалардан кейін күшейіп шықты, қайта жаңғырды және қазір
осы заманғы әлемде айрықша орынды иемденеді. Н.Назарбаевпен болған
келіссөздер кезінде Қытай армиясы Тайвань шығанағында өткізген жаттығуға
Цзян Цзэмимь сілтеме жасады. Оның сөзінен осы ауқымды әскери акция аралмен
арадағы шиеленісті одан әрі тереңдетпеудің және тіпті соғыстың алдын алуға
жағдай жасады, өйткені Тайвань тәуелсіздігін жариялауға күш салып жүрген
саясатшыларды тәубесіне түсірген көрінеді. Қытай басшысы сондай-ақ Пекин
Қазақстанды тең құқықты және перспективалық әріптес ретінде қарайтындығын
атап көрсетті.
Жоғары деңгейдегі жиі кездесулер ынтымақтастықты дамытудағы екі жақты
мүдделілікті қуаттады.
Цзян Цзэминнің (1996 жылғы шілде) және Ли Пэннің (1997 жылғы ақпан)
және Н. Балғымбаевтың (1997 жылғы мамыр) Пекинге қарымта сапарлары, сосын
Цзян Цзэминнің Алматыға (1997 жылғы қыркүйек) қайталанған сапары өзара
түсіністікті тереңдетуге және екі жақты қатынастарды жаңа шептерге
ілгерілегуге елеулі деңгейде жағдай жасады.
1997 жылғы 24 қыркүйекте шекара процесін түпкілікті делимитациялауды
аяқтаған, Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасының арасындағы
Қазақстан-Қытай мемлекеттік шекарасы туралы қосымша келісімге қол қойылды.
Келісімнің екі жақты қарым-қатынастардың болашағы үшін ғана емес, сонымен
бірге Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін де зор маңызы
бар. Өзара қарым- қатынастарының түрліше сипаты болған тарихыңда туңғыш рет
Қазақстан мен Қытай XX ғасырдың соңында орыс-қытай шарттарына сәйкес, өзара
ымыраға келу рухыңда аумақтық проблеманы шеше алды. Қазақстанға тиесілі
болғанның бәрі де біздің мемлекетімізге өтті. Бұл даулы аумақтың 53 пайызын
құрады [16]. Шекаралық дау-дамайға нүкте қойылды.
Шекараны делимитациялауға қатысты жұмыста Қазақстанның үкіметтік
делегациясы ҚР мен ҚХР арасындағы достық қарым-қатынастардың негіздері
туралы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz