Рекреациялық әлеуетті экономикалық тұрғыдан бағалау
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 6
1 ТУРИСТІК ЖӘНЕ РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ РЕСУРСТАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ - ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗІ 9
1.1 Туризм және рекреация: даму шарттары және атқаратын қызметі 9
1.2 Рекреациялық әлеуетті экономикалық тұрғыдан бағалау 19
1.3 Туристік-рекреациялық ресурстарын пайдалану төлемдерін 23
топтастыру және жүйелеу 23
1.4 Қазақстанның туристiк-рекреациялық ресурстары: табиғи, 30
мәдени және тарихи 30
2 ҚАРАҒАНДЫ ОБЛЫСЫНЫҢ ДЕМАЛЫС ЖӘНЕ ТУРИЗМ АЛҒЫШАРТЫНЫҢ ДАМУЫНА ЭКОНОМИКАЛЫҚ
– ГЕОГРАФИЯЛЫҚ МІНЕЗДЕМЕ 40
2.1 Қарағанды облысының туризм аясындағы қазіргі жағдайы және даму деңгейі
40
2.2 Қарағанды облысының туристік инфрақұрылымның жағдайын талдау 43
2.3 Туризм және демалудағы табиғи алғышарттың дамуы 48
2.4 Туризм және демалудағы әлеуметтік-экономикалық 55
алғышартының даму факторы 55
3 Қарағанды облысы туризмінің қазіргі жағдайы және даму келешегі 59
3.1 Облыстың туристік – ресурстық жиынтығының потенциалы және 59
оның қолданыстағы ерекшелігі 59
3.2 Облыстың туристік-ресурстық меңгерудегі экологиялық 63
аспектілердің потенциалы 63
ҚОРЫТЫНДЫ 68
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 70
КІРІСПЕ
Туризм-бұл ел аумағындағы рекреациялық потенциалды қолдану
мүмкіндігімен және оның жеке аймақтағы анықталған әлеуметтік-экономикалық
және саясаттық жағдайымен байланысты кеңістіктік құбылыс. Әлемдік аренада
туризм экспорттық-импорттық операцияда, саудада бірінші орынды алады, ал
Азия, Еуропа және Солтүстік Америкада ұлттық кірістің негізі бабына
айналған.
Қазақстан қазіргі уақытта әлеуметтік-экономикалық мүмкіндігі бар және
табиғи потенциалы маңызды құрылушы бағыт болып табылады. Әлемдік туристік
нарыққа Қазақстан интеграциясының басты мақсаты халықаралық және ішкі
нарықта ұсынуға болатын тартымды тур өнімді шығаруды талап етеді. Қазақстан
Республикасының Үкіметі қабылдаған 2007-2011 жылдарға арналған республикада
туризмді дамыту бағдарламасының басты мақсаты сырттан келушілер туризмі
және ішкі туризм көлемін арттыру есебінен мемлекет пен халық кірісінің
тұрақты өсуін, халықты жұмыспен қамтамасыз ету үшін бәсекеге қабілетті
туристік индустрия құру.
Қойылған мақсатқа сәйкес бағдарламаның бірінші кезектегі міндеттері
мыналар болып табылады:
-туризм инфрақұрылымын дамыту;
-туризмді мемлекеттік реттеу және қолдаудың тиімді тетігін жасау;
-елдің тартымды туристік имиджін қалыптастыру;
-туристік әлеуетті арттыру;
-рекреациялық шаруашылық мамандануы бар аймақтар қалыптастыру.
Дипломдық жұмыстың мақсаты болып Қарағанды облысы аумағында бір
жағынан, рекреациялық-туристік қызметте облыс тұрғындарының және шетел
азаматтарының қажеттіліктерін қанағаттандыру мүмкіндігін, екінші жағынан,
республиканың әлеуметтік-экономикалық дамуына республикалық және жергілікті
бюджеттің кіріс бөлісінің өсу есебінен, инвестиция ағымынан қаражат салуды,
жаңа жұмыс орындарын ашуды, жергіліктің денсаулығын жақсартуды, мәдени-
тарихи және табиғи мұраны сақтауды және рационалды қолдануды қамтамасыз
етуші бәсекелі туристік комплексті табу.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, 3 бөлімнен және қорытындыдан құрылған. Ол
80 беттік компьютерлік басылыммен, 11 кестемен,30 қолданылған әдебиеттер
мазмұнымен, қосымшалармен баяндалған.
Бірінші бөлімде туристік және рекреациялық ресурстардың теориялық-
әдістемелік негізі, Қазақстан Республикасында экономикалық даму рөлі
қарастырылды.
Екінші бөлімде Қарағанды облысының демалыс және туризм дамуының табиғи
әлеуметтік-экономикалық мүмкіндіктері бағаланды.Туристік инфрақұрылымның
жағдайы, мәдени-тарихи, этнографиялық жағдайы талқыланды.
Үшінші бөлімде Қарағанды облысының туризмді дамытудағы потенциалы және
туристік – рекреациялық ресурстардың экологиялық аспектілері қарастырылған.
Жұмыстың әдістемелік негізі Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды Мемлекеттік
Университетінің кітапхана қорының оқу құралдары, Қазақстан Республикасының
статистика бойынша Агенттіктің статистикалық материалдары және газет-
журналдар болып табылады. Жұмыс үрдісінде жалпы ғылыми, статистикалық және
экономика-математикалық әдістер қолданылды.
1 ТУРИСТІК ЖӘНЕ РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ РЕСУРСТАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ - ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗІ
1.1 Туризм және рекреация: даму шарттары және атқаратын қызметі
Еңбек құралының өзгеруіне байланысты адамдардың қажеттілігі де өзгере
бастайды. Тарих беттеріне үңілсек белгілі бір уақыт өткен сайын адамдардың
іс әрекеті және демалысы, демалысқа деген сұранысының өзгергенін байқаймыз.
Сонымен біз қарастырғалы отырған түсінік- бос уақыт- қандай-да бiр
дәуiрдiң, класстар мен әлеуметтiк топтардың өздерiне ғана тән белгiлерiн
байланысты, уақыт өткен өзгерiстерге ұшырап отыратын категория екенін
байқауға болады. Сонымен бос уақыт деген не? Аталмыш бос уақыт адамдардың
жұмыстан тыс уақытының тек бiр бөлiгi ғана, ол адамның күш-қуатын қалпына
келтiруге, дамытуға, кейбiр әлеуметтiк қажеттiлiктердi өтеуге, яғни
белсендi iс-қимылдарға жұмсалады. Осы бос уақыттағы іс әрекет рекреация деп
аталады. Рекреация сөзінің түп тамырын ұқсақ оның, бос уақыт, демалыс және
туризм ұғымдарымен байланыстылығын көруге болады. Сондықтан да осы
ұғымдардың қатынасын білу үшін олардың ерекшеліктеріне тоқталайық.
Негізінен барлық уақытты “жұмыс уақыты”, “негізгі қажеттіліктер уақыты”,
және “бос уақыт” деп көрсетуге болады. Ал Ердавлетов С.Р. жұмыстан тыс
уақыт түсiнiгiнiң ауқымы кең деп көрсетеді, ол: жұмысқа барып қайтқан
жолдағы уақыт; табиғи қажеттiлiктердi өтеуге жұмсалатын уақыт (ұйқы, тамақ
iшу, жеке бас гигиена); үйдегi еңбек пен тұрмыстық қажеттiлiктерге кететiн
уақыт; жоғарыдағы бос уақыт деп меңзеген ұғымға жататын, адамның денесiн
шынықтырып, түйсiк-танымы мен бiлiмiн дамытуға, сондай-ақ демалуға
жұмсайтын уақыты. Ендеше адамның жұмыстан тыс уақытының көлемі
қажеттілігіне байланысты бос уақыттың шеңберiн ұлғайтатынын білеміз және де
бос уақыт демалыс уақыты деп қарастырған жөн болады.
Ғалымдардың есептеуінше бір істі екінші іспен ауыстыру дененің сергуіне
және шаршаған денені қайта қалпына келтіруіне мүмкіндік береді. Сондықтан
да спортпен шұғылдану баз біреулер үшін жұмыс болса, ал көп козғалмай жұмыс
істейтіндер немесе кітап оқу, тану, ойлау, яғни миға салмақ түсіретін жұмыс
істейтіндер үшін ол демалыс көзі, ал керісінше негізгі жұмысында дене күш
түсіретіндер үшін танымдық іс әрекеттер демалыс көзі болып табылады.
Адамдар үшiн бос уақытта iстелетiн қызметтердiң маңызы қорытынды
нәтижелерiмен ғана құнды емес, олар жан мен тән ләззатының басым бөлiгiн iс
барысында, өне бойында алады. Жоғарыдағы тұжырымдарға сүйене отырып бос
уақыттың екi негiзгi функциясын анықтауға болады: дене-тән күштерiн қалпына
келтiру; жан дүниесiн байыту.
Кесте 1.1. Бос уақытты пайдалануға мінездеме
Уақыт кеңiстiгi Рекреацияның орналасуы Ұзақтығы
Аз уақыт Қала iшiнде және қала маңында 1-10 км
Бiр күн Қала маңында 20-100 км
Демалыс күндерi Аймақ iшiнде 50-200 км
Қысқаұзақ мейрамдар Саяхат жасау
Адамның сарқылған күш-қуатын психофизиологиялық тұрғыдан қалпына
келтiру үшiн дұрыс тамақтану, жақсы ұйқы мен қимылдау қажет. Рухани
интеллектуалды дамуға дүние мен табиғатты тану, жаңа адамдармен танысып-
бiлiсiп, әңгіме-дүкен құру, денсаулықты күту зор ықпалын тигiзедi. Бос
уақытты пайдаланылуына қарай күнге, аптаға, жылға бөлу арқылы рекреационды
іс-әрекеттің қайталанып отыратын мерзiмдер мен аумақтық нышандар көмегiмен
зерттеуге болады. Бұл берілген рекреация ұзақтығы барлық қалаларға сәйкес
келе бермейтінін де ескерте кеткен жөн. Дегенмен де уақыт кеңістігі мен
рекреацияның орналасуы барлық ірі қала тұрғындарына сәйкес келеді (Кесте
1.1).
Күнделiктi бос уақыт пен рекреацияны (демалысты) тұрғын үй, қоршаған
қала ортасы мен соған тиесiлi кеңiстiктен бөле-жара қарастыруға болмайды.
Апталық рекреация қала маңындағы рекреация объектiлермен тығыз байланысты.
Ал жылдық бос уақытты кәдеге асыру iсi курорт типiндегi рекреация
объектiлерiмен тiке қатынаста болады. Жоғарыда айтылғандай бос уақыт
дифференциялауға сәйкес елдi мекен iшiндегi рекреация (демалыс), әдетте
қала сыртында өткiзiлетiн апталық рекреация (жергiлiктi рекреация), еңбек
демалыстары мен каникул кезiндегi жылдық рекреация (аудан iшiлiк, жалпы
мемлекеттiк, халықаралық болуы мүмкiн) бөлiп-жарып көрсетуге болады.
Демалыс адамның жұмыс iстеу қабiлетiн орнына келтiредi, жүйке мен психикаға
түсетiн ауыртпалықты (ал қара күштi талап ететiн жұмыс iстейтiндер үшiн
дене ауыртпалығын) жеңiлдетедi. Демалыс сөзi адам тiршiлiгiнiң
физиологиялық, психологиялық және гигиеналық аспектiлерiне қатысты жиi
қозғалады. Сонымен қатар демалыс халықтың қоғамдық өмiрiнiң ажырамас,
құрамдас бөлiгi болғандығы себептi әлеуметтiк категорияға жатқызылады.
Адамның демалыстағы iс-әрекетiн жiктеуге болады (Кесте 2).
Жоғарыда аталған демалыс түрлерi күнделiктi өмiрде, әдетте жеке-дара
емес, кешендi түрде, бiр-бiрiмен күрделi байланыста кездеседi: әсiресе
саяхат жасағанда басы мен аяғы жоқ, қоян-қолтық араласып, бiр-бiрiн
алмастырып жатады. Демалыстағы іс әрекетті жалпы екіге бөлуге болады. Ол
үйде өткізетін уақыт (indoor) және жырақта немесе сыртта өткізетін уақыт
(outdoor). Ғылыми еңбектерде демалыс түсiнiгiмен рекреация, рекреациялық
қызмет, рекреациялық процесс сөздерi қатарласып жүредi. Қоғамда дене еңбегi
басым болып тұрған бұрынғы кездерi адамдар бос уақыттарын тұрғылықты жерде
отырып, дене күш-қуатын қалпына келтiруге жұмсады. Ғылыми техниканың даму
барысында адамның еңбек күші автоматтандырылып, компьютермен алмастырылып
жатыр. Үлкен қалалар мен агломерацияларда күнделікті кұм куыт тіршілік
адамдардың бос уақытқа деген сұранысын арттырып отыр. Осының өзі уақыт
өткен сайын бұл түсініктердің өзгеретіндігінің бір дәлелі. Қазiргi заманда
адамдар бос уақыттарын танымдық, спорттық, мәдени-сауықтық, денсаулықты
түзеу мақсаттарына неғұрлым тиiмдi пайдалану үшiн сауықтыру орындарында,
демалыс үйлерiнде, пансионаттар мен демалыс базаларында, қала сырты
серуендерiнде, экскурсиялар мен саяхаттарда өткiзiп, үрдiске айналдырған.
Кесте 1.2. Демалыстағы іс-әрекеттің жіктелуі
Демалыстағы iс-әрекет Мысалдар
Үйде отырып іске асатын Теледидар көру, кітап оқу, ән тыңдау, бақта
iс-әрекеттер жұмыс істеу, хоббимен айналысу
Көпшілікпен бірге өткізу Көңіл көтеру, мейрамханаларда тамақтану,
достар мен туысқандарға бару
Мәдени, білімділік және Театрға бару, концерт, музейге бару, газет,
әуесқойлық іс әрекеттер журнал, көркем әдебиет оқу, спортпен
айналысу, дене шынықтыру, жаяу серуендер,
аңшылық, балық аулау, саңырауқұлақ пен
жемiс-жидек теру, марка жинау және т.б.;
сондай-ақ өнер саласында сурет салумен шұғылдану, чеканка iсi,
шығармашылықпен айналысу көркемөперпаздық үйiрмелерге қатысу және
т.б.
Бір күннен асатын уақыт қажет ұзақ сапарға шығу, мейрамдар мен
ететін іс әрекет каникулдарды өткізу.
Рекреация терминiнiң түп-тамыры тереңде жатыр, ол екi тiлдегi
этимологиялық мағыналардың жиынтығын құрайды: recreatio (лат.)- орнына
келтiру, recreation (франц.)- сауық, демалыс, қызмет түрiн өзгерту.
Рекреация ұзақтығына байланысты қысқа және ұзақ мерзiмдi болып жiктеледi.
Қысқа мерзiмдi рекреация әдетте радиусы бiр-екi сағаттық жаяу жүрiстен
аспайтын не көлiк қатынайтын табиғи зонада, ұзақ мерзiмдi рекреацияның
территориялық шегi болмайды. Ұзақ мерзiмдi рекреацияның мағынасы жобамен
туризм түсiнiгiне келiп қалады.Туризм (француз сөзi tuorisme- серуен,
саяхат)-бос уақытты тұрғылықты жерден жырақта өткiзудiң бiр түрi. Туризм
мен рекреацияның ұқсастықтары мен ерекшеліктерін сипаттап көруге болады.
Туризм дамытуда көп үлес коммерциялық сектор қосса, рекреацияның дамуына
түрткі мемлекеттік сектор. Туризм таңдауында шек жоқ. Оның географиясы
кеңдігімен ерекшеленсе, рекреация уақытқа байланысты шектеулі жерде болады.
Туризм үшін тоқталатын бағыт басты роль атқарса, рекреация үшін қала сырты
табиғаты көп манызды. Туризмді ұйымдастырушылар тур операторлар мен
турагенттер де, ал рекреация жергілікті клубтар, ұйымдар, кейбір топтық
ассоциациялар қатысады. Туристер ұсынылатын жайғасу санына байланысты
шектеулі, ал рекреация көбінесе құрал сайман, адамдардың мүмкіндіктеріне
байланысты. Туризм маусымға байланысты сұраныста, ал рекреация демалыс
күндері мен мерекелерге байланысты. Туризм саласына көп адам қатысады.
Сонымен қатар көп қаражат жұмсалады және елге көп табыс түседі. Ал
рекреация бұл жағынан кең ауқымды қамтымайды. Экскурсия сөзiнiң тамыры
латын тiлiнде жатыр: серуен, сыртқа шығып келу, бiр нәрсенi көрiп келу
деген мағынаны бiлдiредi; бiр жағынан бiлiм үйренудiң формасы мен әдiсi.
Экскурсиялар барлық маршруттарда дерлiк туристерге көрсетiлетiн
қызметтердiң бiрегейi болмаса да бiрiне айналды. Қайсiбiр саяхаттың
болмасын танымдық жүгi экскурсияның мойнына жегiлдi. Мұнан өзге
экскурсиялар халық арасында жүргiзiлетiн жалпы мәдени шаралардың формасы
ретiнде де белгiлi. Экскурсиялар тез бейiмделгiш, елдегi iзi суып
үлгермеген саяси, экономикалық оқиғаларға, мәдениет жаңалықтарына шалт
қимылдап iлесiп, ерiп отырады.Жырақта немесе сыртта өткізетін уақытты
рекреацияның бір түрі деп түсінуге болады. Қазіргі кезде рекреацияның осы
түрі туризмнің негізі деп те айтуға болады. Дамыған елдерде қалалардың
урбандалуы адамдарды ландшфт, жерден алыстатып жіберді.
Рекреацияға қажеттіліктің бірнеше себептері бар. Олар: дене жаттықтыру,
қала өмірінің стрессінен тынығу, таза ауа, табиғатқа жақындау, балық аулау,
аң аулау, фауна мен флорамен танысу т.б. Кейбіреулер үшін бірнеше себептер
қатар келіп, табиғат тартып тұрады десек те болады. Қол бос уақытты
өткізідің ағымын зерттесек жылдан жылға ауысып отырады, бірақ та негізі
“қаладан құтылудың” екенін білуге болады. Үлкен қалалардаға шудың көбейуі
тыныштықты іздеуге мәжбүрлейді. Бұл себептерге алыс жерлерге жету, яғни
рекреанттардың назарына тік ұшақ, қайық, велосипед т.б. ұсынылуы
мүмкіндігін қосыңыз. Саяхатқұмар адамдар жолға шыққанда алдарына түрлi
мақсат қояды. Бiреулерi бейтаныс жерлердiң қызықты объектiлерiмен танысқысы
келсе, екiншiлерi сұлу табиғат аясында серуендеп, орманның шипалы яки
таудың шыңылтыр таза ауасымен тыныс алғысы келедi, баз бiреулер үшiн
туристiк сапардың құндылығы спорттық шаралармен өлшенедi.
Ердавлетов С.Р. туризмнің негізгі фунцияларын: танымдық, шипалық-
дәрiгерлiк және дене шынықтыру-спорттық деп көрсетті. Осы тұрғыда
төмендегідей дәлелдемелер көрсетеді. Таным дегенiмiз- психологиялық
күштердi қалпына келтiрудiң айрықша формасы. Келген жерiне қызығушылық
туғызу арқылы турист ойын басқа нәрсеге бөлу нәтижесiнде миы психологиялық
шаршаудан арылады. Психлогиялық шаршау үлкен қала тұрғындарына тән.
Танымдық функция туристiң саяхат асаған елдi-мекеннiң табиғи, тарихи-
мәдени, этнографиялық, шаруашылық және басқа объектiлерiне деген
қызығушылығынан көрiнiс табады. Бұл тұрғыда ежелгі дүние тарихи көрнекі
жерлері, шығыс пен батыс өркениеті, әлем кереметтері, ал шаруашылық
жетістіктерінен көліктің жаңа түрлері, роботтар жасау, және т.б. 21
ғасырдың еңбек жемістері басты роль атқарады. Турист қызығушылығын
туғызатын табиғи-климаттық шарттарға жылы ауа райын, желсiз де құрғақ, ашық
күндердiң мол болуын жатқызуға болады; алдыңызда сұлап жатқан пейзаж
сұлулығына келсек- орман, тау, теңiз, көл, өзен, үңгiрлердi ауызға
аламыз.Әр уақыттада тау елдеріне теңіз, көл, ал жазықта тұратындарға тау
қызықты болып тұрған. Қоршған табиғат ортасының бәрі ашылып зерттеліп болса
да табиғаттың тылсым күштері бізді әлі де қызықтырады. Мәдени-тарихи
көрнекi жерлерге тарихи, археологиялық, архитектуралық ескерткiштер,
мұражай, галерея, театрлар жатса, этнографиялық қызығушылықтың шөлiн
дәстүрлер, киiм үлгiлерi, тағам дайындау рецептерi, фольклор және т.б.
басады.
Шаруашылықтың көрнектiлерiне шаруашылық жүргiзудiң өзге елде
кездеспейтiн ерекшелiктерi немесе қол жеткiзбес жоғары нәтижелерi және
сирек қызмет көрсету түрлерi кiредi. Қандай да болмасын елдi-мекеннiң
туристер таңдауына iлiнуiнiң себебiн осы жерде өтетiн айтулы оқиғалармен де
байланыстыруға болады: музыкалық, театр не кинофестивальдерi, конгресс
жұмыстары, жәрмеңкелер, жылжымалы көрмелер, карнавал, спорт жарыстары және
басқалар. Сонымен танымдық тұрғыдан туризмдi ғылыми, саяси және т.б.
бiлiмдердi жан-жаққа таратудың, естушi көрерменнiң құлағына құюдың ең
тиiмдi әдiстерiнiң бiрi десек қателеспеймiз. Туризмнiң танымдық функциясы
қоғамдағы адам тәрбиелеу iсiнде баға жетпес қызмет атқарады. Туризм
көмегiмен шынығу- өндiрiстiк болсын, былайынша тiршiлiктiң болсын денеге
түскен және психологиялық шаршауын кетiрудiң бiр жолы. Белсендi демалысты
дұрыс ұйымдастыру (жаяу жүру, қайықта жүзу, велосипед тебу) адамдардың
көңiл-кейiн көтерiп, денесiн шынықтырып, ауру-сырқауын ұмыттырып,
төзiмдiлiгiн арттырып, болашақта бiраз уақыт бойына бас пен тәнге түсетiн
ауыртпашылықтарды жеңiл көтерiп жүруiне көмектеседi. Еңбек өнімділігін
арттыру мақсатында шипалық емдік функция маңызды болып есептеледі.
Медицина жетістіктері адамның ағзасының мүмкіндіктерін көбейтетін,
ағзаны шаршатпайтын, көптеген дерттің алдын алу, емдеу мүмкіндіктерін
жасаса да, табиғи ортада ыстық бұлақтар, батпақпен емдеу, су ваннасынжәне
т.б. қабылдау адам денсаулығына зиян келмірмей жағдайын жақсартады.
Туристiң денсаулығына, жалпы күйiне байланысты серуен, сапардың ұзақтығы
мен қиындығы, экскурсия мерзiмi, ауа мен күн ванналарын қабылдау уақыты,
өзен мен теңiзде жүзу уақыты қатаң өлшемдерден асып кетпегенi шарт.
Туризмнiң бұл шипалық-емдiк функциясының әлеуметтiк-экономикалық маңызы
адам айтқысыз зор, өйткенi әңгiме миллиондаған адамның денсаулығы, демек
жұмыс iстеуге жарамдылығы туралы болып отыр ғой. Шынығу мен спорт өсiп келе
жатқан жас ұрпақты жан-жақты үйлесiмдi тәрбиелеу iсiнде, өмiр сүруге ауадай
қажет энергетикалық және пластикалық материалдарды адам денесiне сiңiруде
өлшеусiз зор роль атқарады.
Туризм қатынас құралы ретінде адамның коммуникативті функциясын
анықтауға болады. Туристер басқа елдің, жердің адамдарымен, табиғатымен
және мәдениетімен танысып байланыста болады. Табиғатпен, мәдениетпен және
тарихпен танысуға деген құштарлық мәдени ағартушылық функцияны анықтауға
мүмкіндік береді. Туристiк саяхат барысында адамның психофизиологиялық және
жiгер күштерi тәрбиеленедi; ол құнды әрi пайдалы iстерге үйренiп, өмiрде
қажетiне жаратады. Туризм ұжымшылдыққа, басына iс түскенге қол ұшын беруге,
табанды болуға үйретiп, патриотизмге баулып, Отанға, халқына, оның
дәстүрлерiне деген сүйiспеншiлiк рухта тәрбиелейдi, табиғатқа жанашырлықпен
қарауға үйретедi. Сонымен қорыта айтқанда бұл тәрбиелік және патриоттық
функция деген сөз. Туризм және рекреация жасөспірімдердің тәрбиесінде
маңызды роль атқарады. Туризмнiң қарышты қадам басуының ең басты себебiн
материалдық өндiрiстегi еңбек тиiмдiлiгiнiң қазiргi заманғы ғылым мен
техника жетiстiктерiнiң арқасында тым жоғары өскендiгiнен iздеген жөн.
Еңбек тиiмдiлiгiнiң өсу қарқыны мен деңгейi жұмыс iстеушiлердiң жеке және
қоғамдық қажеттiлiктерiнiң орындалу деңгейiн анықтайды. Материалдық, соның
салдарынан мәдени деңгейдiң көтерiлуi халық тұтынатын тауарлар мен
қызметтер құрылымының өзгеруiне әкелiп соғып отыр, яғни тұрмыс жағдайы
түзелген адамдар түрлi қызметтерге сұранысын арттырады. Мұның өзi түсiнiктi
жайт: әйтеуiр бiр салыстырмалы түрде шегi бар қарапайым қажеттiлiктерi
(тамақтану, киiм кию, баспаналы болу) азды-кемдi шешiмiн тапқан бойда
адамдар шетi де, шегi де жоқ интеллектуалды, рухани қажеттiлiктерiн өтеуге
бой ұрады.
Еңбек құралдарындағы тиiмдiлiктiң артуы өнiм шығаруға кететiн уақыт
мөлшерiн азайтты, сол себептi қоғамда жұмыс уақыты жүйелi түрде қысқарып,
ал жұмысшылар мен қызметкерлердiң бос уақыттары керiсiнше ұлғайып келедi.
Туризмнiң кең етек жаюының материалдық алғышарттарының бастысы көлiк
құралдарындағы бұрын болмаған прогресте бой тасалайды. Көлiк саласындағы
жетiстiктер жан-жақты түгел қамтиды: бұл жылдамдықтың шарықтап өсуi,
тарифтердiң елеулi төмендеуi, қоғамдық сектордағы тасымалдау құралдарының
түрлерi мен санының, тұрғындар қолындағы жеке көлiк құралдары санының
артуы, көлiк инфрақұрылымының жер-жерде тез дамуы. Жоғары жылдадықта
жүретін поездар, және поездардағы қызмет көрсетудің жоғары дәрежесі. Ендiгi
кезде туристер дауыстан тез әуе ұшағының көмегiмен әлемнiң бiр түкпiрiнен
екiншi түкпiрiне тәулiк iшiнде жетуге мүмкiншiлiк алды. Ұлттық және
халықаралық ауқымда сан түрлi көлiк құралдары арасындағы үйлестiру
жұмыстарының жолға қойылуы туризм дамуына оңтайлы жағдай жасауда. Демалыс
пен туризм қоршаған табиғи ортаны қорғау, қалпына келтiру, адам өмiр
сүруiне оңтайландыру шараларына үлкен түрткi болып отыр. Рекреациялық
қажеттiлiктердi өтеу мен туризмдi дамыту мақсаттарына мемлекет тарапынан
үлкен мән берiлiп, табиғаты өзгерiске ұшырамаған, бәз қалпын сақтаған ұлан-
ғайыр территориялар бөлiнiп, не болмаса резервке шығарылып, ағаш отырғызу,
сумен қамтамасыз ету жұмыстары қолға алынып, ауа тазалығы мен су
ресурстарын қорғау шаралары қатты назарға алынған.
Туристердiң курортты аудандарда шоғырлану тығыздығының шамадан асуы
табиғи кешендерге түсетiн салмақты реттеу, табиғатты пайдалануды
оңтайландыру сияқты кезек күттiрмес мәселелердi күн тәртiбiне қойып отыр.
Осы күндерi iшкi және халықаралық туризм әлемдiк дәрежедегi құбылысқа
айналып, адамзат қоғамының алдына шешiмiн тек терең ғылыми зерттеулер ғана
тауып бере алатын, түрлi сала ғылым орталықтарының жұмыс үйлесiмдiлiгiн
табан тiреп қажетсiнетiн мәселелер қойып отыр. Рекреациялық iс-әрекеттiң
қандай да бiр аумақта ұйымдастырылуын қоғамдық, топтық және жеке адамдардың
рекреациялық қажеттiлiктерi айқындайды. Рекреациялық қажеттiлiктер
адамдардың басқа қажеттiлiктерi сыпатты заманына байланысты өзгерiп
отырады, олардың уақыт пен жер бетiндегi белсендiлiгi белгiлi мекендегi
рекреациялық қызметтiң территориялық формасын қалыптастырады.
Тұтынушылардың рекреациялық қажеттiлiктерiн жiктеп, талдап, түбегейлi
бiлу арқылы қолда бар және келешек рекреационлық барлық дәрежедегi
аудандарды (демалыс пен туризм сферасы объектiлерiн орналастырудың
мемлекеттiк түсiмiнен бастап кейбiр демалыс пен курорт аудандарының
функционалды зоналық бөлiнуiне дейiн) территориялық тұрғыдан қалайша
ұйымдастыруға болады деген зерттеулерге жол ашылады.
Рекреациялық қажеттiлiктер түрлi факторлардың әсерiнен туындайды:
Әлеуметтiк-экономикалық факторлар: өндiргiш күштер дамуының деңгейi;
тұтынушыға арналған тауарлар мен қызмет түрлерiнiң деңгейi; демалыс пен
туризмнiң даму деңгейi; халықтың табыс көлемi; тауарлар мен қызметтердiң
бағасы; көлiк құралдары мен инфрақұрылымының даму деңгейi; еңбек
демалыстары мен каникулдардың ұзақтығы; тұтынушыға ұсынылатын жарнама мен
ақпарат легi; халықтың әлеуметтiк және кәсiби құрамы; мәдени өмiр деңгейi;
ұлттық дәстүрлер. Демографиялық факторлар: қала мен ауыл халқының ара
салмағы; жасы мен жынысына қарайғы халық құрамы; жанұя құрамы мен көлемi;
халықтың орналасу тығыздығы, ерекшелiктерi. Әлеуметтiк-психологиялық
факторлар: мәдени және iскерлiк қарым-қатынастардың жиiлiгi; мәдени өмiр
сүру типi; қазiргi заманғы сәннiң әсерi; жекелеген адамдардың өмiрлiк
құндылықтары. Емдiк-биологиялық фактор: тұрғындардың денсаулық жағдайы.
Табиғи факторлар: адамның тұрып жатқан табиғи зонасы; елдi-мекеннiң
теңiзге, тауға алыс-жақындығы секiлдi географиялық ерекшелiктерi.
1.2 Рекреациялық әлеуетті экономикалық тұрғыдан бағалау
Халықтың рекреациялық iс-әрекеттер сапасына және ұсынылатын
түрлерiне деген қанағаттану деңгейi анық емес. Рекреациялық қажеттiлiктердi
емдiк-биологиялық тұрғыдан зерттеу курортологтардың көмегiмен, қолданыстағы
нормативтерге сәйкес, региондық дәрiгерлiк статистика негiзiнде санитарлы-
курорттық емдеудiң көлемi мен құрамын анықтауға мүмкiндiк бередi. Емдiк-
биологиялық көзқарас тарапынан дене шынықтырудағы сұраныс тыс қалған, сол
сияқты демалыс уақыты (жыл мезгiлi мағынасында) мен орнының (орналасқан
жерiнiң) жас пен кәрiге, әртүрлi әлеуметтiк топ өкiлдерiне, адамдардың
әрқилы жүйке жүйелерiне қалайша әсер ететiндiгi зер салып зерттелмеген.
Рекреациялық кеңiстiктi ұйымдастыру өлшемдерi мен осы кеңiстiктiң рекреант
мiнез-құлығына әсерi социологиялық және әлеуметтiк психологиялық сипатта
қарастырылады.
Демалыс социологиясы әлеуметтiк топтар рекреациялық сұраныстарының
мұнан гөрi кең ұғымдағы әлеуметтiк құрылымдардың және тұтастай қоғамның
қажеттiлiктерiмен байланыстарын iздейдi. Әлеуметтiк психология әлеуметтiк
топтар мен жеке тұлғалардың рекреациялық ортаға қоятын психикалық
талаптарын зерттеумен айналысады. Түрлi әлеуметтiк топтар рекреациялық
қызметке өзiндiк талаптарын қояды, олардың барлығын өмiрде ескеру мүмкiн
емес. Алайда әртүрлi топтардың таңдау ерекшелiктерiн (табиғи, әлеуметтiк-
экономикалық ресурстарға деген, демалыс объектiсiнiң типiне және т.б.)
ғылыми қатаң классификацияға жатқызғанда ғана белгiлi бiр территорияда
рекреациялық қызметтi ұйымдастыру процесiн анау айтқандай кемшiлiксiз
өткiзуге көмектеседi. Таңдау немесе талғам ерекшелiктерi дегенiмiз қала,
село, мемлекет тұрғындарының рекреациялық қызметтiң болсын, демалысты
өткiзудiң болсын белгiлi бiр ғана түрiн қалап, белгiлi бiр ғана жерде
өткiзуге бел буған пайыздық бөлiгi.
Рекреациялық сұраныстарды анықтау мақсатында зерттеу жұмыстары кешенді
жүреді. Зерттеу жұмыстарының нәтижесірекреациялық іс әрекетті толығымен
зертеуге, жоспарлауға және болжауға мүмкіндік береді. Бұл зертеулер үшін әр
түрлі әдістер қолданылады. Сауалнама әдісі белгілі бір тақырыпта жазбаша
немесе ауызша сұрақтарға жауап алу. Анкета әдісі жазбаша түрде анкета
сұрақтарына жауап беру. Интервью сұрақ қойып отырған адамнан тікелей немесе
телефон арқылы жауап алу. Делфи әдісі бірнеше мамандардың бір мәселе
жөніндегі ой пікірін білу арқылы сол мәселені шешу. Фокус-топ зерттеуіне
арнаый топ дайындалып зерттеледі. Байқау әдісі де көп ақпарат алуға
көмектеседі. Эксперимент әдісі рекреанттардың қалауын ғана емес сол негізде
жүргізіліп жүрген жұмыстарды зерттеуге мүмкіндік береді. Зерттеу мәселесі
кешендi жүргiзiледi және ол демалыс түрлерінін бағыт бағдарын анықтауға,
рекреацияның келешегіне теориялық негіздеуге, тұрғындардың талғамын және
т.б. сұрақтарға жауап алуға мүмкіндік береді. Дегенмен де рекреациялық
сауалнама мен зерттеулерге көп мән беру керек. Себебі рекреацияның
әлеуметтік маңызы негізгі деуге болады. Рекреациялық сұранысқа ие қызмет
түрлерiн зерттегенде әдетте iшiнара тексеру тәсiлi қолданылады. Барлық
адамның пiкiрiн сұрап шығу мүмкiн де емес, керек те емес.
Рекреациялық қызметтердiң әулеттi тұтынушылары болуы мүмкiн
тұрғындардың бiр бөлiгiнiң ой-пiкiрiн бiлу арқылы, қорытындысын сауалнамаға
қатысқан адамдарға тән параметрлер негiзiнде бүкiл халық тұрғысынан таратып
айтуға болады. Сауалнама жүргiзу аумақтық белгi бойынша екi ортада
жүргiзiледi: 1) жұмыс пен тұрғылықты ортада; 2) демалыс не саяхат орнында.
Сауалнамада тұрғындар құрамының әлеуметтiк-демографиялық моделi
пайдаланылады. Жұмыс пен тұрғылықты ортадағы пiкiртерiм рекреацияның
жиiлiгiн, ұзақтығын, жыл мерзiмдiгiн, құрылымын, рекреациялық аудандардың
географиялық тартымдылығын анықтауға мүмкiндiк бередi. Зерттеу нәтижесiнде
табылған тенденциялар рекреационды территорияларды кеңiстiктiк жағынан
ұйымдастыруда, демалыс мекемелерi мен қызмет түрлерiнiң номенклатурасын
жасағанда қолданылады. Демалыс пен саяхат жасалатын табиғи орталарда
жүргiзiлетiн сауалнама жұмыстарында сертификатталған iрiктеу негiзiнде
интервьюлiк тәсiл қолданылады. Халықтың бiртектес еместiгiне байланысты
iрiктеу проблемасы бой көтередi, сондықтан iрiктеу iсi елдi-мекендегi
халықтың әлеуметтiк, жасқа байланысты және т.б. қалыптасқан жағдайларына
сай болуы бұлжымайтын шарт. Осылайша iрiктеу бүкiл тұрғындардың
сипаттамасын қалпына келтiредi. Социологтар жауап беруi тиiс, керектi
ерекшелiктерге ие тұлғалардың саны көрсетiлген кестелер құрастырады. Барлық
зерттеулерге ортақ ереже: статистикалық тұрғыдан бас жиынтық неғұрлым бiр
тектi болған сайын, соғұрлым iрiктеу көлемi аз болады; бас жиынтық туралы
мәлiмет неғұрлым аз болса, соғұрлым iрiктеу көлемi көп болуы керек.
Емдiк-курорттық демалыс орындарында жүргiзiлген сауалдамаларға сәйкес
орманды жерлерге, теңiз жағалауларына, су бассейндерiмен шекаралас
территорияларға сұраныс өте үлкен көрiнедi. Естен шығаруға болмайтын нәрсе:
адамдардың бiр жерге, қызмет түрiне демалыс орнын таңдағанда артықшылық
беруi көрген, бiлген, естiген мағлұматтарына тiкелей байланысты болады-
дағы, үнемi өзгерiп отырады. Зерттеу нәтижелерi демалыс орнының ландшафтын
таңдауға әсiресе, адамдардың жас-кәрiлiгi әсер ететiндiгiн көрсетедi.
Жастары ұлғайған сайын қала тұрғындары орманды, ал жастар тауды таңдайды,
зейнеткерлер болса емдiк қасиетi бар жерлерге барғанды жөн санайды, алайда
барлығы да теңiз жағалауында демалғанды терiс көрмейдi. Ескерте кететiн
жайт: рекреациялық сұраныстарды зерттеу аумақтық рекреациялық жүйенiң
құрылу, жұмыс iстеу, даму заңдылықтарын табудағы тек ғана бiрiншi маңызды
қадам ғана. Социологиялық зерттеулер нәтижелерiн курортолог, гигиена
маманы, дәрiгер, экономист, эколог тәрiздi мамандардың ұсыныстарымен
толықтыру қажет. Көпшiлiктiң сұранысы туристiк қызметтiң құрылымы мен
көлемi, рекреационды шаруашылықтың материалды базасы негiзiнде қалыптасады.
Осылайша, туристiк сұраныс бiр жағынан, тұрғындардың төлем қабiлетiмен
нығайтылған жекелеген, топтық және қоғамдық қажеттiлiктерiнен, екiншi
жағынан рекреациялық қызмет жұйесiнен және ұсынылатын туристiк қызметтерден
құралады екен. Рекреациялық қажеттiлiктер мен туристiк сұраныс әлеуметтiк-
демографиялық, төлемдiк қабiлетi жағынан алуан түрлi болып келетiн
туризмнiң түрiн таңдау құқығын өз қолында қалдыратын тұтынушыға байланысты.
Келешек қажетсiну есептерi бiр жағынан нақты демалыс пен туризм
құрылымдарына, екiншi жағынан халық таңдауына, өмiр сүру деңгейi мен өмiр
сүру тәсiлi, сондай-ақ ғылыми-техникалық прогресс әсерiмен өзгерiп отыратын
таңдау тенденцияларына сүйенуi керек.
Табиғат ресурстарды экономикалық бағалау анықтамасына деген
көзқарас әлі де болса түпкілікті қалыптасқан деуге болмайды.Табиғи
ресурстарды бағалау көп ретте зерттеудің нақты міндеттеріне тікелей
байланысты. Мәселен,А.А.Минцтың ұсынысы бойынша,табиғи-рекреациялық
ресурстарды экономикалық тұрғыдан бағалау үшін ең қолайлысы-осы
ресурстардың негізгі екі тобын бөліп қарауға мүмкіндік беретін табиғи-
атқарымдық көзқарасқа жүгіну.Бұл дауажайлық-шипажайлық емдеудің және туризм
мен демалыстың табиғи ресурстары.Бұлардың айырмашылығы-туризм мен
демалыстың табиғи-рекреациялық кешені
табиғи,экономикалық,әлеуметтік,экол огиялық көрсеткіштер жиынтығын
құрайды,соның ішінде,сырқаттанған кезде еңбек қабілетінің мүлде жойылуына
жол бермей,еңбек өнімділігін арттыруды және мемлекеттік әлеуметтік
сақтандыруға,тұрақты емдеу мен емханада емдеуге жұмсалатын қаржыны
үнемдеуді көздейді.Сөйтіп,бағалаудың өлшемі-бұл табиғи ресурстарды
рекреациялық пайдаланудың әлеуметтік-экономикалық тиімділігі болса, ал оның
көрсеткіші – тиімділіктің ақшаға шағылуы болып табылады.
А.А. Минц әзірлеп, М.С. Нудельман одан әрі жетілдірген табиғи-
рекреациялық әлуетті (ТРӘ) бағалау әдістемесі туризм мен демалыстың
климаттық емдеуінің әлуетін анықтаудың бастапқы деректеріне рекреациялық
пайдаланудың тиісті түрлеріне жарамды аумақ көлемі көрсеткіштерінің алынуын
көздейді. Туризм мен демалысқа қатысты рекреациялық әлуетті ғалымдар
ұсынған мына формула бойынша есептеп шығаруға болады:
РТ = ЕТ d , (1.1),
мұнда РТ - өңірдегі туристік аймақтың әлуеттік сыйымдылығы, адамжыл;
Е – туризм жерлеріне жататын ландшафттардың бір жолғы оңтайлы
рекреациялық сыйымдылығы, адам;
Т – қолайлы кезең ұзақтығы, күнжыл; d – аймақ шегінде туристің
орташа
d - болу ұзақтығы, күн.
Қазіргі кезде ең ұтымдысы бағалаудың балдық әдісі болып отыр. Өйткені
ол – аймақ, аумақ, елдің табиғи да, әлеуметтік-экологиялық та рекреациялық
әлуетін анықтауда бірден-бір қолайлы көрсеткіш. Рекреациялық уәждемені
зерделеу рекреациялық әлуетті бағалаудың күллі тізбегіндегі ажырамас буын
болып қалуға тиіс. Өйткені халықтың белгілі бір уәждемесі негізінде
көзделген рекреациялық аумаққа деген, яғни туризм үшін оның әлуетін
бағалауға деген қажеттілік туындайды.
1.3 Туристік-рекреациялық ресурстарын пайдалану төлемдерін
топтастыру және жүйелеу
Рекреация белгілі шаруашылық сала және қызмет түрі сияқты өзіндік
жарқын көрсетілген ресурстық бейімделуі болады.Әртүрлі жинақты
біріктіретін,яғни табиғат аясы,бірегей,түп нұсқалы,эстетикалық
тартымдылығын иемденетін шаруашылық қызмет объектісі,рекреациялық ресурстар
рекреациялық потенциалдың маңызды бөлігі болып табылады.
Рекреациялық ресурстар рекреациялық қызметтің территориалдық
ұйымына,рекреациялық аймақ және орталықтардың құрылуына,оның мамандануына
және экономикалық тиімділігіне әсер етеді.Бірақ бұл әсер тікелей емес.Ол
әлеуметтік-экономикалық факторлармен,ең бастысы рекреациялық қажеттіліктің
көлемі мен құрылымымен қатарлас.Рекреацияның табиғи алғы шарты болып
мыналар табылады:ең бастысы,әртүрлі рангтегі табиғи-аумақтық және аквальді
комплекстер,олардың компоненттері және жеке құрылымдары,оның
ішінде:аттрактивтілігі,қарама қарсылығы және ландшафтың ритмі,бөгеттерді
жеңу маңыздылығы,географиялық специфика,экзотика,бірегейлігі немесе
керісінше әдеттілігі,табиғат объектілерінің көлемі және түрі және олардың
визуалды-географиялық жағдайы.Айта кету керек,”рекреациялық ресурс”термині
ғылымға жақында енді.50-60 жылдары ол ғылыми әдебиеттерде кездескен жоқ.Ол
түсініктің шығуын 1968-1971 жылдары енгізуге болады.Дәл сол жылдары
Ю.К.Ефремов өзінің жұмысында рекреациялық ресурстарға демалыс және туризм
орыдарын,көркем пейзажды,әдемі және сәндік организмдер түрін жатқызуды
ұсынды.Осы жылы В.Б.Нефедова рекреациялық ресурстар ретінде мындай табиғат
элементтерін ұсынды:геологиялық құрылым,рельеф,климат,жер асты және
құрлықтағы сулар,өсімдіктер және жер.Үш жылдан соң Б.Б.Родоман рекреациялық
ресурстарға тек демалыста қолданылатын географиялық ортаның элементтерін
енгізуді ұсынды.Белгілі ғалым А.А.Минц көрсетуі бойынша табиғи ресурстар
құрамына кіретін элементтердің негізгің белгілері болып:техникалық
мүмкіндік,экономикалық қажеттілік және қолданыстағы пайдалылық,және де
белгілі деңгейдегі үйренушілік.
Содан бері 30 жыл ішінде экономистер,географтар және басқа мамандық
ғалымдары осы түсініктің мазмұнын түсінуге тырысты.Бірақ сол жылдардағы
ғылыми басылымдардағы “табиғи ресурстары”ұғымы сәйкесінше “табиғи жағдай”
ұғымына келтірді.Авторлар бұл ұғымдарды синоним ретінде есептесе,ал
басқалары,табиғи ресурсқа табиғи жағдайдың құрамдас бөлігі,яғни бұл басқа
мағына деді.Осыған байланысты бір нақты мағынаның болуы шарт:табиғи жағдай-
бұл туристік өнімді шығару технологиясының даму деңгейіндегі әртүрлі
құбылыстар,денелер және табиғи процесстер,бірақ бұл процесске тікелей
қатыспаушы.Яғни бұл,табиғи рекреациялық ресурстар,бір жағынан табиғи орта
құрамына кіретін компоненттер(су ресурстары-гидросфера бөлігі,минералды
ресурстар-литосфера бөлігі),екінші жағынан олар қоғамның әлеуметтік-
экономикалық өмірінің құрамдас бөлігі.Табиғи денелер,құбылыстар,процестер
және рельефтің жеке элементтері рекреациялық қызмет жағдайы не ресурс
болады.Бұл табиғи жағдайдың ресурстарға айналу механизмін түсінуде маңызды
мағына болып табылады.Сонымен,мысалы,”табиғи ресурс”ұғымынан шығуда
климаттық ресурстар туралы айту керек,тек егер,нақты ауданда құрылған
периодтағы мерзімде қолайлы рекреациялық қызметтің ауа-райы жағдайы белгілі
болса.Тек осы кезде ғана рекреациялық қызметтегі “климаттық жағдай”
түсінігінен“рекреацияық климаттық ресурс”түсінігіне көшкенін санауға
болады.Мысалы,теңіз жағажайы,ол әлі оны қолдану мүмкіндігі көзқарасынан
зерттелмеген және бағаланбаған.Ол табиғи объект,ландшафт элементі.Бірақ
мамандар сол жерге жазда келіп-кету мүмкіндік санын есептегеннен кейін(су
температурасы +170С және жоғары)бұл жағажай рекреациялық ресурс болып
табылады.Сонымен,табиғи рекреациялық ресурстар бұл белгілі ауданда белгілі
уақыт көлемінде білінетін және рекреация және туризм мақсатында қолданатын
табиғи денелер,құбылыстар,процестер және жеке рельеф элементтері.Берілген
анықтама мәдени-тарихи рекреациялық ресурстарға да әділ
ұғым(архитектура,тарихи,этнографиял ық және тағы да басқа
ескерткіштер).Анықтама бойынша берілген рекреациялық ресурстарға
Т.В.Николаенко рекреациялық ресурстар ұйымдастыруға қолдануға болатын
анықталған құрылымдарға байланысты әлеуметтік-мәдени мінездегі табиғи орта
және феномен компоненттерін жатқызған.
В.А.Квартальновтың ойынша,рекреациялық ресурстар- ол,рекреация
қызметте ыңғайлы құрылымы және тұтынушы құнын құрайтын белгілі адамдар
контингентіне белгіленген уақытта қолданыстағы технологиялар және
материалдық мүмкіндіктер көмегімен демалуда және емделуде қолданылатын
табиғи және антропогенді геосистемаларды,табиғат денелерін және
құбылыстардың,артефактілерді көрсететін туристік ресурстың
бөлігі.Рекреациялық ресурсқа тағы мындай анықтаманкөрсетуге болады,яғни ол
адамдарға физикалық және рухани денсаулығының түзелуіне және сүйемелденуіне
тікелей және жанама қолданудағы жағымды әсер ететін жалпы ландшафтың
үндестігінің қалыптасуындағы табиғи комплекс және тарихи-мәдени мұра
объектілер компоненттерінің жинағы.Н.С.Мироненко ойынша,рекреациялық
ресурстар бұл демалуда,туризмде және емделуде қолдануға болатын табиғат
объектілері және құбылыстар,антропогендік қызмет қорытындылары.Оларда
бірқатар құрылымдар бар.Біріншіден,ол тарихи,яғни техникалық-экономикалық
және әлеуметтік мүмкіндіктер,рекреациялық қажеттіліктердің өсуі бойынша
өзгеруі мүмкін.Мысалы,рекреациялық ресурстар болып(туристік көрініс
объектілері)батпақтар,өндірістік кәсіпорындар,ескі техникалық құралдар және
басқалар саналады.Екіншіден,олар аумақты,яғни үлкен көлемді алады,ауыл және
орман шаруашылығы сияқты қазіргі кезде әлеуметтік-экономикалық құбылыстар
аумақты талап етеді.Үшіншіден,ұйымдастырушылық рольді атқарады,туристік
маршруттардан рекреациялық кәсіпорынның алынуы қандай да бір маманданған
арнайы рекреациялық пунктерді аудан және аймақтарды құруға
әсері.Сәйкесінше,екі рекреациялық ресурстарға бөлінеді-табиғи және мәдени-
тарихи.Табиғи рекреациялық ресурстар түсінігі бойынша табиғи аумақтық
кешендер,олардың құрылымы мен құрылысы,яғни тартылымдылығы,қарама қарсылығы
және ландшафттық ауысып
отыруы,эғкзотикалығы,бірегейлігі,об ъектілердің мөлшері мен түрі,оларды көру
мүмкіндігі.Мәдени-тарихи ресурстарға мыналар жатады:
-материалдық-адамдардың танымдық қажеттіліктерін қанағаттандыра
алатын,барлық қоғамның материалдық құндылықтары және өндіріс
құралдары(тарих және мәдениет ескерткіштері,халық шаруашылығындағы барлық
өнеркәсіп салалары).
-рухани-қоғамның мемлекеттік-қоғамдық
өмірдегі,ғылымдағы,мәдениеттегі,өне рдегі жетістіктері.
Рекреациялық ресурстарға әлеуметтік-мәдени кеңістік және уақыттық
салыстырмалылық,адамның өмір сүруіндегі күнделікті ортаның қарама
қарсылығы,әртүрлі табиғи және мәдени ортаның сәйкестігі тән.Рекреациялық
ресурстар болып 2 критерийге сәйкес әрбірорын бола алады:1)адамның күнделік
өмір сүру ортасынан айырмашылығы болса;2)екі немесе одан да көп табиғи
ортаның біріккен орындары болса.Статистика бойынша тартымды аймақтар болып
әртүрлі ортаның бірігуі саналады(су-құрлық,орман-алаң,төбе- жазықтық,тағы
басқа).Рекреациялық ресурстар көбінде халықтың рекреациялық
қажеттіліктерінен туынды болады,яғни олар өз кезегінде әлеуметтік мәдени
аумақтың тапсырмасын меңгерумен негізделген.Рекреациялық ағым меңгеруге
болатын аумақтарға бағытталған.Аумақты меңгеру үрдісінде шыңғажеткен кезде
рекреациялық ресурстардың маңыздылығы айтарлықтай түседі.Ол ешқашанда
маңыздылықтың толық қарама қайшылығы болмайды.Бірақ бұрынғы жоғары бағаға
сол рекреациялық ресурстар қайта келмейді.Рекреациялық ресурстар-ол
демалыс,туризм және емделу мақсатында қолдануға болатын табиғи және
антропогенді текті объектілер және құбылыстар.
Табиғат ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемдер қазіргі кезге дейін
бір мағынаға ие болған жоқ.Ал ғылыми зерттеу жұмыстарының
нәтижелілігі,қарастырылып отырған мәселе табиғат ресурстарын пайдалану
төлемдерінің тиімді шамасын анықтап,түбегейлі зерттеулерге
байланысты.Осыған орай,қолданылатын табиғат ресурстарын пайдалану
төлемдерін терең ұғыну және жинақтау,олардың негізгі қызметі табиғат
ресурстарын тиімді пайдалануды ынталандыру екеніне ерекше мән беру
керек.Бұл жерде табиғат ресурстарын тиімді пайдалану деп тек қана табиғат
пайдаланудан ең жоғарғы деңгейде ақшалай табыс алу емес,ресурстарды аз
шығындай отырып,ең жақсы әлеуметтік-экономикалық нәтижеге жету.Табиғат
ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемдермен бюджеттің кірісін толықтыру
олардың негізгі емес,қосалқы қызметі болып табылады.Ал салықтың төлемдерден
ерекшелігі-олардың негізгі қызметі бюджетке түсімді қамтамасыз ету және
шамасы да осы шартқа байланысты анықталады.
Төлем түрлерін,олардың атқаратын өндірістік қызметіне,мақсатына қарай
төмендегідей етіп сұрыптауға болады:
1) Табиғат ресурстарын пайдалану құқы үшін төлем.
2) Табиғат ресурстарын пайдаланғаны үшін төлем.
3) Табиғат ресурстарын қорғау және қалпына келтіру төлемі.
4) Табиғат ресурстарын пайдалануды шектеу үшін төлем.
5) Табиғи ортаны қорғау төлемі.
6) Табиғат қорғау заңдарын сақтамағанда төленетін төлем.
Табиғат ресурстарын пайдалану құқы үшін төлемнің негізінде осы ресурс
иесінің құқын экономикалық тұрғыдан жүзеге асыру жатады.Иелік құқын
экономикалық тұрғыдан жүзеге асыру нәтижесінде табиғат ресурсының меншік
иесі ақшалай ақы алады,табиғат пайдаланушы,жалға алушы немесе иемденуші
табиғат ресурсын пайдалану мүмкіндігін алады.Бірақ бұл сату немесе
арендалық төлем емес.
Пайдалану құқы үшін төлем,негізінен келісімді,еркін сипатта
болады,олпрдың мөлшері табиғат ресурстарын пайдаланғанда алынатын тиімге
немесе шығынға байланысты емес, меншік иесі мен табиғат пайдаланушының
белгілі бір іскерлік шешімдерімен анықталады. Сондықтан пайдалану құқы үшін
төлем мөлшері тәртібі дүниежүзілік тәжірибеде сайып келгенде мүдделі болып
отырған екі жақтың келісім-шарты негізінде конкурстық немесе конкурссыз
негізде болып отырған екі жақтың келісім-шарты негізінде конкурстық немесе
конкурссыз негізде анықталады. Сонымен бірге ұқсас табиғи ресурстарға
пайдалану құқы үшін төленентін төлем мөлшері, сол сияқты келісім жасағанда
қалыптасқан шама сауда жүргізу кезінде және одан кейін келісім-шарт
жасасқанда негізге алынады.
Табиғат ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемдердің басты элементі
ренталық төлемдер болып табылады және олар орман, су ресурстарына
қарағанда, әсіресе, минералдық ресурстарды тиімді пайдалануда маңызды рөл
атқарады. Ренталық төлемдер табиғат пайдаланушылардың, оның ішінде, яғни
минералды-шикізат ресурстарын пайдаланушылардың қаражат-экономикалық
(бәсекелестік) жағдайын теңестіруді жүзеге асырады және кен орнының табиғи
қорын, пайдалы компоненттерін өнім өндірудің барлық (өндіріс, байыту,
металлургиялық, химиялық қайта өңдеу) сатыларында неғұрлым толық
пайдалануды ынталандырады. Ренталық төлем алудың негізгі көзі табиғат
ресурстарын пайдаланудан түскен үстеме пайда. Ренталық төлемдер ренталық
факторлардың іс жүзінде өнімге әсер еткен өндіріс кезеңінде алынады.
Төлемнің үшінші тобының негізінде минералдық шикізат ресурстарын
өндіріске дайындауға,барлауға,болашақ геологиялық барлау жұмыстарына,жалпы
табиғат ресурстарын қалпына келтіруге жұмсалған шығынның орнын толықтыру
принципі жатыр.Шығынның орнын толықтыру принципі бойынша,табиғи ресурстарға
төлем белгілеуді жақтаушылар пайдалануға дайындалған табиғат ресурстары
табиғаттың тегін сыйы емес,олар табиғаттану,техникалық бағыттағы
жұмыскерлердің өнімді еңбегінің нәтижесі деп дұрыс айтады.Сол себепті
пайдалы қазбаларды іздеу,барлау сияқты табиғат ресурстарын қалпына келтіру
шараларының қоғамдық қажетті еңбек шығынына пара-пар келетін құны болуы
керек.
Төлемнің төртінші тобы табиғат ресурсын тұрақты немесе уақтылы, оған
тән емес, қалыптаспаған мақсатта пайдаланғанда табиғат ресурсының иесіне
келтірілген экономикалық зиянның орнын толықтырумен байланысты. Зиянның
орнын толтыру мақсатында табиғат ресурсын пайдалануды шектеу үшін кінәлі
жеке немесе заңды тұлғалардың есесінен жүзеге асырылады. Табиғат ресурсын
пайдалануды шектеу мерзімі мен сипатына байланысты олар ағымдағы немесе бір
жолғы төлемдер түрінде болады және табиғат ресурстарын пайдалануды шектеу
төлемі табиғат пайдаланушының қаражатынан алынады және республика мен оның
жекелеген аймақтарының әлеуметтік-экономикалық дамуы үшін қаражат құру үшін
республикалық және жергілікті бюджетке бағытталады.
Толемнің бесінші тобы да табиғат ресурстарын пайдаланушылар тарапынан
қоршаған ортаға келтірілген экономикалық зиянның орнын толтырумен
байланысты. Бұл төлемді төлеушілер қоршаған ортаны ластаушылар. Табиғаттағы
тепе-теңдікті бұзуға мөлшерді шамада немесе мөлшерден артық ластауына
тәуелді олар табиғат пайдаланушының шығынына жатқызылады немесе оның
пайдасынан алынады. Бұл төлемдерді ерекшелігіне байланысты экологиялық
төлемдеп те атайды. Іс жүзінде мұны ҚР Табиғат ресурстары және қоршаған
ортаны қорғау министрлігіреттеп отырады және төлемдердің көптеген түрлері
қолданылады. Сондықтан төлемнің мұндай түрінің болуы еш күмән келтірмейді.
Төлемнің алтыншы тобы белгіленген нормалар, нормативтер, Заңдар мен Заң
актілерін сақтаумен байланысты. Ол басқа төлем топтарынан өзінің заңдылық
бағытымен, айыптық тиым салу сипатымен ерекшеленеді. Бірақ төлемнің бұл
түрінің негізгі табиғи ресурстарына иелік құқын экономикалық тұрғыдан
жүзеге асыру, қабылданған нормалар, нормативтер, заңдар, заң актілерін
сақтамаған жағдайда қоршаған ортаға келтірілген зиянның орнын толтыру болып
табылады. Төлемнің бұл түрінің нормативті-әкімшілік сипаты мен алыну
тәртібі табиғи ресурстарды тиімді пайдалануды ынталандырудағы рөлін
төмендетпейді, сондықтан, қолданбалы төлем болып табылады.
Аталған төлем түрлерін екі үлкен топқа бөлуге болады: тиімдік –
ренталық, орнын алмастыру және шығынның орнын толтыру – шығынды қайтару,
орнын толтыру, айып және сыйлық төлемдер. Бұл ммүкіндігін көрсететін бонус
төлемдерін арнайы төлем түрі ретінде қарауға болады.
1.4 Қазақстанның туристiк-рекреациялық ресурстары: табиғи,
мәдени және тарихи
Ұланғайыр байтақ Қазақстан Республикасының көлемі 2,7 млн шаршы
шақырым. Республикамыздың 90 пайызы жазық. Территориямыз оңтүстіктен
слтүстікке қарай, шығыстан батысқа қарай енкіш болып келеді. Оңтүстікте
және оңтүстік шығыста көкпен тілдескен Тянь-Шань таулары, Саур, Тарбағатай,
шығыста Алтай таулары орналасқан. Таулы өлкенің табиғи және климаттық
жағдайы мен орташа қар жамылғысы (30-60 см) қыстық турисзм түрлерін
дамытуға мүмкіндік береді. Еліміз оңтүстiктен солтүстiкке 1600-км, батыстан
шығысқа 3000 км созылған. Солтүстiктен оңтүстiкке қарай орманды дала, дала,
шөлейт және шөл зоналары алып жатыр. Республикамыздың барлық жері дерлік
ауыл шаруашылығына пайдаланылуда. Дегенмен де, әр табиғи зонада өзінің баз
қалпын көрушілеріге қорықтар орналасқан. Күннiң түсу ұзақтығы солтүстiкте
2000 сағаттан, ал оңтүстiкте 3000 сағаттан асады. Қазақстанның климаты
шұғыл континенталды. Қаңтардың орташа температурасы минус 1-5 °С оңтүстiк,
19-20° солтүстiкте. Ең ыстық ай-шiлде. Шiлде айының орташа температурасы
18°С солтүстiкте, 29°С оңтүстiкте. Желдiң жылдамдығы оңтүстiкте 4,5-5,0
мс, шөл зонасында 3-4 мс жетедi. Қазақстанда құрғақшылық климатына
байланысты су торына бай емес. Ұзындығы 1000 шақырымнан асатын 10 өзен бар.
Ең ұзын өзен Ертiс өзенi. Ең үлкен көл Балхаш көлi. Ең терең көл Алакөль
көлi. Алакөль, Зайсан, Балхаш көлдері және Капшағай, Шардара, Бухтарма су
қоймалары жағалаулары жағажай ретінде дамыса, бұл су ресурстары су спортын
дамытуға мүмкіндік беруде. Республикамызда 500-ге жуық минерал су көздері,
120-ға жуық емдік батпақтар бар.
Республика аумағының 7 пайызын орманды дала алып жатыр. Бұл зона
коңыржай континенттi. Мұнда вегетациялық ұзақтығы 120-145 күнге тең. Мұнда
Батыс Сiбiр типтес жайпақ ойдымды, шоқ қайыңды ормандар басым келедi. Тыныс
органдарымен байланысты дерттерге өте жақсы ем ретінде қолданылады. Бұл
ландшафт грунттың тым ылғалдануы жағдайында жаралу тегi бiр-бiрiне
жалғасқан көне көлдiк және көлдiк өзендiк жазықтарда қалыптасқан. Жақсы
керiзделген саздақты жерлер мен өзен беткейлерiнде жоғары бөлiктерiн құнары
шайылған қара топырақты қабатты астық тұқымдас түрлi шөптi тоғайлы дала
алып жатыр. Ормандық қара топырақта көктеректi-қайыңды орман өседi. Орманда
дала зонысы 70 пайызына дейiн дәндi дақылдар егiсi үшiн пайдаланылады. Дала
ланшафтысы Қазақстанның 20 пайызын алып жатыр. Ландшафтың зоналық типтерi
қуаң және құрғақ климат жағдайларында қалыптасқан. Вегетациялық кезең
ұзақтығы 135-170 күн. Жылу мен ылғалдың мөлшерiне байланысты зона мынадай
бөлiктерге ажырайды: кәдiмгi қара топырағында түрлi шөп, боз мол өскен
қалыпты құрғақ нағыз дала, оңтүстiктiң қара топырағында түлрi шөп-бетегелi
бозды қуаң дала, қызыл қоңыр топырақтағы бетегелi-бозды куаң дала. Тоғайлық
қара топырақ пен қызыл миялы ылдиларда көктеректi-қайыңды шоқ ормандар мен
түрлi шөптi-астық тұқымдас шалғындар, ал жыралар мен сайларда байрақ орманы
мен бұталары өседi. Бұл зонадағы тұзды, тұщы көлдерде құстар өте көп. Бұл
орнитологиялық туризм ұйымдастыруға колайлы.
Шөлейт ланфшафт зонасы ланшафтың зоналық типi ретiнде тек Қазақстанда
орын алған. Бұл зона Каспий маңы ойпатынан Алтайға дейiн 2900 км-ге
созылған. Шамамен 23% созылған. Вегетациялық кезең 170 күннен астам.
Ландфшафтары: ашық қызыл қоңыр сортаңды және карбонатты топырақта жусанда-
бетегелi, жусанды-бетегелi, жусанды-көделi еркек шөптi шөлейттi мен ағынсыз
көлдерi, сорлары, құмды массивтерi бар сазды жайпақ ойдымды құрылымдық
жазықтар, ашық қызыл қоңыр топырақтағы жусанды-бозды бетегелi шөлейттi,
рельефi толқындық анғарлық саздақты қабаттық жазықтар, шалғындар, жусанды
шөлейттер, тұзды көлдерi. Шөл ландшафт зонасы Қазақстанның 40 пайызын алып
жатыр. Каспий маңы ойпатыының оңтүстiгiн, Маңғыстау түбегiн, үстiрттi,
Солтүстiк Арал маңын, Бетпақдаланы, Сырдария ойпатын, Қызылқұм мен Мойынқұм
массивтерiн, солтүстiк және Оңтүстiк Балқаш маңын қамтыған. Шөл Iленiң,
Алакөлдiң, Зайсанның тау аралық жазықтарна да енген. Вегетациялық кезең 200
күнге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 6
1 ТУРИСТІК ЖӘНЕ РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ РЕСУРСТАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ - ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗІ 9
1.1 Туризм және рекреация: даму шарттары және атқаратын қызметі 9
1.2 Рекреациялық әлеуетті экономикалық тұрғыдан бағалау 19
1.3 Туристік-рекреациялық ресурстарын пайдалану төлемдерін 23
топтастыру және жүйелеу 23
1.4 Қазақстанның туристiк-рекреациялық ресурстары: табиғи, 30
мәдени және тарихи 30
2 ҚАРАҒАНДЫ ОБЛЫСЫНЫҢ ДЕМАЛЫС ЖӘНЕ ТУРИЗМ АЛҒЫШАРТЫНЫҢ ДАМУЫНА ЭКОНОМИКАЛЫҚ
– ГЕОГРАФИЯЛЫҚ МІНЕЗДЕМЕ 40
2.1 Қарағанды облысының туризм аясындағы қазіргі жағдайы және даму деңгейі
40
2.2 Қарағанды облысының туристік инфрақұрылымның жағдайын талдау 43
2.3 Туризм және демалудағы табиғи алғышарттың дамуы 48
2.4 Туризм және демалудағы әлеуметтік-экономикалық 55
алғышартының даму факторы 55
3 Қарағанды облысы туризмінің қазіргі жағдайы және даму келешегі 59
3.1 Облыстың туристік – ресурстық жиынтығының потенциалы және 59
оның қолданыстағы ерекшелігі 59
3.2 Облыстың туристік-ресурстық меңгерудегі экологиялық 63
аспектілердің потенциалы 63
ҚОРЫТЫНДЫ 68
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 70
КІРІСПЕ
Туризм-бұл ел аумағындағы рекреациялық потенциалды қолдану
мүмкіндігімен және оның жеке аймақтағы анықталған әлеуметтік-экономикалық
және саясаттық жағдайымен байланысты кеңістіктік құбылыс. Әлемдік аренада
туризм экспорттық-импорттық операцияда, саудада бірінші орынды алады, ал
Азия, Еуропа және Солтүстік Америкада ұлттық кірістің негізі бабына
айналған.
Қазақстан қазіргі уақытта әлеуметтік-экономикалық мүмкіндігі бар және
табиғи потенциалы маңызды құрылушы бағыт болып табылады. Әлемдік туристік
нарыққа Қазақстан интеграциясының басты мақсаты халықаралық және ішкі
нарықта ұсынуға болатын тартымды тур өнімді шығаруды талап етеді. Қазақстан
Республикасының Үкіметі қабылдаған 2007-2011 жылдарға арналған республикада
туризмді дамыту бағдарламасының басты мақсаты сырттан келушілер туризмі
және ішкі туризм көлемін арттыру есебінен мемлекет пен халық кірісінің
тұрақты өсуін, халықты жұмыспен қамтамасыз ету үшін бәсекеге қабілетті
туристік индустрия құру.
Қойылған мақсатқа сәйкес бағдарламаның бірінші кезектегі міндеттері
мыналар болып табылады:
-туризм инфрақұрылымын дамыту;
-туризмді мемлекеттік реттеу және қолдаудың тиімді тетігін жасау;
-елдің тартымды туристік имиджін қалыптастыру;
-туристік әлеуетті арттыру;
-рекреациялық шаруашылық мамандануы бар аймақтар қалыптастыру.
Дипломдық жұмыстың мақсаты болып Қарағанды облысы аумағында бір
жағынан, рекреациялық-туристік қызметте облыс тұрғындарының және шетел
азаматтарының қажеттіліктерін қанағаттандыру мүмкіндігін, екінші жағынан,
республиканың әлеуметтік-экономикалық дамуына республикалық және жергілікті
бюджеттің кіріс бөлісінің өсу есебінен, инвестиция ағымынан қаражат салуды,
жаңа жұмыс орындарын ашуды, жергіліктің денсаулығын жақсартуды, мәдени-
тарихи және табиғи мұраны сақтауды және рационалды қолдануды қамтамасыз
етуші бәсекелі туристік комплексті табу.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, 3 бөлімнен және қорытындыдан құрылған. Ол
80 беттік компьютерлік басылыммен, 11 кестемен,30 қолданылған әдебиеттер
мазмұнымен, қосымшалармен баяндалған.
Бірінші бөлімде туристік және рекреациялық ресурстардың теориялық-
әдістемелік негізі, Қазақстан Республикасында экономикалық даму рөлі
қарастырылды.
Екінші бөлімде Қарағанды облысының демалыс және туризм дамуының табиғи
әлеуметтік-экономикалық мүмкіндіктері бағаланды.Туристік инфрақұрылымның
жағдайы, мәдени-тарихи, этнографиялық жағдайы талқыланды.
Үшінші бөлімде Қарағанды облысының туризмді дамытудағы потенциалы және
туристік – рекреациялық ресурстардың экологиялық аспектілері қарастырылған.
Жұмыстың әдістемелік негізі Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды Мемлекеттік
Университетінің кітапхана қорының оқу құралдары, Қазақстан Республикасының
статистика бойынша Агенттіктің статистикалық материалдары және газет-
журналдар болып табылады. Жұмыс үрдісінде жалпы ғылыми, статистикалық және
экономика-математикалық әдістер қолданылды.
1 ТУРИСТІК ЖӘНЕ РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ РЕСУРСТАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ - ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗІ
1.1 Туризм және рекреация: даму шарттары және атқаратын қызметі
Еңбек құралының өзгеруіне байланысты адамдардың қажеттілігі де өзгере
бастайды. Тарих беттеріне үңілсек белгілі бір уақыт өткен сайын адамдардың
іс әрекеті және демалысы, демалысқа деген сұранысының өзгергенін байқаймыз.
Сонымен біз қарастырғалы отырған түсінік- бос уақыт- қандай-да бiр
дәуiрдiң, класстар мен әлеуметтiк топтардың өздерiне ғана тән белгiлерiн
байланысты, уақыт өткен өзгерiстерге ұшырап отыратын категория екенін
байқауға болады. Сонымен бос уақыт деген не? Аталмыш бос уақыт адамдардың
жұмыстан тыс уақытының тек бiр бөлiгi ғана, ол адамның күш-қуатын қалпына
келтiруге, дамытуға, кейбiр әлеуметтiк қажеттiлiктердi өтеуге, яғни
белсендi iс-қимылдарға жұмсалады. Осы бос уақыттағы іс әрекет рекреация деп
аталады. Рекреация сөзінің түп тамырын ұқсақ оның, бос уақыт, демалыс және
туризм ұғымдарымен байланыстылығын көруге болады. Сондықтан да осы
ұғымдардың қатынасын білу үшін олардың ерекшеліктеріне тоқталайық.
Негізінен барлық уақытты “жұмыс уақыты”, “негізгі қажеттіліктер уақыты”,
және “бос уақыт” деп көрсетуге болады. Ал Ердавлетов С.Р. жұмыстан тыс
уақыт түсiнiгiнiң ауқымы кең деп көрсетеді, ол: жұмысқа барып қайтқан
жолдағы уақыт; табиғи қажеттiлiктердi өтеуге жұмсалатын уақыт (ұйқы, тамақ
iшу, жеке бас гигиена); үйдегi еңбек пен тұрмыстық қажеттiлiктерге кететiн
уақыт; жоғарыдағы бос уақыт деп меңзеген ұғымға жататын, адамның денесiн
шынықтырып, түйсiк-танымы мен бiлiмiн дамытуға, сондай-ақ демалуға
жұмсайтын уақыты. Ендеше адамның жұмыстан тыс уақытының көлемі
қажеттілігіне байланысты бос уақыттың шеңберiн ұлғайтатынын білеміз және де
бос уақыт демалыс уақыты деп қарастырған жөн болады.
Ғалымдардың есептеуінше бір істі екінші іспен ауыстыру дененің сергуіне
және шаршаған денені қайта қалпына келтіруіне мүмкіндік береді. Сондықтан
да спортпен шұғылдану баз біреулер үшін жұмыс болса, ал көп козғалмай жұмыс
істейтіндер немесе кітап оқу, тану, ойлау, яғни миға салмақ түсіретін жұмыс
істейтіндер үшін ол демалыс көзі, ал керісінше негізгі жұмысында дене күш
түсіретіндер үшін танымдық іс әрекеттер демалыс көзі болып табылады.
Адамдар үшiн бос уақытта iстелетiн қызметтердiң маңызы қорытынды
нәтижелерiмен ғана құнды емес, олар жан мен тән ләззатының басым бөлiгiн iс
барысында, өне бойында алады. Жоғарыдағы тұжырымдарға сүйене отырып бос
уақыттың екi негiзгi функциясын анықтауға болады: дене-тән күштерiн қалпына
келтiру; жан дүниесiн байыту.
Кесте 1.1. Бос уақытты пайдалануға мінездеме
Уақыт кеңiстiгi Рекреацияның орналасуы Ұзақтығы
Аз уақыт Қала iшiнде және қала маңында 1-10 км
Бiр күн Қала маңында 20-100 км
Демалыс күндерi Аймақ iшiнде 50-200 км
Қысқаұзақ мейрамдар Саяхат жасау
Адамның сарқылған күш-қуатын психофизиологиялық тұрғыдан қалпына
келтiру үшiн дұрыс тамақтану, жақсы ұйқы мен қимылдау қажет. Рухани
интеллектуалды дамуға дүние мен табиғатты тану, жаңа адамдармен танысып-
бiлiсiп, әңгіме-дүкен құру, денсаулықты күту зор ықпалын тигiзедi. Бос
уақытты пайдаланылуына қарай күнге, аптаға, жылға бөлу арқылы рекреационды
іс-әрекеттің қайталанып отыратын мерзiмдер мен аумақтық нышандар көмегiмен
зерттеуге болады. Бұл берілген рекреация ұзақтығы барлық қалаларға сәйкес
келе бермейтінін де ескерте кеткен жөн. Дегенмен де уақыт кеңістігі мен
рекреацияның орналасуы барлық ірі қала тұрғындарына сәйкес келеді (Кесте
1.1).
Күнделiктi бос уақыт пен рекреацияны (демалысты) тұрғын үй, қоршаған
қала ортасы мен соған тиесiлi кеңiстiктен бөле-жара қарастыруға болмайды.
Апталық рекреация қала маңындағы рекреация объектiлермен тығыз байланысты.
Ал жылдық бос уақытты кәдеге асыру iсi курорт типiндегi рекреация
объектiлерiмен тiке қатынаста болады. Жоғарыда айтылғандай бос уақыт
дифференциялауға сәйкес елдi мекен iшiндегi рекреация (демалыс), әдетте
қала сыртында өткiзiлетiн апталық рекреация (жергiлiктi рекреация), еңбек
демалыстары мен каникул кезiндегi жылдық рекреация (аудан iшiлiк, жалпы
мемлекеттiк, халықаралық болуы мүмкiн) бөлiп-жарып көрсетуге болады.
Демалыс адамның жұмыс iстеу қабiлетiн орнына келтiредi, жүйке мен психикаға
түсетiн ауыртпалықты (ал қара күштi талап ететiн жұмыс iстейтiндер үшiн
дене ауыртпалығын) жеңiлдетедi. Демалыс сөзi адам тiршiлiгiнiң
физиологиялық, психологиялық және гигиеналық аспектiлерiне қатысты жиi
қозғалады. Сонымен қатар демалыс халықтың қоғамдық өмiрiнiң ажырамас,
құрамдас бөлiгi болғандығы себептi әлеуметтiк категорияға жатқызылады.
Адамның демалыстағы iс-әрекетiн жiктеуге болады (Кесте 2).
Жоғарыда аталған демалыс түрлерi күнделiктi өмiрде, әдетте жеке-дара
емес, кешендi түрде, бiр-бiрiмен күрделi байланыста кездеседi: әсiресе
саяхат жасағанда басы мен аяғы жоқ, қоян-қолтық араласып, бiр-бiрiн
алмастырып жатады. Демалыстағы іс әрекетті жалпы екіге бөлуге болады. Ол
үйде өткізетін уақыт (indoor) және жырақта немесе сыртта өткізетін уақыт
(outdoor). Ғылыми еңбектерде демалыс түсiнiгiмен рекреация, рекреациялық
қызмет, рекреациялық процесс сөздерi қатарласып жүредi. Қоғамда дене еңбегi
басым болып тұрған бұрынғы кездерi адамдар бос уақыттарын тұрғылықты жерде
отырып, дене күш-қуатын қалпына келтiруге жұмсады. Ғылыми техниканың даму
барысында адамның еңбек күші автоматтандырылып, компьютермен алмастырылып
жатыр. Үлкен қалалар мен агломерацияларда күнделікті кұм куыт тіршілік
адамдардың бос уақытқа деген сұранысын арттырып отыр. Осының өзі уақыт
өткен сайын бұл түсініктердің өзгеретіндігінің бір дәлелі. Қазiргi заманда
адамдар бос уақыттарын танымдық, спорттық, мәдени-сауықтық, денсаулықты
түзеу мақсаттарына неғұрлым тиiмдi пайдалану үшiн сауықтыру орындарында,
демалыс үйлерiнде, пансионаттар мен демалыс базаларында, қала сырты
серуендерiнде, экскурсиялар мен саяхаттарда өткiзiп, үрдiске айналдырған.
Кесте 1.2. Демалыстағы іс-әрекеттің жіктелуі
Демалыстағы iс-әрекет Мысалдар
Үйде отырып іске асатын Теледидар көру, кітап оқу, ән тыңдау, бақта
iс-әрекеттер жұмыс істеу, хоббимен айналысу
Көпшілікпен бірге өткізу Көңіл көтеру, мейрамханаларда тамақтану,
достар мен туысқандарға бару
Мәдени, білімділік және Театрға бару, концерт, музейге бару, газет,
әуесқойлық іс әрекеттер журнал, көркем әдебиет оқу, спортпен
айналысу, дене шынықтыру, жаяу серуендер,
аңшылық, балық аулау, саңырауқұлақ пен
жемiс-жидек теру, марка жинау және т.б.;
сондай-ақ өнер саласында сурет салумен шұғылдану, чеканка iсi,
шығармашылықпен айналысу көркемөперпаздық үйiрмелерге қатысу және
т.б.
Бір күннен асатын уақыт қажет ұзақ сапарға шығу, мейрамдар мен
ететін іс әрекет каникулдарды өткізу.
Рекреация терминiнiң түп-тамыры тереңде жатыр, ол екi тiлдегi
этимологиялық мағыналардың жиынтығын құрайды: recreatio (лат.)- орнына
келтiру, recreation (франц.)- сауық, демалыс, қызмет түрiн өзгерту.
Рекреация ұзақтығына байланысты қысқа және ұзақ мерзiмдi болып жiктеледi.
Қысқа мерзiмдi рекреация әдетте радиусы бiр-екi сағаттық жаяу жүрiстен
аспайтын не көлiк қатынайтын табиғи зонада, ұзақ мерзiмдi рекреацияның
территориялық шегi болмайды. Ұзақ мерзiмдi рекреацияның мағынасы жобамен
туризм түсiнiгiне келiп қалады.Туризм (француз сөзi tuorisme- серуен,
саяхат)-бос уақытты тұрғылықты жерден жырақта өткiзудiң бiр түрi. Туризм
мен рекреацияның ұқсастықтары мен ерекшеліктерін сипаттап көруге болады.
Туризм дамытуда көп үлес коммерциялық сектор қосса, рекреацияның дамуына
түрткі мемлекеттік сектор. Туризм таңдауында шек жоқ. Оның географиясы
кеңдігімен ерекшеленсе, рекреация уақытқа байланысты шектеулі жерде болады.
Туризм үшін тоқталатын бағыт басты роль атқарса, рекреация үшін қала сырты
табиғаты көп манызды. Туризмді ұйымдастырушылар тур операторлар мен
турагенттер де, ал рекреация жергілікті клубтар, ұйымдар, кейбір топтық
ассоциациялар қатысады. Туристер ұсынылатын жайғасу санына байланысты
шектеулі, ал рекреация көбінесе құрал сайман, адамдардың мүмкіндіктеріне
байланысты. Туризм маусымға байланысты сұраныста, ал рекреация демалыс
күндері мен мерекелерге байланысты. Туризм саласына көп адам қатысады.
Сонымен қатар көп қаражат жұмсалады және елге көп табыс түседі. Ал
рекреация бұл жағынан кең ауқымды қамтымайды. Экскурсия сөзiнiң тамыры
латын тiлiнде жатыр: серуен, сыртқа шығып келу, бiр нәрсенi көрiп келу
деген мағынаны бiлдiредi; бiр жағынан бiлiм үйренудiң формасы мен әдiсi.
Экскурсиялар барлық маршруттарда дерлiк туристерге көрсетiлетiн
қызметтердiң бiрегейi болмаса да бiрiне айналды. Қайсiбiр саяхаттың
болмасын танымдық жүгi экскурсияның мойнына жегiлдi. Мұнан өзге
экскурсиялар халық арасында жүргiзiлетiн жалпы мәдени шаралардың формасы
ретiнде де белгiлi. Экскурсиялар тез бейiмделгiш, елдегi iзi суып
үлгермеген саяси, экономикалық оқиғаларға, мәдениет жаңалықтарына шалт
қимылдап iлесiп, ерiп отырады.Жырақта немесе сыртта өткізетін уақытты
рекреацияның бір түрі деп түсінуге болады. Қазіргі кезде рекреацияның осы
түрі туризмнің негізі деп те айтуға болады. Дамыған елдерде қалалардың
урбандалуы адамдарды ландшфт, жерден алыстатып жіберді.
Рекреацияға қажеттіліктің бірнеше себептері бар. Олар: дене жаттықтыру,
қала өмірінің стрессінен тынығу, таза ауа, табиғатқа жақындау, балық аулау,
аң аулау, фауна мен флорамен танысу т.б. Кейбіреулер үшін бірнеше себептер
қатар келіп, табиғат тартып тұрады десек те болады. Қол бос уақытты
өткізідің ағымын зерттесек жылдан жылға ауысып отырады, бірақ та негізі
“қаладан құтылудың” екенін білуге болады. Үлкен қалалардаға шудың көбейуі
тыныштықты іздеуге мәжбүрлейді. Бұл себептерге алыс жерлерге жету, яғни
рекреанттардың назарына тік ұшақ, қайық, велосипед т.б. ұсынылуы
мүмкіндігін қосыңыз. Саяхатқұмар адамдар жолға шыққанда алдарына түрлi
мақсат қояды. Бiреулерi бейтаныс жерлердiң қызықты объектiлерiмен танысқысы
келсе, екiншiлерi сұлу табиғат аясында серуендеп, орманның шипалы яки
таудың шыңылтыр таза ауасымен тыныс алғысы келедi, баз бiреулер үшiн
туристiк сапардың құндылығы спорттық шаралармен өлшенедi.
Ердавлетов С.Р. туризмнің негізгі фунцияларын: танымдық, шипалық-
дәрiгерлiк және дене шынықтыру-спорттық деп көрсетті. Осы тұрғыда
төмендегідей дәлелдемелер көрсетеді. Таным дегенiмiз- психологиялық
күштердi қалпына келтiрудiң айрықша формасы. Келген жерiне қызығушылық
туғызу арқылы турист ойын басқа нәрсеге бөлу нәтижесiнде миы психологиялық
шаршаудан арылады. Психлогиялық шаршау үлкен қала тұрғындарына тән.
Танымдық функция туристiң саяхат асаған елдi-мекеннiң табиғи, тарихи-
мәдени, этнографиялық, шаруашылық және басқа объектiлерiне деген
қызығушылығынан көрiнiс табады. Бұл тұрғыда ежелгі дүние тарихи көрнекі
жерлері, шығыс пен батыс өркениеті, әлем кереметтері, ал шаруашылық
жетістіктерінен көліктің жаңа түрлері, роботтар жасау, және т.б. 21
ғасырдың еңбек жемістері басты роль атқарады. Турист қызығушылығын
туғызатын табиғи-климаттық шарттарға жылы ауа райын, желсiз де құрғақ, ашық
күндердiң мол болуын жатқызуға болады; алдыңызда сұлап жатқан пейзаж
сұлулығына келсек- орман, тау, теңiз, көл, өзен, үңгiрлердi ауызға
аламыз.Әр уақыттада тау елдеріне теңіз, көл, ал жазықта тұратындарға тау
қызықты болып тұрған. Қоршған табиғат ортасының бәрі ашылып зерттеліп болса
да табиғаттың тылсым күштері бізді әлі де қызықтырады. Мәдени-тарихи
көрнекi жерлерге тарихи, археологиялық, архитектуралық ескерткiштер,
мұражай, галерея, театрлар жатса, этнографиялық қызығушылықтың шөлiн
дәстүрлер, киiм үлгiлерi, тағам дайындау рецептерi, фольклор және т.б.
басады.
Шаруашылықтың көрнектiлерiне шаруашылық жүргiзудiң өзге елде
кездеспейтiн ерекшелiктерi немесе қол жеткiзбес жоғары нәтижелерi және
сирек қызмет көрсету түрлерi кiредi. Қандай да болмасын елдi-мекеннiң
туристер таңдауына iлiнуiнiң себебiн осы жерде өтетiн айтулы оқиғалармен де
байланыстыруға болады: музыкалық, театр не кинофестивальдерi, конгресс
жұмыстары, жәрмеңкелер, жылжымалы көрмелер, карнавал, спорт жарыстары және
басқалар. Сонымен танымдық тұрғыдан туризмдi ғылыми, саяси және т.б.
бiлiмдердi жан-жаққа таратудың, естушi көрерменнiң құлағына құюдың ең
тиiмдi әдiстерiнiң бiрi десек қателеспеймiз. Туризмнiң танымдық функциясы
қоғамдағы адам тәрбиелеу iсiнде баға жетпес қызмет атқарады. Туризм
көмегiмен шынығу- өндiрiстiк болсын, былайынша тiршiлiктiң болсын денеге
түскен және психологиялық шаршауын кетiрудiң бiр жолы. Белсендi демалысты
дұрыс ұйымдастыру (жаяу жүру, қайықта жүзу, велосипед тебу) адамдардың
көңiл-кейiн көтерiп, денесiн шынықтырып, ауру-сырқауын ұмыттырып,
төзiмдiлiгiн арттырып, болашақта бiраз уақыт бойына бас пен тәнге түсетiн
ауыртпашылықтарды жеңiл көтерiп жүруiне көмектеседi. Еңбек өнімділігін
арттыру мақсатында шипалық емдік функция маңызды болып есептеледі.
Медицина жетістіктері адамның ағзасының мүмкіндіктерін көбейтетін,
ағзаны шаршатпайтын, көптеген дерттің алдын алу, емдеу мүмкіндіктерін
жасаса да, табиғи ортада ыстық бұлақтар, батпақпен емдеу, су ваннасынжәне
т.б. қабылдау адам денсаулығына зиян келмірмей жағдайын жақсартады.
Туристiң денсаулығына, жалпы күйiне байланысты серуен, сапардың ұзақтығы
мен қиындығы, экскурсия мерзiмi, ауа мен күн ванналарын қабылдау уақыты,
өзен мен теңiзде жүзу уақыты қатаң өлшемдерден асып кетпегенi шарт.
Туризмнiң бұл шипалық-емдiк функциясының әлеуметтiк-экономикалық маңызы
адам айтқысыз зор, өйткенi әңгiме миллиондаған адамның денсаулығы, демек
жұмыс iстеуге жарамдылығы туралы болып отыр ғой. Шынығу мен спорт өсiп келе
жатқан жас ұрпақты жан-жақты үйлесiмдi тәрбиелеу iсiнде, өмiр сүруге ауадай
қажет энергетикалық және пластикалық материалдарды адам денесiне сiңiруде
өлшеусiз зор роль атқарады.
Туризм қатынас құралы ретінде адамның коммуникативті функциясын
анықтауға болады. Туристер басқа елдің, жердің адамдарымен, табиғатымен
және мәдениетімен танысып байланыста болады. Табиғатпен, мәдениетпен және
тарихпен танысуға деген құштарлық мәдени ағартушылық функцияны анықтауға
мүмкіндік береді. Туристiк саяхат барысында адамның психофизиологиялық және
жiгер күштерi тәрбиеленедi; ол құнды әрi пайдалы iстерге үйренiп, өмiрде
қажетiне жаратады. Туризм ұжымшылдыққа, басына iс түскенге қол ұшын беруге,
табанды болуға үйретiп, патриотизмге баулып, Отанға, халқына, оның
дәстүрлерiне деген сүйiспеншiлiк рухта тәрбиелейдi, табиғатқа жанашырлықпен
қарауға үйретедi. Сонымен қорыта айтқанда бұл тәрбиелік және патриоттық
функция деген сөз. Туризм және рекреация жасөспірімдердің тәрбиесінде
маңызды роль атқарады. Туризмнiң қарышты қадам басуының ең басты себебiн
материалдық өндiрiстегi еңбек тиiмдiлiгiнiң қазiргi заманғы ғылым мен
техника жетiстiктерiнiң арқасында тым жоғары өскендiгiнен iздеген жөн.
Еңбек тиiмдiлiгiнiң өсу қарқыны мен деңгейi жұмыс iстеушiлердiң жеке және
қоғамдық қажеттiлiктерiнiң орындалу деңгейiн анықтайды. Материалдық, соның
салдарынан мәдени деңгейдiң көтерiлуi халық тұтынатын тауарлар мен
қызметтер құрылымының өзгеруiне әкелiп соғып отыр, яғни тұрмыс жағдайы
түзелген адамдар түрлi қызметтерге сұранысын арттырады. Мұның өзi түсiнiктi
жайт: әйтеуiр бiр салыстырмалы түрде шегi бар қарапайым қажеттiлiктерi
(тамақтану, киiм кию, баспаналы болу) азды-кемдi шешiмiн тапқан бойда
адамдар шетi де, шегi де жоқ интеллектуалды, рухани қажеттiлiктерiн өтеуге
бой ұрады.
Еңбек құралдарындағы тиiмдiлiктiң артуы өнiм шығаруға кететiн уақыт
мөлшерiн азайтты, сол себептi қоғамда жұмыс уақыты жүйелi түрде қысқарып,
ал жұмысшылар мен қызметкерлердiң бос уақыттары керiсiнше ұлғайып келедi.
Туризмнiң кең етек жаюының материалдық алғышарттарының бастысы көлiк
құралдарындағы бұрын болмаған прогресте бой тасалайды. Көлiк саласындағы
жетiстiктер жан-жақты түгел қамтиды: бұл жылдамдықтың шарықтап өсуi,
тарифтердiң елеулi төмендеуi, қоғамдық сектордағы тасымалдау құралдарының
түрлерi мен санының, тұрғындар қолындағы жеке көлiк құралдары санының
артуы, көлiк инфрақұрылымының жер-жерде тез дамуы. Жоғары жылдадықта
жүретін поездар, және поездардағы қызмет көрсетудің жоғары дәрежесі. Ендiгi
кезде туристер дауыстан тез әуе ұшағының көмегiмен әлемнiң бiр түкпiрiнен
екiншi түкпiрiне тәулiк iшiнде жетуге мүмкiншiлiк алды. Ұлттық және
халықаралық ауқымда сан түрлi көлiк құралдары арасындағы үйлестiру
жұмыстарының жолға қойылуы туризм дамуына оңтайлы жағдай жасауда. Демалыс
пен туризм қоршаған табиғи ортаны қорғау, қалпына келтiру, адам өмiр
сүруiне оңтайландыру шараларына үлкен түрткi болып отыр. Рекреациялық
қажеттiлiктердi өтеу мен туризмдi дамыту мақсаттарына мемлекет тарапынан
үлкен мән берiлiп, табиғаты өзгерiске ұшырамаған, бәз қалпын сақтаған ұлан-
ғайыр территориялар бөлiнiп, не болмаса резервке шығарылып, ағаш отырғызу,
сумен қамтамасыз ету жұмыстары қолға алынып, ауа тазалығы мен су
ресурстарын қорғау шаралары қатты назарға алынған.
Туристердiң курортты аудандарда шоғырлану тығыздығының шамадан асуы
табиғи кешендерге түсетiн салмақты реттеу, табиғатты пайдалануды
оңтайландыру сияқты кезек күттiрмес мәселелердi күн тәртiбiне қойып отыр.
Осы күндерi iшкi және халықаралық туризм әлемдiк дәрежедегi құбылысқа
айналып, адамзат қоғамының алдына шешiмiн тек терең ғылыми зерттеулер ғана
тауып бере алатын, түрлi сала ғылым орталықтарының жұмыс үйлесiмдiлiгiн
табан тiреп қажетсiнетiн мәселелер қойып отыр. Рекреациялық iс-әрекеттiң
қандай да бiр аумақта ұйымдастырылуын қоғамдық, топтық және жеке адамдардың
рекреациялық қажеттiлiктерi айқындайды. Рекреациялық қажеттiлiктер
адамдардың басқа қажеттiлiктерi сыпатты заманына байланысты өзгерiп
отырады, олардың уақыт пен жер бетiндегi белсендiлiгi белгiлi мекендегi
рекреациялық қызметтiң территориялық формасын қалыптастырады.
Тұтынушылардың рекреациялық қажеттiлiктерiн жiктеп, талдап, түбегейлi
бiлу арқылы қолда бар және келешек рекреационлық барлық дәрежедегi
аудандарды (демалыс пен туризм сферасы объектiлерiн орналастырудың
мемлекеттiк түсiмiнен бастап кейбiр демалыс пен курорт аудандарының
функционалды зоналық бөлiнуiне дейiн) территориялық тұрғыдан қалайша
ұйымдастыруға болады деген зерттеулерге жол ашылады.
Рекреациялық қажеттiлiктер түрлi факторлардың әсерiнен туындайды:
Әлеуметтiк-экономикалық факторлар: өндiргiш күштер дамуының деңгейi;
тұтынушыға арналған тауарлар мен қызмет түрлерiнiң деңгейi; демалыс пен
туризмнiң даму деңгейi; халықтың табыс көлемi; тауарлар мен қызметтердiң
бағасы; көлiк құралдары мен инфрақұрылымының даму деңгейi; еңбек
демалыстары мен каникулдардың ұзақтығы; тұтынушыға ұсынылатын жарнама мен
ақпарат легi; халықтың әлеуметтiк және кәсiби құрамы; мәдени өмiр деңгейi;
ұлттық дәстүрлер. Демографиялық факторлар: қала мен ауыл халқының ара
салмағы; жасы мен жынысына қарайғы халық құрамы; жанұя құрамы мен көлемi;
халықтың орналасу тығыздығы, ерекшелiктерi. Әлеуметтiк-психологиялық
факторлар: мәдени және iскерлiк қарым-қатынастардың жиiлiгi; мәдени өмiр
сүру типi; қазiргi заманғы сәннiң әсерi; жекелеген адамдардың өмiрлiк
құндылықтары. Емдiк-биологиялық фактор: тұрғындардың денсаулық жағдайы.
Табиғи факторлар: адамның тұрып жатқан табиғи зонасы; елдi-мекеннiң
теңiзге, тауға алыс-жақындығы секiлдi географиялық ерекшелiктерi.
1.2 Рекреациялық әлеуетті экономикалық тұрғыдан бағалау
Халықтың рекреациялық iс-әрекеттер сапасына және ұсынылатын
түрлерiне деген қанағаттану деңгейi анық емес. Рекреациялық қажеттiлiктердi
емдiк-биологиялық тұрғыдан зерттеу курортологтардың көмегiмен, қолданыстағы
нормативтерге сәйкес, региондық дәрiгерлiк статистика негiзiнде санитарлы-
курорттық емдеудiң көлемi мен құрамын анықтауға мүмкiндiк бередi. Емдiк-
биологиялық көзқарас тарапынан дене шынықтырудағы сұраныс тыс қалған, сол
сияқты демалыс уақыты (жыл мезгiлi мағынасында) мен орнының (орналасқан
жерiнiң) жас пен кәрiге, әртүрлi әлеуметтiк топ өкiлдерiне, адамдардың
әрқилы жүйке жүйелерiне қалайша әсер ететiндiгi зер салып зерттелмеген.
Рекреациялық кеңiстiктi ұйымдастыру өлшемдерi мен осы кеңiстiктiң рекреант
мiнез-құлығына әсерi социологиялық және әлеуметтiк психологиялық сипатта
қарастырылады.
Демалыс социологиясы әлеуметтiк топтар рекреациялық сұраныстарының
мұнан гөрi кең ұғымдағы әлеуметтiк құрылымдардың және тұтастай қоғамның
қажеттiлiктерiмен байланыстарын iздейдi. Әлеуметтiк психология әлеуметтiк
топтар мен жеке тұлғалардың рекреациялық ортаға қоятын психикалық
талаптарын зерттеумен айналысады. Түрлi әлеуметтiк топтар рекреациялық
қызметке өзiндiк талаптарын қояды, олардың барлығын өмiрде ескеру мүмкiн
емес. Алайда әртүрлi топтардың таңдау ерекшелiктерiн (табиғи, әлеуметтiк-
экономикалық ресурстарға деген, демалыс объектiсiнiң типiне және т.б.)
ғылыми қатаң классификацияға жатқызғанда ғана белгiлi бiр территорияда
рекреациялық қызметтi ұйымдастыру процесiн анау айтқандай кемшiлiксiз
өткiзуге көмектеседi. Таңдау немесе талғам ерекшелiктерi дегенiмiз қала,
село, мемлекет тұрғындарының рекреациялық қызметтiң болсын, демалысты
өткiзудiң болсын белгiлi бiр ғана түрiн қалап, белгiлi бiр ғана жерде
өткiзуге бел буған пайыздық бөлiгi.
Рекреациялық сұраныстарды анықтау мақсатында зерттеу жұмыстары кешенді
жүреді. Зерттеу жұмыстарының нәтижесірекреациялық іс әрекетті толығымен
зертеуге, жоспарлауға және болжауға мүмкіндік береді. Бұл зертеулер үшін әр
түрлі әдістер қолданылады. Сауалнама әдісі белгілі бір тақырыпта жазбаша
немесе ауызша сұрақтарға жауап алу. Анкета әдісі жазбаша түрде анкета
сұрақтарына жауап беру. Интервью сұрақ қойып отырған адамнан тікелей немесе
телефон арқылы жауап алу. Делфи әдісі бірнеше мамандардың бір мәселе
жөніндегі ой пікірін білу арқылы сол мәселені шешу. Фокус-топ зерттеуіне
арнаый топ дайындалып зерттеледі. Байқау әдісі де көп ақпарат алуға
көмектеседі. Эксперимент әдісі рекреанттардың қалауын ғана емес сол негізде
жүргізіліп жүрген жұмыстарды зерттеуге мүмкіндік береді. Зерттеу мәселесі
кешендi жүргiзiледi және ол демалыс түрлерінін бағыт бағдарын анықтауға,
рекреацияның келешегіне теориялық негіздеуге, тұрғындардың талғамын және
т.б. сұрақтарға жауап алуға мүмкіндік береді. Дегенмен де рекреациялық
сауалнама мен зерттеулерге көп мән беру керек. Себебі рекреацияның
әлеуметтік маңызы негізгі деуге болады. Рекреациялық сұранысқа ие қызмет
түрлерiн зерттегенде әдетте iшiнара тексеру тәсiлi қолданылады. Барлық
адамның пiкiрiн сұрап шығу мүмкiн де емес, керек те емес.
Рекреациялық қызметтердiң әулеттi тұтынушылары болуы мүмкiн
тұрғындардың бiр бөлiгiнiң ой-пiкiрiн бiлу арқылы, қорытындысын сауалнамаға
қатысқан адамдарға тән параметрлер негiзiнде бүкiл халық тұрғысынан таратып
айтуға болады. Сауалнама жүргiзу аумақтық белгi бойынша екi ортада
жүргiзiледi: 1) жұмыс пен тұрғылықты ортада; 2) демалыс не саяхат орнында.
Сауалнамада тұрғындар құрамының әлеуметтiк-демографиялық моделi
пайдаланылады. Жұмыс пен тұрғылықты ортадағы пiкiртерiм рекреацияның
жиiлiгiн, ұзақтығын, жыл мерзiмдiгiн, құрылымын, рекреациялық аудандардың
географиялық тартымдылығын анықтауға мүмкiндiк бередi. Зерттеу нәтижесiнде
табылған тенденциялар рекреационды территорияларды кеңiстiктiк жағынан
ұйымдастыруда, демалыс мекемелерi мен қызмет түрлерiнiң номенклатурасын
жасағанда қолданылады. Демалыс пен саяхат жасалатын табиғи орталарда
жүргiзiлетiн сауалнама жұмыстарында сертификатталған iрiктеу негiзiнде
интервьюлiк тәсiл қолданылады. Халықтың бiртектес еместiгiне байланысты
iрiктеу проблемасы бой көтередi, сондықтан iрiктеу iсi елдi-мекендегi
халықтың әлеуметтiк, жасқа байланысты және т.б. қалыптасқан жағдайларына
сай болуы бұлжымайтын шарт. Осылайша iрiктеу бүкiл тұрғындардың
сипаттамасын қалпына келтiредi. Социологтар жауап беруi тиiс, керектi
ерекшелiктерге ие тұлғалардың саны көрсетiлген кестелер құрастырады. Барлық
зерттеулерге ортақ ереже: статистикалық тұрғыдан бас жиынтық неғұрлым бiр
тектi болған сайын, соғұрлым iрiктеу көлемi аз болады; бас жиынтық туралы
мәлiмет неғұрлым аз болса, соғұрлым iрiктеу көлемi көп болуы керек.
Емдiк-курорттық демалыс орындарында жүргiзiлген сауалдамаларға сәйкес
орманды жерлерге, теңiз жағалауларына, су бассейндерiмен шекаралас
территорияларға сұраныс өте үлкен көрiнедi. Естен шығаруға болмайтын нәрсе:
адамдардың бiр жерге, қызмет түрiне демалыс орнын таңдағанда артықшылық
беруi көрген, бiлген, естiген мағлұматтарына тiкелей байланысты болады-
дағы, үнемi өзгерiп отырады. Зерттеу нәтижелерi демалыс орнының ландшафтын
таңдауға әсiресе, адамдардың жас-кәрiлiгi әсер ететiндiгiн көрсетедi.
Жастары ұлғайған сайын қала тұрғындары орманды, ал жастар тауды таңдайды,
зейнеткерлер болса емдiк қасиетi бар жерлерге барғанды жөн санайды, алайда
барлығы да теңiз жағалауында демалғанды терiс көрмейдi. Ескерте кететiн
жайт: рекреациялық сұраныстарды зерттеу аумақтық рекреациялық жүйенiң
құрылу, жұмыс iстеу, даму заңдылықтарын табудағы тек ғана бiрiншi маңызды
қадам ғана. Социологиялық зерттеулер нәтижелерiн курортолог, гигиена
маманы, дәрiгер, экономист, эколог тәрiздi мамандардың ұсыныстарымен
толықтыру қажет. Көпшiлiктiң сұранысы туристiк қызметтiң құрылымы мен
көлемi, рекреационды шаруашылықтың материалды базасы негiзiнде қалыптасады.
Осылайша, туристiк сұраныс бiр жағынан, тұрғындардың төлем қабiлетiмен
нығайтылған жекелеген, топтық және қоғамдық қажеттiлiктерiнен, екiншi
жағынан рекреациялық қызмет жұйесiнен және ұсынылатын туристiк қызметтерден
құралады екен. Рекреациялық қажеттiлiктер мен туристiк сұраныс әлеуметтiк-
демографиялық, төлемдiк қабiлетi жағынан алуан түрлi болып келетiн
туризмнiң түрiн таңдау құқығын өз қолында қалдыратын тұтынушыға байланысты.
Келешек қажетсiну есептерi бiр жағынан нақты демалыс пен туризм
құрылымдарына, екiншi жағынан халық таңдауына, өмiр сүру деңгейi мен өмiр
сүру тәсiлi, сондай-ақ ғылыми-техникалық прогресс әсерiмен өзгерiп отыратын
таңдау тенденцияларына сүйенуi керек.
Табиғат ресурстарды экономикалық бағалау анықтамасына деген
көзқарас әлі де болса түпкілікті қалыптасқан деуге болмайды.Табиғи
ресурстарды бағалау көп ретте зерттеудің нақты міндеттеріне тікелей
байланысты. Мәселен,А.А.Минцтың ұсынысы бойынша,табиғи-рекреациялық
ресурстарды экономикалық тұрғыдан бағалау үшін ең қолайлысы-осы
ресурстардың негізгі екі тобын бөліп қарауға мүмкіндік беретін табиғи-
атқарымдық көзқарасқа жүгіну.Бұл дауажайлық-шипажайлық емдеудің және туризм
мен демалыстың табиғи ресурстары.Бұлардың айырмашылығы-туризм мен
демалыстың табиғи-рекреациялық кешені
табиғи,экономикалық,әлеуметтік,экол огиялық көрсеткіштер жиынтығын
құрайды,соның ішінде,сырқаттанған кезде еңбек қабілетінің мүлде жойылуына
жол бермей,еңбек өнімділігін арттыруды және мемлекеттік әлеуметтік
сақтандыруға,тұрақты емдеу мен емханада емдеуге жұмсалатын қаржыны
үнемдеуді көздейді.Сөйтіп,бағалаудың өлшемі-бұл табиғи ресурстарды
рекреациялық пайдаланудың әлеуметтік-экономикалық тиімділігі болса, ал оның
көрсеткіші – тиімділіктің ақшаға шағылуы болып табылады.
А.А. Минц әзірлеп, М.С. Нудельман одан әрі жетілдірген табиғи-
рекреациялық әлуетті (ТРӘ) бағалау әдістемесі туризм мен демалыстың
климаттық емдеуінің әлуетін анықтаудың бастапқы деректеріне рекреациялық
пайдаланудың тиісті түрлеріне жарамды аумақ көлемі көрсеткіштерінің алынуын
көздейді. Туризм мен демалысқа қатысты рекреациялық әлуетті ғалымдар
ұсынған мына формула бойынша есептеп шығаруға болады:
РТ = ЕТ d , (1.1),
мұнда РТ - өңірдегі туристік аймақтың әлуеттік сыйымдылығы, адамжыл;
Е – туризм жерлеріне жататын ландшафттардың бір жолғы оңтайлы
рекреациялық сыйымдылығы, адам;
Т – қолайлы кезең ұзақтығы, күнжыл; d – аймақ шегінде туристің
орташа
d - болу ұзақтығы, күн.
Қазіргі кезде ең ұтымдысы бағалаудың балдық әдісі болып отыр. Өйткені
ол – аймақ, аумақ, елдің табиғи да, әлеуметтік-экологиялық та рекреациялық
әлуетін анықтауда бірден-бір қолайлы көрсеткіш. Рекреациялық уәждемені
зерделеу рекреациялық әлуетті бағалаудың күллі тізбегіндегі ажырамас буын
болып қалуға тиіс. Өйткені халықтың белгілі бір уәждемесі негізінде
көзделген рекреациялық аумаққа деген, яғни туризм үшін оның әлуетін
бағалауға деген қажеттілік туындайды.
1.3 Туристік-рекреациялық ресурстарын пайдалану төлемдерін
топтастыру және жүйелеу
Рекреация белгілі шаруашылық сала және қызмет түрі сияқты өзіндік
жарқын көрсетілген ресурстық бейімделуі болады.Әртүрлі жинақты
біріктіретін,яғни табиғат аясы,бірегей,түп нұсқалы,эстетикалық
тартымдылығын иемденетін шаруашылық қызмет объектісі,рекреациялық ресурстар
рекреациялық потенциалдың маңызды бөлігі болып табылады.
Рекреациялық ресурстар рекреациялық қызметтің территориалдық
ұйымына,рекреациялық аймақ және орталықтардың құрылуына,оның мамандануына
және экономикалық тиімділігіне әсер етеді.Бірақ бұл әсер тікелей емес.Ол
әлеуметтік-экономикалық факторлармен,ең бастысы рекреациялық қажеттіліктің
көлемі мен құрылымымен қатарлас.Рекреацияның табиғи алғы шарты болып
мыналар табылады:ең бастысы,әртүрлі рангтегі табиғи-аумақтық және аквальді
комплекстер,олардың компоненттері және жеке құрылымдары,оның
ішінде:аттрактивтілігі,қарама қарсылығы және ландшафтың ритмі,бөгеттерді
жеңу маңыздылығы,географиялық специфика,экзотика,бірегейлігі немесе
керісінше әдеттілігі,табиғат объектілерінің көлемі және түрі және олардың
визуалды-географиялық жағдайы.Айта кету керек,”рекреациялық ресурс”термині
ғылымға жақында енді.50-60 жылдары ол ғылыми әдебиеттерде кездескен жоқ.Ол
түсініктің шығуын 1968-1971 жылдары енгізуге болады.Дәл сол жылдары
Ю.К.Ефремов өзінің жұмысында рекреациялық ресурстарға демалыс және туризм
орыдарын,көркем пейзажды,әдемі және сәндік организмдер түрін жатқызуды
ұсынды.Осы жылы В.Б.Нефедова рекреациялық ресурстар ретінде мындай табиғат
элементтерін ұсынды:геологиялық құрылым,рельеф,климат,жер асты және
құрлықтағы сулар,өсімдіктер және жер.Үш жылдан соң Б.Б.Родоман рекреациялық
ресурстарға тек демалыста қолданылатын географиялық ортаның элементтерін
енгізуді ұсынды.Белгілі ғалым А.А.Минц көрсетуі бойынша табиғи ресурстар
құрамына кіретін элементтердің негізгің белгілері болып:техникалық
мүмкіндік,экономикалық қажеттілік және қолданыстағы пайдалылық,және де
белгілі деңгейдегі үйренушілік.
Содан бері 30 жыл ішінде экономистер,географтар және басқа мамандық
ғалымдары осы түсініктің мазмұнын түсінуге тырысты.Бірақ сол жылдардағы
ғылыми басылымдардағы “табиғи ресурстары”ұғымы сәйкесінше “табиғи жағдай”
ұғымына келтірді.Авторлар бұл ұғымдарды синоним ретінде есептесе,ал
басқалары,табиғи ресурсқа табиғи жағдайдың құрамдас бөлігі,яғни бұл басқа
мағына деді.Осыған байланысты бір нақты мағынаның болуы шарт:табиғи жағдай-
бұл туристік өнімді шығару технологиясының даму деңгейіндегі әртүрлі
құбылыстар,денелер және табиғи процесстер,бірақ бұл процесске тікелей
қатыспаушы.Яғни бұл,табиғи рекреациялық ресурстар,бір жағынан табиғи орта
құрамына кіретін компоненттер(су ресурстары-гидросфера бөлігі,минералды
ресурстар-литосфера бөлігі),екінші жағынан олар қоғамның әлеуметтік-
экономикалық өмірінің құрамдас бөлігі.Табиғи денелер,құбылыстар,процестер
және рельефтің жеке элементтері рекреациялық қызмет жағдайы не ресурс
болады.Бұл табиғи жағдайдың ресурстарға айналу механизмін түсінуде маңызды
мағына болып табылады.Сонымен,мысалы,”табиғи ресурс”ұғымынан шығуда
климаттық ресурстар туралы айту керек,тек егер,нақты ауданда құрылған
периодтағы мерзімде қолайлы рекреациялық қызметтің ауа-райы жағдайы белгілі
болса.Тек осы кезде ғана рекреациялық қызметтегі “климаттық жағдай”
түсінігінен“рекреацияық климаттық ресурс”түсінігіне көшкенін санауға
болады.Мысалы,теңіз жағажайы,ол әлі оны қолдану мүмкіндігі көзқарасынан
зерттелмеген және бағаланбаған.Ол табиғи объект,ландшафт элементі.Бірақ
мамандар сол жерге жазда келіп-кету мүмкіндік санын есептегеннен кейін(су
температурасы +170С және жоғары)бұл жағажай рекреациялық ресурс болып
табылады.Сонымен,табиғи рекреациялық ресурстар бұл белгілі ауданда белгілі
уақыт көлемінде білінетін және рекреация және туризм мақсатында қолданатын
табиғи денелер,құбылыстар,процестер және жеке рельеф элементтері.Берілген
анықтама мәдени-тарихи рекреациялық ресурстарға да әділ
ұғым(архитектура,тарихи,этнографиял ық және тағы да басқа
ескерткіштер).Анықтама бойынша берілген рекреациялық ресурстарға
Т.В.Николаенко рекреациялық ресурстар ұйымдастыруға қолдануға болатын
анықталған құрылымдарға байланысты әлеуметтік-мәдени мінездегі табиғи орта
және феномен компоненттерін жатқызған.
В.А.Квартальновтың ойынша,рекреациялық ресурстар- ол,рекреация
қызметте ыңғайлы құрылымы және тұтынушы құнын құрайтын белгілі адамдар
контингентіне белгіленген уақытта қолданыстағы технологиялар және
материалдық мүмкіндіктер көмегімен демалуда және емделуде қолданылатын
табиғи және антропогенді геосистемаларды,табиғат денелерін және
құбылыстардың,артефактілерді көрсететін туристік ресурстың
бөлігі.Рекреациялық ресурсқа тағы мындай анықтаманкөрсетуге болады,яғни ол
адамдарға физикалық және рухани денсаулығының түзелуіне және сүйемелденуіне
тікелей және жанама қолданудағы жағымды әсер ететін жалпы ландшафтың
үндестігінің қалыптасуындағы табиғи комплекс және тарихи-мәдени мұра
объектілер компоненттерінің жинағы.Н.С.Мироненко ойынша,рекреациялық
ресурстар бұл демалуда,туризмде және емделуде қолдануға болатын табиғат
объектілері және құбылыстар,антропогендік қызмет қорытындылары.Оларда
бірқатар құрылымдар бар.Біріншіден,ол тарихи,яғни техникалық-экономикалық
және әлеуметтік мүмкіндіктер,рекреациялық қажеттіліктердің өсуі бойынша
өзгеруі мүмкін.Мысалы,рекреациялық ресурстар болып(туристік көрініс
объектілері)батпақтар,өндірістік кәсіпорындар,ескі техникалық құралдар және
басқалар саналады.Екіншіден,олар аумақты,яғни үлкен көлемді алады,ауыл және
орман шаруашылығы сияқты қазіргі кезде әлеуметтік-экономикалық құбылыстар
аумақты талап етеді.Үшіншіден,ұйымдастырушылық рольді атқарады,туристік
маршруттардан рекреациялық кәсіпорынның алынуы қандай да бір маманданған
арнайы рекреациялық пунктерді аудан және аймақтарды құруға
әсері.Сәйкесінше,екі рекреациялық ресурстарға бөлінеді-табиғи және мәдени-
тарихи.Табиғи рекреациялық ресурстар түсінігі бойынша табиғи аумақтық
кешендер,олардың құрылымы мен құрылысы,яғни тартылымдылығы,қарама қарсылығы
және ландшафттық ауысып
отыруы,эғкзотикалығы,бірегейлігі,об ъектілердің мөлшері мен түрі,оларды көру
мүмкіндігі.Мәдени-тарихи ресурстарға мыналар жатады:
-материалдық-адамдардың танымдық қажеттіліктерін қанағаттандыра
алатын,барлық қоғамның материалдық құндылықтары және өндіріс
құралдары(тарих және мәдениет ескерткіштері,халық шаруашылығындағы барлық
өнеркәсіп салалары).
-рухани-қоғамның мемлекеттік-қоғамдық
өмірдегі,ғылымдағы,мәдениеттегі,өне рдегі жетістіктері.
Рекреациялық ресурстарға әлеуметтік-мәдени кеңістік және уақыттық
салыстырмалылық,адамның өмір сүруіндегі күнделікті ортаның қарама
қарсылығы,әртүрлі табиғи және мәдени ортаның сәйкестігі тән.Рекреациялық
ресурстар болып 2 критерийге сәйкес әрбірорын бола алады:1)адамның күнделік
өмір сүру ортасынан айырмашылығы болса;2)екі немесе одан да көп табиғи
ортаның біріккен орындары болса.Статистика бойынша тартымды аймақтар болып
әртүрлі ортаның бірігуі саналады(су-құрлық,орман-алаң,төбе- жазықтық,тағы
басқа).Рекреациялық ресурстар көбінде халықтың рекреациялық
қажеттіліктерінен туынды болады,яғни олар өз кезегінде әлеуметтік мәдени
аумақтың тапсырмасын меңгерумен негізделген.Рекреациялық ағым меңгеруге
болатын аумақтарға бағытталған.Аумақты меңгеру үрдісінде шыңғажеткен кезде
рекреациялық ресурстардың маңыздылығы айтарлықтай түседі.Ол ешқашанда
маңыздылықтың толық қарама қайшылығы болмайды.Бірақ бұрынғы жоғары бағаға
сол рекреациялық ресурстар қайта келмейді.Рекреациялық ресурстар-ол
демалыс,туризм және емделу мақсатында қолдануға болатын табиғи және
антропогенді текті объектілер және құбылыстар.
Табиғат ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемдер қазіргі кезге дейін
бір мағынаға ие болған жоқ.Ал ғылыми зерттеу жұмыстарының
нәтижелілігі,қарастырылып отырған мәселе табиғат ресурстарын пайдалану
төлемдерінің тиімді шамасын анықтап,түбегейлі зерттеулерге
байланысты.Осыған орай,қолданылатын табиғат ресурстарын пайдалану
төлемдерін терең ұғыну және жинақтау,олардың негізгі қызметі табиғат
ресурстарын тиімді пайдалануды ынталандыру екеніне ерекше мән беру
керек.Бұл жерде табиғат ресурстарын тиімді пайдалану деп тек қана табиғат
пайдаланудан ең жоғарғы деңгейде ақшалай табыс алу емес,ресурстарды аз
шығындай отырып,ең жақсы әлеуметтік-экономикалық нәтижеге жету.Табиғат
ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемдермен бюджеттің кірісін толықтыру
олардың негізгі емес,қосалқы қызметі болып табылады.Ал салықтың төлемдерден
ерекшелігі-олардың негізгі қызметі бюджетке түсімді қамтамасыз ету және
шамасы да осы шартқа байланысты анықталады.
Төлем түрлерін,олардың атқаратын өндірістік қызметіне,мақсатына қарай
төмендегідей етіп сұрыптауға болады:
1) Табиғат ресурстарын пайдалану құқы үшін төлем.
2) Табиғат ресурстарын пайдаланғаны үшін төлем.
3) Табиғат ресурстарын қорғау және қалпына келтіру төлемі.
4) Табиғат ресурстарын пайдалануды шектеу үшін төлем.
5) Табиғи ортаны қорғау төлемі.
6) Табиғат қорғау заңдарын сақтамағанда төленетін төлем.
Табиғат ресурстарын пайдалану құқы үшін төлемнің негізінде осы ресурс
иесінің құқын экономикалық тұрғыдан жүзеге асыру жатады.Иелік құқын
экономикалық тұрғыдан жүзеге асыру нәтижесінде табиғат ресурсының меншік
иесі ақшалай ақы алады,табиғат пайдаланушы,жалға алушы немесе иемденуші
табиғат ресурсын пайдалану мүмкіндігін алады.Бірақ бұл сату немесе
арендалық төлем емес.
Пайдалану құқы үшін төлем,негізінен келісімді,еркін сипатта
болады,олпрдың мөлшері табиғат ресурстарын пайдаланғанда алынатын тиімге
немесе шығынға байланысты емес, меншік иесі мен табиғат пайдаланушының
белгілі бір іскерлік шешімдерімен анықталады. Сондықтан пайдалану құқы үшін
төлем мөлшері тәртібі дүниежүзілік тәжірибеде сайып келгенде мүдделі болып
отырған екі жақтың келісім-шарты негізінде конкурстық немесе конкурссыз
негізде болып отырған екі жақтың келісім-шарты негізінде конкурстық немесе
конкурссыз негізде анықталады. Сонымен бірге ұқсас табиғи ресурстарға
пайдалану құқы үшін төленентін төлем мөлшері, сол сияқты келісім жасағанда
қалыптасқан шама сауда жүргізу кезінде және одан кейін келісім-шарт
жасасқанда негізге алынады.
Табиғат ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемдердің басты элементі
ренталық төлемдер болып табылады және олар орман, су ресурстарына
қарағанда, әсіресе, минералдық ресурстарды тиімді пайдалануда маңызды рөл
атқарады. Ренталық төлемдер табиғат пайдаланушылардың, оның ішінде, яғни
минералды-шикізат ресурстарын пайдаланушылардың қаражат-экономикалық
(бәсекелестік) жағдайын теңестіруді жүзеге асырады және кен орнының табиғи
қорын, пайдалы компоненттерін өнім өндірудің барлық (өндіріс, байыту,
металлургиялық, химиялық қайта өңдеу) сатыларында неғұрлым толық
пайдалануды ынталандырады. Ренталық төлем алудың негізгі көзі табиғат
ресурстарын пайдаланудан түскен үстеме пайда. Ренталық төлемдер ренталық
факторлардың іс жүзінде өнімге әсер еткен өндіріс кезеңінде алынады.
Төлемнің үшінші тобының негізінде минералдық шикізат ресурстарын
өндіріске дайындауға,барлауға,болашақ геологиялық барлау жұмыстарына,жалпы
табиғат ресурстарын қалпына келтіруге жұмсалған шығынның орнын толықтыру
принципі жатыр.Шығынның орнын толықтыру принципі бойынша,табиғи ресурстарға
төлем белгілеуді жақтаушылар пайдалануға дайындалған табиғат ресурстары
табиғаттың тегін сыйы емес,олар табиғаттану,техникалық бағыттағы
жұмыскерлердің өнімді еңбегінің нәтижесі деп дұрыс айтады.Сол себепті
пайдалы қазбаларды іздеу,барлау сияқты табиғат ресурстарын қалпына келтіру
шараларының қоғамдық қажетті еңбек шығынына пара-пар келетін құны болуы
керек.
Төлемнің төртінші тобы табиғат ресурсын тұрақты немесе уақтылы, оған
тән емес, қалыптаспаған мақсатта пайдаланғанда табиғат ресурсының иесіне
келтірілген экономикалық зиянның орнын толықтырумен байланысты. Зиянның
орнын толтыру мақсатында табиғат ресурсын пайдалануды шектеу үшін кінәлі
жеке немесе заңды тұлғалардың есесінен жүзеге асырылады. Табиғат ресурсын
пайдалануды шектеу мерзімі мен сипатына байланысты олар ағымдағы немесе бір
жолғы төлемдер түрінде болады және табиғат ресурстарын пайдалануды шектеу
төлемі табиғат пайдаланушының қаражатынан алынады және республика мен оның
жекелеген аймақтарының әлеуметтік-экономикалық дамуы үшін қаражат құру үшін
республикалық және жергілікті бюджетке бағытталады.
Толемнің бесінші тобы да табиғат ресурстарын пайдаланушылар тарапынан
қоршаған ортаға келтірілген экономикалық зиянның орнын толтырумен
байланысты. Бұл төлемді төлеушілер қоршаған ортаны ластаушылар. Табиғаттағы
тепе-теңдікті бұзуға мөлшерді шамада немесе мөлшерден артық ластауына
тәуелді олар табиғат пайдаланушының шығынына жатқызылады немесе оның
пайдасынан алынады. Бұл төлемдерді ерекшелігіне байланысты экологиялық
төлемдеп те атайды. Іс жүзінде мұны ҚР Табиғат ресурстары және қоршаған
ортаны қорғау министрлігіреттеп отырады және төлемдердің көптеген түрлері
қолданылады. Сондықтан төлемнің мұндай түрінің болуы еш күмән келтірмейді.
Төлемнің алтыншы тобы белгіленген нормалар, нормативтер, Заңдар мен Заң
актілерін сақтаумен байланысты. Ол басқа төлем топтарынан өзінің заңдылық
бағытымен, айыптық тиым салу сипатымен ерекшеленеді. Бірақ төлемнің бұл
түрінің негізгі табиғи ресурстарына иелік құқын экономикалық тұрғыдан
жүзеге асыру, қабылданған нормалар, нормативтер, заңдар, заң актілерін
сақтамаған жағдайда қоршаған ортаға келтірілген зиянның орнын толтыру болып
табылады. Төлемнің бұл түрінің нормативті-әкімшілік сипаты мен алыну
тәртібі табиғи ресурстарды тиімді пайдалануды ынталандырудағы рөлін
төмендетпейді, сондықтан, қолданбалы төлем болып табылады.
Аталған төлем түрлерін екі үлкен топқа бөлуге болады: тиімдік –
ренталық, орнын алмастыру және шығынның орнын толтыру – шығынды қайтару,
орнын толтыру, айып және сыйлық төлемдер. Бұл ммүкіндігін көрсететін бонус
төлемдерін арнайы төлем түрі ретінде қарауға болады.
1.4 Қазақстанның туристiк-рекреациялық ресурстары: табиғи,
мәдени және тарихи
Ұланғайыр байтақ Қазақстан Республикасының көлемі 2,7 млн шаршы
шақырым. Республикамыздың 90 пайызы жазық. Территориямыз оңтүстіктен
слтүстікке қарай, шығыстан батысқа қарай енкіш болып келеді. Оңтүстікте
және оңтүстік шығыста көкпен тілдескен Тянь-Шань таулары, Саур, Тарбағатай,
шығыста Алтай таулары орналасқан. Таулы өлкенің табиғи және климаттық
жағдайы мен орташа қар жамылғысы (30-60 см) қыстық турисзм түрлерін
дамытуға мүмкіндік береді. Еліміз оңтүстiктен солтүстiкке 1600-км, батыстан
шығысқа 3000 км созылған. Солтүстiктен оңтүстiкке қарай орманды дала, дала,
шөлейт және шөл зоналары алып жатыр. Республикамыздың барлық жері дерлік
ауыл шаруашылығына пайдаланылуда. Дегенмен де, әр табиғи зонада өзінің баз
қалпын көрушілеріге қорықтар орналасқан. Күннiң түсу ұзақтығы солтүстiкте
2000 сағаттан, ал оңтүстiкте 3000 сағаттан асады. Қазақстанның климаты
шұғыл континенталды. Қаңтардың орташа температурасы минус 1-5 °С оңтүстiк,
19-20° солтүстiкте. Ең ыстық ай-шiлде. Шiлде айының орташа температурасы
18°С солтүстiкте, 29°С оңтүстiкте. Желдiң жылдамдығы оңтүстiкте 4,5-5,0
мс, шөл зонасында 3-4 мс жетедi. Қазақстанда құрғақшылық климатына
байланысты су торына бай емес. Ұзындығы 1000 шақырымнан асатын 10 өзен бар.
Ең ұзын өзен Ертiс өзенi. Ең үлкен көл Балхаш көлi. Ең терең көл Алакөль
көлi. Алакөль, Зайсан, Балхаш көлдері және Капшағай, Шардара, Бухтарма су
қоймалары жағалаулары жағажай ретінде дамыса, бұл су ресурстары су спортын
дамытуға мүмкіндік беруде. Республикамызда 500-ге жуық минерал су көздері,
120-ға жуық емдік батпақтар бар.
Республика аумағының 7 пайызын орманды дала алып жатыр. Бұл зона
коңыржай континенттi. Мұнда вегетациялық ұзақтығы 120-145 күнге тең. Мұнда
Батыс Сiбiр типтес жайпақ ойдымды, шоқ қайыңды ормандар басым келедi. Тыныс
органдарымен байланысты дерттерге өте жақсы ем ретінде қолданылады. Бұл
ландшафт грунттың тым ылғалдануы жағдайында жаралу тегi бiр-бiрiне
жалғасқан көне көлдiк және көлдiк өзендiк жазықтарда қалыптасқан. Жақсы
керiзделген саздақты жерлер мен өзен беткейлерiнде жоғары бөлiктерiн құнары
шайылған қара топырақты қабатты астық тұқымдас түрлi шөптi тоғайлы дала
алып жатыр. Ормандық қара топырақта көктеректi-қайыңды орман өседi. Орманда
дала зонысы 70 пайызына дейiн дәндi дақылдар егiсi үшiн пайдаланылады. Дала
ланшафтысы Қазақстанның 20 пайызын алып жатыр. Ландшафтың зоналық типтерi
қуаң және құрғақ климат жағдайларында қалыптасқан. Вегетациялық кезең
ұзақтығы 135-170 күн. Жылу мен ылғалдың мөлшерiне байланысты зона мынадай
бөлiктерге ажырайды: кәдiмгi қара топырағында түрлi шөп, боз мол өскен
қалыпты құрғақ нағыз дала, оңтүстiктiң қара топырағында түлрi шөп-бетегелi
бозды қуаң дала, қызыл қоңыр топырақтағы бетегелi-бозды куаң дала. Тоғайлық
қара топырақ пен қызыл миялы ылдиларда көктеректi-қайыңды шоқ ормандар мен
түрлi шөптi-астық тұқымдас шалғындар, ал жыралар мен сайларда байрақ орманы
мен бұталары өседi. Бұл зонадағы тұзды, тұщы көлдерде құстар өте көп. Бұл
орнитологиялық туризм ұйымдастыруға колайлы.
Шөлейт ланфшафт зонасы ланшафтың зоналық типi ретiнде тек Қазақстанда
орын алған. Бұл зона Каспий маңы ойпатынан Алтайға дейiн 2900 км-ге
созылған. Шамамен 23% созылған. Вегетациялық кезең 170 күннен астам.
Ландфшафтары: ашық қызыл қоңыр сортаңды және карбонатты топырақта жусанда-
бетегелi, жусанды-бетегелi, жусанды-көделi еркек шөптi шөлейттi мен ағынсыз
көлдерi, сорлары, құмды массивтерi бар сазды жайпақ ойдымды құрылымдық
жазықтар, ашық қызыл қоңыр топырақтағы жусанды-бозды бетегелi шөлейттi,
рельефi толқындық анғарлық саздақты қабаттық жазықтар, шалғындар, жусанды
шөлейттер, тұзды көлдерi. Шөл ландшафт зонасы Қазақстанның 40 пайызын алып
жатыр. Каспий маңы ойпатыының оңтүстiгiн, Маңғыстау түбегiн, үстiрттi,
Солтүстiк Арал маңын, Бетпақдаланы, Сырдария ойпатын, Қызылқұм мен Мойынқұм
массивтерiн, солтүстiк және Оңтүстiк Балқаш маңын қамтыған. Шөл Iленiң,
Алакөлдiң, Зайсанның тау аралық жазықтарна да енген. Вегетациялық кезең 200
күнге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz